pobierz plik na dysk

Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów krajobrazu młodoglacjalnego

Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego

Evaluation of geodiversity of landform of some fragments of young glacial landscape of Chełmińsko-Dobrzyński Lake District)

Rafał Kot, Marcin Sobiech

Summary. Recently, geodiversity has been defined as the changeability of all the abiotic elements of the natural habitat. It can be considered in the context of being a feature of a single geocomponent, a single geocomponent, or the whole natural habitat. According to A. Kostrzewski (1998, 2011), the relief ’s geodiversity is “the actual diversity of the Earth’s surface, taking into account the morphogenetic zones, types of relief, and compounds of forms, or single forms of the relief”. At present, the most extensive research of geodiversity takes place in the areas of spatial identification and the evaluation of geodiversity (Kot, 2006; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a, b, c; Hjort, Luoto, 2010; Kostrzewski, 2011), geoconservation (Geographica Helvatica, 62, 3, 2007), geotourism (Reynard et al., 2007), or search of its indicators (Zwoliński, 1998) and its monitoring (Kostrzewski, 2011).

The aim of this article is to assess the usefulness of the used method of point classification for determining the spatial geodiversity in the detailed scales (1:25 000 and 1:10 000), delimiting the factors that exert an influence on the outcome of the evaluation. It is important to demarcate the most diverse areas, which are the most meaningful for the environmental protection as well as for the development of tourism. The research conducted on the area of the representative basin (in the vicinity of Toruń), can also be of validity for the creation and implementation of the geodiversity program within the framework of ZMŚP (Integrated Monitoring of the Natural Environment Program).

The research areas consists of the Struga Toruńska representative basin, which is tested in the Integrated Monitoring of the Natural Environment Program (Struga area) and a part of the Górzno-Lidzbark Ladndscape Park (Bryńsk area). According to physico-geographical

Rocznik Świętokrzyski. Ser. B – Nauki Przyr. 34: 77–92, 2013Polska Akademia Nauk – Oddział w Krakowie,

Kieleckie Towarzystwo Naukowe

78 Rafał kot, Marcin Sobiech

regionalization by J. Kondracki (1998), the basin is situated on the border of southern part of physico-geographical mesoregion Chełmno Lakeland (315.11) and Bryńsk area on the border of third mesoregions: Chełmno Lakeland (315.11), Lubawa Elevation (315.15) and Urszulewo Plain (315.16).

Key words: geodiversity, geodiversity of relief, Struga Toruńska representative basin, Polish Lowland.

Rafał Kot, Marcin Sobiech, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń

Wprowadzenie

Termin georóżnorodność jest obecnie używany w różnych kontekstach (Mazgajski, 2001; Zwoliński, 2010). Określa zmienność wszystkich elementów abiotycznych śro-dowiska przyrodniczego (Kozłowski, 1997, 2004; Kostrzewski, 1998, 2011; Kot, 2006a; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a; Richling, Solon, 2011). Georóżnorodność może być roz-patrywana w kontekście jednej cechy geokomponentu, pojedynczego geokomponentu lub całego środowiska przyrodniczego. Zróżnicowanie abiotycznych komponentów środowiska geograficznego zależy od: pierwotnej struktury terenu, intensywności, powtarzalności oraz długości trwania procesów zachodzących na określonym obszarze w przeszłości i obecnie. Ważnym elementem determinującym georóżnorodność jest działalność człowieka (Kot, 2006a).

Istnieją różne metody i narzędzia rozpoznania i oceny georóżnorodności (Kostrzew-ski, 1997; Kozłowski, 1998; Kot, 2006a, 2012a,b; Kot, Leśniak, 2006; Serrano, Ruiz-Flaño, 2007a,b; Serrano i in., 2009; Szafraniec, 2008; Zwoliński, 2009; Hjort, Luoto, 2010, 2012). W ocenach georóżnorodności można stosować metody powszechnie wykorzystywane do badania struktury krajobrazu (Wiktorow, 1986, 1998; Pietrzak, 1989; Turner, Gardnem, 1991; McGarigal, Marks, 1995; Solon, 2002; Richling, Solon, 2011).

Ważnymi problemami badawczymi georóżnorodności, poza rozpoznaniem i oceną w różnych skalach i na różnych obszarach, są także: ochrona (geoochrona, geoparki, geostanowiska) (Geographica Helvatica, 62, 3, 2007), relacje do różnorodności biolo-gicznej (Kot, 2006b; Jačková, Romportl, 2008) czy szukanie jej indykatorów. W tym ostatnim kontekście na uwagę zasługuje opracowanie Z. Zwolińskiego (1998). Georóż-norodność może być istotna dla rozwoju turystyki (geoturystyki), np. (Reynard i in., 2007; Serrano, 2011). Zróżnicowanie komponentów abiotycznych może być magnesem dla turystów, stanowić naturalny walor turystyczny czy współdecydować o atrakcyj-ności turystycznej określonego obszaru (Zwoliński, 2010). A. Kostrzewski (2011) nato-miast słusznie widzi potrzebę wprowadzenia programu georóżnorodności w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego.

