101999

biktimaketa bake-prozesua

elkarri

elkarrikasiformakuntza etadibulgazio liburuxkak

zirriborroa

1gipuzkoamadril etorbidea, 520011 DonostiaTf. 943 45 93 75 fax. 943 45 07 58e-mail: elkarrit@encomix.es

nafarroatutera kalea, 18 - 2 G31003 iruñatf. 948 24 84 00 fax. 948 24 92 88e-mail: elkarrii@encomix.es

bizkaiaarenal, 5. SVRNE 209. bulegoa48005 bilbotf. 94 479 03 16 fax. 94 415 80 03e-mail: elkarrib@encomix.es

arabaestibalitz etorbidea 2 - 1. - 5. bulegoa01003 gasteiztf. 945 25 61 76 fax. 945 28 00 97e-mail: elkarria@encomix.es

argitaratutako elkarrikasi monografikoak: - elkarrikasi 1: «Euskal Herria akordioa 94» proiektua. (1993ko iraila)

- elkarrikasi 2: Gizarte bitartekaritza Euskal Herrian. (1994ko ekaina)

- elkarrikasi 3: Irlanda: itxaropenari zabaldutako atea. (1997ko abenduan gaurkotuta)

- elkarrikasi 4: Bakerako borondateen kontratua. elkarriren V. Batzar Orokorra.(1995ko apirila)

- elkarrikasi 5: Gizarte mugimenduen finantzaketa eztabaidagai. (1995eko maiatza)

- elkarrikasi 6: Tortura: errealitatea eta gainditzeko proposamenak. (1995ko azaroa)

- elkarrikasi 7: Mezubideak eta gatazka politikoa Euskal Herrian: proposamen bat. (1995eko abendua)

- elkarrikasi 8: Kaleko enfrentamendu eta indarkeria: gogoetak eta proposamenak. (1996ko azaroa) agortuta

- elkarrikasi 9: Gartzelaren azterketa. Gartzelako baldintzak leuntzeko proposamenak. (1998ko abendua)

- elkarrikasi berezia. Investigación sociológica: el conflicto, la violencia y la paz en Euskal Herria. (febrero 1995) agortuta

argitaratutako beste liburuxkak:- The Basque Conflict. (1995ko uztaila) gaurkotuta

- Bakea eta ekonomia Ipar Irlandan. (1996) (euskaraz, gazteleraz, ingelesez eta frantsesez).

- Nafarroa-EAEren arteko harremanei buruzko herri kontsulta. (1997ko apirila)

- Eraiki Proiektua: elkarriren bi urteko eskuhartze proposamena. (1998ko apirila)

- Zer da elkarri? (euskaraz, gazteleraz, ingelesez eta frantsesez)

- Eraikikasi: • 1. erraztu. (1999ko martxoa)• 2. elkarlanean aritu. (1999ko ekaina)

- Herri eta Udalen ekarpena bakearen eraikuntzan. Gogoetak eta ekarpenak. 1999-2000.

10 aurkezpenaLehen gogoeta.

lehen zatiaAurretik kontuan hartu behar diren faktoreak

(1) Sufrimenduaren tratamendua gaur egungogizartean.(2) Gaiaren izendapena.(3) Biktimaren definizioa, tipologia eta sailkapena.(4) Kronologikoki mugatzea.(5) Aurretikoak.(6) Egungo testuingurua.(7) Prozesuaz jabetu.

bigarren zatiaEztabaidarako ekarpenak izan nahi duten printzipioak

1. Gizarteak nola egiten dion aurre sufrimenduari.2. Izendapena.3. Misioa eta helburuak.4. Estrategia eta irizpideak.5. Bake-prozesuko metodoa biktimen identifikaziora-ko eta hauen unibertsoa mugatzeko.6. Eskubideen definizioa.7. Bake-prozesuaren urratsak.8. Nahasketa ekidin.

• orokortasunen aurrean arreta;• beto politikorako eskubidea itxaropen irrealbezala;• kondenatuen zigorra erabakitzea, beste itxaro-pen faltsua;• berradiskidetzea, aukera edo betebehar morala;• elkartasunaren eta mendekuaren arteko distantzia;• etorkizunera begiratzearen eta ahaztea defen-datzearen arteko desberdintasuna;• baieztapen kategorikoekin zuhurtasuna.

9. Bake-prozesuaren aukera.10. Azken ondorioa.

hirugarren zatiaEdukien laburpena

Proposamenen laburpenaKuadro-laburpena.

eranskinaIrlanda: Biktimak Stormont-eko Akordioan

biktimak eta

bake-prozesua

aurkibidea

aurkibidea

elkarrikasi 10argitaratzen du: elkarri.egilea: elkarriko Tailer Nazionala.erredakzioa: Zigor Agirrezabala, Marina Goikoetxea, Inesa Ariztimuño, Aintzane Ezenarro.maketazio eta diseinua: elkarriko diseinu taldea.inprimaketa: Antza(Industrialdea 2.pab.-20160 Lasarte).ISSN: 1134-802X. Lege Gordailua: SS-44/95.1999ko maiatza

Txosten hau sei hilabetetako lanaren ondorioa da. Epe horretan zehar kontsulta, elkarrizketa,testu desberdinak, zirriborro batzuk, emendakinak eta azken zuzenketak ugaritu egin dira, azke-nik txosten hau argitaratzeko. Dena den, elkarrirentzat honako hau ez da txosten itxia, buka-tua edo definitiboa. Garatzear dagoen elkarrizketa eraikitzaile eta lasaierako hasierako ekarpengisa plazaratu dugu txostena.

Hauek elkarrik eztabaidara gehitu nahi dituen gogoetak dira, besteenekin topo egiterakoanhobetuak izateko, kopuruari eta edukiari dagokionean. Biktimen gaia, edo beste modu bateanesanda, indarkeria eta gatazka urte hauek guztiak milaka pertsonengan sortutako oinaze erra-dikalaren gaia jorratzeko beste modurik ez dugu ikusten. Gai hau jorratzeko moduak uztartzai-lea izan behar du nahitaez eta elkarlanean oinarritu beharko da.

Gai delikatu eta konplexu baten aurrean gaude. Delikatua da, gizakiaren alde sentikor eta inti-moenak ukitzen dituelako. Konplexua, oinazearen formak orotarikoak direlako, hala nola, bereadierazpenak eta ondorioak. Gai honek, azken batez, gure elkartasun eta gizatasun ahalmenaukitzen ditu zuzenean.

Txosten itxi bat izan ez arren, zehaztasun ahalegin berezi bat egin dugu. Konpromisoa hartunahi izan dugu. Arazo honen alderdi garrantzitsu guztiak jorratzen saiatu gara, gaiaren izaeradelikatu eta konplexua kontuan hartuz, honetan ez saiatzea arduragabekeria bailitzateke.Saiatzeak ez du lortzea bermatzen, baina hori da gidatu gaituen nahia.

Eskutan dugun txostenaren egitura hiru zatitan banatzen da. Lehenengo zatian «aurretik kon-tuan hartu diren faktoreen» zerrenda jaso da. Bigarren zatian «eztabaidarako ekarpenak izannahi duten printzipioak», guztira hamar, garatu dira. Hirugarren zatian, edukien laburpen bategin da, «proposamenen laburpena», eta azken bilduma egiten duen koadro bat ere gehitu zaio.Azkenik, eta eranskin moduan, Ipar Irlandako gatazkaren biktimen inguruan Stormont-ekoAkordioan adostu zena erantsi zaio.

Lehen gogoetaTxosten hau lehen-lehenik zuzendua dago sufritu duten guztiei, historia luze honen biktima

diren guztiei, inor baztertu gabe. Txostena egiteko elkartasun, laguntza eta errekonozimendusentimenduak hartu ditugu gidaritzat. Horretarako, hainbat eta hainbat lagunek, gure bizilaguneta herrikide direnek, pairatutako oinaze eta tragediaren kontzientzia hartu dugu.

Beste batzuk egin duten bezala, guk ere gure buruari autokritika egiten diogu, banaka etabaita maila kolektiboan ere, gatazkak eta indarkeriak eragin duten oinazeaz behar adina ez jabe-tu izanagatik. Salbuespenak badira, noski, baina kasu gehienetan eztabaida politiko, sozial etamediatikoak eta hauetan espazioa hartzeak bereganatu ditu interes eta ahalegin gehienak.

Bestetik, premiazko adierazpenak, salaketa sendoenak, edo aldeko testigantza tinkoenak ereez dira beti sufritu dutenenganako benetako kontzientzia hartze edo laguntza errealaren sino-nimo izan. Ziurrenik, gai honetaz asko hitz egin bada ere —gehienetan modu zirkunstantziale-an—, egia da baita ere modu iraunkor eta eraginkorrez gutxitan egin dela.

