Kozłowski, Włodzimierz

Polscy piechurzy w PrusachWschodnich. Z walk I batalionu 135pułku piechoty w 1939 rokuKomunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 547-559

1980

W łodzim ierz K oz łow sk i

POLSCY PIECHURZY W PRUSACH WSCHODNICH Z walk I batalionu 135 pułku piechoty w 1939 roku

T y lk o n ie l ic z n e je d n o stk i p o ls k ie m o g ły w e W r ze śn iu w a lc z y ć na t e r y ­to r iu m w roga . I tak w d n iach 1— 2 w r z e ś n ia n ie w ie lk ic h w y p a d ó w d o k o n a ły e le m e n ty 55 p o z n a ń sk ieg o p u łk u p ie c h o ty (14 D y w iz ja P ie c h o ty ) i 17 p u łk u u ła n ó w w ie lk o p o lsk ic h im . K r ó la B o le s ła w a C h r ob rego z W ie lk o p o lsk ie j B r y ­g a d y K a w a le r i i , k tó re w d a r ły s ię 8 k m w g łą b n ie m ie c k ie g o te r y to r iu m , d o ­c iera jąc do roga tek W s c h o w e j , z p o w o d u m a łe j a k ty w n o śc i w o js k p r z ec iw n ik a w p a s ie d z ia ła n ia arm ii „ P o z n a ń ” . N a jw ię c e j je d n a k ta k ic h a k c ji p r z e p r o w a ­d z i ły je d n o stk i S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j „ N a r e w ” gen . b ryg . C z es ła w a M ło ta -F ija łk o w sk ie g o ‘. W p ie r w s z y c h d n iach w o jn y na obszarze P r u s W s c h o d ­nich z n a la z ły s ię n a jp ie r w p o d o d d z ia ły P o d la s k ie j ’2 i S u w a l s k i e j 3 B ry g a d K a w a le r ii , p óźn ie j zaś p ie r w s z y z w y m ie n io n y c h z w ią z k ó w ta k ty c z n y c h w całości. W arto dodać, że b lisk a r ea l iza c ji b y ła też w ię k s z a ak cja w k ie r u n ­ku O leck a 3, p r z y g o to w y w a n a przez d ru gą z b rygad .

O b ecn ie p r z e d s ta w ia m y d z ia ła n ia I b a ta l io n u 135 p u łk u p ie c h o ty , jak ie pro w a d z o n o na p o czą tk u w r z e ś n ia 1939 rok u na p r z ed p o lu O sow ca . G o d n y m szerszego op isu w y d a r z e n ie m b y ł w ó w c z a s w y p a d te g o p o d o d d z ia łu na P rostk i, zn a jd u ją c e s ię na o b szarze ó w c z e s n y c h P r u s W sch o d n ic h .

W io sn ą 1939 roku, g d y z n a c zn ie w z r o s ło z a g r o ż e n ie ze s tr o n y h i t l e r o w ­sk ic h N ie m ie c , m a r sza łe k E d w a r d S m ig ły -R y d z (g e n e r a ln y in sp e k to r s ił z b r o jn ych ) p o d ją ł d e c y zje , z m ie r za ją ce do rozp oczęc ia s z y b k ic h p r z y g o to w a ń o b ron n ych . W d w a dn i po p o n o w ie n iu n ie m ie c k ic h żąd ań te r y to r ia ln y c h w o b e c P o lsk i , a w ię c 23 m arca , n a jw y ż s z e w ła d z e p a ń s tw o w e i w o js k o w e n a k a z a ły s to p n io w e p r z e s ta w ia n ie w o js k a z e s ta n u p o k o jo w e g o na w o je n n y . P o le g a ło to m . in. na. in te n sy f ik a c j i p rac z w ią z a n y c h z p r z y g o to w a n ie m p lan u p r z ysz łe j w o jn y , p o w o ła n iu d o w ó d z tw a r m ii i S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a ­cy jn e j „ N a r e w ” (skład: 18 i 33 D y w iz je P ie c h o ty , P o d la sk a i S u w a ls k a B r y ­g a d y K a w a le r ii) . J e j z a d a n ie m b y ła o s ło n a z a c h o d n ie g o s k r zy d ła a r m ii „M o­d l in ” i s z la k u k o le jo w e g o W a r sz a w a — B ia ły s to k — G rodno. G łó w n ą lin ię obron n ą s ta n o w iły rzek i N a r e w i B ieb rza . S z e ro k o ść pasa d z ia ła n ia g r u p y w y n o s i ła 200 k m , co p ię c io k r o tn ie p rzek ra c z a ło m o ż l iw o ś c i jej w ojsk .

W p r z e d e d n iu w o jn y w o jsk a gen . C z es ła w a M ło ta -F ija łk o w sk ie g o l ic z y ły ok o ło 50 ty s . ż o łn ierzy , 138 d z ia ł p o lo w y c h , 18 d z ia ł p r z e c iw lo tn ic z y c h i 24

1 Od 1929 r. dow odził o n ło m ż y ń sk ą 18 D y w iz ją P ie ch o ty . W io sn ą 1939 r . z o s ta ł do w ó d cą no w o u tw o rzo n e g o z w ią zk u o p e ra c y jn eg o , k t ó r y — m im o s k ro m n e j n a z w y — m ia ł s i ły n ie ­m a l tak ie , j a k są s ie d n ia a rm ia „M o d lin ” .

2 S ze rze j : W. K ozłow sk i, W y p a d F o d la s k ie j B r y g a d y K a w a le r i i do P ru s W schodn ich w 1939 r o k u . K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie , 1977. n r 1, ss. 3—19, szkic.

3 S ze rze j : ten ż e , D z ia ła n ia S u w a ls k i e j B r y g a d y K a w a le r i i na p o g ra n ic z u P ru s W sch o d ­n ic h w 1939 r o k u , ib id em , 1978, n r 3, ss. 387—402, szkic.

4 Ib id e m , ss. 399—400.

K o m u n ik o ty M a z u r s k o -W a rm iń s k i e , 1980, n r 4 (150)

548 W łodz im ie rz Kozłowski

p rz es ta r z a łe s a m o lo t y s. P r z e c iw n ik ie m s tr o n y p o lsk ie j (G rupa O peracy jn a „W sch ó d ” z arm ii „ P o m o rz e ”, arm ia „ M o d lin ” i S a m o d z ie ln a G rupa O p e­r a cy jn a „ N a r e w ”) b y ła 3 arm ia p o ło w a (320 ty s . ż o łn ierzy ) z G ru p y A rm ii „ P ó łn o c ”. Jej z a d a n ie m by ło rozb ic ie arm ii „ M o d lin ”, a n a s tę p n ie m arsz ku N a r w i i da le j na O strów M az. i M ałk in ię . P o s fo r so w a n iu B u g u 3 arm ia m ia ła d o trzeć do. rejon u S ie d lc e — Ł u k ó w , dok on ać ta m z w r o tu na zach ód i w sp ó ln ie z 10 arm ią (G rupa A r m ii „ P o łu d n ie ” ) o p a n o w a ć W arszaw ę.

W sk ład 3 arm ii gen. art. G eorga v o n K iic h le r a w c h o d z iło s ie d e m d y ­w izji, w ty m jedn a pan cern a , trzy b r y g a d y p ie c h o ty i' je d n o stk i S tr a ż y G ra­n icznej. W o d w o d z ie arm ii p o z o s ta w io n o d w ie d y w iz je p ie c h o ty , b r y g a d ę k a w a le r i i , je d n o stk i gran iczn e , b r y g a d ę p ie c h o ty i s ze r eg je d n o ste k a r m ij­n ych .

N a p r z e c iw od cink a o b ron n ego S a m o d z ie ln e j G r u p y O p eracy jn ej „ N a r e w ” z n a jd o w a ła s ię ty lk o n ie w ie lk a część s i l 3 arm ii. B y ły to — p o c z ą w sz y od zach od u — n a s tę p u ją ce je d n o stk i n ie m iec k ie : 1 B r y g a d a K a w a le r i i , G r u ­pa O p eracy jn a „ B r a n d ” (skład: z a ło g a fo r teczn a „ L o tz en ”, b r y g a d a p ie c h o ty „ G ołd ap ”, 41 i 61 od c in k i strażn icze W o jsk O c h r o n y P o g r a n i c z a 6). P o n a d to n ad g r a n ic ą l i t e w s k ą p r z e b y w a ła 206 D y w iz ja P ie c h o ty , s fo r m o w a n a w r e ­jon ie G ołdapi.

Z a d a n ie m g r u p y gen . m jra A lb e r ta B ran da , d o ty c h c z a s o w e g o k o m e n ­d an ta tw ie r d z y w K r ó le w cu , b y ła o s łon a le w e g o s k r z y d ła a r m ii pop rzez w ią z a n ie s i ł p o ls k ic h w z d łu ż g r an icy P r u s W sch o d n ic h na o d c in k u P isz — E łk— G ołdap. Jak w idać , N ie m c y n ie p r z e w id y w a l i ta m d z ia ła ń na szerszą ska lę . D o p iero p óźn iej, g d y m u s ie l i z r e w id o w a ć p ie r w o tn e u s ta le n ia , d o k o ­n a li p r z eg r u p o w a n ia w o js k i s k ie r o w a li w ię k s z e s i ły m . in. w k ie r u n k u O sow ca.

P r z e d je d n o s tk a m i'p o lsk im i w re jo n ie O sow ca z n a jd o w a ły s ię p o d od d z ia ­ły z a łog i fo r teczn ej „ L ö tz en ” p p łk a F ran za G a lla , s k ła d a ją ce s ię z d w ó c h p u łk ó w p iech oty , p u łk u i b a ta l io n u sap e ró w . W s z y s tk ie jej je d n o stk i s fo r ­m o w a n o z e s ta r sz y c h w ie k ie m r e z e r w istó w , z a m ie sz k u ją c y c h ok o lice G iż y c ­ka . B r y g a d ę sk o n c e n tr o w a n o w r ejon ie P isz — O rzysz— E łk— G iżyck o . N a d sa m ą g r an icą z n a jd o w a ły s ię p o d o d d z ia ły G ren zsch u tzu .

D z ia ła n ia G r u p y A r m ii „ P ó łn o c ” (3 arm ia w P r u s a c h W sch o d n ic h i 4 arm ia na P o m o rz u Z ach od n im ) w sp ie r a ła 1 F lo ta P o w ie tr z n a , licząca około 800 sa m o lo tó w . Z n aczn ą ich część s ta n o w iło z g r u p o w a n ie „ O s tp r e u s se n ”, k tó re w y k o n y w a ło zad an ia m . in. n ad o d c in k ie m S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e ­r a cy jn e j „ N a r e w ”.