79Ocena georóżnorodności rzeźby terenu wybranych fragmentów

Różnorodność elementów abiotycznych może być rozpatrywana całościowo i indy-widualnie (Degórski, 2001). Georóżnorodność rzeźby terenu w Polsce badali ostatnio Kostrzewski (1998, 2011); Kot (2005, 2012a, 2012b); Kot, Szmidt (2010), Zwoliński (2009, 2010), a poza granicami np. Serrano, Ruiz-Flaño (2007a, b, c), Hjort, Luoto (2010, 2012).

Celem niniejszego artykułu jest wskazanie przydatności zastosowanej metody bo-nitacji punktowej do określenia przestrzennej georóżnorodności w szczegółowych ska-lach (1:25 000 oraz 1:10 000), wskazanie czynników, które wpływają na wynik końcowy oceny, jak również wskazanie obszarów najbardziej zróżnicowanych, a tym samym najwartościowszych dla ochrony przyrody oraz atrakcyjnych dla rozwoju turystyki. Prace prowadzone w granicach zlewni reprezentatywnej mogą być także użyteczne podczas opracowywania i wdrażania programu georóżnorodności w ramach ZMŚP.

Materiały i metody

Dla bieżących prac prowadzonych na obszarze Struga wykorzystano materiały zebrane i opracowane w ramach wcześniejszych badań (Kot, 2012a, b). Były to mapy topograficzne w skali 1:25 000 i układzie 1942 (N-34-98-C-b, N-34-98-C-d) oraz opra-cowany przez Molewskiego i Weckwertha (2009) szkic geomorfologiczny, sporządzony do SMGP arkusz Toruń w skali 1:50 000. Na tle zrektyfikowanych map topograficznych i po analizie szkicu wydzielono 18 typów rzeźby terenu (tab. 1), a zdigitalizowane poziomice w cięciu 1,25 m stanowiły podstawę dla stworzenia, w oprogramowaniu GIS, modelu terenu (DEM). Model o rozdzielczości 5 m posłużył do wygenerowania następujących map: spadków, hipsometrycznej i poziomic.

Drugi z obszarów badawczych (Bryńsk), według regionalizacji fizycznogeogra-ficznej Kondrackiego (1998), położony jest na granicy trzech mezoregionów fizycz-nogeograficznych: Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14), Garbu Lubawskiego (315.15) oraz Równiny Urszulewskiej (315.16). Obszar analiz (ok. 30 km2) objęty jest ochroną w ramach Górznieńsko-Lidzbrakiego Parku Krajobrazowego, a znaczna jego część wcho-dzi w skład specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Ostoja Lidzbarska” (PLH280012). W granicach obszaru badań występują trzy rezerwaty przyrody, dwa leśne „Jar Bryni-cy” i „Jar Brynicy II” oraz ścisły torfowiskowy „Czarny Bryńsk”. Rzeźba terenu zwią-zana jest z działalnością i zanikiem lądolodu podczas subfazy kujawsko-dobrzyńskiej ok. 17,7 ka BP (Wysota, 1992, 1999). Centralną część zajmuje szeroka rynna polodow-cowa typu tunnel valley (Sobiech, 2012), w której dominują terasy kemowe i spiętrzone moreny czołowe, rozcięte głęboką, erozyjną doliną rzeki Brynicy. Rynnę od południa i północy otacza niższy (II) poziom sandrowy. Na sandrze występują m.in. kemy, ozy, wytopiska (Wysota, 1992, 1999; Niewiarowski, Wysota, 1995, 2000). Na północnym


zachodzie niewielką powierzchnię zajmuje płat falistej wysoczyzny morenowej ze wzgórzami i pagórkami akumulacyjnych form recesyjnych.

Materiałami źródłowymi dla prowadzonych prac były mapy topograficz-ne Klonowo (242.113) oraz Bryńsk Szlachecki (242.131P), w skali 1:10 000 i ukła-dzie 1965, oraz szkic geomorfologiczny z objaśnień do SMGP ark. Górzno, w skali 1:50 000 (Niewiarowski, Wysota, 2000). Zebrane materiały kartograficzne posłużyły do wydzielenia 29 typów rzeźby terenu. Na bazie zdigitalizowanych poziomic, w cięciu 1,25 m, wygenerowano model terenu (DEM) o rozdzielczości 5 m, który był podstawą dla sporządzenia map spadków, hipsometrii i poziomic.