Are gehiago, gehienetan egin dena sektoreka egin da. Modu berean, zentzu kritiko eta auto-kritikoak bultzatuta, argi esan behar da errazagoa eta ohikoagoa izan dela elkartasuna gertuko-ei agertzea, hurrunekoei baino. Sozialki eta politikoki oinazea ulertzeko alde anitzeko azterketafalta izan da. Orain, bakearen itxaropenak ikuspegi hau berreskuratzen lagun dakiguke. Ongietorria izan dadila beraz itxaropen hau, gutxienez galdutako denboraren zati bat berreskuratzealortzen badugu.

elkarri4

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

aurkezpena

Jorratu nahi dugun arazoak, aurretik, osatzen eta baldintzatzen duten elementuak kontuanhartzea eskatzen du. Helburua jokoan dauden gai guztiak mahaigaineratzea da, lehen hurbilke-ta gisa. Honek esku artean dugun auziaren ideia orokorra eta bere izaera anitzaren lehen ikus-pegia izatea ahalbidetuko digu; proposamenetan sartu aurretik beharrezkoak diren gogoetakegitea ahalbidetuko digu. Aldi berean, gai honetan iritziak presaz edo arinkeriaz ezin direlaeman ohartarazteko ere baliogarria izango zaigu.

(1) Sufrimenduaren tratamendua egungo gizarteanHau testuinguruko lehen elementua da, elementu soziologiko, historiko eta kulturala gutxie-

tsi, ezin dena gutxietsi eta eragin sakona duena lantzen ari garen gaian. Egungo gizartean ezdakigu sufrimendua tratatzen eta are gutxiago heriotzaren aurrean jokatzen. Heriotza ez bale-go bezala bizi gara eta sufrimenduari bizkarra ematen diogu. Hurbilean gertatzen zaiguneanastindu egiten gaitu eta nola aritu jakin gabe erantzuten dugu.

Ez dugu jakiten nola jokatu, nola hitz egin horretaz, eta nola leundu sortarazten dituen senti-menduak, nola aurre egin. Betiko lekuetara jotzen da, esaldi eginak erabiltzera, eta gehienezihesa proposatzera edo atentzioa beste norabide batean jartzera. Kulturalki gaur egungo gizar-teak heriotzaren eta sufrimenduaren aurrean ukazioa, ihesa, hipokrisia eta hunkiberatasunezjokatzen du.

Dokumentu honetan eta biktimen inguruko eztabaidan ez dugu gai politiko eta sozialez baka-rrik hitz egingo, baizik eta batez ere, giza-sufrimenduaz eta pertsonen heriotzaz. Nahitaez, ezta-baida honek gure gizarteak gai honen inguruan dituen mugak gainditzeko ahalegin zintzo bategitera behartuko gaitu.

(2) Gaiaren izendapenaIa hasi aurretik arazo batekin egiten dugu topo. Nola izendatu biktimen gaia. Auzi soil hau

eztabaida serio baterako gaia da. Beharrezkoa bada ere, ez dago eta ez da erraza kontsentsunahikoa lortzen duen izendapena aurkitzea. Soilik «biktimez» hitz egin behar dugu, edo azalpenosagarriren bat behar du: «terrorismoaren biktimak», «indarkeriaren biktimak», edo «gatazkarenbiktimak»? Izendapen bakar batekin nahikoa da, edo baten bat gehiago aurkitu behar da?

(3) Biktimaren definizioa, tipologia eta sailkapenaSortzen zaigun beste behar bat zeinetaz ari garen definitzea da. Kasu guztiek merezi dute arre-

ta, baina mugatzea zaila da. Ondoren, beraien artean gurutzaketa anitzak eskaintzeaz gain, bik-timen definizioan, tipologian edo sailkapenean eragiten duten zenbait aldagai aipatuko ditugu:

—Epai judizial bat izan duten kasuak bakarrik hartu behar al dira kontuan ala hau ez danahitaezkoa? Beharrezkoa al da norbaitek ekintza beregain hartzea ala nahikoa da erasoakarrazoizko harreman bat izatea indarkeria eta gatazkaren testuinguruarekin? Lehen galderahauei ematen zaizkien erantzunak erabat baldintzatuko dituzte hurrengoak.

—ETAk, GALek edo antzeko erakundeek burututako atentatuen biktimak izan diren per-tsonez ari gara, edo Estatuko aparatuek eragindako tragediak ere kontuan hartu behar dira?Eta azken kasu honetan, frogatutako kasuak eta irregulartasunak, edo kontuan hartu behardira baita ere ustekabekotzat har litezkeenak?

elkarri 5

Aur

reti

k ko

ntua

n ha

rtu

dire

n fa

ktor

eak

lehen atal

aAurretik kontuan

hartu diren faktoreak

—Logikoki, biktimatzat hartzen ditugu hildako pertsonak, hauen gertuko senideak, etakalte larriak jasan dituzten pertsonak, elbarri gelditu direnak edo fisikoki edo sikologikokigauza ez direla geratu direnak. Abiapuntu honetatik, ondorengo galderak sortzen zaizkigu:zeintzuk dira zehazki biktimatzat har daitezkeen senideak?, edo nolako adeitasuna merezidute bahiketak, estortsioak, txantaiak, torturak jasandako kaltetuak edo, presoek eta eurenahaideek, edo bestelako kaltetu edo errepresaliatuek?

Eusko Legebiltzarreko Giza-Eskubideen Batzordeak «Indarkeriaren biktimak» txostena presta-tu du. Txosten honek dioenez, abiapuntu bezala eta orokorrean, biktimak, motibazio gisa «arra-zoi politiko bat, alde batekoa zein bestekoa» duen ekintza bortitz baten objektu izan diren per-tsona guztiak eta hauen senide zuzenak dira.

Espainiako Gobernuko Lehen Lehendakariordetza ordaintza dagokien pertsonen unibertsoamugatzeko prestatzen ari den «ekintza terroristen edo talde armatuetan integratutako pertso-nek eragindako ekintzen biktimen elkartasunerako lege egitasmo-proposamena»k ondorengodefinizio hau aukeratu du: onuradunak dira «kalte fisikoak zein psikologikoak jasan dituztenterrorismoaren biktimak. Heriotzaren kasuan, onuradunak izango dira ezkontideak, heriotzarenunean bere bizikidea zena, edo oinordeko legalak, hain zuzen ere, beheranzko zein goranzkolerro zuzenean bigarren mailako ahaidetasuna dutenak».

Arazoaren alderdi honek hotza dirudien arren, garrantza handia da. Honen menpe baitagobiktimatzat nor hartu behar den, eta hartutako neurriekin bidegabekeria sentimendurik eta baz-tertu multzorik ez sortzea. Gaur arte biktimen identifikazioan eta laguntzen banaketan arazoa-ren alde bateko ikuspegia nagusitu da. Gai honen garrantzia erakusteko adibide batzuk aipatze-agatik, orain arte ez dira biktimatzat hartu, aldarrikatu gabeko heriotz atentatuak izan dituztenpertsona edo hauen senideak —esate baterako Diego Alfaroren kasua (79ko ekaina) aldarrikatugabeko tiroketa batean hila—, edo Joseba Arregi (81eko otsaila) eta Mikel Zabalza (83ko azaroa)bezalakoen heriotzak. Juan Carlos Garcia Goena edo Joxean Lasa eta Joxi Zabalaren kasuak, etaGALekoen atentatu guztiak, biktimen izendapen ofizialetik kanpo egon dira, judizialki GALek ezbaitu «talde armatua»ren kalifikazio juridikoa merezi izan.

Edozein kasutan, eta irekirik dauden zauri sozialak ixteko eta benetazko bake-prozesu errea-laren alde egiteko, sortzen zaigun galdera hauxe da: ea aipatutako balizkoengatik kaltetutakopertsonak urte hauetako gatazka, indarkeria, tragedia eta giza-eskubideen bortxaketen biktimakizan diren edo ez, eta, ondorioz, aintzat hartzea merezi duten edo ez.

(4) Kronologikoki mugatzeaHurrengo galdera, arazo hau noiztik aztertuko dugun mugatzea da: ETAren hasieran, ala for-

malki Trantsizio bezala kontsideratu den garaiaren hasiera edo bukaeran kokatuko garen. ETAhartzen badugu erreferentziatzat, noiz arte sartuko gara Francoren aurkako borrokan izanda-ko tragedietan edo pairatutako giza-eskubideen bortxaketetan?

Galdera hauek bere garrantzia dute, argitu behar delako ea Txiki eta Otaegiren senideek edo1976ko ETAren biktimek (Angel Berazadik, esate baterako), 1979ko ETA, Batallón Vasco-Español, edo poliziaren ekintzen biktimek (Gladys del Estal-en kasua, esate baterako) bainoeskubide gutxiago dituzten.

Aipatutako Espainiako Gobernuko Lehen Lehendakariordetzaren lege proposamenak ezar-tzen duen epeak «(...)1968ko urtarrilaren 1etik aurrerako gertaeretatik eratorritako kalte-ak(...)» jasoko ditu. Eusko Legebiltzarreko Giza-Eskubideen Batzordeak oraindik ez dio eperikmugatu bere txostenaren lanei.

elkarri6

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

(5) AurretikoakGauza ez da gerra karlisten garaian edo gure mugetatik at biktimen gaia nola landu duten

aztertzea, baina gutxienez gertuen ditugun aurrekariak aztertzera beharturik gaude. Honek,gutxienez, frankismoaren amaierara begiratzera behartzen gaitu. Gure hurbileko historiaren epebeltz hori nola konpondu eta itxi zen ikustea ezinbesteko erreferentzia da.

Frankismotik demokraziarako Trantsizioa leku askotan eredu esportagarritzat hartu izan da.Ziurrenik, ez hainbeste bere egokitzapen moralagatik, baizik eta batez ere izan dituen emai-tza praktikoengatik eta mendebaldeko sistema demokratikoekin parekagarria den bizikidetzapolitikorako aldaketa ez traumatikoa lortzeagatik.