Od w io s n y 1939 rok u N ie m c y s to p n io w o w z m a c n ia l i s w o je s i ły w P r u ­sach W sch o d n ic h . W os ta tn ich d n ia ch s ierp n ia w s z y s tk ie p r z e b y w a ją c e ta m je d n o stk i o s ią g n ę ły g o to w o ś ć b o jo w ą . W o jsk a n ie m iec k ie , ja k ie z n a jd o w a ły s ię w ó w c z a s n a p r z e c iw k o o d c in k a S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j „N a ­r e w ”, n ie s ta n o w iły je szcze p o w a ż n ie js z e g o z agrożen ia d la o b roń ców . Z d e c y ­d o w a n a p r z e w a g a p r z ec iw n ik a w z ro sn ą ć m ia ła dop iero p o p o łą c z e n iu się 3 arm ii z w o js k a m i 4 arm ii, k tó re w trakcie d z ia ła ń w o je n n y c h p la n o w a n o

5 S ze rze j : W. Kozłowski, L o tn ic tw o S a m o d z ie ln e j G ru p y O p e ra c y jn e j ,,N a re w ” w 1939 r o k u , P rz eg lą d W o jsk L e tn ic z y c h i W o jsk O b ro n y p o w ie tr z n e j K r a ju , R. 31, 1977, n r 8, ss. 58— 62; n r 9, ss. 48—54.

6 W o jsk a O c h ro n y P o g ra n ic z a (G ren zsch u tz) s k ła d a ły s ię ze S t ra ż y G ra n ic z n e j (G renz- w a c h t) i S łu żb y N a d z o ru G ran ic z n e g o ( V e r s tä rk e r G re n z a u fs ich tsd ie n s t) , z a jm u ją c e j s ię o c h ro ­n ą ce lną . O d c in k i s t r a ż n ic z e s ta n o w iły m n ie j w ię c e j o d p o w ie d n ik b r y g a d y p iech o ty .

Polscy p iechurzy w Prusach W sch o d n ich 549

w y k o r z y s ta ć do u d er z en ia z P r u s W sch o d n ic h w k ie r u n k u B rześc ia nad B u ­g iem .

W śród w o js k gen . M ło ta -F ija łk o w sk ie g o b y ł j e d y n y z w ią z e k ta k ty c z n y r e z e r w o w y , a s ta n o w iła go 33 D y w iz ja P ie c h o ty . S fo r m o w a n o ją dop iero p o d ­czas d ru g ie j ta jn ej (a larm ow ej) m o b il iz a c j i w k o ń cu s ier p n ia 1939 roku. D o w o ­d z i ł n ią p łk d y p l. m g r inż. T ad e u sz Z ie le n ie w s k i , d o ty c h c z a s o w y s z e f W o js k o ­w e g o In s ty tu tu G eo g r a fic zn eg o . D y w iz ja p o w s ta ła g łó w n ie w oparc iu o je d ­n o s tk i K o r p u su O c h r o n y P o g ran icza , s ta c jo n u ją ce w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części II R z ec z y p o sp o lite j . W jej sk ład w e s z ły 133, 134 i 135 p u łk i p ie c h o ty oraz 32 p u łk a r ty le r i i lek k iej .

R an o 24 s ier p n ia w O so w cu rozp oczę ła s ię m o b iliz a c ja a la r m o w a . T a m ­te jsza C e n tr a ln a S z k o ła P o d o f ic e r s k a K o r p u su O c h r o n y P o g r a n icz a p r z y ­stą p iła do s fo r m o w a n ia 135 p u łk u p ie c h o ty . J e g o d o w ó d c ą z o sta ł p p łk T a ­d eu sz T ab a c zy ń sk i, d o t y c h c z a s o w y -k o m e n d a n t s z k o ł y 7. Czas p rzez n a c z o n y n a org a n iz a c ję I b a ta l io n u w y n o s i ł 18 godzin , II — 32 g od z in y , III — 52 8. Jak w id a ć , n a jp ie r w g o to w o ś ć b o jo w ą o s ią g n ą ł I b a ta lion . W ła ś n ie d la teg o z o sta ł n a j le p ie j u z b r o jo n y i w y p o s a ż o n y , a ta k że z a s i lo n y dob rze w y s z k o lo ­n ą k ad rą z a w o d o w ą szk o ły , w y s e le k c jo n o w a n ą z ca łej arm ii. S k ła d a ł s ię z P o la k ó w (około 70%), p od czas g d y resz tę s ta n o w il i Ż ydzi. W s z y s c y rez e r w iśc iI b a t a l i o n u ^ y l i m ie s z k a ń c a m i O sow ca , co b y ło s p o w o d o w a n e n a jk r ó tsz y m cza se m m ob ilizacj i .

P o n a d to w O s o w c u m ie js c o w a b a ter ia szk o ln a a r m a t 75 m m w y s t a w iłaII d y w iz jo n 32 p u łk u a r ty le r i i le k k ie j , p o d p o r z ą d k o w a n y p p łk o w i T a b a c zy ń - sk ie m u . D o w ó d c ą te g o d o b o r o w e g o d y w iz jo n u b y ł m jr Jan W a la sek .

P o n ie w a ż je d n o stk i w y s t a w io n e przez C e n tr a ln ą S z k o łę P o d o f ic e r s k ą s ta n o w iły s a m o d z ie ln e z g r u p o w a n ie „ O s o w ie c ”, do m a c ie r z y s te j 33 D y w iz j i P ie c h o ty n ig d y n ie d o łą c z y ły . N a jp ie r w p o d le g a ły b e z p o śre d n io gen . M ło to - w i-F ija łk o w s k ie m u , p óźn ie j zaś w e s z ły w sk ład G ru p y O p e r a c y jn e j „ G r o d n o ” .

Z a d a n ie m sił p p łk a T a d e u sza T a b a c z y ń sk ie g o b y ło o p ó ź n ia n ie d z ia ła ń n ie p r z y ja c ie la , p o su w a ją c e g o s ię z P r u s W s c h o d n ic h n a O s o w ie c i G oniądz. C h o d z iło w ię c o z a b e z p ie c z e n ie szosy , p r o w a d z ą c ej z E łk u przez P r o s tk i po str o n ie n ie m ie c k ie j do G r a je w a i O sow ca , a w ię c w k ie r u n k u B ia łe g o sto k u . P o n ie w a ż w O so w cu szosa rozga łęz ia s ię i p r o w a d z i do G rodna, is tn ia ła też k o n iec z n o ść o b ron y G oniądza , p o ło ż o n e g o na w s c h ó d od O sow ca . O brona tak sz e r o k ie g o o d c in k a (G on iądz — S tr ę k o w a G óra) m u s ia ła p o le g a ć — z e w z g lę ­du na szczu p łość s i ł i ś r o d k ó w o b r o ń c ó w — na o b r o n ie n ie ty lk o u m o cn ień w O sow cu , a le i części l in ii B ie b r z y po S tr ę k o w ą G órę. P r z y c z y n ą ta k ieg o s ta n u r zeczy b y ło w y s c h n ię c ie bag ien , s ta n o w ią c y c h is to tn y e le m e n t p la n o ­w a n ia ob ro n n eg o . N a le ż y p od k reś lić , że p r z e d te m z a m ie r za n o je d y n ie d ozo­

7 C e n t ra ln e A rc h iw u m W o jsk o w e (dale j CAW), t e c z k a p e rs o n a ln a 3567. p o d p u łk o w n ik T ad eu sz J u liu sz T a b a c zy ń s k i (3 IV 1C96—8 V I I 1971) b y ł leg io n is tą . P o o d z y s k a n iu n iep o d leg ło śc i służy ł k o le jn o w 7 p u łk u p ie c h o ty L eg ionów , 32 i 33 p u łk a c h p iec h o ty , w l a t a c h 1926—1930 b y ł d o w ó d cą k o m p a n i i w S zko le P o d c h o rą ż y c h P ie c h o ty w O stro w i Maz. — K o m o ro w ie (Szkoła P od c h o rą ż y c h P ie c h o ty . K s ię ga pam iątkc-iua. U z u p e łn ie n ie , L o n d y n 1976, s. 69). Od 1931 r . j ak o m a jo r d o w o d z ił b a ta l io n e m 85 p u łk u p ie c h o ty S t rz e lcó w W ile ń sk ic h . W 1935 r . zos ta ł w y k ł a ­d o w cą i k ie ro w n ik ie m p rz e d m io tu w C e n t ru m W y szk o le n ia P ie c h o ty , a k r ó tk o p rze d w o jn ą o b ją ł k o m e n d ą szk o ły w O sow cu. B y ł o f ic e re m — w g o p in ii p łk a M a r ia n a T u rk o w sk ieg o , k o ­m e n d a n ta C e n t ru m — o w y b i tn y c h k w a l i f ik a c ja c h . W o k re s ie o k u p a c j i d ow odz ił P o d o k rę - g iem P ó łn o c A rm ii K ra jo w e j (Obszar W arszaw sk i) i O k rę g ie m L w ów . B y ł w ię ź n ie m obozów k o n c e n tr a c y jn y c h w O św ięc im iu i G ro ss R osen . Z m a r ł w W arszaw ie .

8 CAW, syg n . III/3/4, R e la c ja p p łk a J a n a K o n o p k i (w 1939 r. k a p i ta n ) , d o w ó d c y III b a t a ­lionu 135 p u łk u p iech o ty , z 1947 r. M aszynopis .