W ocenie georóżnorodności rzeźby terenu obszarów testowych (Struga i Bryńsk) zastosowano metodę bonitacji punktowej (Kot, 2006a). Podczas oce-ny przeprowadzono eksperyment, który polegał na tym, że niezależnie każdy z autorów opracował wyjściową mapę określonych typów rzeźby terenu, w od-niesieniu do uwzględnianej w ocenie skali opracowania (1:25 000, dla obsza-ru Struga Toruńska i 1:10 000, dla obszaru Bryńsk). Powierzchnią odniesienia w analizach zróżnicowania rzeźby terenu było pole w kształcie kwadratu. W granicach zlewni Strugi Toruńskiej wydzielono 107 kwadratów o długości boku 500 m, a na obszarze Bryńsk 484 pola o długości boku 250 m. Podobne wielkości i kształty pól stosowano wcześniej w ocenach georóżnorodności dla obszarów nizinnych i wyżyn-nych (Kot, 2005, 2006a; Hjort, Luoto, 2010; Kot, Szmidt, 2010). Kryteriami oceny zróżni-cowania rzeźby terenu dla obu obszarów testowych były: liczba typów rzeźby terenu (Lt, RICH, NC, PR), liczba jednostek rzeźby terenu (Lj, NUMP), różnica wysokości, zakresy spadków i długość poziomic w cięciu 1,25 m. Utworzone siatki pól podstawowych na-łożono na przygotowane mapy kryteriów.

Wyniki

W wyniku przeprowadzonego eksperymentu na obszarze zlewni Strugi Toruńskiej wydzielono 18 typów oraz 153 jednostki rzeźby terenu (tab. 1). Dla obszaru Bryńsk 29 typów i 1107 jednostek rzeźby terenu (tab. 2). Dla dwóch obszarów testowych, w każdym z pól podstawowych, obliczono wartości wszystkich kryteriów oceny i stworzono ich typologie. Najwięcej typów rzeźby terenu w zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej (Lt, RICH) – 7, występuje w 2 polach podstawowych, a najmniej – 1, w jednym kwa-dracie. W 42 polach podstawowych wydzielono po 4 typy rzeźby terenu. Maksymalna (10) i minimalna (1) liczba jednostek rzeźby terenu jest tylko w jednym kwadracie. Od-powiednio w 26 i 24 kwadratach występują 4 i 5 jednostek rzeźby terenu. Różnice wy-sokości osiągają największą wartość ok. 12,5 m i występują tylko w jednym kwadracie,


a najmniejsze ok. 1,25 m tylko w trzech polach podstawowych. W prawie 30% pól pod-stawowych różnica wysokości wynosi ok. 5 m. W 4 kwadratach zakres średnich spadków mieści się pomiędzy 0–2°, a w jednym polu wynosi 0–9°. Najczęściej, bo aż w 47 kwadra-tach, zakres spadków wynosi 0–4°. Największe długości poziomic w cięciu 1,25 m w polu podstawowym wynoszą ponad 9300 m, a najmniejsze poniżej 1900 m.

Tabela 1. Poligonowe (powierzchniowe) typy rzeźby terenu zlewni reprezentatywnej Strugi ToruńskiejTable 1. Polygonal (surface) relief ’s types of the Struga Toruńska representative basin

Lp. Typ rzeźby / Type of landformsFormy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością lądolodu

1 Wzniesienia wysoczyzny morenowej falistej2 Obniżenia wysoczyzny morenowej falistej3 Równiny wysoczyzny morenowej falistej4 Wzniesienia wysoczyzny morenowej płaskiej5 Obniżenia wysoczyzny morenowej płaskiej6 Równiny wysoczyzny morenowej płaskiej

Formy plejstoceńskie utworzone w strefie martwego lodu7 Pagórki moren martwego lodu

Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych8 Wzniesienia równiny sandrowej9 Obniżenia równiny sandrowej10 Równiny sandrowe

Formy plejstoceńskie związane z erozyjną działalnością wód glacjalnych11 Wzniesienia erozyjnej równiny wód roztopowych12 Obniżenia erozyjnej równiny wód roztopowych13 Równiny erozyjnej równiny wód roztopowychFormy późnoglacjalne i postglacjalne (holocen) pochodzenia erozyjnego i denudacyjnego