Amnistiaz gain, 1990. urteko Estatuko aurrekontu orokorretan «hemezortzigarren XedapenGehigarria»n jaso zirenak izan dira, frankismoaren biktimentzat Espainiako Estatuak aurreiku-sitako ordaintza neurri bakarrak. Bertan, gerra zibilan parte hartzeagatik edo erregimen fran-kistari aurre egiteagatik hiru urtez baino gehiago gartzelan egondako pertsonei, edo hauensenideei, ala egiaztatuz gero, milioi bat pezetatako kalte-ordainketarako eskubidea onartuzitzaien.

Antzeko prozesuak bizi izan dituzten beste herrialdeekin alderatuta, Espainiako Estatuak ezditu bestelako ordaintza, laguntza edo aintzatespen neurriak hartu. Frankismoak gaizki trata-tutakoen izenaren birgaitze prozesurik, egiaren berrezarpenik, atzeraeraginezko prozesu judi-zialik, barkamen eskaerarik edo egindako kalteen aitorpenik ez da egin. Honek guztiak, ez duesan nahi inolaz ere jarraitzeko eredu bat denik, baina, gutxienez, kontuan hartu beharrekodatuak dira.

(6) Egungo testuinguruaAurrez-aurre dugun eztabaidari ezin zaio ekin, kokatua dagoen testuinguru soziopolitikoa

kontuan hartu gabe. Ez hori bakarrik, baizik eta hain zuzen ere, egungo eta etorkizunekobakearen eraikuntzaren testuingurua da, biktimei dagokien guztiaren inguruko eztabaidabeste garai batzuetan baino gehiago indartu eta bultzatu duena. ETAk su-etena aldarrikatuzuenetik iragandako lehen sei hilabeteetan, gai honek komunikabideetan urte askotan izanduena baino espazio gehiago hartu du, bi elkarte berri sortu dira Euskal Herrian, EuskoLegebiltzarrak biktimei buruzko ponentzia bat sortu du eta Espainiako Gobernua gai honiburuzko lege bat prestatzen ari da.

Egun, hainbat urtetako sufrimendu eta disfuntzio sozial eta politikoak eragindako antsieta-te, interes, eta nahiak, denak legitimoak, bata bestearen atzetik ageri dira eta elkarren gaine-an kolpatzen dira. Gauzak ikusteko, sentitzeko eta gogoratzeko modu desberdinek topo egindute, eta honen guztiaren ondorioz, etorkizunera zuzentzeko ikuspegi desberdinak agertudira. Mila ikuspuntu, mila bertsio eta mila arrazoi bidezko eta desberdin jaurtitzen dira iraga-na, oraina eta etorkizuna ulertzeko. Bake-prozesuari dagokio hau guztia modu bideragarri etabidezko batean bateratzea.

Zentzuzkoa dirudi bake-prozesuaren orokortasuna eta konplexutasuna, alde aniztasuna etaizaera inperfektu eta kontraesankorrari buruzko banakako eta taldekako gogoeta egitea. Ezindugu pentsatu bidea gutariko bakoitzak diseinatu nahiko lukeena bezalakoa izango denik.Biktimen tratamenduaren gaia prozesu honetan kokatu behar da, honen alde garrantzitsu batda.

Testuinguruak ezin du izan aitzakia dena ontzat emateko, iragana ahazteko, edo eta egiaestaltzeko. Testuingurua, gaur, gure elkarbizitzarentzat helmuga bateratu eta armoniatsuagoaizateko dugun helburua da. Hainbat biografia pertsonal eta kolektibo kontraesankorren etaaurretik zeuden datu kontraesankorren ispilua da baita ere. Azken batean, testuingurua ulertze-

elkarri 7

Aur

reti

k ko

ntua

n ha

rtu

dire

n fa

ktor

eak

ak purismorako dugun joera eta bakoitzak ditugun aurreikuspenen perfekzionismoa leuntzenlagundu behar digu.

(7) Prozesuaz jabetuSufrimendua zauria da. Indarkeria, giza-eskubideen zapalkuntza eta gatazka urte hauek guz-

tiak gizartean zauri asko utzi dituzte irekiak: zauri pertsonalak, familiartekoak eta politikoak,besteak beste. Sendatzeko beharra eta premia ulergarria eta bidezkoa da, gainera garrantzitsuada horrela izatea, konpontzear dauden arazoak hor jarraitzen dutela gogorarazten baitigute.Honekin batera, beharrezkoa da zauri hauek sendatzeko behar duten denboraz eta sendatzeprozesuaz jabetzea. Ezin dugu espero bat-batean sendatu, zauria itxi eta orbaina desagertzea.Ehunaren birsorkuntza poliki-poliki egiten da.

Biolentzia prozesu baten ostean mantentzen diren giza eta gizarte zauriei aurre egiteko, ten-tsioak, blokeoak eta noraezak dirauten bitartean, ez da erraza neurri onuragarri guztiak bateraindarrean jartzea. Batzuk besteei lekua uzten joan beharko dute, aurrera egite zentzuzko bate-an. Prozesuaren ikuspegiaz jabetu eta konpontzeko, ekimen desberdinei momentu desberdinakdagozkiela ulertzea kontuan eduki beharreko beste alde bat da, biktimen auziari aurre egitera-ko orduan. Dena den, perspektibaz ikusi behar dela esaten denean, ez da ulertu behar proiektukonkretu baten definiziotik ihesteko aitzakia bezala.

Hain zuzen ere, aurrera bide eta prozesu ikuspegia izateak ahalbidetuko digu zehaztasune-rantz abiatzea eta bake-prozesuaren testuinguruan sufrimenduaren eta biktima eta euren seni-tartekoen auziaren tratamenduaren marku zehatzari buruz gogoeta egitea. Zentzu honetan,komenigarria dirudi lan hau oinarrituko den printzipioak definitzea eta hauetan bat egitea, hel-buruak, estrategia eta jarduerarako oinarrizko irizpideak ezartzea, biktimei dagozkien eskubide-ak modu objektiboan ezartzea eta epeak jartzea, ezarritako helburuak betetzen joateko eta bik-timen egoera konpontzeko hartuko diren neurri desberdinak burutzeko. Nahasketak edo itxaro-pen faltsuak ekiditzeko, ezinbestekoa da, aldi berean, gai honen inguruan dauden, eta eztabai-da publikoan ezarri diren, gaizki-ulertuak argitzea. Adibidez, biktimei dagozkien eskubideakzeintzuk diren argitu behar den bezala, beharrezkoa izango da, baita ere, zintzotasunez eta argi-tasunez, zeintzuk ez dagozkien esatea.

elkarri8

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

1. Gizarteak nola egiten dion aurre sufrimenduariBake-prozesu batean, gizarteari, herritarrei, gizarte eragileei, alderdi politikoei eta instituzioei

dagokie sufrimenduaren eta biktimen gaiari aurre egitea, inguratu beharrean. Ezeztapenaren,ihesbidearen, hipokrisiaren eta momentuko hunkigarritasunaren aurrean, erantzunetan beha-rrezkoa da zoritxarreko gertaeraren baieztapena eta errekonozimendua edo zintzotasuna etaelkartasun egonkorra defendatzea.

Gizartean, tragediak gatazka eta arazo «orokorraren» barruan hartu izan dira: testuingurua.Testuinguru arduragabetsu hori minaren irudizko efektu indargetzaile batez hornitu izan da.Honek desberdintasun handia ahaztuarazi du, gertaera bortitz baten «azalpen»aren etahonek dakartzan giza-sufrimenduaren ondorioen artean dagoen desberdintasuna, alegia.Pertsona hauengan sortzen duen sufrimendua erabatekoa da, iraunkorra, itzulezina, erradi-kala eta, batez ere, apolitikoa. Tomas Caballeroren edo Mikel Zabaltzaren senideek, esatebaterako, honetaz fede ona emango lukete.

Ohikoena berehalako erantzunetaz baliatzea izan da, simbolismoz betetako omenaldi,mobilizazio edo elkartasun adierazpenen bidez. Kontsolamendu eta babes ondorio positiboabetetzen duena, zalantzarik gabe. Hala ere, erreakzio hauek, inplizituki, sufrimenduaren etabiktimen alderdia galtzea eta hurrengo astean herri honetan daukagun arazo «orokor»horren hutsean alde batera uztea eragin du baita ere.

Biktima asko penatu egiten dira bere bizilagun edo ezagunek ez dietelako hitz egin gaiariburuz egun batzuk igaro ondoren, gertatutakoa istripu bat edo istilu bat izan balitz bezala,edo baita gertatu izan ez balitz bezala ere. Seguraski, kasu askotan gertatu dena da «herrihonetan daukagun arazoaren "orokortasunak"» doluaren beharra aitortzea galarazi duela.Gatazkaren testuinguruak edo zorigaitza arazo osoaren «azalpenean» kokatzeak, beste motabateko tragedia batean baino errazago eta azkarrago ahaztuarazi digu, biktimen sufrimen-duaren leuntzea, elkartasun eta laguntza beharrak.

