Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin - CLAS Usersusers.clas.ufl.edu/hebble/HAI...

Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin 1

Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin

1. Yon zouti k ap pèmèt plis moun jwenn konesans.

2. Anrichisman literati siyantifik.

3. Pwodiksyon agrikòl Ayiti ap depafini: ogmante l.


4. Pwojè rebwazman p ap bay twò bon rezilta

5. Konpleksite anviwònman an Ayiti

6. Rebwazman dwe fèt nan tèt anvan li fèt nan tè


7. Pwoblèm tè d Ayiti: chapant ak tè pandye

8. Pwoblèm pa gen tèt ansanm nan peyi a

9. Pwoblèm richès / povrete: demwatye (-1)

4% kontwole 64% richès: gwo vyolans ekonomik


9. Moun ki pa genyen tè p ap okipe anviwònman an

11. Pi gwo envestisman se ede jere kokennchenn eritaj frajil sa

ki rele anviwònman.

12. Tradisyon konesans an Ayiti:

Tradisyon oral

Alfabetizasyon

“Vilgarizasyon konesans”

55% granmoun pa konn li


13. Ayiti bezwen liv sou bagay ki pèmèt majorite moun yo nan

popilasyon an chanje lavi yo.


14. Ki izaj pyebwa ak plant yo genyen?

1 2

3 4

5 6

7 8


9 10 11

12 13

1. Konstriksyon, 2. fwi ak legim, 3. ensektisid, 4. bagay mistik, 5. pafen,

6. koloran, 7. epis, 8. lwil, 9. farin, 10. refè tè a, 11. manje bèt, 12. remèd,

13. bwa pou boule


I. Prezantasyon

Vokabilè Bay sinonim oubyen

definisyon yo

a. kit se moun andeyò, kit

se moun k ap viv lavil... swa... swa...

b. fòk nou boukante lide echanje

c. rebwazman re-plante pyebwa yo

d. pi bon pataj separe yon jan kòrèk

e. kouvèti vejetal pyebwa yo

f. lò (se pa metal la) lè / kan

g. deboulay tè labou ki koule

h. dedomajman lajan pou peye yon fòt

i. vilgarizasyon popilarize, montre pèp la


1. Ki solisyon Sevren pwopoze pou kriz anviwònman an?

2. Poukisa anpil pwojè rebwazman pa reyisi jiskaprezan?

3. Ki pousantaj (%) tè d Ayiti ta dwe kouvri ak pyebwa yo? Ki

pousantaj (%) ki kouvri jounen jodi a?

4. Bay yon gwo pwoblèm ak jeyografi/topografi ayisyen. Poukisa se

yon gwo pwoblèm?

5. Ki kalamite natirèl konn frape Ayiti?

1. plante pyebwa, fòmasyon ak edikasyon.

2. akòz pwoblèm divèsite kondisyon an Ayiti.

3. 52% ... 2%...

4. tè pandye / li difisil genyen agrikilti sou tè pandye,

5. siklòn, deboulay tè, inondasyon


Take home quiz due at 11:45 a.m. on Wednesday, February 6th

(no late quizzes accepted)