14 Zdenudowane stoki15 Doliny denudacyjne16 Obniżenia różnej genezy

Formy utworzone przez roślinność17 Równiny biogeniczne, przeważnie torfowe

Formy antropogeniczne18 Obszary zniwelowane


Tabela 2. Poligonowe (powierzchniowe) typy rzeźby terenu obszaru testowego BryńskTable 2. Polygonal (surface) relief ’s types of the Bryńsk area

Lp. Typ rzeźby / Type of landformFormy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością lądolodu

1 Wzniesienia wysoczyzny morenowej falistej2 Obniżenia wysoczyzny morenowej falistej3 Równiny wysoczyzny morenowej falistej4 Pagórki morenowe przeważnie akumulacyjne5 Pagórki morenowe przeważnie spiętrzone6 Wzgórza morenowe przeważnie akumulacyjne7 Wzgórza morenowe przeważnie spiętrzone

Formy plejstoceńskie związane z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych8 Wzniesienia równiny sandrowej9 Obniżenia równiny sandrowej10 Równiny sandrowe11 Misy jeziorne w obrębie równin sandrowych12 Wzniesienia w obrębie poziomu sandrowego w rynnach

subglacjalnych13 Obniżenia w obrębie poziomu sandrowego w rynnach

subglacjalnych14 Poziomy sandrowy w obrębie rynien subglacjalnych15 Wzniesienia równiny zastoiskowej16 Obniżenia równiny zastoiskowej17 Równiny zastoiskowe18 Wały ozów19 Wzgórza kemowe20 Wzniesienia w obrębie teras kemowych21 Obniżenia w obrębie teras kemowych22 Terasy kemowe

Formy plejstoceńskie związane z erozyjną działalnością wód glacjalnych23 Zbocza rynien subglacjalnych24 Dna rynien subglacjalnych25 Misy jeziorne w obrębie rynien subglacjalnychFormy późnoglacjalne i postglacjalne (holocen) pochodzenia erozyjnego i denudacyjnego

26 Doliny denudacyjne27 Dna dolin rzecznych


28 Zbocza dolin rzecznychFormy utworzone przez roślinność

29 Równiny biogeniczne, przeważnie torfowe

Na obszarze Bryńsk najwięcej typów rzeźby (9) jest w 1 polu oceny, a tyl-ko jeden typ rzeźby występuje w 4 kwadratach. Aż w 188 polach, wydzielo-no 3 typy rzeźby. Największa liczba jednostek rzeźby terenu (17) jest w jednym, a najmniejsza (1) w czterech polach podstawowych. W 73 kwadratach wystę-puje 5 jednostek rzeźby terenu. Maksymalne deniwelacje (48,75 m) są w 3 po-lach oceny, a minimalne (do 1,25 m) tylko w 1 kwadracie. Różnice wysokości 8,75 i 11,25 m występują najczęściej w 30 polach oceny. Minimalne (0–1º) i maksymalne (0–16º) wartości średnich spadków występują w jednym polu. W 47 polach średnie spadki mieszczą się w przedziale 0–4°. Największa długość poziomic w kwadracie wynosi ponad 10 000 m.

Obliczone wartości kryteriów podzielono na przedziały (szeregi bonitacyjne), któ-rym przyznano odpowiednią liczbę punktów 1, 2, 3 lub 4. Dla wszystkich kryteriów zastosowano podział na 4 przedziały i taką samą metodę klasyfikacji-kwantyl (tab. 3, 4). W każdym z pól podstawowych obliczono sumę punktów bonitacyjnych. Najmniej pole mogło otrzymać 5, a najwięcej 20 punktów. Uzyskane sumy punktów w każdym z pól podstawowych podzielono na przedziały i dokonano oceny georóżnorodności rzeźby terenu (tab. 5, 6).

Tabela 3. Szeregi bonitacyjne oraz bonitacja punktowa dla wartości kryteriów oceny rzeźby terenu (obszar Struga Toruńska)Table 3. Classification series and point classification for the values of the criteria of the relief ’s evaluation (Struga Toruńska area)

Typy rzeźbyType of land-form

Punk-ty

Points

Jed-nostki rzeźby

Units of landform

Punk-ty

Points

Różnica wysokości

(m)The dif-

ference of height

Punk-ty

Points

Zakres spadków

(º)The

range of gradients

Punk-ty

Points

Długość poziomic

(co 1,25 m)The length of counters

Punk-ty

Points

1–2 1 1–3 1 0–2,5 1 0–3 1 1890,9–3104,5 1

3 2 4–5 2 2,51–3,75 2 0–4 2 3104,51–4062,6 2

4 3 6–7 3 3,76–5,0 3 0–5 3 4062,61–5058,0 3

5–7 4 8–10 4 5,01–12,5 4 0–9 4 5058,01–9321,1 4


Tabela 4. Szeregi bonitacyjne oraz bonitacja punktowa dla wartości kryteriów oceny rzeźby terenu (obszar Bryńsk)Table 4. Classification series and point classification for the values of the criteria of the relief ’s evaluation (Bryńsk area)