550 W łodz im ie rz Kozłowski

row ać p o łu d n io w o -w s c h o d n i b rzeg B ieb rzy . W ce lu w y k o n a n ia z ad an ia II bata lion w r a z z b a ta l io n e m fo r te c zn y m „ O s o w ie c ” (bez 3 k o m p a n ii w W iź- nie) i d y w iz jo n e m a r ty le r i i (bez 4 b a ter ii) obsad z ił o d c in ek O so w iec — G o ­niądz, sk u p ia jąc w ię k szo ść sił w z a n ie d b a n y c h u m o cn ien ia c h tw ie r d z y w O sow cu , z b u d o w a n ej przez R osjan w la ta c h 1880— 1890, S ta n o w iła ona, leżąc w śród b a g ie n z w y k le szerok o rozlan ej B ieb rzy , w a ż n e o g n iw o w s y s te ­m ie o b r o n n y m d a w n e g o im p e r iu m carsk iego . C hoć po w o jn ie r o sy j sk o - ja ­p oń sk iej z m o d e r n iz o w a n o for ty f ik a c je , w a r to ść tw ie r d z y b y ła z n aczn ie m n iejsz a z p o w o d u r o zw o ju a r ty le r ii i lo tn ic tw a . N ie bez zn a c ze n ia b y ły zn iszczen ia z o k resu I w o jn y ś w ia to w e j . N ie m n ie j w 1939 roku tw ie r d z a s ta ­n o w ić m ia ła trzon u m o cn ień od cink a „ O s o w ie c ”, b o w ie m p la n o w a n o b u d o w ę d w u d z ie s to k i lo m e tr o w e g o pasa o b ie k tó w obron n ych , ro zc ią g n ię ty ch w z d łu ż B ieb rzy . P r z y g o to w y w a n o z a le w y w d o lin ie rzeki, k tórą za m ie r za n o zatop ić pop rzez b u d o w ę s y s te m u ta m i grobli. J e d n a k n ie s p o ty k a n a susza p o k rz y ż o ­w a ła te p la n y . S y tu a c ja u le g ła pewniej p o p ra w ie dop iero po z a sy p a n iu w ie lu r o w ó w o d w a d n ia ją c y c h . W m o m e n c ie rozpoczęc ia d z ia ła ń w o je n n y c h ca łk o ­w ic ie w y k o ń c z o n o je d y n ie 8 sp ośród 68 p la n o w a n y c h ' s ch ro n ó w b e to n o w y c h . I n n e b y ły je szcze w tr ak c ie b u d o w y . N a to m ia s t w sam ej tw ie r d z y , którą t w o r z y ły 4 fo r ty p o łą c z o n e w a łe m dla ar ty ler ii , w p e łn i o d b u d o w a n y zosta ł w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m ty lk o fo r t nr 2. U ż y w a n o go do c e ló w ć w ic z e b ­n y c h ’. W p o z o s ta ły c h o b ie k ta ch z n a jd o w a ły s ię m a g a z y n y K o r p u su O c h ron y P ogran icza . G d y rozpoczęła s ię w o jn a , k o n ty n u o w a n o p race fo r ty f ik a c y jn e w r ejon ie O sow ca . N ie p r z e r w a ły ich n a w e t b o m b a r d o w a n ia L u ftw a f fe .

N a to m ia s t III b a ta l io n 135 p u łk u p ie c h o ty bron ił p ię tn a s to k ilo m e tr o w e g o od cink a na p o łu d n ie od O sow ca . S ię g a ł on do w s i T rzc iann e. D a le j na p o ­łu d n ie w y s y ła n o je d y n ie patro le , d o z oru jące l in ię B ie b r zy .

J a k w sp o m n ia n o , rejon na p r z ed p o lu O sow ca m ia ł is to tn e z n a c ze n ie w o j ­s k o w e . W ła śn ie d la teg o w o k resie m ię d z y w o je n n y m s ta c jo n o w a ł ta m 9 p u łk s tr ze lc ó w k o n n y c h im . gen . K az im ie r za P u ła sk ie g o , k tó re g o p o d o d d z ia ły k w a ­te r o w a ły w d w ó c h garn izon ach . I tak w G r a je w ie z n a jd o w a ło s ię d o w ó d z ­tw o p u łku , k w a te r m is tr z o s tw o , I d y w iz jo n w sk ła d z ie 1 i 4 szw a d r o n ó w , s zw a d r o n c iężk ich k a r a b in ó w m a s z y n o w y c h i p lu to n łączn ośc i. N a to m ia s t w o d le g ły m o. b lisk o 25 k m O so w cu p r z e b y w a ł II d y w iz jo n w sk ła d z ie 2 i 3 s zw a d r o n ó w . P o n a d to w ta m te jsz y c h k osz a ra c h z n a jd o w a ły s ię m a g a z y n y p u ł­k o w e , r u szn ik arn ia i t p . 10

9 p u łk s tr z e lc ó w k o n n y c h (P od lask a B ry g a d a K a w a le r i i ) m ia ł za z ad an ie bronić w a ż n e g o sz lak u k o m u n ik a c y jn e g o m ię d z y P r u s a m i W sch o d n im i a II R zecząp osp o litą . P r z e c ie ż do le ż ą ce g o n a n ie m ie c k im te r y to r iu m E łk u by ło ty lk o 15 km . M iasto to s ta n o w iło w a ż n y p u n k t k o m u n ik a c y jn y d la N ie m ­ców . K r z y ż o w a ły s ię ta m l in ie k o le jo w e i szosy . Z E łk u p r o w a d z iła te ż d w u ­to r o w a lin ia k o le jo w a , k tóra przez n a d g ra n icz n e P r o s tk i w io d ła do G rajew a . Od ta m te jsz e j s tacji k o le jo w e j szlak s ta w a ł s ię je d n o to r o w y i k ie r o w a ł się

9 A rc h iw u m I n s ty tu tu Po lsk ieg o i M u zeu m im . gen . W ład y s ław a S ik o rsk ieg o (dale j AIPiM ), T eczk a d o w ó d z tw a S a m o d zie ln e j G ru p y o p e r a c y j n e j „ N a r e w ” . R e la c je : p p łk a dypl. S ta n is ła w a P o d k o w iń sk ieg o , szefa s z ta h u g ru p y ; p p łk a dyp l . Jó z efa Szy llinga , d o w ó d c y s a ­p e ró w g ru p y . M aszy n o p isy z 1945 r. W łaśn ie w fo rc ie n r 2 z n a laz ła s ię l k o m p a n ia (dow ódca k p t . W o jc iech R u d n ik ) b a ta l io n u fo r te cz n e g o „O so w iec” m jr a A n to n ieg o K o rp a la . P ozos ta łe k o m p an ie b y ły w G o n iąd zu (2) i W iżn ie (CAW, sygn . II/3/4. R e la c ja k p t . S ta n is ła w a C z e rw iń ­sk iego , k w a te rm is t rz a b a ta l io n u fo rte cz n e g o „O so w iec” , z 1946 г.). ‘

10 In fo rm a c ja p i se m n a s t. w a c h m . M ichała P a rch im o w icz a , szefa 2 sz w a d ro n u 9 p u łk u s trz e lc ó w k o n n y c h , z 16 VII 1972 r . R k p s w p o s ia d a n iu a u to ra .

Polscy p iechurzy w Prusach W schod n ich 551

552 W łodz im ie rz Kozłowski

na p o łu d n io w y w sc h ó d k u O so w co w i. N ie m a l r ó w n o le g le z b u d o w a n o na n a ­sy p ie szosą, b ieg n ą cą w śr ó d la só w i p o d m o k ły c h łąk. N a p ó łn o c od w s i B o - g u sz e szosa ła g o d n ie opad a w k ie r u n k u P r o s te k , dając P o la k o m w 1939 roku d ob ry w g lą d nà te r y to r iu m n ie m iec k ie . N a to m ia s t w p ob liżu O sow ca szosa i tor k o le jo w y p r z ec h o d z i ły po m o sta c h nad B iebrzą . N a w y m ie n io n y c h s z la ­kach k o m u n ik a c y jn y c h n ie b y ło w ię k s z y c h o b ie k tó w d r o g o w y c h . N ie w ie lk ie m o stk i z n a jd o w a ły s ię ty lk o na p ó łn o c od G r a je w a (rejon w si K onop k i) i w R udzie . P r z e p ły w a ły tam m a łe rzeczki, d o p ły w y E łku . E w e n tu a ln e ich zn iszc z e n ie n ie m o g ło m ie ć w ię k s z e g o z n aczen ia w o js k o w e g o , b o w ie m n ie h a m o w a ło ru ch u w o jsk n ie m iec k ic h .

N ie w ie lk ie P rostk i, o d le g łe od g r a n ic y ty lk o o b lisk o 3 km , b y ły d osyć w a ż n y m w ę z łe m d r o g o w y m . P r o w a d z iła tam szosa P isz — B ia ła P isk a — P r o s tk i— E łk, do k tóre j w B ia łe j P isk ie j d o łą c z a ły szosy , w io d ą c e — przez D r y g a ły — z O rzysza i E łku . W P r o s tk a c h z n a jd o w a ła s ię też s tacja k o le jo ­w a, a to r y b y ły ta m p rzer z u c o n e n ad szosą E łk — G r a je w o — O sow iec .

N a to m ia st w p o b lisk im G r a je w ie k r z y ż o w a ły s ię szosy: Ł o m ż a — S t a w i­sk i — S z c zu cz y n — R ajgród — A u g u s tó w i E łk — O so w iec — B ia ły s to k . T ak w ię c 4 szw a d r o n 9 p u łk u s tr ze lc ó w k o n n y c h p o z o s ta w io n y cza so w o w G r a je ­w ie , a tak że „ p o d p ie ra ją cy ” go I b a ta lion 135 p u łk u p ie c h o ty w r e jo n ie R u ­dy, z a b e zp ie cz a ły p o śred n io Ł om żę. Z n a jd o w a ł s ię ta m n ie ty lk o w a ż n y g a r ­n izon i d o w ó d z tw o 18 D y w iz j i P ie c h o ty , a le i d o w ó d z tw o S a m o d z ie ln e j G ru ­p y O p e r a c y jn e j „ N a r e w ” .

W racając do zad an ia zg ru p o w a n ia p p łk a T ad e u sza T a b a c zy ń sk ieg o , n a ­le ż y teraz szerzej p r z ed sta w ić rolę I b a ta l io n u 135 p u łk u p ie c h o ty . J e g o d o ­w ó d c ą zo sta ł m jr S t a n is ła w N o w ic k i u , d łu g o le tn i o f icer łó d z k ieg o 28 p u łk u s tr z e lc ó w k a n io w sk ic h i w a r sz a w sk ie g o 36 p u łk u p ie c h o ty L e g i i A k a d e m ic ­k iej, k a w a le r K r z y ża V ir tu t i M ilitar i V k la s y i d w u k r o tn ie K r z y ża W a le c z ­n y c h . B y ł to żo łn ierz I w o jn y ś w ia to w e j i d o ś w ia d c z o n y oficer , m a ją c y w ie l ­ką r u ty n ę b o j o w o - d o w ó d c z ą 1!. W ie le w y m a g a ł n ie ty lk o od p o d w ła d n y c h , a le i od s ieb ie .