Biktimek argi eta garbi jakin behar dute tratamendu sozial, politiko, publiko eta mediatikohandia izan duten ekintzen ondorioz biktima izanik, gizarteak ezagutzen duela euren sufri-mendu etengabea, sakona eta iraunkorra. Publikoki eta kolektiboki sufrimenduarekin biziizan gara honetara hurbildu gabe.

Biktima indarkeriaren ondorioen giza-aurpegia da: indarraren estrategia eta gizakia tragi-koki gurutzatzen diren puntua. Beharrezkoa da pertsona eta familia zehatzetan sortu denmuturreko sufrimenduaz ohartzea. Beharrezkoa da ohartzea bere zabalkundea norabideaskotakoa dela, gure ondoan egon diren pertsonengana eta beste alderdian zeuden pertso-nengana iritsi dela. Beharrezkoa da, baita ere horretaz guztiaz hitz egitea modu ireki etaargian, arazorik, beldurrik eta aurreiritzirik gabe. Beharrezkoa da, azkenik, hau guztia adie-razi eta jakinaraztea.

2. IzendapenaBerebiziko garrantzia ematen diogu gai honi buruz aritzeko modu integratzaile bat aurki-

tzeari. Ematen diogun izendapenak izugarrizko garrantzia izango du, honen inguruan egitendugun planteamendu eta hartzen dugun ikuspuntua agerian utziko baititu. Gaizki plantea-tutako arazoek gero konponbide zaila izaten dute, hasierako norabideak neurri handi bate-

elkarri 9

Ezta

bai

dar

ako

eka

rpen

ak iz

an n

ahi d

ute

n p

rin

tzip

ioak

bigarren atal

a

Eztabaidarako ekarpenak izan nahi duten printzipioak

an baldintzatzen du. Ezin diogu sufrimenduari eta biktimei erantzun positibo bat eman,aurrez ez baldin baditugu kontsentsu zabalak lortzen. Hau dela eta, izendapenak ikuspegihau kontuan izan behar du.

Modu honetan, izendapen honek gutxienez hiru ezaugarri izan beharko lituzke: batetik,kontsentsuak eragiteko modukoa izan dadila, modu positiboan planteatua egon dadila etaetorkizunari begiratu diezaiola. Profil honen barruan, gure hasierako proposamena hurrengodeitura ematea da: «biktimak bake-prozesuan».

«Biktimei» erreferentzia eginez bake-prozesuaren aurretik bizitako sufrimendua azpima-rratu eta oraindik ere irauten duela gogorazten da. «n» atzizkia azpimarratzerakoan, sufrituduten pertsonak bake-prozesuaren barruan kokatzen dira, prozesuaren alde eraikitzaileagisa. «Bake-prozesua» gehitzerakoan berriz, etorkizuna modu positiboan begiratu eta plan-teatzea ahalbidetzen da. Aukera honek barne hartzen ditu ikuspegi desberdinak, ez da murri-tzailea eta inolako sentiberatasunik ez mintzea du helburu. Honengatik guztiagatik, kon-tsentsua eragin dezake, edo behintzat hasieratik kontrako jarrerarik ez bereganatzea.

3. Misioa eta helburuakBiktima berriro inoiz gertatu beharko ez lukenaren testigu eta testigantza da. Hauxe da

bere sufrimenduak gizarteari eskaintzen dion mezua. Gure iragan politiko hurbileko bikti-mekin erabateko elkartasunarekin batera, giza zentzurik oinarrizkoenak, lehen printzipiobezala, biktima berriak ez gertatzeko apustu sendoa aldarrikatzera garamatza. Konponduegin behar dugu etorkizunera begira, justizia eta egian oinarrituta, iraganarekin harremanaduen eta konpondu daitekeen guztia.

Ez dago, seguruenik, sakoneko sufrimenduaren tragedia gainditzeko beste modurik.Etorkizunaren indarraren nagusitasuna da iraganeko eta orainaldiko sufrimendua eraldatze-ko motorra. Hau guztia, inolaz ere, ez da amnesia, bidegabekeria edo inpunitaterako gonbi-tea. Iraganaren berrikuspenak bere potentzialtasun guztia etorkizuneko itxaropenean bere-ganatzen du. Etorkizunera begiratzeko gai ez den iraganeko berrikuspenak erremina beste-rik ez du eragingo.

Hiru dira bake-prozesuak ezarri ditzakeen helburuak gai honekiko: jasandako sufrimenduaonartu, ahal den neurrian bere ondorioak leundu eta sufritu duten pertsona guztien parte-hartzea erraztu etorkizunaren eraikuntzan.

4. Estrategia eta irizpideakBake-prozesuaren bilakaera eta bere aktore nagusiek biktimen inguruan estrategia berbe-

ra eta irizpide argiak erabili eta ahal den neurrian konpartitu behar dituzte.

Bi ardatzek bereziko luketen estrategiaren definizioa proposatzen dugu: prozesua eta kon-tsentsua.

—Prozesua. Bake-prozesuaren bilakaeran biktimen eta sufrimenduaren inguruan garatubeharreko jarduerak prozesuaren ikusmoldetik planteatu behar dira, hau da, urratsen, epeeneta helburuen aurrera egite ikuspegitik.

—Kontsentsua. Horrekin batera eta batez ere hiru helburuak lortzeko —errekonozimen-dua, leuntzea eta partehartzea erraztea— beharrezkoa dirudi eskuhartze hau ahalik eta kon-tsentsu zabalenean oinarritzea.

Irizpideei dagokienez, gutxienez, hiru orientabide iradokitzen ditugu: elkartasuna, errea-lismoa eta osotasuna.

—Elkartasun irizpidea. Dokumentuan zehar aditzera ematen ari denarekin bat eginez, iriz-

elkarri10

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

pide gidari honek adierazi nahi du babes-plangintza zabala egin behar dela sufrimenduarenerrekonozimendu aldeanitzekoa eta arazo desberdinei erantzuteko laguntza zehatz eta era-ginkorrez osatua.

—Errealismo irizpidea. Bake-prozesuak ezin du bere burua engainatu ezta gai honetanengainatu ere, errealitate irizpide batean oinarritu behar da. Sufrimenduaren eraldakuntzapertsonala eta besterenezina da, beste ezerk eta beste inork ez du konpontzen behin-betira-ko. Sufrimenduaren eraldakuntza leungarria da, gizartetik, familiatik, instituzioetatik edopolitikatik jasotzen den ordaintza eta laguntzei lotua dago, baina batez ere norberaren bizi-tza berregiteko eta berreraikitzeko ahalmen pertsonalarekin du zerikusia.

—Osotasun irizpidea. Bake-prozesua eta hau gidatzen duten alderdi politikoek zenbaitbetebehar eta misioa dauzkate. Betebeharren artean, garrantzitsuenetakoa gure iragan hur-bileko minak konpontzea da, ahal den neurrian eta elkartasuna eta justizia kontuan hartuta.Une historiko honetan bake-prozesuaren eta alderdi politikoen misio konplexu eta nagusiabakea finkatzea eta gure bizikidetzaren normalizazioa lortzea da. Garrantzitsua da eskemahau garbi edukitzea prozesuaren osotasuna ez galtzeko.

5. Bake-prozesuko metodoa biktimen identifikaziorako eta hauenunibertsoa mugatzeko

Biktimak bake-prozesuan zeintzuk diren eta noiztik definitu behar ditugun zehazterakoanbi alde izan behar dira kontuan: (1) kontsiderazio honen eta jasandako sufrimenduaren onar-pen orokorra (2) zein izan behar diren ordaintzarako hartuko diren neurrien hartzaileak.

(1) Lehen kasuan, eta sufrimenduaren errekonozimenduan oinarritutako elkartasun prin-tzipiotik abiatuz, irizpide zabala eta ez murritzailea erabili behar da. Kasu honetan, guregizartea orbaindu duten zauriak ikuspegi zabal batetik konpontzen, edo behintzat aintzathartzen saiatuko gara.

Orain bakerako bidea hasten ari gara. Hau kontutan izanik, biktima bake-prozesuan azkenhamarkadetan zehar indarkeria, giza eskubideen bortxaketa eta gure herriko gatazka egoe-rarekin zerikusia duten tragedien eraginez bortizki sufritu duen pertsona oro izango da.Muga kronologikoa, hasieran, ez litzateke zehazki ezarri beharko. Behin-behineko errefe-rentzia puntua 60.go hamarkadan ezar daiteke. Izan ere ETAk hil zuen lehen Goardia Zibila,José Pardines, eta Goardia Zibilak hil zuen lehen ETAko kidea, Txabi Etxebarrieta, egun bere-an hil zituzten, 1968ko ekainaren 7an.

Jasandako sufrimenduaren onarpenaren lehen helburu honi dagokionez, beharrezkoa daezagutzen ez ditugun biktimak ere badirela esatea, badirela sufritzeko era latz eta larriak etaezagutzen ez ditugunak, badirela ahaztu ditugun min eta zauriak. Bake-prozesuaren aldekojarrerak berarekin dakar egia guztiaren jabe ez garela onartzea. Sufrimenduaren eta bikti-men onarpenean ere, ez gara ez egia osoaren jabe, ez jakitun. Gainera, gutxienez arriskutsuagerta daiteke, kanpotik, a priori eta entzun gabe erabakitzea nor den biktima eta nor ez den.