Typy rzeźbyType of land-form

Punk-ty

Points

Jed-nostki rzeźby

Units of landform

Punk-ty

Points

Różnica wysokości

(m)The dif-

ference of height

Punk-ty

Points

Zakres spadków

(º)The

range of gradients

Punk-ty

Points

Długość poziomic

(co 1,25 m)The length of counters

Punk-ty

Points

1–2 1 1–4 1 0–10,07 1 0–2,92 1 < 3063,34 1

3 2 5–6 2 10,08–15,51 2 2,93–

4,73 2 3063,35–4776,36 2

4 3 7 3 15,52–22,63 3 4,74–6,97 3 4776,

37–6368,00 3

5–9 4 8–10 4 22,64–48,75 4 6,98–

15,87 4 6368,01– 0097,29 4

Tabela 5. Klasyfikacja i bonitacja punktowa oraz ocena georóżnorodności rzeźby terenu zlewni reprezentatywnej Strugi ToruńskiejTable 5. Classification and point classifications together with the evaluation of the relief ’s geodi-versity of the Struga Toruńska area

Klasy z sumy dla wszystkich kryteriów oceny rzeźby terenuClasses from sums

for every criterion of landform

Bonitacja punktowa

Point quality

classification

Liczba kwadratów występująca w poszczegól-nych przedziałach oceny georóżnorodności rzeźby

terenuNumber of squares occurring

in the individual ranges of the assessment of geo-diversity of

the terrain

Ocena georóżnorodności

rzeźby terenuEvaluation of geodi-versity of landform

5–9 1 27 mała10–13 2 38 średnia14–15 3 22 duża16–20 4 20 bardzo duża


Tabela 6. Klasyfikacja i bonitacja punktowa oraz ocena georóżnorodności rzeźby terenu ob-szaru BryńskTable 6. Classification and point classifications together with the evaluation of the relief ’s geodi-versity of the Bryńsk area

Klasy z sumy dla wszystkich kryteriów oceny rzeźby terenuClasses from sums

for every criterion of landform

Bonitacja punktowa

Point quality

classification

Liczba kwadratów występująca w poszczególnych przedziałach oceny georóżnorodności rzeźby

terenuNumber of squares occurring in the individual ranges of the as-sessment of geo-diversity of the

terrain

Ocena georóżnorodności

rzeźby terenuEvaluation of geodiversity of

landform

5–9 1 138 mała10–13 2 134 średnia14–17 3 143 duża18–20 4 69 bardzo duża

Uzyskane wyniki, umożliwiają wskazanie obszarów o największym i najmniejszym zróżnicowaniu rzeźby terenu (ryc. 1, 2). W granicach zlewni Strugi Toruńskiej obszary o największej georóżnorodności rzeźby terenu występują w miejscach występowania pagórków np. na północny-zachód od Turzna i na północ od Kamionek Dużych oraz w obrębie strefy stoków na północ od Morczyn, w okolicach Sławkowa i na wschód od Zakrzewka. Najmniejsze zróżnicowanie rzeźby terenu występuje na wysoczyznach morenowych, w okolicach Koniczynki, na północ od Tylic, na wschód od wsi Kuczwały i w obrębie erozyjnej równiny wód roztopowych, na zachód od Gostkowa. Obszarami o największej georóżnorodności rzeźby terenu na obszarze Bryńsk są północna i połu-dniowa strefa krawędziowa rynny Brynicy w okolicach Traczysk, Brzeziny i Diabelca, oraz przełomowy odcinek doliny rzecznej Brynicy na zachód od wsi Nosek. Najsłabiej zróżnicowane są sandry na południe od Brzeziny i na północ od wsi Nosek oraz dna rynien na południe od Czarnego Bryńska i na zachód od Traczysk.


Ryc. 1. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu obszaru testowego Struga ToruńskaFig. 1. Evaluation of the relief ’s geodiversity of the Struga Toruńska testing area


Ryc. 2. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu obszaru testowego BryńskFig. 2. Evaluation of the relief ’s geodiversity of the Bryńsk testing area

Dyskusja i wnioski

Badania przeprowadzone w granicach zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej oraz w pobliżu Bryńska, umożliwiają sformułowanie wniosków oraz włączenie się do dyskusji w kontekście czynników wpływających na wynik oceny georóżnorodności.