P o s p r a w n y m p r z e p r o w a d z e n iu m o b iliz a cj i I b a ta l io n zo sta ł s k ie r o w a n y w rejon G rajew a . J e g o za d a n ie m b y ło rozp ozn an ie i op óź n ia n ie ty c h s i ł n i e ­m ie c k ic h , jak ie — w g p r z e w id y w a ń — będą p o su w a ć s ię na O sow iec . W p r z y ­p a d k u natarc ia p rzer a s ta ją c e g o m o ż liw o ś c i ob roń ców , b a ta lio n m jra N o w ic ­k ie g o p o w in ie n w y c o fa ć s ię do tw ie r d z y , s ta n o w ią c ta m o d w ó d d o w ó d c y z g r u ­p ow an ia . Jak w idać , p o w s ta ł od d zia ł w y d z ie lo n y w ce lu d z ia ła n ia na p r z ed ­p o lu zasad n icze j l in ii obrony , a w ię c B ie b r zy . W jego sk ła d w e sz ły : I b a ta ­l ion 135 p u łk u p ie c h o ty , k o m p a n ia p r z ec iw p a n ce r n a kpt. K a z im ie r za S z te r n a - la, p lu to n k o n n y c h z w ia d o w c ó w , d ru ż y n a p io n ie r ó w i 4 b a ter ia 32 p u łk u a r ty ­le r ii le k k ie j kpt. A n to n ie g o L. Ł o t u s z k i 13.

11 R o c z n ik o f i c e r s k i 1923, W a rszaw a 1923, ss. 206, 434; R o c z n ik o f i c e r s k i 1932, W arszaw a1932, ss. 62, 566; L is ta s ta rszeńs twa o f i c e r ó w z a w o d o w y c h p ie c h o ty , i l ip ie c 1933 r ., W a rszaw a1933. s. 61; L is ta s tarszeńs twa, 5 cze rw ie c 1935 r . , W a rsz a w a 1935, s. 59; S. J e l l e n ta , W y p a d na P ro s tk i . P o lska p ie c h o ta w P ru sach W s c h o dn ic h , W TK, 1965, n r 38, s. 4; J. K u ro p iesk a , Obo­zowe re f le k s je . O f la g U C, W a rsz a w a 1974, s. 261. M a jo r S. N o w ick i (7 1X 1896—19 I II 1964) by ł o f ic e re m re z e rw y a rm i i ro sy jsk ie j , a n a s tę p n ie służy ł w I K o rp u s ie P o lsk im . W 1919 r. zo­s ta ł p o ru cz n ik ie m . D o p ie ro w 1927 r. o t rz y m a ł a w a n s n a k a p i ta n a . M a jo re m z o s ta ł k ró tk o p rze d w o jn ą . W l a t a c h 1939—1945 p r z e b y w a ł w n iew o li n iem iec k ie j . Z m a r ł w W arszaw ie .

12 CAW, sygn. II/3/4, R e la c ja p p łk a J . K o n o p k i13 Ib id em . T a k sa m o p o d a ł S. J e l le n ta , op. c it ., k tó r y w y k o rz y s ta ł r e l a c ję m j r a S. N o­

w ick iego . T y m c za se m in n e źród ło p o d a je , że k p t . A. L, Ł otuszka- b y ł do w ó d cą p lu to n u a r t y ­le r i i 135 p u łk u p iech o ty . P o r . P ie c h o ta P o ls k a 1939—1945 (L ondyn), z. 12, s. 12.

Polscy p iech urzy w Prusach W s chod n ich 553

O dd zia ł w y d z ie lo n y rajra N o w ic k ie g o z a ją ł s ta n o w is k a ob r o n n e po obu stron ach szo sy G r a je w o — O sow iec , w y k o r z y s tu ją c o d le g łe od g r a n ic y o 11 km la s y w r e jon ie w s i R uda. K o m p a n ie s tr ze le c k ie p r z y g o to w y w a ły ta m obronę, k tórą w z m a c n ia ły d z ia łk a p r z e c iw p a n c e r n e 37 m m . P o s z c z e g ó ln e d r u ż y n y 1 k o m p a n ii c iężk ich k a r a b in ó w m a s z y n o w y c h kpt. A n to n ie g o K o g u ta z w ię k sz a ły zn a c zn ie s i łę ' ognia . Je sz c ze da le j od g r a n ic y zn a le ź li s ię z w ia d o w c y k on ni, k tó r y c h r o z lo k o w a n o w B ia ła s z e w ie . M ie l i s ta m tą d m o ż liw o ś ć sk r y te g o p o d e j ­ścia przez la s y na t y ły s ta n o w is k p o lsk ic h w p ob liżu R u d y , skąd m o g li p r o ­w a d z ić r o zp ozn an ie w k ie r u n k u G r a je w a . N a p ó łn o c n y w sc h ó d od B ia ła s z e w a m ia ła s ta n o w is k a o g n io w e 4 b a ter ia a r ty ler ii , k tó ra z n a jd o w a ła s ię w C ie m n o - szy jach . W te jż e m ie jsc o w o śc i , p o ło ż o n e j w z d łu ż s zo sy G r a je w o — O sow iec , b y ł p u n k t łącznośc i, a w p o b lisk ie j g a jó w c e C ie m n o s z y je r o zw in ię to p u n k t o p a tru n k o w y .

W o s ta tn ich d n iach s ier p n ia w y k o n a n e s ta n o w is k a ob r o n n e ty p u p o lo w e - go. N a szos ie G r a je w o — O so w iec z b u d o w a n o k i lk a z a w a ł p r z e c iw c z o łg o w y c h , jak ie p o w s ta ły po śc ię c iu d rzew .

G d y rozp oczę ła s ię jn ob ilizac ja , 24 s ier p n ia rano p ik T ad e u sz F a lew ic z , d o w ó d c a 9 p u łk u s tr z e lc ó w k o n n y c h , w y s ła ł do re jo n u w s i B o g u s z e II p lu to n por. W y c h o w sk ie g o (im ien ia n ie u sta lon o) ze s z w a d r o n u c iężk ich k a r a b in ó w m a s z y n o w y c h . J a k o w z m o c n ie n ie d o łą c z o n o 2 d z ia łk a p r z e c iw p a n c e r n e 37 m m . W k ilk a god z in p óźn ie j s i ły te za stą p io n o n o w o z m o b i l iz o w a n y m p lu to n e m o s ta n ie w o je n n y m , co p o z w o li ło na z o r g a n iz o w a n ie le p sze j o s ło n y w le ż ą cy c h tu ż p r z y g r a n ic y B og u sza c h . P o o s ią g n ię c iu g o to w o ś c i b o jo w e j p r z ez ca ły pu łk , w n o c y z 25/26 s ier p n ia n a s tą p i ła e w a k u a c ja rod z in w o js k o w y c h z G r a ­je w a i O sow ca , a n a s tę p n ie o d e s ła n o n a d w y ż k i r e z e r w is tó w 9 p u łk u s tr z e lc ó w k o n n y c h do ośrod ka z a p a s o w e g o w B ia ły m s to k u 14.

W o s ta tn ich d n ia c h s ier p n ia m ie js c o w i N ie m c y ja k b y n ie c o p rzy cich li . M im o to m ie s z k a ń c y B o g u sz i o k o lic z n y c h m ie js c o w o śc i b y l i m o c n o z a n ie p o ­kojen i. W sza k że z ich w s i b y ło dob rze w id a ć P r ostk i, le ż ą c e po d r u g ie j s tr o ­n ie gr a n ic y . P a m ię ta l i b o w ie m , jak la te m do s z la b a n u g r a n ic z n e g o p o d ch o d z i­ły n ie m ie c k ie b o jó w k i i z n ie n a w iś c ią p a tr z y ły na s tr o n ę p o lsk ą . M ięd zy w sią D łu g o sz e a P r o s tk a m i często p r z e n ik a li „ u c ie k in ie r z y ” z P r u s W sch od n ich , k tó rz y u p r a w ia l i s zp ieg o s tw o , p e n e tr u ją c m .in . g a r n iz o n y w G r a je w ie i O s o w ­cu. P o d o b n ie w y g lą d a ła sy tu a c ja w z d łu ż ca łej g r a n ic y p o ls k o -n ie m ie c k ie j . Od k ilk u m ie s ię c y n asza S tra ż G ran iczn a to c z y ła „ m ałą w o jn ę ” z d y w e r sa n ta m i, s tr a żn ik a m i n ie m ie c k im i i p a tro la m i W e h r m a c h tu . B a cz n ie też o b s e r w o w a ła p r z y g o to w a n ia w o je n n e w r o g a w p a s ie p r z y g ra n ic zn y m . W sp ó łd z ia ła ła w ty m z a k r es ie z w y w ia d e m p o lsk im , k tó r y 28 s ier p n ia d y s p o n o w a ł m .in . in fo r m a ­c jam i o sy tu a c j i w n a d g r a n ic z n y c h p o w ia ta c h P r u s W sch o d n ic h . W ó w c za s to N ie m c y b a r y k a d o w a l i drog i b ite , p r o w a d z ą c e od g r a n ic y do E łk u i d o k o n y ­w a li o ż y w io n e g o r ozp ozn an ia w r e jo n ie P r o s te k 15.

Ja k ju ż w sp o m n ia n o , w n o c y z 30/31 s ierp n ia n a p r z ed p o lu G r a je w a z n a j ­d o w a ł s ię ty lk o 4 s z w a d r o n 9 p u łk u s tr z e lc ó w k o n n y c h rtm . J a n a B ie l ick ie g o , w z m o c n io n y d z ia łk ie m p r z e c iw p a n c e r n y m i 4 c iężk im i k a r a b in a m i m a s z y n o -

14 W. K oz łow ski, O ś ro d k i zapasowe S am o d z ie ln e j С т и р у O p e ra c y jn e j ,,N a r e w ” w 1939 r., A cta U n iv e rs i ta t is L odziensis , s e r ia I, Ł ó d ź 1978, z. 40, ss. 213—214; A lP iM , T e c z k a P o d la sk ie j B r y g a d y K a w a le r i i , L. K m ie ic -S k rz y ń sk i , K a le n d a r z y k d z ia ła ń P o d la sk ie j B ry g a d y , m aszynop is.

15 P rz y g o to w a n ia n ie m ie c k ie do a g re s j i n a P o ls k ę w 1939 r . w ś w ie t le s p ra w o z d a ń od­d z ia łu U S z tabu G łó w ne g o ( d o k u m e n ty ) , p o d r e d . M. C iep lew icza i M. Z g ó rn ia k a , W ro - łca w —W a rszaw a—K ra k ó w 1969, s. 170. S p ra w o z d a n ie in fo r m a c y jn e n r 171 z 30 s ie rp n ia 1939 r.