Hauxe da proposatzen dugun abiapuntu metodologikoa muga kronologikoak ezartzekoeta biktimen definizioa zehazteko. Sufrimendua sentitzen duen edo sentitu duen orok, mailapertsonalean zein familiarrean, izaera larri, bortitz eta atzeraezinarekin, entzuna izatekoeskubidea du, eta beraz, eskubide hori gauzatzera gonbidatua izateko eskubidea. Hasieratik,printzipio honek ez ditu muga argiak ezartzen, lehen urratsa da, baina jarduerarako uniber-tsoa identifikatzen du. Unibertso hau entzuna izateko eskubidea modu arrazoitsu bateangauzatu nahi duen edo behar duen pertsona orok osatzen dute.

Gogoeta eta printzipio hauek guztiak proiektu zehatz batean gauzatu behar dira. elkarrikproiektu honi «biktimen testigantzen oroimena bake-prozesuan» izena eman dio. Bake-pro-

elkarri 11

Ezta

bai

dar

ako

eka

rpen

ak iz

an n

ahi d

ute

n p

rin

tzip

ioak

zesuari egindako proposamen bat da eta dagokien instantziek liburu baten argitalpena bul-tzatu dezaten proposatzen du, sufrimendu bortitzeko kasuak modu sistematikoan jasoz,betiere biktimak hala nahi izanez gero. Lan hau diziplina anitzeko eta orotariko iritzietakounibertsitateko talde zabal batek burutu lezake, metodologia eta irizpide berdinak jarraituz.

Horrelako proiektu batek zenbait helburu onuragarri beteko lituzke. Lehenik eta behingertatutakoaren berri zabaltzea, gordeta izandakoa botatzea; ezagutu eta barnera dadilajasandako sufrimendua eta etorkizunerako eta herri honen oroimenerako gera dadila gurehistoriaren zati hau. Bigarrenik, proiektu hau baliogarria izan daiteke biktimen tipologia etasailkapena ezartzeko eta ezarri beharreko banakako ordaintza neurriak ordenatzeko.Hirugarrenik, oroimen hau argitaratzea elkartasun eta gizartearen onarpen keinua izangolitzateke gure herriko indarkeria eta gatazka egoeraren eraginez sufritu duten pertsona guz-tiekiko, bazterketarik egin gabe.

(2) Konponketa neurriak nori dagozkion identifikatzeari eta sailkatzeari dagokionez, for-mula zehatzak ezartzea baino gehiago, oraingoz irizpide orokor batzuk ezarri behar dira.Izan ere, ondoren datozen zenbait ataletan gai hau lantzeko irizpideak zehazten dira.

Lehena metodo proposamen bat da, eta «biktimen testigantzen oroimena bake-prozesuan»egitea iradoki nahi du. Honen ondorioa idatzi duen taldeak irizpen bat ematea izan daiteke,ordaintzako neurriak nori dagozkien jasotzen duen identifikazio eta sailkapen bat gehituz.

Irizpideei dagokionez, jasotako errolda egituratzerakoan sailkapen hau irizpide ez bazter-tzaileen bidez egitea iradoki nahi dugu. Tipologien sailkapenak kasu bakoitzarekin harrema-na duten familia guneen definizio batera eraman beharko luke, ondoren ezarritako ordain-tza neurriak gauzatzeko. Azkenik, komenigarria dirudi, prozesu guztia, oroimenaren lantze-tik hasi eta jasotzaileak identifikatu eta neurriak indarrean jartzeraino, malgutasunez etaerakundeen arteko elkarlan marko batean garatzea (Udaletxeak, Gobernuak,Unibertsitatea...) eta kaltetuen partehartzearekin, zuzenean edo elkarte desberdinen bidez.

6. Eskubideen definizioaGarrantzitsua da baita ere bake prozesuan, zalantzarik gabe, biktimei dagozkien oinarrizko

eskubideei buruz ideia garbia edukitzea:

—Birgaitzearen eskubidea. Foro egokietan entzuna izateko eta biktimen ohorea eta izen onadefendatzeko aukera edukitzeko eskubidea da. Era berean esan nahi du, euren interesekinharremana duten gaiak ukitzen diren instantzietan parte hartu eta hitz egin ahal izatea.

—Ordaintza orokorraren eskubidea. Gure herriak azken hamarkadetan bizi izan duen gataz-ka egoerarekin lotura izan duten indarkeria, giza eskubideen bortxaketa edo ezbeharrenondorioak zuzenean eta larriki paraitu dituzten pertsona eta ahaide zuzenei (finkatzen denahaidetasun-mailan) biktima edo kaltetu izaera aitortu behar dela esan nahi du. Ekonomikoki,osatze fisiko eta psikologikoan eta beste edozein babes-neurriri dagokionez laguntza eduki-tzea esan nahi du, norberaren, zein jatorriz duen, sentikortasun politikoa kontuan hartu gabe.

—Berreraikuntzan partehartze eskubidea. Biktimek bake-prozesuan etorkizunaren berrerai-kuntzaren partaide izateko eta partehartze eta eginkizun horri ekiteko bideak erabiltzekoeskubidea dute. Aurreko bi eskubideen ezarpenean —birgaitzea eta ordaintza— ezin dioguarreta jarri Trantsizioaren aurretikoari, ez delako eredugarri ezta onbiderako ere. Kasu hone-tan ordea eta oso gutxi baldin bada ere, aurretiko hari begiratu dakiokegu. Frankismoaren bik-timak, Trantsizioak bidegabe tratatuak, —onartzerik, ordaintzarik ezta birgaitzerik ere ezzuten izan— ez zuten mendekua erabili eta, modu kritikoan izan arren, etorkizunaren berre-raikuntzan parte hartu zuten gizarte eragileen, alderdi politikoen, mobilizazioaren edo boto-aren bidez.

elkarri12

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

7. Bake-prozesuaren urratsakBiktimen arazoaren jarduerak zaurien sendatze eta orbaintze erritmoak errespetatuko

dituen progresio logiko bat jarraitu behar du. Prozesu bat da bake-prozesuaren barruan.Politika, gizarte eta pertsonal mailan bezala beharrezkoa da hemen ere prozesu, progresioeta perspektiba pentsamoldea ezartzea.

Logikoki, denbora epeak definitzera sartu gabe, gutxienez, ibilbide honen barruan, hurre-nez hurren hiru proiekturekin bat datozen hiru epetaz hitz egin genezake:

—Entzun, identifikatu eta onartu. Hau izan daiteke bake-prozesuaren lehen egitekoa: kal-tetuei entzun, unibertsoa identifikatu eta bere errealitatea onartu eta hartaz jabetu. Markohonetan eta etapa honetan dauka benetako zentzua «Biktimen testigantzen oroimena bake-prozesuan» proiektua argitataratzeak (Ikus 5. puntua).

—Konpentsatu. Bigarren etapa honetan instituzio eskudunei dagokie biktimei osoko kon-pentsazioa eskainiko dioten neurri egokiak martxan jartzea bake-prozuaren markoan.Horretarako beharrezkoa litzateke «bake-prozesuan biktimentzat leuntze, ordaintza etakalte-ordainketen proiektu orokorra» martxan jartzea. Hori guztia, biktimen eskubideak ase-tzeko Espainiako Gobernuak epe motzera onartzea aurreikusten duen legeak jasotzen dituenordaintza ekonomikoetaz haraindian.

Logikoa dirudi gainontzeko administrazio eta gizarte eragileak dagokien eskuhartze-ildoa-ri ekitea. Horrek esan nahi du baliabide eta programa zehatzak martxan jartzea, eskuhartze-ildo egituratuak eta iraunkorrak, proiektu orokor baten barruan. Eztabaidaren egungo ego-era, hastapenean, maila aurrerakoi, proposatzailea, pragmatikoa, ukigarria eta koordinatuabatera eramatean datza. Konpobide garaian, arazo sozialei administrazioak eta gizarteakegiten diete aurre, sailen eta gizarte eragileen arteko elkarlanean.

Proiektu honek epe motz eta ertainera administrazioen eskuhartzean biktimentzat progra-mak txertatzea eta bultzatzea aurreikusi behar du, inplikatutatako gizarte eragileen parte-hartze zabalarekin eskuhartze egonkorra eskain dezan. Proiektuak martxan dauden ekimensozialei laguntzak eta administrazioari dagozkion ekimenak uztartu behar ditu, biktimekeuren borondatez heldu dakieketelarik.

—Iraganaren berrikuspen kritikoa eta norabide anitzekoa. Helburu hau hirugarren etapabezala hartzen dugu. Barkamena, gertatutakoa ezagutzea, eragindako kaltea onartzea etadamua edo autokritika bake-prozesuari egindako eskakizun edo ekarpenatzat hartu izandira. Ideia hauen inguruan izpiritu bera jaso nahian, egokiago iruditzen zaigu atal hau izen-datzerakoan «iraganaren berrikuspen kritikoa eta norabide anitzekoaz» hitz egitea.Zalantzarik gabe, etapa hau delikatua bezain beharrezkoa da. Nolanahi ere, amaierako izae-ra dauka.