Ocena przeprowadzona metodą bonitacji punktowej umożliwia wskazanie ob-szarów najbardziej i najsłabiej zróżnicowanych. Do najbardziej zróżnicowanych na obszarach testowych należą stoki, strefy krawędziowe rynien, odcinki przełomowe rzek, obszary występowania pagórków. Najsłabiej zróżnicowane są płaskie wysoczyzny morenowe, erozyjne równiny wód roztopowych, sandry oraz dna rynien. Zdaniem au-torów te wyniki można ekstrapolować na cały obszar młodoglacjalny Niżu Polskiego.

Przeprowadzony eksperyment wykazał, że duży wpływ na wynik zróżnicowa-nia ma klasyfikacja rzeźby terenu, bazująca na wiedzy, doświadczeniu, materiałach wyjściowych, rozpoznaniu obszaru badań. Wydzielone dla dwóch obszarów typy


rzeźby terenu są podobnej rangi, niezależnie od skali opracowania. W polu Bryńsk, dokładniejsza skala opracowania sprawia, że dla niektórych z obszarów (np. stref kra-wędziowych i zboczy), klasyfikacja rzeźby terenu powinna być bardziej szczegółowa. Nawet tak ujmowane kryterium wskazuje na większe zróżnicowanie rzeźby terenu obszaru Bryńsk niż Struga. Potwierdza to wydzielenie więcej liczby typów (Bryńsk-29, Struga-18) i większej liczby jednostek rzeźby terenu (Bryńsk-1107, Struga-153). Dla czterokrotnie mniejszego pola podstawowego największe wartości obliczone w jednym kwadracie uzyskały wszystkie kryteria na obszarze Bryńsk (Lt-9, Lj-17, różnice wyso-kości-48,75 m, zakres średnich spadków 0–16° oraz długość poziomic ponad 10 km), w porównaniu do obszaru Struga (Lt-7, Lj-10, różnica wysokości 12,5 m, zakres śred-nich spadków 0–9°, długość poziomic ponad 9,3 km).

Dużą trudność sprawia określenie i obliczenie wartości kryteriów na obszarach zajmowanych przez wody powierzchniowe. W obrębie mis jeziornych powinny być również rozpoznane wszystkie kryteria oceny, np. typy rzeźby terenu dna i to w odnie-sieniu do określonej skali opracowania, spadki, różnice wysokości, długości poziomic w odpowiednim cięciu. Niestety pewnym ograniczeniem w tym zakresie jest brak dostępu do planów batymetrycznych dobrej jakości i o odpowiedniej szczegółowości. Narzędzia GIS dają pewne możliwości rozwiązania tego problemu, jednak generowanie wartości kryteriów opracowanych na podstawie zbyt ogólnych i często niedokładnych planów może dawać wyniki obarczone dużym błędem.

Przeprowadzone badania umożliwiają także sformułowanie wniosków względem zastosowania georóżnorodności w ochronie przyrody, turystyce czy monitoringu śro-dowiska przyrodniczego.

Na obszarze Bryńsk, obszary o największej georóżnorodności rzeźby te-renu, pokrywają się z wyznaczonymi rezerwatami leśnymi oraz występują w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk (SOOS). Przełomowy odci-nek Brynicy jest klasycznym przykładem georezerwatu, formy ochrony przy-rody zaproponowanej przez Kota (2006a). Zróżnicowanie komponentów abiotycznych przyczyniło się do wykształcenia na tym obszarze, naturalnego i cen-nego lasu. W tym kontekście przedmiotem ochrony rezerwatów Jar Brynicy oraz Jar Brynicy II, powinna być zwłaszcza georóżnorodność oraz stare drzewostany i bogata fauna, głównie ornitofauna. Uzyskane wysokie wyniki oceny georóż-norodności potwierdzają, że granice rezerwatu powinny zostać powiększone, co z pewnością byłoby korzystne dla skuteczniejszej ochrony wykształconego tutaj syste-mu przyrodniczego.

Zdaniem autorów artykułu, w kontekście geoochrony czy geoturystyki, ważną rolę odgrywają nie tylko obiekty lub obszary nadzwyczajne, rzadkie, wartościowe, ale także georóżnorodność rozpatrywana w ujęciu przestrzennym. Georóżnorodność w ujęciu


przestrzennym, czyli złożoność, rozmaitość, zróżnicowanie, zmienność przestrzenna wszystkich komponentów abiotycznych, może decydować o atrakcyjności turystycznej, stanowić walor turystyczny czy podlegać ochronie. Określenie i ocena georóżnorodno-ści może nieć zatem znaczenie praktyczne, np. w zakresie rozwoju funkcji turystycznej obszaru, wyznaczania obszarów chronionych lub stałych obserwacji (monitoringu) stanu krajobrazu.