554 W łodz im ie rz Kozłowski

w y m i lt . J ego z a d a n ie m b y ło z a b e zp ie cz e n ie k ie r u n k u K o n o p k i — S z c zu cz y n n . S z w a d r o n o s ła n ia ł ta m P o d la sk ą B r y g a d ę K a w a le r i i od s tr o n y G r a je w a , skąd s p o d z ie w a n o s ię — po o p a n o w a n iu m ia s te c zk a — d z ia ła n ia N ie m c ó w . W ty m czasie m a c ie r z y s ty p u łk p r z e b y w a ł ju ż w o d le g ły m r e jo n ie k o n ce n tra c j i b r y ­g a d y (W ilam ow o — G lin k i — W ąsosz), p r z y g o to w a n e j do szerok ie j a k c j i roz­po z n a w c z ej na p r z ed p o lu N a r w i . N a to m ia s t k ie r u n e k B o g u s z e — P r o s tk i o b sa ­dziła k o m p a n ia S tr a ż y G ranicznej , m a ją ca za b e zp ie cz y ć też tor k o le jo w y . O bronę s tac ji kolejow ej, w G r a je w ie p o w ie r zo n o m ie js c o w e j po lic j i p a ń s tw o ­w ej.

P r a w d o p o d o b n ie w n o c y z 31 s ierp n ia na 1 w r z e ś n ia N ie m c y d o k on a li napadów' na p la c ó w k i S tr a ż y G ranicznej, z n a jd u ją c e s ię na zach ód od G r a je ­w a . Z ałog i s trażn ic w C y p r k a c h (7 ludzi) i Z aciec z k a c h (9) zo sta ły w y m o r d o ­w a n e . N ie w y k lu c z o n e , że w r ó g n ap ad ł też na s tr a żn icę w B o g u sza c h 18.

G d y 1 w r z e ś n ia 1939 roku n ad r a n e m h it le r o w s k i W e h r m a c h t u d e r z y ł na P o lsk ę bez w y p o w ie d z e n ia w o jn y , w p a s ie ob ron y S a m o d z ie ln e j G ru p y O p e ­r a cy jn e j „N arew " p a n o w a ł w z g lę d n y spokój. T r w a ły ta m starc ia p a tro l i roz­p o z n a w c z y c h i o b s e r w o w a n o w y p r a w y L u ftw a f fe , k ie r u ją c e s ię w g łą b kraju . P o je d y n c z e s a m o lo ty p r o w a d z iły rozp ozn anie , n ie k tó re a ta k o w a ły w y b r a n e o b ie k ty k o m u n ik a cy jn e . W ty m ż e c zas ie g łó w n y w y s i ł e k 3 arm ii b y ł s k ie r o ­w a n y n a ar m ię „M odlin" pod M ław ą , sk ą d b y ło n a jb liż e j do sto licy .

W god z in a c h ra n n y c h od s tr o n y P r o s te k n a d je c h a ł n ie m ie c k i p o c ią g p a n ­cern y , k tó r y o s tr ze la ł B o g u s z e i do tar ł p od G r a je w o . D o p iero ta m S tra ż G r a ­n iczna w y sa d z i ła przed n im tory , w o b e c czego N ie m c y — po o s tr ze la n iu G r a ­je w a — w y c o fa l i s ię na w ła s n e t e r y to r iu m 1D. N a to m ia s t obsada po lic j i p a ń ­s tw o w e j sa m o w o ln ie opu śc iła z a jm o w a n e s ta n o w isk a na m ie js c o w e j s tacji k o ­le jo w e j .

N ie m ożn a w p e łn i p r z ed sta w ić r u c h ó w 4 s zw a d r o n u 9 p u łk u s tr ze lc ó w k o n n y c h , b o w ie m b r a k u je o d p o w ie d n ic h m a te r ia łó w . M ożn a przyp u szczać , że s tr ze lc y k o n n i n a s ta w ie n i b y l i — zgo d n ie z o tr z y m a n y m z a d a n ie m — p rzed e w sz y s tk im na z a b e zp ie cz e n ie rejon u k o n ce n tra c j i . W ła śn ie d la teg o szw ad ron „ m a n e w r o w a ł” w tr ó jk ą cie G r a je w o — M od zele — P o p o w o 2°. W y k o r z y s ta ł to patro l n ie m ie c k ic h m o to c y k lis tó w , k tó r y p r z e r w a ł s ię p rzez G r a je w o i ru szy ł szosą na O sow iec . N ie m c y p r z e jec h a l i p r a w ie 14 k m i zosta li z a tr z y m a n i og ­n ie m dob rze z a m a s k o w a n e j p la c ó w k i o s ło n o w e j w R udzie . Z g in ą ł w ó w c z a s oficer n ie m ie c k i i r an ion o k i lk u jego p o d w ła d n y c h . W tej sy tu a c j i p r z ec iw n ik w y c o fa ł s ię w p o p ło ch u na w ła s n e te r y to r iu m .

W d r u g im d n iu w o jn y d osz ło w G r a je w ie do p o n o w n e g o s tarcia . Możiąa p rzyp u szczać , iż N ie m c y z n o w u p od ję li prób ę r ozp ozn an ia szosy , p row a d z ą c ej do O sow ca . T y m ,ra ze m n ie m o g l i lic z y ć na z a sk oczen ie , skoro w re jo n ie G r a ­

16 W o jsk o w y I n s t y t u t H is to ry c z n y (dale j (W ill) , syg n . II/2/203, R e la c ja m j r a (w 1939 r. r o tm is t rz ) W ale n teg o P le rz a k a , d o w ó d c y s z w a d ro n u c iężk ich k a ra b in ó w m a s z y n o w y c h 9 p u łk u s trz e lc ó w k o n n y c h , z 1964 r. M aszynopis .

17 AJPM , T eczka P o d la sk ie j B r y g a d y K a w ale r ii , J . B ie lick i, U z u p e łn ie n ia do „ K ro n ik i d z ia łań P o d la s k ie j B r y g a d y " , o p ra c o w a n e j przez p i k a d y p l . W itosław u P orczyńsk ie g o . M aszy ­nopis.

18 W IH, syg n . II/2/18, w . P o rc zy ń sk i , K r o n i k a d z ia łań P o d la sk ie j B ry g a d y K a w a le r i i . T y m ­czasem m j r J . B ie lick i (por. p rzy p is 17) tw ierd z ił , , że n ie b y ło w ó w czas ż a d n y c h za jść g ra n ic z ­n y c h aż do m o m e n tu rozpoczęc ia d z ia ła ń w o je n n y c h . N a to m ia s t mj'r S. N o w ic k i (S. J e l ie n ta , op cit.) poda ł, że b y ła to s tr a ż n ic a n a p ó łn o cn y m s k r a j u w si Bogusze, z n a jd u ją c a s ię p rzy m ie j sc o w y m U rzęd z ie C elnym .

19 P o r . p rzy p is 17; A. O m lljan o w icz . z a n ik a j ą c e echa, W a rszaw a 1977, s. 20.20 AIP1M, T eczk a P o d la sk ie j B ry g a d y K aw a le r i i , L. K m ic lc -S k rz y ń sk l , K a le n d a rz y k .

Polscy p iechurzy w Prusach W sch o d n ich 555

je w a z n a jd o w a ł s ię p lu to n z w ia d o w c ó w k o n n y c h z k o m p a n ii kpt. H ieron im a C h a la m o ń sk ie g o . D osz ło w ię c do w a lk i o m ia s te c zk o , k tó re s ta n o w iło in te r e ­s u ją c y p u n k t d la o b u w a lc z ą c y c h stron .

G d y d o w ó d c a 135 p u łk u p ie c h o ty o tr z y m a ł m e ld u n k i o sy tu a c j i na p r z ed ­polu s ta n o w is k I bata lion u , z e z w o l i ł na w y k o n a n ie n o c n e g o w y p a d u o d w e to ­w e g o na P rostk i. M ajorow i N o w ic k ie m u z a le ża ło g łó w n ie na o s w o je n iu żo ł­n ie r z y z w a r u n k a m i w o je n n y m i. P r z y g o to w a n ia za m ie r za n o z a c h o w a ć w c a ł ­k o w ite j ta je m n ic y n a w e t p r zed w ła s n y m i ż o łn ierzam i. W y p a d m ia ł b y ć p r z e ­p r o w a d z o n y w c iągu n ocy , w lic z a ją c czas p o tr z e b n y na d o jśc ie do m ie jsc a p rzezn a czen ia i o d w r ó t do lasu pod R udą. C h od z iło o to, a b y od d zia ł m ó g ł p ow róc ić do m ie jsc a p o s to ju p rzed ś w i te m ze w z g lę d u na z a g ro ż e n ie lo tn icze w c iągu dnia. N a le ż y jed n ak pam iętać , ż e p la n o w a n y w y p a d s ta n o w ił je d y ­n ie e le m e n t s k ła d o w y szersze j akcji rozp o zn a w cz e j , zarząd zon ej p r z ez gen . C z es ła w a M ło ta -F ija łk o w sk ie g o . W sza k n a d a l o b o w ią z y w a ł z a k az w y k o n y w a ­nia w ię k s z y c h d z ia ła ń o fe n s y w n y c h poza g r a n ic a m i p a ń s tw a !1, p o d y k to w a n y w z g lę d a m i p o l i ty c z n y m i. W ła ś n ie d la teg o do P r u s W sch o d n ic h sk ie ro w a n o n a jp ie r w p o d jazd y n ie w ię k s z e n iż szw ad ron .