Historian zehar mota honetako atzera begirako azterketei formal eta metodologikoki ekinizan zaienean, inoiz ez da egin izan bake prozesua, trantsizioa edo aldaketa baino lehen edolehen urratsetan, baizik eta hau sendotzen ari zenean. Gertatutakoaren berrikuspen kritiko-ak iraganarekin distantzia eskatzen du, orainaldian distentsioa eta etorkizunari begira lasai-tasun piska bat. Honek ez du esan nahi, jarrera sozial eta politiko gisa, iraganaren berrikus-pen kritikoa geroko utzi behar denik, hau etengabe bultzatu behar den gizalegezko baloreada. Proposatzen dena hauxe da: proiektu zehatz, komun, bateratu eta bake-prozesuan era-tutako proiektu bezala, hirugarren etapa batean ukitzea iraganaren berrikuspen kritikoa.

Bake prozesuan «iraganaren berrikuspen kritikoaren proiektu bateratua» izena daramanproposamenak, biktimen testigantzen oroimena lantzeko egindako lanaren oinarriaren ingu-ruan gara daiteke eta antzeko metodologiarekin ekin dakioke.

Proiektu hauek lau aktore nagusi nabarmendu beharko liratekeen elkarlan marko batean

elkarri 13

Ezta

bai

dar

ako

eka

rpen

ak iz

an n

ahi d

ute

n p

rin

tzip

ioak

gauzatu behar dira. Lehen-lehenik, bake-prozesua berak eman beharreko urrats eta aurreraeraman beharreko ekimenen orientabidean kontsentsu-ardatz gisa jokatu behar du.Bigarrenik, plangintzak aurrera eramatea erakundeei garatzea dagokien lana da eta horre-tarako erakundeen arteko elkarlana eman beharko da (Gobernuak, Aldundiak, Udalak,Unibertsitatea…). Hirugarrenik, kaltetuen partehartzea beharrezko da, zuzenean eta eurenelkarteen bitartez. Azkenik egokia litzateke bake-prozesuan nahastuta dauden beste gizarteeragileen elkarlana.

8. Nahasketa ekidinIrizpide garbiak eta funtsezko eskubideak definitzeaz gain, egokia dirudi biktimen inguru-

ko eztabaida publikoan nahasketa sor dezaketen zenbait ideien azterketari gogoetaren tartebat eskaintzea.

orokortasunen aurrean arretaZenbait momentutan egokia izan daiteke gogoeta generikoak egitea: «denak gara bikti-

mak», «denak gara errudunak», etabar. Baina honek ez du aitzakia izan behar sufrimenduakadierazpen pertsonalizatua izan duela ezkutatzeko, inolaz ere eta inondik ere ez da alderaga-rria gizartean kolektiboki jasan dugunarekin. Antzeko zerbait gertatzen da gatazkaren sako-neko arrazoi politikoen erreferentzia generikoarekin. Arrazoi hauek badaude, eta aztertu etatratatu egin beharko dira, baina argudio honen neurriz kanpoko erabilerak «zatia»«guztia»rekin nahastera eta giza-sufrimenduaren alderdia ahaztera eraman gaitzake.

beto politikorako eskubidea itxaropen irreal bezalaAzken urteetan, zenbaitetan, ahots batzuk —eta hain zuzen ez kaltetuenenak— bultzatu

duten ideia izan da, biktimek beren egoeragatik legimitateren edo eskubideren bat dutelabetoa erabiltzeko bake-prozesuaren inguruko zenbait erabaki politikoetan edo, baita ere, gureetorkizuneko bizikidetza soziopolitikoaren antolakuntzan. Zalantzarik gabe, itxaropen irrealada eta nahasketa dakar. Daukagun sistema politikoak partaidetza eta botere normatibo ere-muak garbi ezarrita eta desberdinduta ditu. Biktimek, zalantzarik gabe, dagozkien eskubidebatzuk dauzkate, baina beren egoerak ez dakar beto politikoaren eskubidea. Itxaropen faltsuhonek erantzun oso konplexuaren galdera ekarriko luke: heriotza kasuetan, zein ahaidek inter-pretatuko lituzke biktimaren egungo ideiak? Ikuspegi moral zein juridiko batetik, erantzunada inork ezin duela hartu ahalmen hori.

kondenatuen zigorra erabakitzea, beste itxaropen faltsuaAzken urteetan, zenbait adierazpenekin, kondenatuen zigorra baldintzatzeko ustezko esku-

men baten inguruan gaizki-ulertua bultzatu da baita ere. Hala ere, bistan dago hau ez delaerrealitateari egokitzen eta ez dirudi komenigarria itxaropen faltsuak sortzea. Egungo sistemapolitiko eta judizial demokratikoetan, biktimak ez du eragozten zigorra eta ezin du ezta eza-rri ere zehapena. Indultu eskaera dagoenean kontsultatua izateko eskubidea du. Testuinguruhonetan egokia da gogoratzea sistema demokratiko modernoetan zigorraren printzipio gida-ria ez dela zigorra osorik betetzea zigortuaren bergizarteratzea lortzea baizik.

berradiskidetzea, aukera edo betebehar moralaNahasketen arloan ere, implizituki eta ia ohartu gabe batzutan jakinarazten da biktimak

berradiskidetzeko «betebehar morala» daukala bere erasotzailearekin. Hau, planteamenduokerra izateaz gain biktimarengan karga zeharo bidegabea ezartzea da. Berradiskidetzea ten-tsio edo zatiketa politiko handiak dituen gizarteetan kontzeptu sozial edo kolektibotzat har

elkarri14

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

daiteke. Berradiskidetze pertsonala biktima eta erasotzailearen artean, biktimaren esku egon-go litzatekeen aukera bezala har daiteke; inoiz ez betebehar bat bezala.

elkartasunaren eta mendekuaren arteko distantziaBake-prozesua ez da batere bateragarria izango gizarteak edo alderdi politikoek mendeku-

jarrera bat mantentzen badute. Hala dela pentsatzeak beste itxaropen faltsua sortuko luke.Gizarteak aurrekoa gainditu eta etorkizun hobea bizi nahi du. Biktimenganako elkartasuna,errekonozimendua eta babes zintzoa, bateragarri eta osagarria da etorkizuneko adiskidetzesozial eta politikoaren desioekin.

etorkizunera begiratzearen eta ahaztea defendatzearen arteko desberdintasunaDena den, etorkizunera begiratzeak ez du esan nahi zorroztasun ezean edo ahaztean oina-

rritutako pragmatismo itxua bultzatzea. Ahaztea alderdi guztietako biktimak ekarri dituenindarkeriaren eta giza eskubideen bortxaketaren kultura bermatzea litzateke. Etorkizunerabegiratzeko beharrezkoa da iraganeko egiei argia eskaintzea: entzun, onartu eta konpondu.Horregatik, etorkizuna defendatzea ezin da erabili iragana estaltzeko maltzurkeria bezala.

baieztapen kategorikoekin zuhurtasunaZenbait momentutan grinak eta tentsioak zeharo baieztapen biribilak egitera eramaten gai-

tuzte, ez bakarrik gai honetan, denetan baizik. Bitimak bake-prozesuan gaiari dagokionez,modu kategorikoan planteatuta nahasketa ekar dezaketen zenbait ideia bota izan dira. Esatebaterako, asko errepikatu izan da «barkamen eskaerarik gabe, damurik gabe edo egindakomina aitortu gabe, bakea ezinezkoa dela». Baieztapenaren edo, kasu honetan, ezeztapenarenizaera kategorikoak ideia bera ahultzen du, honela planteatuta oso erraza delako kontra egi-tea, frankismoaren diktadurari edo beste edozein adibide historikori begiratuz gero.Trantsizioa posible izan zen barkamena eskaerarik, damurik eta kaltearen aitorpenik egon ezzen arren. Egokiagoa dirudi beste doinu bat erabiltzea antzeko zerbait adierazteko: iragana-ren berrikuspen kritikoaren jarrerek «bakea lortzeko ekarpen positiboa egin dezakete».

9. Bake prozesuaren aukeraEztabaida hau bake-prozesuaren testuinguruan garatuko dugu, benetan desiatutako eta eska-

tutako testuinguru batean. Beste kasuetako esperientziek erakutsi digute bake-prozesu bateankontraesan pertsonal, kolektibo, ideologiko, politiko eta sozial ugari egon arren, berraurkitzesozial eta politikoaren helburua norberaren uste sendoen purutasun osoaren gainetik egotendela. Beste modu batean esanda, bake-prozesuan zeozer hartu eta zeozer ematen da.

Gure kasuan, bakeaz gain, lehen aldiz gure historia gertuan, inor baztertu gabe, joko politiko-aren arauen inguruan oinarrizko akordio bat lortzeko erronka daukagu. Gure gizartearen biziki-detza eta integrazioaren etorkizuna jokoan dago. Iraganean eta gaur egun daukaguna bainoetorkizun hobeago eta justuago bat lortzea dago jokoan.

Txosten honetako beste atal batetan biktimek bizikidetzaren berreraikuntzan parte hartzekoduten «eskubideaz» aritu gara. Orain, honek duen aukera izaera azpimarratu nahi dugu. Bake-prozesuak biktimei gonbidapen bat luzatzen die. Iraganaren garbiketa eta konponketa garai batbezala ulertu dezakegu. Eremu emankor eta eraikitzaile batera iristeko biktimen oinazea meta-bolizatu eta eraldatzeko aukera bat da. Bake-prozesuak itxaropena irudikatzen du.