Literatura

Degórski M., 2001. Pedosfera – komponent środowiska łączący abiotyczną i biotyczną różnorodność, Prace Geograficzne IG i PZ PAN, 179, Warszawa, s. 227-237.

Hjort L., Luoto M., 2010. Geodiversity of high-latitude landscapes in northern Finland, Geomorphology, 115, s. 109-116.

Hjort L., Luoto M., 2012. Can geodiversity be predicted from space? Geomorphology, 153-154, s. 74-80.

Jačková K., Romportl D., 2008. The relationship between geodiversity and habitat richness in Šumava National Park and Křivoklátsko PLA (Czech Republic): a quantitative ana-lysis approach, Journal of Landscape Ecology, vol. 1, no. 1, Brno, s. 23-38.

Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Kostrzewski A., 1997. Opracowanie koncepcji i zasad georóżnorodności: definicja, zadania

i cele georóżnorodności, [w:] Opracowanie systemu ochrony georóżnordności w Polsce, Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa.

Kostrzewski A., 1998. Georóżnorodność rzeźby jako przedmiot badań geomorfologii, [w:] K. Pękala (red.), Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce stan aktualny i perspektywy, IV Zjazd Geomorfologów Polskich, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 11-16.

Kostrzewski A., 2011. The role of relief geodiversity in geomorphology, [in.] Z. Rączkowska, A. Kotarba (eds.), Landform evolution climate change and man, Geographia Polonica, 84, Special Issue 2, p. 69-74.

Kot R., 2005. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu na przykładzie fordońskiego odcinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia w skali 1:25 000, [w:] A. Kostrzewski, R. Kolander (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów Polski w warunkach zmian klimatu i różno-kierunkowej antropopresji, Biblioteka Monitoringu Środowiska, s. 475-484.

Kot R., 2006a, Georóżnorodność – problem jej oceny i zastosowania w ochronie i kształ-towaniu środowiska na przykładzie fordońskiego odcinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, Sectio C, vol. 11, nr 2, Toruń.

Kot R., 2006b. Problem określenia georóżnorodności w wybranych krajobrazach kulturo-wych doliny dolnej Wisły, Problemy Ekologii Krajobrazu, 18, Lublin, s. 413-423.


Kot R., 2008. Problem delimitacji mikroregionów fizycznogeograficznych w krajobrazach dolin i nizin, Problemy Ekologii Krajobrazu, 20, Warszawa, s. 197-207.

Kot R., 2012a. Zastosowanie indeksu georóżnorodności dla określenia zróżnicowania rzeźby terenu na przykładzie zlewni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej, Pojezierze Chełmińskie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 33, Lublin, s. 87-96.

Kot R., 2012b. Zastosowanie kartograficznej metody określenia zróżnicowania rzeźby terenu w ocenie potencjału turystyczno-rekreacyjnego na przykładzie fragmentu zlew-ni reprezentatywnej Strugi Toruńskiej, Pojezierze Chełmińskie, Problemy Ekologii Krajobrazu.

Kot R., Leśniak K., 2006. Ocena georóżnorodności za pomocą miar krajobrazowych – pod-stawowe trudności metodyczne, Przegląd Geograficzny, 78, 1, s. 24-45.

Kot R., Szmidt K., 2010. Ocena georóżnorodności rzeźby terenu fragmentu Basenu Świec-kiego w skalach 1:10 000 oraz 1:25 000, Problemy Ekologii Krajobrazu, 27, Warszawa--Biała Podlaska, s. 189-196.

Kozłowski S., 1997. Program ochrony georóżnorodności w Polsce, Przegląd Geologiczny, 45, 5, s. 489-496.

Kozłowski S. (red.), 1998. Ochrona litosfery, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Kozłowski S., 2004. Geodiversity. The concept and scope of geodiversity, Przegląd Geolo-

giczny, 52, 8/2, s. 833-837.McGarigal K., Marks B. J., 1995. Fragstats: spatial pattern analysis program for quantifying

landscape structure, U.S. Forest Service General Technical Report PNW-351, Portland, USA.Mizgajski A., 2001. Odniesienia georóżnorodności do wybranych pojęć w naukach o śro-

dowisku, [w:] A. Karczewski, Z. Zwoliński (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych. Monitoring, ochrona, edukacja, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 369-375.

Molewski P., Weckwerth P., 2009. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Toruń 321, PIG, Warszawa.

Niewiarowski W., 1996. Budowa geologiczna i rzeźba terenu, [w:] G. Wójcik, K. Marciniak (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego – stacja bazowa w Koni-czynce, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa-Toruń, s. 41-57.