Ki jan ou rele? __________________________ DEVWA 2 IS DUE ON FRIDAY, FEBRUARY 6

TH

I. Keksyon sou prezantasyon, xii-xiv

1. Poukisa anpil pwojè rebwazman pa reyisi jiskaprezan?

2. Ki pousantaj (%) tè d Ayiti ta dwe kouvri ak pyebwa yo? Ki pousantaj (%) ki kouvri jounen jodi a?

3. Bay yon gwo pwoblèm ak jeyografi/topografi ayisyen. Poukisa se yon gwo pwoblèm?

4. Ki kalamite natirèl konn frape Ayiti?

II. Keksyon sou biyodivèsite, 16-17

5. Defini biyodivèsite.

6. Ki wòl pye mang yo genyen nan lanati? Poukisa yo enteresan?

7. Ki enpak negatif moun rich genyen sou anviwònman an?

8. Ki kote nou jwenn polisyon?

9. Bay kèk egzanp sou sa n ap pèdi nan lanati chak ane.

10. Ki sa ki garanti lavi kretyen vivan yo?

11. Kijan pou nou pwoteje rivyè? (Bay yon teknik)

12. Ki bèt ki nan chapit sa a? Poukisa bèt yo enpòtan?

13. Poukisa nou pa rekolte plant medikal apre solèy leve?

14. Ki jan aki kapab danjere?


15. Ki jan aki rive ann Ayiti?

16. Ki kote anana soti?

17. Lè n ap pale de anana, kisa ki godrin?

18. Kisa yo fè ak bazilik?

19. Ki renmèd ki nan bazilik?


II. Biyodivèsite

Sinonim

kretyen vivan moun

n ap fin pa detwi biyodivèsite a we’ll end up by...

depafini detwi nèt

gwo dispozisyon gwo mwayen, gwo metòd

bagay la malouk bagay la grav.

1. Defini biyodivèsite.

2. Ki wòl pye mang yo genyen nan lanati?

3. Note yon bagay ki estrawodinè ak pye mang yo.

4. Ki enpak negatif moun rich genyen sou anviwònman an?

5. Ki kote nou jwenn polisyon?

6. Bay kèk egzanp sou sa n ap pèdi nan lanati chak ane.

7. Defini “matyè premyè.”

8. Ki sa ki garanti lavi kretyen vivan yo?

9. Ki kote nou kapab pwoteje pyebwa ak lanati?

10. Kijan pou nou pwoteje rivyè? (Bay yon teknik)

11. Ki bèt ki nan chapit sa a? Poukisa bèt yo enpòtan?

12. Poukisa nou pa rekolte plant medikal apre solèy leve?


1. Tout sa k vivan ansanm

2. Forè mang bay bèt ak zwazo manje; kay pou fè pitit yo; yo pwoteje tè rivaj la kont siklòn.

3. Yo pouse nan dlo sale.

4. Moun rich pwodui fatra ak dechè

5. Nan lè, nan ravin, nan rivyè, nan lanmè, nan lari, anba tè, nan lanati...

6. Tè ki pwodui manje; sous dlo ap seche; forè detwi; anpil kalite plant ak bèt ap disparèt.

7. Resous natirèl ki poko transfòme an pwodui

8. Pyebwa ak bèt yo.

9. Kreye zòn rezève, jaden botanik, aboretòm; konsève dlo, chabon (enèji)...

10. Plante pyebwa nan basen vèsan yo [embankments of the basin]

11. Zwazo, koulèv, krapo, tòti, zandolit, kayiman, igwàn, abèy chòvsourit, frize, malfini...

12. Paske apre solèy leve, remèd nan plant yo pèdi fòs paske plant lan ap travay pou l grandi

nan solèy la.

http://www.youtube.com/user/jwetPouOu#p/u/13/sNEZCmN_Zt0

Compilation 2009 #1

Jwèt pou ou

1. Ki bagay make ane 2009 la?

2. Kisa peyizan/peyizàn vin achte?

3. Kijan yo eksplwate dlo larivyè?


4. Ki elvaj yo fè? Ki kalite bèt yo elve?

5. Konben basen yo genyen?

6. Ki kote yo mete pwason yo lè yo vin pi laj? Kijan?

Sante:

7. Ki operasyon yo pale sou li?

8. Konben tan yo pase nan sal operasyon an?

9. Ki moun ki fè operasyon an?

10. Esplike: chiriji.

11. Kijan operasyon an te pase?

12. Ki lang doktè a pale?

13. Ki lòt avansman ki fèt ann Ayit?

14. Esplike: lave men, siye atè.


Adatoda, Akajou peyi ak Akasya jòn

Adatoda

Lenn... Etazini... Ayiti

Yo sèvi ak li pou fè kloti

Pwazon pou sèten kalite bèt ak vèmin (foumi, poudbwa, moustik,

mouch, cheniy); li gen vasisin ki touye bèt ki gen san frèt

Fèy yo sèvi kòm fonjisid nan pepinyè (fongis)

Angrè pou grese tè a; touye move raje

Bouyi fèy yo epi yon koloran ki jòn sòti. Yo tenn bagay ak li, yo

pase li sou potri anvan yo mete l nan fou a.