W tej s y tu a c j i p lu to n z w ia d o w c ó w k o n n y c h , d z ia ła ją cy n a p ó łn o c od G r a ­jew a , u s ta l i ł u g r u p o w a n ie N ie m c ó w . P o z w o l i ło to m jr o w i N o w ic k ie m u na p o d ­jęc ie d ecyzj i . 2 w r z e ś n ia o godz. 15.00 p r z e p r o w a d z ił on o d p raw ę , p od czas k t ó ­rej p od a ł rozk az do w y p a d u na P r ostk i. M ia ły go w y k o n a ć tr z y grupy: z a ­c h od n ia — I p lu to n por. J ó zefa P a k u ły z 1 k o m p a n ii kpt. K a r o la J a n iu rk a o p an u je s ta c ję k o le jo w ą w P r o stk ach ; śro d k o w a — p oz o s ta łe d w a p lu to n y z d o ­w ó d c ą k o m p a n ii na c ze le z l ik w id u ją p la c ó w k ę n ie m ie c k ą w fo lw a r k u B o g u - sze, p o ło ż o n y m tu ż na p o łu d n ie od P r o s te k i w ta r g n ą do m ia s te c z k a od s tr o n y szosy , p r o w a d z ą c ej z G r ajew a; w sc h o d n ia — d w a p lu to n y z 3 k o m p a n ii por. W ła d y s ła w a S a d o w s k ie g o o b ejd ą P r o s tk i od w sc h o d u , o d e tn ą ta m d rogę o d ­w r o tu na E łk, po c z y m ru szą na sp o tk a n ie k o lu m n y kp t. Ja n iu rk a . D z ia ła n ie g r u p y por. S a d o w s k ie g o m ia ło rozp ocząć s ię z ta k im w y p r z e d z e n ie m , k tóre w y s ta r c z y ło b y na o d c ięc ie od p ó łn o c y p o łą c z e ń te le fo n ic z n y c h z E łk ie m i z a ­sy g n a l iz o w a n ie — p op rzez w y s t r z e le n ie z ie lo n e j r a k ie ty — s w o je g o dojśc ia do m ie jsc a p r z ez n aczen ia . W ó w c z a s to m ia ła o tw o r z y ć o g ie ń (d w a r a zy p o 1 m in u c ie ) 4 b a ter ia 32 p u łk i a r ty le r i i le k k ie j , s tr ze la ją c na p ó łn o c n y skraj P r o ­s te k i s tac ję k o le jo w ą . O d w ó d s ta n o w ił p lu to n 3 k o m p a n ii , k tó r y m ia ł p o s u ­w a ć s ię w ś lad za gru p ą kpt. Jan iu rk a , d o w ó d c y 1 k o m p a n i. U sta lo n o , iż po ak cji b ę d z ie on strażą ty ln ą od d z ia łu w y p a d o w e g o . R e sz ta s ił I b a ta l io n u p o ­zosta ła na s ta n o w is k a c h w re jo n ie R u d y , tw o r z ą c ta m s w e g o rod za ju za łogę b e z p ie c ze ń s tw a .

Jak p r z y sta ło na d o św ia d c z o n e g o d o w ód cę , m jr S ta n is ła w N o w ic k i p o ­s ta n o w ił k ie r o w a ć tą p ie r w sz ą w ię k s z ą ak cją s w o j e g o b a ta l io n u . Z n a ł dob rze d u szę żo łn ierza , je g o n ie p o k o je w p ie r w s z y c h d n ia ch w o jn y . W ied z ia ł, że o b e c ­ność s ta r sz e g o o ficera w p ły n ie w ła ś c iw ie na p o s ta w ę p o d w ła d n y c h . C hcia ł w r e s z c ie zob a c zy ć w d z ia ła n iu d o w ó d c ę k o m p a n ii i m ło d sz y c h d o w ó d c ó w p lu ­ton ów .

O z m ie r z c h u 2 w r z e ś n ia odz ia ł w y p a d o w y b y ł g o to w y do m arszu . Ż o łn ie ­rze m ie l i z e sob ą k a r a b in y , b a g n e t y i po 2 g r a n a ty ręczne . B y ły to s ta r e i w y ­p r ó b o w a n e środ k i p od czas n o c n y c h w a lk . N ie zabrano n a to m ia s t op orząd ze-

21 A IPiM , A k ta w o je n n e , t ec z k a 1. D ep esza p łk a d y p l . J ó z e fa Ja k lic za , I I z a s tę p c y szefa sz ta b u N acze ln eg o W odza, do d o w ó d z tw a S a m o d z ie ln e j G ru p y O p e ra c y jn e j „ N a r e w " z 1 IX, godz. 15.15.

556 W łodz im ie rz Kozłowski

n ia z e w z g lę d u na jego ciężar. M ajor .chciał, ab y p o d w ła d n i m ie l i n ie s k r ę p o ­w a n e ru c h y i m o g li w c ie m n o śc ia ch w y k o n y w a ć p o s ta w io n e zadan ia . O koło godz. 20.00 od d zia ł o s ią g n ą ł op u sto sz a łe k o sz a ry 9 p u łk u s tr ze lc ó w k on n ych , z n a jd u ją c e s ię na p o łu d n io w y m sk r a ju G rajew a . W d w ie go d z in y p óźn iej, a w ię c p o o d p oczyn k u , ru szon o d a lej. M a sz e ro w a n o przez .w y m a r łe u lice . •W m ie ś c ie n ie b y ło ju ż w ła d z i po licj i, a lu d n o ść u k r y w a ła s ię w p iw n ica c h , w o b a w ie przed N ie m c a m i. N a p ó łn o c n y c h w y jś c ia c h z G ra jew a p o sz cz e g ó ln e g r u p y w y p a d o w e roze sz ły s ię w w y z n a c z o n y c h k ie r u n k a ch . I tak por. J ó z e f P a k u ła p o p ro w a d z ił sw ó j p lu to n w z d iu z toru k o le jo w e g o , kpt. K a r o l Ja n iu re k w r a z z d o w ó d c ą b a ta l io n u i 1 k o m p a n ią (bez p lu tonu ) m a s z e r o w a l i szosą w k ieru n k u . P r o s te k , pod czas gd y w p r a w o od n ic h p o s u w a ła s ię — om ija jąc B o g u s z e — k o lu m n a por. W ła d y s ła w a S a d o w sk ie g o .

O koło godz. 24.00 g r u p a śro d k o w a os ią g n ę ła p o d s ta w y w y jś c io w e w o d ­le g ło śc i 400 m na p o łu d n ie od fo lw a r k u B o g u sze . W k r ó tc e p o te m u jrzan o u m ó ­w io n y s y g n a ł z ie lo n ą ra k ie tą i u s ły sza n o w y b u c h y p o c is k ó w a r ty le r y jsk ic h b a ter ii kp t. A n to n ie g o Ł otu szk i, sp ad a ją c y c h na p ó łn o c n y skraj P r o s te k i s ta ­c ję k o le jo w ą . W ó w c za s (3 w r z e ś n ia o godz. 0.30) w s z y s tk ie g r u p y r ó w n o c z e ś n ie z a a ta k o w a ły w y z n a c z o n e cele . Z fo lw a r k u B o g u sze N ie m c y s tr ze la l i z c ię ż ­k ie g o k a r a b in u m a s z y n o w e g o , lecz z o sta l i w y b ic i po k ró tk iej , z ac ię tej w a lc e g r a n a ta m i i p o u d er z en iu na b a g n e ty g r u p y kp t. J a n iu r k a 22. Z araz p o te m d o ­w ó d c a b a ta l io n u z a a ta k o w a ł od p o łu d n ia P rostk i, skąd już d o b ie g a ły o d g ło sy w a lk i w r e jo n ie s ta c j i k o le jo w e j . J a k w ia d o m o , w a lc z y ł ta m ju ż I p lu to n 1 k o m p a n ii por. P a k u ły , w ią ż ą c z n aczn ą część s ił p r z ec iw n ik a . P ło n ę ły l ic z n e z ab u d o w a n ia . P o z d o b y c iu d w o r c a k o le jo w e g o , N ie m c y b ro n il i s ię w k i lk u m n iejsz y c h , iz o lo w a n y c h p u n k ta c h oporu. U d e r z e n ie g r u p y d o w o d z o n e j przez m jra N o w ic k ie g o z a k o ń c z y ło s ię p e łn y m p o w o d z e n ie m i n a s tą p i ło sp o tk a n ie z p o d w ła d n y m i por. S a d o w sk ie g o , d o w ó d c y 3 k om p a n ii . P o d czas w a lk i , t r w a ­jącej p on ad godzinę , N ie m c y p o n ieś l i s tr a ty , ok o ło 20 z a b ity c h i ran n y c h . Z n i­szczono d w o r z ec k o le jo w y , pocztę , urząd ce ln y , strażn icę , k ilk a sa m o c h o d ó w i m o to c y k li . P r z e k o n a n o s ię też , że n ie m a w ty m r e jo n ie p o w a ż n ie js z y c h s ił n ie m iec k ic h . S tra ty w ła sn e : 2 ra n n y c h i 3 z a g in io n y c h ż o łn ierzy . P o w o d z e n ie w y p a d u p r z y p is y w a ł m jr. N o w ic k i sk r o m n ie k arn ośc i, b r a w u r z e i b itn ośc i p o d w ła d n y c h . W iad om o jedn ak , że tej n o c y w y r ó ż n i ł s ię on raz jeszcze o d w a ­gą i u m ie j ę t n y m d o w o d z e n ie m . P o m a g a li m u w ty m d z ie ln ie por . S a d o w s k i i por. W a c ła w S ob ociń sk i, d o w ó d c a I p lu to n u 4 k om p a n ii . T en w a r to śc io w y oficer z II b a ta l io n u z g ło s i ł s ię na o c h o tn ik a i w y r ó ż n i ł m ę s tw e m 23.

P o p ó łn o c y n a m ie js c e w a lk i p r z y b y ł p p łk T a b a c zy ń sk i, d o w ó d c a z g r u ­p o w a n ia 2i. W y d a ł on w k r ó tc e rozkaz jak n a jsz y b sze g o o d w r o tu , a b y jeszcze p r z ed ś w i te m — z e w z g lę d u n a z n a n e za g ro ż e n ie z e s tr o n y L u f t w a f fe — od­d z ia ł w y p a d o w y zn a la z ł s ię w le s ie Ruda. M arsz rozp oczęto o k o ło godz. 2.00 i po trzech god z in a c h P o la c y z n a le ź l i s ię w n a k a z a n y m m iejscu .

B y ła to n a jw ię k sz a z a k c j i ro zp o zn a w cz y c h , ja k ie p r z e p r o w a d z iły d otąd je d n o stk i S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j „ N a r e w ”. J e j d ow ód ca , g e n . M łot- - F ija ik o w s k i , p r z ek a za ł m jr o w i N o w ic k ie m u p o d z ię k o w a n ie za s p r a w n e w y ­k o n a n ie w y p a d u . M ałe P r o s tk i s ta ły s ię w ó w c z a s p e w n y m sy m b o le m , a ich n a z w ę z a p a m ię ta l i żo łn ierze , sp r a g n ie n i ch o ćb y ta k ieg o su k cesu . S z e f sztab u

22 S. J e U e n ta , op. cit.23 CAW, sygn. 11/3/4, R e la c ja p p łk a J . K on o p k i.24 Z. K o sz ty ła , W rzes ień 1939 r o k u n a B ia los tocczyźn ie , w y d . II, W a rsz a w a 1976, s. 116.

Polscy p iechurzy w Prusach W sch o d n ich 557

g r u p y zap isa ł: „ P p łk T a b a c zy ń sk i robi ła d n y w y p a d na P r o s tk i” 2S, a 4 w r z e ­śn ia gen . M ło t -F ija łk o w sk i m e ld o w a ł do N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a m .in . i o tej a k c j i 26.