Niewiarowski W., Wysota W., 1995. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50000 arkusz Górzno 286, Państ. Inst. Geol., Warszawa

Niewiarowski W., Wysota W., 2000. Objaśniania do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000 arkusz Górzno 286, PIG, Warszawa

Pietrzak M., 1989. Problemy i metody badania struktury geokompleksu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Richling A., Solon J., 2011. Ekologia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.


Reynard E., Fontana, G., Kozlik, L., Scapozza, C., 2007. A method for assessing "scientific" and "additional values" of geomorphosites, Geographica Helvatica, 62, 3, s. 148-158, http://www.geographicahelvetica.unibas.ch.

Serrano E., 2011. Environmental education and landscape leisure, geotourist map and geomorphosites in the Picos de Europa National Park, GeoJournal of Tourism and Geosites, Year 4, no. 2, vol. 8, s. 295-308, http://gtg.webhost.uoradea.ro/PDF/GTG-2-2011/13_99_Serrano_Trueba.pdf

Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007a. Geodiversity: concept, assessment and territorial appli-cation. The case of Tirmes-Caracena (Soria), Boletin de la A.G.E., 45, s. 389-393, http://age.ieg.csic.es/boletin/45/19-geodiversity.pdf.

Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007b. Geodiversidad: concepto, evaluación y aplicación territo-rial. El caso de Tiermes Caracena (Soria), Boletin de la A.G.E., 45, s. 79-98, http://www.boletinage.com/45/04-geodiversidad.pdf.

Serrano E., Ruiz-Flaño P., 2007c. Geodiversity: a theoretical and applied concept, Geogra-phica Helvatica, 62, 3, s. 140-147.

Serrano E., Ruiz-Flaño P., Arroyo P., 2009. Geodiversity assessment in rural landscape: Tiermes–Caracena area (Soria, Spain), Mem. Descr. Carta Geol. d᾿It, 87, 173-180, http://www.isprambiente.gov.it/site/_files/pubblicazioni/PeriodiciTecnici/Memorie/Memorie-LXXXVII/memdes_87_serrano.pdf.

Sobiech M., 2012. Geneza rzeźby glacjalnej i dynamika ostatniego lądolodu w rejonie Górzna, maszynopis pracy magisterskiej, UMK. Toruń

Solon J., 2002. Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury prze-strzennej roślinności, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 185, Warszawa.

Szafraniec J., 2008. Relief intensity as a coefficient diversifying the forms of the Pomera-nian young-glacial landscape, [in.] J. Plit, V. Andreychouk (eds.), Methods of landscape research, Dissertations Commission of Cultural Landscape of Polish Geographical Society, No. 8, Sosnowiec, s. 244-254.

Turner M. G., Gardner R. H. (eds.), 1991. Quantitative Methods in Landscape Ecology, Springer, New York.

Wiktorow A. S., 1986. Risunok łandszfta, Izd. Myśl, Moskwa.Wiktorow A. S., 1998. Matematiczeskaja morfołogia łandszafta, Izd. Tratek, Moskwa.Wójcik G., Marciniak K. (red.), 1996. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodnicze-

go – Stacja Bazowa Koniczynka, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa Toruń.Wysota W., 1992. Morfogeneza środkowo-wschodniej części Pojezierza Chełmińsko-Do-

brzyńskiego w świetle badań osadów i form zlodowacenia vistuliańskiego, praca dok-torska, UMK, Toruń

Wysota W., 1999. Ice sheet maximum limit of the Vistulian Glaciation in the mid-eastern Chełmno–Dobrzyń Lakeland, northern Poland, Geological Quarterly, 43 (2), 189-202


Zwoliński Z., 1998. Geoindykatory w badaniach współczesnej dynamiki geosystemów, [w:] K. Pękala (red.), Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce, Lublin.

Zwoliński Z., 2009. The routine of landform geodiversity map design for the Polish Car-pathian Mts., [in:] A. Łajczak, E. Rojan (eds.), Geoecology of the Eurasiatic Alpides, Landform Analysis, 11, p. 77-85.

Zwoliński Z., 2010. Aspekty turystyczne georóżnorodności rzeźby Karpat, [w:] W. An-drejczuk (red.), Krajobraz a turystyka, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 14, Sosnowiec, s. 316-327.

Podziękowanie Zaprezentowane wyniki uzyskano częściowo w ramach realizacji projektu MNiSW nr N N306 721840 ,,Ocena zróżnicowania młodoglacjalnych krajobrazów dolinnych na podstawie różnorodności rzeźby terenu, gleb, roślinności i użytkowania ziemi".

pobierz plik na dysk

Documents

Transcript of pobierz plik na dysk