Enèji: bon chabon ki pa pwodui twòp lafimen

Adatoda amelyore pwodiksyon san l pa toksik.

Adatoda pousa nan plizyè kalite tè

Remèd: bwonchit ak opresyon (fèy ak rasin); tifoyid ak difteri (fèy

sèch)

Pale sou imaj yo. Dekri bagay, bèt ak lanati...

1 2. 3

4 5 6


7 8 9

10 11 12

13 14 15


16 17

Tcheke memwa w: Kounyeya pale ak patnè sou akajou ak

akasya

1. Ki kote plant lan sòti?

2. Ki kondisyon pou l devlope?

3. Kisa moun fè ak yo?

4. Ki jan yo repwodui plant sa a?

5. Ki itilite plant sa a?

6. Ki remèd ki nan plant lan?


Adatoda, Akajou peyi ak Akasya jòn...

Vokabilè

bouti adatoda seedling, cutting...

cheni(y) caterpiller

angrè fertilizer, manure

raje weeds

opresyon shortness of breath, asthma, hyperventilation

twon trunk

feyay foliage

amwa, biwo, sèkèy, dodin chest, desk, coffin, rocking chair

siwomyèl sirop

tè kalkè limestone, chalky earth

gous seed, pod

kwochi crooked

2 ranje grenn 2 rows of seeds

legiminèz leguminous [li gen gous tankou fwi]


ARAWOUT ak AVE

1.Ki pati arawout moun konn manje? [rizòm anba tè a

2.Poukisa timoun ak granmoun kab

manje arawout? [Li dijere fasil

3.Ki lè ayisyen pral bay ti bebe [Lè tete manman

arawout? pa gen lèt

4.Eske anpil ayisyen sèvi ak arawout

pou ti bebe jounen jodi a? [Non, yo manje nan bwat

5.Kisa ti kwòk ave genyen yo kapab

fè ou? [Yo kole sou rad ou

6. Poukisa moun fè beny ak ave? [kwape movèzespri epi

genyen plis konfyans

Vokabilè:

tè plenn ki imid ki gen enpe lonbray ak nan mòn ki fre

plante l nan tè lejè ki sablèz e ki kenbe ase imidite

yo ka gagari li

pati aeryèn tij la

bon kalite lanmidon (bonbon lanmidon)


Aki, Anana, Arawout, Ave, Bayawonn... Bay bon repons la.

1 2 3 4.

5 6 7

Bank mo

chè a | rizòm | aki | teledyòl |

anana | anana | bayawonn | aki

1. Yo fè yon bweson ki rele godrin avè l. anana

2. Yon pati nan pyebwa sa a gen pwazon. aki

3. Endyen meksiken yo manje gous nan pyebwa sa. bayawonn

4. Ou vle megri, se li menm ou ap manje. anana

5. Kominike bouch an bouch. teledyòl

6. Ou ka fè savon ak odkolòy ak grenn li aki

7. Li gen yon boujon tèminal ki rele kouwòn. anana

8. Moun manje tij anba tè sa a. rizòm

9. Sa pati sa a nan fwi a moun ap manje. chè a


Bank mo

bayawonn | anana | tizann | aki |

ave | gagari | arawout

10. Li bay bon chabon paske bwa l di anpil bayawonn

11. Dapre kèk moun, se yon plant mistik. ave

12. Awayi domine kiltivasyon plant sa a. anana

13. Jamayik gen anpil nan pyebwa sa yo. aki

14. Si ou rache bwa sa nan miyèt mòso, bèt ap manje l. anana

15. Sekretè Desalin kachte lèt ak gonm pyebwa sa. bayawonn

16. Bwa sa a gen yon rejè ki pouse dèyè l. anana

17. Farin ou fè ak li se bon manje pou timoun . arawout

18. Sa se yon renmèd ou bwè, se tankou yon kalite te. tizann.

19. Lè ou fè bwi nan gòj ou ak dlo. gagari

20. chouk li bay anpil pitit. bayawonn

Vokabilè. Èske ou kapab tradui mo sa yo an anglè?