W ty m sa m y m czasie , g d y I b a ta l io n 135 p u łk u p ie c h o ty r e a l iz o w a ł s w o je zadanie , na te r y to r iu m w roga z n a la z ł s ię te ż 4 szw a d r o n 9 p u łk u s tr ze lc ó w k o n n y c h , rozszerza jąc z a sięg d z ia ła n ia p o d ja z d ó w na p ogr a n ic z u P r u s W s c h o d ­n ich . J e s t to ep iz o d dotąd n ie z n a n y , o k tó r y m je d n a k brak sze r sz y c h in f o r ­m acji . O tóż w n o c y z 2 /3 w r z e ś n ia szw a d r o n rtm . J a n a B ie l ic k ie g o d o k o n a ł w y p a d u na p r z y s ió łe k P i lc h o w sk ie 27 w p ob liżu P r o s te k , w sp ó łd z ia ła ją c p o ­śre d n io z p ie c h u r a m i S ta n is ła w a N o w ic k ie g o . W y d a je się, że d z ia ła n ie to b y ło z s y n c h r o n iz o w a n e z w y p a d e m I ba ta lion u , s ta n o w ią c ta k że i e le m e n t a k c ji rozp o zn a w cz e j p o d o d d z ia łó w P o d la sk ie j B r y g a d y K a w a le r i i gen . b ryg . L u d w ik a K m ic ic a -S k r z y ń sk ie g o .

T y m c z a s e m 3 w r ze śn ia , g d y I b a ta lio n 135 p u łk u p ie c h o ty -w ypoczyw ał po u d a n y m d z ia ła n iu na te r y to r iu m n ie p r z y ja c ie lsk im , N ie m c y p o d ję li prób ę k o le jn e g o w y p a d u . Z a m ie r za li z e m śc ić s ię za r ze k o m e k r z y w d y , a w p o d sy c a ­n iu ta k ic h n a s tr o jó w c e lo w a ł K o n r a d O ch m an n , s z e f p la c ó w k i w y w ia d u gra ­n ic z n e g o w P r o s tk a c h . N ie n a w iś ć h i t le r o w c ó w d osz ła do z e n itu po w k r o c z e ­n iu ż o łn ie r z y m jra N o w ic k ie g o . W a k c ji w z ię ły u d z ia ł b o jó w k i S A , ż o łn ierze G r e n z sc h u tzu i W e h r m a c h tu . W n ie d z ie ln y ran e k N ie m c y p r z e k r o c z y l i gr a n ic ę i w e sz l i do w s i B o g u sze . W śród n a p a s tn ik ó w b y ło w ie lu c y w i ló w — m ie s z k a ń ­c ó w P r ostek . R a b o w a li d o b y te k P o la k ó w , p lą d r o w a li d om y, z a b ie r a l i byd ło . C z y n il i to z p e d a n ty c zn ą d o k ład n ośc ią , idąc od z a g ro d y do za g ro d y . W ie ś p e ł ­n a b y ła w r za sk u h it le r o w c ó w , s tr z e la ją c y c h n a p ostrach . M ie sz k a ń c ó w B o g u sz bito , ich d o m y p od p a lan o . D o w ie c z o r a w ie ś , licząca o k o ło 70 zagród , p r z es ta ła is tn ie ć 2t.

R ó w n o c z e ś n ie in n a g r u p a N ie m c ó w w k r o c z y ła do p o b lisk ie g o G rajew a , o p a n o w u ją c p r z e jśc io w o m ia s te c z k o 2S. S i ły p r z e c iw n ik a w y n o s i ły o k o ło 2 k o m ­pan ii p ie c h o ty , k tó re w s p ie r a ł poc iąg p a n ce r n y 30. T a k ż e i tu ta j w r ó g rabo­w a ł d o b y te k i u p r o w a d z a ł n ie k tó r y c h m ie s z k a ń c ó w . N ie m c y s z c z e g ó ln ie in t e ­r e s o w a li s ię sk le p a m i, w ła m u ją c s ię do w ię k s z o ś c i z n ich . R o s ła ich w śc ie k ło ś ć , g d y n ie z n a jd o w a l i ta m to w a r ó w .

J a k ju ż w sp o m n ia n o , w ła d z e a d m in is tr a c y jn e z o s ta ły w c ze śn ie j e w a k u o ­w a n e . N ie b y ło te ż po licj i . L u d n o ść u k r y w a ła s ię w p iw n ic a c h i n a s try ch a ch . W tej sy tu a c j i m jr N o w ic k i , czu jąc s ię o d p o w ie d z ia ln y za los m ie s z k a ń c ó w G rajew a , z w r ó c i ł s ię do d o w ó d c y p u łk u z p rośbą o z e z w o le n ie o b sa d zen ia m ia ste c zk a częścią p o s ia d a n y c h sił. P o d p u łk o w n ik T a b a c zy ń sk i p o p a r ł te n za m ia r i 3 w r z e ś n ia w ie c z o r e m do G r a je w a w k r o c z y l i żo łn ie r ze p o lsc y . N ie m ­

25 AIFiM , T e c z k a d o w ó d z tw a S a m o d zie ln e j G r u p y O p e ra c y jn e j „ N a re w ” , R e la c ja p p łk a dypl. S. P o d k o w iń sk ieg o .

26 A lP iM , A k ta w o je n n e , tec z k a 4 A. M e ld u n e k s y tu a c y jn y za d z ień 3 1X 1939 г., w y s ła n y n a s tę p n e g o d n ia ze Ś n ia d o w a d o W arszaw y .

27 A IP iM , T e c z k a P o d la sk ie j B ry g a d y K a w a le r i i , L. K m ic ic -S k rz y ń sk i , K a le n d a rz y k . J e s t t a m e n ig m a ty c z n a w z m ia n k a o w y p a d z ie n a P re u ss ic h e H bhe . S ta n is ła w R ospond (S loum tk nazyi g e o g ra f ic z n y c h P o ls k i z a c h o d n ie j i p ó łn o c n e j w e d łu g u c h w a ł K o m is j i U s ta lan ia N a z w M ie js c o ­w y c h p od p r z e w o d n ic t w e m S ta n is ła w a S ro k o w s k ie g o , W ro c ła w —W a rsz a w a 1951 cz. II, s. 657) podał, że to P i lc h o w sk ie . P o r . też J . T y m iń sk i , Ten w rzes ie ń t r w a ł sześć la t . (W s p o m n ie n ia z la t 1939— 1946), W a rsz a w a 1980, s 23.

28 A. O m iljan o w icz , op. cit., s. 21.29 P o łsk ie S i ły Z b io j n e to d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j , t . l , K a m p a n ia w rz e ś n io w a 1939, cz.

2, L o n d y n 1954, s. 28.30 AIPiM , A k ta w o je n n e , tec z k a 4 A, M e ld u n e k s y tu a c y jn y za d z ie ń з IX 1939 r.

558 Włodz im ie rz Kozłowski

ców już ta m n ie b y ło . W sk ład za łog i obsadzające j G r a je w o w e sz ły 2 k o m p a ­n ie p ie c h o ty , 2 p lu to n y k om p an ii c iężk ich k a r a b in ó w m a s z y n o w y c h kpt. A n to ­n iego K oguta , p lu to n z w ia d o w c ó w k o n n y c h i k o m p a n ia , p r z e c iw p a n c e r n a 3t. M ajor N o w ic k i p r z eb y w a ł w p leban ii, b o w ie m w p ob liżu z n a jd o w a ła s ię w ię k ­szość je g o żo łn ierzy . Z w ia d o w c y k on n i i p lu to n s tr ze le c k i o s ła n ia ły s ta n o w isk a arm at p r z e c iw p a n ce r n y c h . P r z y w r ó c o n o łączność te le fo n ic z n ą z O sow cem . J e d ­n o c z eśn ie starano s ię r e a k ty w o w a ć fu n k c jo n o w a n ie n o r m a ln e g o życia w m ia ­steczk u . Z o rg a n iz o w a n o S tra ż O b y w a te ls k ą w c e lu u trz y m a n ia porządku , n a ­k azano o tw a r c ie s k le p ó w sp o ż y w c z y c h . N a d w o r c u k o le jo w y m w G r a je w ie z n o w u o tw a r to b u fe t . O becność w o jsk a i u r u c h o m ie n ie h a n d lu p o p r a w iły n a ­stro je m ie szk a ń c ó w . T aka sy tu acja tr w a ła do 6 w r ze śn ia , k ie d y to rozp oczę ły s ię n o w e w a lk i o m iasteczk o . N ie m c y w ty m czasie p r z e ła m a li p o lsk ą z a sa d ­niczą l in ię o b ron y na N a r w i w r e jo n ie Różana, zaś n ad B ieb rzą w p r o w a d z il i r ó w n ie ż n o w e jed n ostk i. W k ie r u n k u G r a je w a i O sow ca p o s u w a ły s ię p o d o d ­d z ia ły z a łog i fo r teczn ej „ L ö tz e n ”. L u f t w a f fe b o m b a r d o w a ła rejon R udy, a tzw . V k o lu m n a p od ję ła próbę d y w e r s j i w G r a je w ie . P o la c y i ty m ra ze m zdo ła li p r z y w ró c ić tam spokój. G d y p r z e c iw n ik u s i ło w a ł odciąć za ło g ę G r a je w a od r esz ty s i ł pod R udą i w O sow cu , w y c o fa ła s ię ona do la su R uda (7 w rześn ia), a n a s tę p n e g o dnia do tw ie r d z y . T am te ż I b a ta lion s ta ł s ię o d w o d e m d o w ó d c y zgru p o w a n ia .

P r z e d s ta w io n e d z ia łan ia I b a ta l io n u 135 p u łk u p ie c h o ty s ta n o w iły e le m e n t w a lk rozp o zn a w cz y c h , jak ie s to c z y ły w p ie r w sz y c h d n ia ch w o j n y je d n o stk i S a m o d z ie ln e j G ru p y O p eracy jn ej „ N a r e w ” . W y p a d p ie c h o ty p o lsk ie j na P r o ­s tk i w y p r z e d z a ł o jed n ą dob ę s y g n a liz o w a n ą ju ż akcję ca ło śc i s i ł P o d la sk ie j B r y g a d y K a w a le r i i w k ie r u n k u B ia łe j P isk ie j . W arto tu dodać, że b ryg a d ę tę o s łan ia ł od zach od u w y p a d k o m p a n ii k o la r z y 18 D y w iz j i P ie c h o ty na D łu ­to w o i Jeże , le ż ą ce w od le g ło śc i 5 k m od g r a n ic y p ań stw a .