Txosten honetan urte hauek guztietako bortizkeria eta gatazkaren biktimen eskubideei buruzaritu gara. Bake-prozesuak eta gizarteak hauekiko duen misioa, helburuak edo betebeharrakjorratu ditugu. Orain, bake-prozesua biktimentzat ez dela mehatxu bat azpimarratu nahi dugu.

elkarri 15

Ezta

bai

dar

ako

eka

rpen

ak iz

an n

ahi d

ute

n p

rin

tzip

ioak

Alderantziz, sufritu dutenentzat aukera bat bezala ulertu behar dugu. Honetaz gain, garrantzi-tsua deritzogu gizarteak eta bake-prozesuak biktimen partehartzea beharrezkoa dutela ikustea,eta hauetaz zer espero duen zehaztea. Gure gizarteak, bake-prozesuak eta etorkizunaren erai-kuntzak biktimen konfidantza eta ekarpenak behar dituzte.

10. Azken ondorioaBat egin dezakegun nahi bat da. Etorkizuneko belaunaldientzat prozesu gogor honek, bizia-

ren errespetu gorena bermatzearen ikasbidea utzi beharko luke. Hemendik aurrera, ideial edoeskubide politikoen defentsak, Estatuaren «arrazoiak», edo askatasun indibidual edo kolekti-boei jarritako oztopoek, ez lukete printzipio unibertsal honen bortxaketarako arrazoi izanbeharko.

Gatazka eta bortizkeri esperientzia luze honen ondoren —eta iraganean gertatu behar izanzuen bezala—, gure etorkizuna gidatu dezaken orientabidea giza-eskubideekiko konpromisoaizan daiteke.

elkarri16

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

Elkartasuna, laguntza eta aintzatespena. Txosten hau lehen-lehenik zuzendua dago sufrituduten guztiei, inor baztertu gabe. Urte hauetako gatazkak eta indarkeriak suposatu dutenoinazeaz jabetzea, banakako zein taldekako mailan, nahikoa izan ez dela dioten beste batzue-kin bat egiten dugu. Baita ere, ohikoagoa izan delako elkartasuna sozialki gertuen daudeneiadieraztea. Sozialki eta politikoki oinazea ulertzeko alde anitzeko azterketa falta izan da.Orain, bakearen itxaropenak perspektiba berreskuratzen lagun dakiguke.

elkarrirentzat lan hau ez da txosten itxi bat. Garatzear dagoen elkarrizketa eraikitzaile etalasaierako hasierako ekarpen gisa ulertu nahi dugu. Gai hau jorratzeko elkarlan uztartzailea damodurik egokiena. Hain zuzen, horregatik proposatu dugu zirriborro ireki bat bezala.

Metodologikoki, landu nahi dugun arazoak, aurretik, osatzen eta baldintzatzen duten fak-toreak kontuan hartzea eskatzen du. Hona hemen proposamenak egin aurretik aztertu ditu-gun elementuak:

(1) Sufrimenduaren tratamendua egungo gizartean.

(2) Gaiaren izendapena.

(3) Biktimaren definizioa, tipologia eta sailkapena.

(4) Denboran mugatzea.

(5) Aurrekariak.

(6) Gaur egungo testuingurua.

(7) Prozesuaz jabetu.

Puntu honen ondoren, bigarren zatian, txostenak «eztabaidarako ekarpenak izan nahi dutenhamar proposamen» jaso ditu. Multzoan eta laburturik gizarte mugimendu honen proposa-mena osatzen dute.

Proposamenen laburpenaGizarteak nola egiten dion aurre sufrimenduari. Bake-prozesuaren testuinguruan gizarteari,

herritarrei, gizarte eragilei, alderdi politikoei eta erakundeei dagokie oinazearen eta biktimenarazoari, ihes egin ordez, aurre egitea. Biktimak tratamendu sozial, politiko, publiko eta media-tiko handia izan duten ekintzen ondorio diren neurrian, argi adierazi behar zaie gizarteak berenoinaze handi, sakon eta luzearen berri baduela.

Izendapena. Abiapuntuan kontsentsu zabalak lortu gabe ezinezkoa da oinazeari eta biktimeierantzun baikorra ematea. Beharrezkoa da gai hau izendatzeko modu uztartzaile bat aurkitzea.Abiapuntu bezala, hurrengo izendapena hartu dugu: «biktimak bake-prozesuan». «n» atzizkiaksufritu dutenak bake-prozesuaren barruan kokatzen ditu, prozesuaren zati eraikitzaile gisa.«Bake-prozesua» gehitzeak, etorkizuna positiboki begiratzea eta proposatzea ahalbidetuko digu.

Misioa eta helburuak. Bake-prozesuaren misioa biktimei dagokionez, justizia eta egian oinarri-tuta, etorkizunera begira iraganarekin harremana duen eta konpon daitekeen guztia konpon-tzea da. Gai hau hiru helburu jarraituz bideratu dezake bake-prozesuak: (1) jasandako sufrimen-dua onartu, (2) ahal den neurrian ondorioak leundu eta, (3) sufritu duten pertsona guztien par-tehartzea erraztu etorkizunaren eraikuntzan.

Estrategia eta irizpideak. Proposatzen dugun estrategia definizioak bi ardatz ditu: (1) proze-suaz jabetu eta (2) kontsentsu zabalak lortu. Irizpideei dagokionez, gutxienez hiru orientabide

elkarri 17

Edu

kien

lab

urp

ena

hirugarren atal

a

Edukien laburpena

proposatu ditugu: (1) elkartasunaren irizpidea, sufrimenduaren alde anitzeko izaeraren onarpe-na egituratzeko eta lan plangintza zabala finkatzeko; (2) errealismoaren irizpidea, sufrimendua-ren eraldaketa pertsonala eta besterenezina, eta tratamendua leuntzailea dela gogoan izateko;eta (3) globaltasunaren irizpidea, bake-prozesuaren misioaren izaera osoaz eta honen konplexu-tasunaz jabetzeko.

Bake-prozesuko metodoa biktimen identifikaziorako eta hauen unibertsoa mugatzeko. Mugakronologikoa eta biktimen definizioa zehazteko abiapuntu metodologikoa entzutea da.Sufrimendua sentitzen duen edo sentitu duen orok, maila pertsonalean zein familiarrean, izaeralarri, bortitz eta atzeraezinarekin, entzuna izateko eskubidea du, eta beraz, eskubide hori gau-zatzera gonbidatua izateko eskubidea. Hau jarduerarako unibertsoa zein den identifikatzekolehen urratsa da.

Definizio hau egitasmo zehatz batean gauzatu behar da. elkarrik egitasmo honi «biktimentestigantzen oroimena bake-prozesuan» izena eman dio. Liburu bat argitaratzea proposatzen da,bertan, ezagututako edo aldarrikatutako sufrimendu bortitzeko kasuak modu sistematikoanjasotzeko, betiere biktimak hala nahi izanez gero. Lan hau disziplina anitzeko eta orotariko iri-tzietako Unibertsitateko talde zabal batek burutu lezake, metodologia eta irizpide berdinakjarraituz. (Ikus 5. puntuan egitasmo honen helburuak).

Eskubideen definizioa. Hiru dira biktimei bake-prozesuan dagozkien eskubideak: (1) birgaitze-rako eskubidea: entzuna izateko, biktimaren izen ona defendatzeko eta bere interesekin bat egi-ten duten gaiak landuko diren instantzietan parte hartzeko eskubidea da; (2)ordainketa oroko-rrerako eskubidea: biktima izaera aintzat hartzeko eta laguntza eta ordaintza neurriak eskuratuahal izateko esan nahi du; eta (3) berreraikuntzan partehartzeko eskubidea: etorkizunaren berre-raikuntzan laguntzeko eta parte hartzeko bideak erabiltzeko eskubidea da.

Bake-prozesuaren urratsak. Biktimen arazoaren tratamenduan hiru urratsetako ibilbidea ira-doki dugu. (1) entzutea, identifikatzea eta onartzea: dagokienei entzun, hauen unibertsoa iden-tifikatu eta beren errealitatearen onarpen soziala eragin. Urrats honetan kokatzen da «biktimentestigantzen oroimena bake-prozesuan» egitasmoa. (2) Ordainketa: biktimentzat ordainketa oro-korraren neurrien plangintza bat finkatu. «Biktimentzako neurri leuntzaile, laguntzaile, birgai-tzaile eta ordaintzaileen egitasmo orokor bat» egin beharko litzateke. (3) «Iraganaren berrikus-pen kritikoa eta alde anitzekoa» proiektuak bukaera izaera du. Honetarako beharrezkoa da den-bora igarotzea, hori dela eta kokatu dugu hirugarren urratsean. «Barkamena eskatzea», «gerta-tutakoaren egia azaltzea», «egindako kalteak onartzea», «damua agertzea» edo «autokritika»bezalako kontzeptuak bake-prozesuak «iraganaren berrikuspen kritikoaren egitasmo bateratua»izenpean batzea eta lantzea proposatu dugu.

Egitasmo hauek gauzatzeko elkarlan eta koordinazio marko bat beharrezkoa da. Marko hone-tan lau protagonista nagusi daude: bake-prozesua, erakundeak, kaltetuak eta gizarte eragileak.