1. bladder vèsi, blad pipi

2. pineapple wine diven anana

3. pests vèmin

4. rain needs to be spread out well lapli bezwen byen repati

5. jam konfiti

6. harvest rekòt

7. somnolence, convulsions, coma somnolans, konvilsyon, koma

8. disinfectant dezenfektan

9. tree trunk twon pyebwa

10. windbreaker brizvan

11. rejuvenates the land legiminèz

Vann yon pwodui ki sòti nan yon pyebwa

Ou se yon fanmdafè/òmdafè.

Ou vle envèsti nan kiltivasyon yon kalite pyebwa oswa plant.

Kounyeya ou pral eseye konvenk lòt envèstisè pou yo

kontribye lajan nan envèstisman ou an.

Avèk patnè ou, devlope yon ti prezantasyon (2-3 minit) kote ou prezante

avantaj pyebwa ou a epi kote ou pale sou pwodui ou pral kapab vann yo

pou remèt lajan envèstisman sa a. Modèl:


Bazilik:

Envèsti nan plantasyon “Bazilik Benn$$”

Objèktif prensipal konpayi sa se pwodui bon jan bazilik pou fabrike yon

sòs pou espageti avèk yon “pesto” ayisyen. Nou pral pwodui medikaman

tou.

Bazilik Benn Sòs Espageti TM

Eslogan nou: “Wòy papa, sa koupe dwèt”

Konpayi a deja genyen tè pou tomat, lay ak lòt zepis.

Konpayi an gen tè nan zòn Galèt Wòch an Ayiti.

Yon pati nan pwodiksyon bazilik nou an antre nan lòt pwodui tankou

chanpou.


Yon lòt pati nan pwodiksyon an antre nan preparasyon pwodui medikal.

Pa egzanp, n ap sèvi ak bazilik pou fè yon medikaman pou fanm ansent

(anpeche vonmisman).

Dènye pati pwodiksyon an antre nan medikaman ki soulaje moun ensèk

pike.


Konnya, pran 4 minit pou devlope yon konpayi ki pa w. Pwodui ou

vann yo dwe soti nan plant oswa pyebwa tande. 2 gwoup pral

prezante relilta yo.

I. Bwadchèn

Esplike mo sa yo. Mete yo nan kontèks. Fè fraz ak yo. Jwenn sinonim pou yo

Patnè A Patnè B

Egzanp:

dekoratif mèb

grenn vlope ak yon koton tou blan biblo

li pèmèt van bwote yo byen lwen pyès atizana

travay chapant remèd = kòs

ebenis poud fèy sou java

distilri seche e boule fèy

barik sipò pou kòd yanm


III. Bwadoulè

Esplike mo sa yo. Mete yo nan kontèks. Fè fraz ak yo. Jwenn sinonim pou yo

Patnè A Patnè B

Egzanp:

peyi azyatik, Lenn... li pa egzijan

1. Nou wè yon chantiyon nan aboretòm yon sant fwomay [fwomaj]

2. Se yon danre ki ede trètman maladi ji noni

fennen fèy sou dife mare fèy kote ki fè nou mal la

pase lwil maskreti

IV. Bwaple = TI DIKTE

konfonn pyebwa yo

Fòk yon moun maton nan zafè pyebwa

gen venn sou fèy yo

poto ak travès kay

nan lizyè tè

Bwaple bay de donn

II. Bwadòm

lonbray fwi a kapab bouche trip bèf

po fwi a yon jan graj graj siwomyèl

fwi a mi sipòte yon peryòd sechrès

mèb, kès, poto tizann ak fèy pou dijesyon

(-) poudbwa pike l

fèy ki poko rèk

Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin - CLAS Usersusers.clas.ufl.edu/hebble/HAI...

Documents

Transcript of Plant ak pyebwa tè d Ayiti, François Séverin - CLAS Usersusers.clas.ufl.edu/hebble/HAI...