N a jeszcze w ię k szą sk a lę z a p o w ia d a ło s ię d z ia ła n ie S u w a lsk ie j B ry g a d y K a w a le r i i na O lecko, zarząd zon e ta k że przez gen . C z es ła w a M ło ta -F ija łk o w - sk ie g o 3S. D o w ó d c a tej b r y g a d y d y s p o n o w a ł s i łą n ie m a l o śm io k r o tn ie w ię k szą niż m jr S ta n is ła w N o w ic k i i m ó g ł p o k u sić s ię o z d o b y c ie O lecka , od le g łe g o od g r a n ic y o 10 k m 83. Jak w id ać , w s z y s tk ie z w ią zk i ta k ty c zn e g r u p y „ N a r e w ” u c z e s tn ic z y ły w z a k ro jon ej na sze r o k ą sk a lę akcji rozp ozn aw czej , z a p la n o w a ­nej szc z eg ó ło w o jeszcze p rzed w y b u c h e m w o jn y . K a w a le r i i — ze w z g lę d u na c h a rak ter i m o ż liw o ś c i tej bron i — p r z y p a d ła g łó w n a ro la w ty c h .działa­n iach . N ie s te ty , w p ie r w sz y c h d n iach w o jn y in ic ja ty w a gen . M ło ta -F ija łk o w - sk ie g o b y ła h a m o w a n a przez N a c z e ln e D o w ó d z tw o z p r z y c z y n p o l i ty c zn y ch . W ła śn ie d la teg o na te r y to r iu m P r u s W sch o d n ic h z n a la z ły s ię n a jp ie r w n ie ­w ie lk ie p od od d z ia ły k a w a le r i i , p óźn iej zaś i p ie c h o ty p o lsk ie j . W y p a d na P r o ­s tk i d o sk o n a le m ie ś c i ł s ię w ram ach w y z n a c z o n y c h przez N a c z e ln e D o w ó d z ­tw o. P o n ie w a ż n ie b y ł u p rz e d n io z a p la n o w a n y , w y r ó żn ia s ię sp ośród in n y ch te g o typ u d z ia ła ń s tr o n y p o lsk ie j na p ogran iczu P r u s W sch o d n ic h . Jak już pod ano, zosta ł s p r o w o k o w a n y b e z cz e ln o śc ią w roga , je g o n ie n a w iś c ią do P o la ­k ó w i p o p e łn io n y m i m ord am i. T y lk o p r z y p a d k ie m in ic ja ty w a m jra N o w ic k ie ­go b y ła zgodna z t r w a ją c y m i ju ż d z ia ła n ia m i r o zp o zn a w cz y m i k a w a le r i i . To

31 Z. K osz ty ła , op. cit., s. 117, podał, że b y ła to b a te r ia a rm a t p rz e c iw p a n c e rn y c h . T y m ­czasem 135 p u łk p i e c h o ty m ia ł k o m p a n ię p rz e c iw p a n c e rn ą .

32 W o jn a o b ron na P o ls k i 1939. W y b ó r ź ró d e ł , pod red . E. J . K ozłow sk iego , w a r s z a w a 1968, s. 1033, R e la c ja d o w ó d c y S a m o d z ie ln e j G ru p y O p e ra c y jn e j „ N a re w ” .

33 P o r . W. Kozłow ski, D z ia ła n ia S u w a ls k ie j B r y g a d y K a w a le r i i , ss. 399—401.

Polscy p iechurzy w Prusach W s chod n ich 559

w ła ś n ie ten p rz y p a d e k za d e cy d o w a ł, że i p ie c h u r z y p o lsc y m o g li z n a le ź ć s ię na w sp o m n ia n y m te r y to r iu m , w sp ó łu c z e s tn ic z ą c w s y m b o lic z n e j — z p e r sp e k ­ty w y czasu — akcji p o lsk ie g o żo łn ierza . D o w ó d c a gru p y , m ając h a r m o n o g ra m dzia łań , n ie c ie r p l iw i ł s ię b e z cz y n n o śc ią i za b ie g a ł w W a r sz a w ie o z g o d ę na s k ie r o w a n ie ca łe j k a w a le r i i p o z a g r a n ic e p a ń stw a . W y s ła ł w te j sp r a w ie s p e ­c ja ln y te le g r a m , n a d a n y 3 w r z e ś n ia po p o łu d n iu .

G d y ty lk o za is tn ia ł s t a n 'w o j n y m ię d z y W ie lk ą B r y ta n ią i F r a n c ją a III R zeszą, s z e f szta b u N a c z e ln e g o W odza, gen . b ryg . W a c ła w S ta c h ie w ic z , m ó g ł w y r a z ić z g od ę na w ię k s z e a k cje r o zp o zn a w cz e m .in . i w P r u s a c h W sch o d ­nich . W te n sp osób d ep e sza gen . M ło ta -F ija łk o w sk ie g o z b ie g ła s ię z w a ż n y m i p o su n ięc ia m i d y p lo m a ty c z n y m i Z ach odu , n ie m a ją cy m i je d n a k p r a k ty c z n y c h n a s tę p s tw d la o sa m o tn io n e j P o lsk i .

P r z e d s ta w io n e d z ia ła n ia r o zp o zn a w cz e s ta n o w iły z a m k n ięc ie I e ta p u w a lk S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j „ N a r e w ”, ja k ie s to c z y ły jej w o js k a n a p r z ed ­po lu g łó w n e j l in i i ob r o n y na N a r w i i i B ie b r z y w p ie r w s z y m ty g o d n iu w o jn y . N a k o n iec w a r to jeszcze dodać, że żo łn ie r ze I b a ta l io n u 135 p u łk u p ie c h o ty d o łą c z y li p óźn ie j do S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j „ P o le s ie ” gen . b ryg . F r a n c iszk a K le e b e rg a . Ich d łu g i sz la k b o j o w y z a k o ń c z y ł s ię — p o d o b n ie jak w ie lu in n y c h je d n o ste k gr u p y „ N a r e w ” — dop iero 5 p a ź d z ie r n ik a 1939 roku w r ejon ie K ocka .

DIE PO L N IS C H E N IN F A N T E R IS T E N IN O S T P R E U S S E N . U B E R D IE K Ä M P F E DE S I. B A T A ­ILLON S DE S 135 IN F A N T E R IE R E G IM E N T S IM JA H R E 1939

Z u s a m m e n f a s s u n g

N u r w e n ig e p o ln isch e E in h e i te n k ä m p f t e n im S e p te m b e r 1939 im G re n z g e b ie t von O s lp re u sse n . Zu ih n e n g e h ö r te d as I. ' B a ta i l lo n des 135 In fa n te r i e r e g im e n ts , d a s a u f d em V o rg e lä n d e des F IF u sses B ieb rza , im G e b ie t O sow iec e in g e se tz t w a r . D ies R e s e rv e re g im e n t w u rd e in d e n le tz te n A u g u s t ta g e n des J a h re s 1939 fo rm ie r t . Es w a r e in B e s ta n d te i l d e r S e l­b s tä n d ig e n O p e ra t io n s g ru p p e ,,N a r e w ” , d ie d e n ö s t l ic h e n F lü g e l d e r A rm e e ,.M o d lin ” a b s ich - . e r t e D ieser F lü g e l d e r A rm e e „ M o d lin ” v e r te id ig te d e n Z u g a n g n a c h W a rs c h a u a u s R ic h tu n g O s tp re u sse n . A u fg a b e d e r O p e ra t io n s g ru p p e w a r a u c h d ie V e r te id ig u n g d e r L in ie N a re w - -B ieb rza , d ie zu m Z ie le h a t te , d ie E is e n b a h n s t re c k e W a rs c h a u -B ia ly s to k -G ro d n o z u ich e rn . N ach d em Ü b e r fa l l H i t le rd e u ts c h la n d s a u f P o le n f a n d e n im G e b ie t O sn o w iec k le in e A u fk lä - r u n g s k ä m p fä s ta t t . E in e ä h n l ic h e S i tu a t io n gab es in d e n e r s t e n K r ie g s ta g e n a u f d e m g e sa ­m te n A b s c h n i t t d e r G ru p p e „ N a r e w ” . A u f d e m V o rfe ld d e r F lu s s l in ie N a re w -B ie b rz a f ü h r t e d ie K a v a l le r ie in te n s iv e A u f k lä r u n g e n d u rc h , i h re K rö n u n g w a r d ie v o n a l le n E in h e i te n d e r K a v a l le r ie b r ig a d e „ P o d la s ie ” a m 4. S e p te m b e r d u r c h g e f ü h r te A k t io n a u f B ia ła P isk a . U n t e r ­dessen w a r e n d ie D e u ts c h e n se h r a k t iv h e i G ra je w o , vo n w o a u s d e r W eg n a c h O sow iec u n d w e i te r in s H in t e r l a n d d e r p o ln isc h e n G r u p p ie r u n g e n in R ic h tu n g B ia ły s to k f ü h r t e . D a h e r a u c h f ü h r t e d as I. B a ta i l lo n des 135 In fa n t e r i e r e g im e n ts in d e r N a c h t v o m 2. z u m 3. S e p te m b e r e in e n V e rg e ltu n g sv o rs to ss n a c h P r o s tk i d u rc h , d as sc h o n a u f d e u ts c h e m G e b ie t - lag . Z u r

g le ic h e n Z e i t b e fa n d e n s ich in d e r n ä h e vo n P r o s tk i d ie S o ld a te n d e r? S c h w a d ro n des 9. R eg im e n ts d e r b e r i t t e n e n S ch ü tzen , w e lc h e d ie h e im e ic h e K a v a l le r ie b r ig a d e „ P o d la s ie ” a u s R ic h tu n g G ra je w o a b s ic h e r te n . D as S t ä d tc h e n , ä h n l ic h w ie d a s in d e r N ä h e g e le g e n e D o rf Bogusze. w a r e n G e g e n s ta n d g ro ssen I n te r e s s e s d e r D eu tsch e n . M e h re r e M ale g in g das S t ä ­d tc h e n au s e in e r H a n d in d ie a n d e re ü b e r , w o b e i d e r F e F in d a n d e r Z iv i lb e v ü lk e ru n g G ew alt v e rü b te . Die K ä m p fe im G e b ie t v o n G ra je w o w ä h r t e n e in e W o ch e lang , e r s t d a n a c h w u rd e d a s G e b ie t g e rä u m t. D er R ü c k z u g e r fo lg te a u f B e fe h l in H in s ic h t a u f d ie u n g ü n s t ig e L a g e a n a n d e re n F r o n ta b s c h n i t t e n . D ie I n fa n te r i s t e n d e s 135 I n f a n te r ie r e g im e n ts , d ie a u f d e m G re n z g e b ie t von O s tp re u sse n k ä m p f t e n , b e e n d e te n i h re n W a ffe n g a n g e rs t a m 5. O k to b e r 1939 b e i Kock.