Nahasteak ekiditzeko ahalegina. Biktimen inguruko eztabaida politikoa eta sozialak nahasme-na edo espektatiba faltsuak sor ditzaketen ideiak mahaigaineratzen ditu. Hauek ekiditzeko aha-legin berezi bat egin beharko genuke. Hauek honen adibide dira: (1) Kontu handiz ibili behardugu «guztiok gara biktimak» orokortasuna edo «gatazkaren zergati politikoak» ideiaren gehie-gizko erabilerarekin. Honek «atala» «osoa»rekin nahastea eta sufrimenduaren izaera gizatiarraahaztea eragin baitezake. (2) Biktimek, zalantzarik gabe, dagozkien eskubide batzuk dituztebaina hauen artean ez dago beto politikorako eskubidea edo (3) kondenatuen zigorraren ingu-ruan erabakirik hartzeko eskubidea. Sistema politiko eta judizial modernoetan botere legegileeta judizialaren partehartze maila eta bideak ezarrita eta berezita daude.

(4) Biktima eta erasotzailearen arteko adiskidetzea ezin da betebehar moral bat bezala jarri,biktimaren aukera bat bezala baizik. (5) Bake-prozesu batean gizarteak ezin dio etorkizunarijarrera mendekatzailearekin aurre egin. Biktimekiko benetazko elkartasunak bat egin dezake

elkarri18

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua

adiskidetze desioekin. (6) Gauzak etorkizunari begira egiteak ez du esan nahi iragana ezkuta-tzeko pragmatismo itsu batez baliatzea. Honek giza-eskubideen bortxaketan oinarritutako kul-tura bat bermatzea suposatuko luke-eta. (7) Zuhur ibili behar dugu «barkamen eskaerarik gabebakea ezinezkoa da» bezalako baieztapen kategorikoekin. Guztiz egia ez izateaz gain(Trantsisioa), eraikitzaileagoa da beste modu honetara esatea: «autokritika edo barkamena bake-arentzat lagungarriak izan daitezke».

Bake-prozesuaren aukera. Lan honetan biktimen eskubideez aritu gara. Bake-prozesuak haue-kiko dituen helburuak eta betebeharrak jorratu ditugu. Orain azpimarratu nahi dugu bake-pro-zesua ez dela mehatxua biktimentzat. Alderantziz, aukera bat da. Iraganaren garbiketa eta kon-ponketa garai bat da bake-prozesua. Horregatik, esparru eraikitzaile bat eta bizikidetza markoberri bat lortzeko, biktimen oinazea metabolizatu eta eraldatzeko aukera bat da. Bake-proze-suak itxaropena irudikatzen du. Garrantzitsua da baita ere gizarteak eta bake-prozesuak bikti-men partehartzea beharrezkoa dutela azpimarratzea. Gure gizarteak, bake-prozesuak eta etor-kizunaren eraikuntzak biktimen konfidantza eta ekarpenak behar dituzte.

Azken ondorioa. Etorkizuneko belaunaldientzat prozesu gogor honek bizitzarako errespetugorenaren bermearen ikasbidea utzi beharko luke. Hemendik aurrera, ideia edo eskubide politi-koen defentsak, Estatuaren «arrazoiak», edo askatasun indibidual edo kolektiboei jarritako ozto-poek, ez lukete printzipio unibertsal honen bortxaketarako arrazoi izan beharko. Gatazka etaindarkeria esperientzia luze honen ondoren —eta iraganean gertatu behar izan zuen bezala—,gure etorkizuna gidatu dezakeen orientabidea giza-eskubideekin konpromisoa izan daiteke.

elkarri 19

Edu

kien

lab

urp

ena

hel

bu

ruak

iden

tifi

kazi

om

eto

do

air

izpi

deak

esku

bid

eak

epea

kp

rop

osa

men

akg

auza

tzea

pro

po

sam

en-l

abu

rpen

aes

trat

egia

bikt

imak

bake

-pro

zesu

an

erak

unde

enar

teko

elk

arla

na

kalt

etua

k et

ael

kart

eak

bake

-pro

zesu

a

giza

rte

erag

ileak

iraga

nare

nbe

rrik

uspe

nkr

itiko

aren

egita

smo

bate

ratu

a

"bik

timen

test

igan

tzen

oroi

men

a ba

ke-

proz

esua

n"eg

itasm

oa

leun

tze,

ord

aint

zaet

a ka

lte-

orda

inke

ten

egita

smo

orok

orra

biga

rren

a:or

dain

keta

hiru

garr

ena:

iraga

nare

nno

rabi

de a

nitz

eko

berr

ikus

pen

kriti

koa

lehe

na:

entz

unid

enti

fika

zioa

onar

pena

pro

zesu

azja

bet

u

kon

tsen

tsu

ab

ilatu

erre

alis

mo

a

oso

tasu

na

elka

rtas

un

a

jasa

nd

ako

sufr

imen

du

ao

nar

tu

ber

e o

nd

ori

oak

leu

nd

u

sufr

itu d

uten

enpa

rteh

artz

eaer

razt

uet

orki

zuna

ren

erai

kunt

zan

ord

ain

tza

oro

korr

a

berr

erai

kunt

zan

part

ehar

tzea

bir

gai

tzea

entz

un

elkarri 21

Irla

nda:

bik

tim

ak S

torm

ont-

eko

akor

dioa

n

Sostengu aldarrikapena1. Alderdien arteko negoziazioetan eskuhartzen dugunok, denon artean erdietsi dugun akor-

dioak berriro hasteko benetako aukera historikoa eskaintzen duela uste dugu.

2. Iraganeko tragediak sifrikario latza utzi digu denoi. Hildakoak, zaurituak eta hauen familiakgogoan izango ditugu betiere. Elkarrekin adiskidetu, elkar onartu eta elkarrengan sinesten has-tea dugu, ordea, haiei egin dakiekeen omenaldirik hoberena, edonori zor zaizkion giza eskubi-deak zainduz eta aintzat hartuz.

3. Ipar Irlandan, Ipar eta Hegoaldearen arteko eta irlen arteko harremanen oinarritzat, zintzo-tasuna, berdintasuna eta elkarrenganako errespetua izateko konpromisoa hartzen dugu.

4. Kontu politikoetan desadostasunen konponbidea emateko garaian, bide demokratiko etabakezkoak bakarrik erabiltzeko konpromiso osoa geureganatzen dugu eta, era berean, akordiohoni edo beste zerbaiti dagokiola ere, helburu politikoak funts harturik, indarkeriazko edozeinmehatxu edo erabilera egitearen aurka gaude.

6. Gure nahi politiko ebazteke baina legezkoen artean sekulako aldeak daudela onartzendugun arren, demokraziazko markoan eta aurretiaz erabakitako tramiteak bete ondoren, behin-betikoz elkarrenganatzeko eta adiskidetzeko ahalegin guztiak egingo ditugu. Akordio haugauza dadin beharrezkoak diren gestio guzti-guztiak arrakastaz lortzeko lanean arituko garelahitz ematen dugu, gizabidez hitz eman ere. (...)

Adiskidetzea eta Biolentziaren Biktimak11. Dokumentu honen idazketan parte hartzen dutenen iritziz, funtsezkoa da biolentziaren

biktimen sufrimendua aitortu eta kontuan hartzea, adiskidetzerako ezinbesteko urrats bezala,Ipar Irlandako Biktimen Batzordeak eginiko laneko emaitzak argitara noiz emango zain daude,gogo biziz.

12. Gertatutakoa gogoratzeko eta, aldi berean, gizartearen aldakuntza galdatzeko eskubideaaitortzen zaie biktimei. Biolentziaren biktimei egin dakiekeen omenaldirik hoberena bakezko etajustiziazko gizartea eraikitzea izango da. Liskarrak astindutako eskualdeetako gazteek berariaz-ko zailtasunak dituzte aurrean eta, hala aitorturik, nazioarteko eskarmentuan oin hartuta, komu-nitateari eskaini beharreko ekimen berezien garapena sostengatuko dute partehartzaileok.Biktimen premiak gogoan hartzen dituzten zerbitzuez hornitzea ere lehentasunezko elementuaizango da; sostengu hau bideratu beharko da, komunitatearen autoantolakuntzan eta sostengu-sareetan laguntzen duten bolondres-erakunde instituzionalen bitartez. Honek guztiak, biktimenpremiak asetzeko eta komunitatearen sostengurako programak eskaintzeko hainbat baliabideeta bitarteko banatzea —finantzaketa instituzionala barne, beharrezkoa denean— agintzen du.

eranskina eran

skin

a

Irlanda: biktimakStormont-eko akordioan

13. Ipar eta Hego Irlandako komunitate eta tradizioen barruan, adiskidetze, elkar-ulertze etaelkar errespetatzea sutatzeko hamaika erakundek eginiko lana aitortu eta aintzat hartzen dutepartehartzaileok eta lan honi funtsezko derizte bakea eta akordio politikoa sendatuko badira.Horrenbestez, aurrerantzean ere erakunde horiek sostengatzen segitzeko konpromisoa hartzendute eta, adiskidetze-lana dela eta, finantza-laguntzari dagokion kontua sakon aztertuko dute.Adiskidetze-prozesuaren funtsezko alderdietako bat, gizarte-maila guztietan tolerantzia kulturaindartzea da, bi komunitateetako kideak elkarturik bizi eta arituko diren hezkuntza eta etxebi-zitzak sustatzeko ekimenak ere eskainiz.

elkarri22

Bikt

imak

eta

bak

e-pr

ozes

ua