Pitanja za ispit iz predmeta Gospodarenje umama posebne namjene

1. PREDMET PROUAVANJA I ZADACI GOSPODARENJA UMAMA POSEBNE NAMJENEGospodarenja umama posebne namjene bavi se dvjema specifinim kategorijama uma i umskih zemljita: zatienim umama i umama posebne namjene. ume i umska zemljita posebne namjene ili ume posebnih zatitinih vrijednosti, obuhvataju: ume koje imaju protiverozionu funkciju, ume koje imaju vodozatitnu funkciju, ume koje imaju vjetrozatitnu funkciju, ume registrovane kao sjemenske sastojine i sjemenski objekti, ume od posebnog znaaja za odbranu zemlje.

2. KATEGORIJE VISOKE ZATITNE VRIJEDNOSTI (VZV) UKLJUUJUI I NJIHOVE SUBJEDINICE, PREMA KRITERIJUMIMA FSC

FSC prepoznaje est kategorija visoke zatitne vrijednosti:

VZV 1: podruja koja na globalnom, regionalnom ili dravnom nivou sadre vane koncentracije biodiverziteta 1a: Zatiena podruja 1b: Ugroene vrste i vrste u opasnosti 1c: Endemske vrste 1d: Vane povremene koncentracijeVZV 2: velike umske povrine nivoa krajolika znaajne na globalnom, regionalnom i dravnom nivouVZV 3: podruja koja sadre ekosisteme koji su rijetki, u opasnosti ili ugroeniVZV 4: podruja koja pruaju osnovne prirodne koristi u kritinim situacijama 4a: ume vane za vodene tokove 4b: ume vane za kontrolu erozije 4c: ume koje predstavljaju znaajne prepreke poarimaVZV 5: podruja neophodna za zadovoljavanje osnovnih potreba lokalnih zajednicaVZV 6: podruja znaajna za tradicionalni kulturni identitet lokalnih zajednica.

3. DEFINICIJA ZATIENOG PODRUJA I KATEGORIJE ZATIENIH OBLASTI PREMA IUCN-U

Podruje zemlje ili mora posebno posveeno atiti i ouvanju biolokog diverziteta,i prirodnih i pripadajuih kulturnih resursa, kojom se gazduje kroz legalni nain ili drugimefektivnim nainima. ZATIENA PODRUJA est IUCN kategorija:I STROGA ZATITA (npr. strogo prirodni rezervat/oblast bespua)II ZATITA I OBNAVLJANJE EKOSISTEMA (npr. nacionalni park)III ZATITA PRIRODNIH VRIJEDNOSTI (npr. nacionalni spomenik)IV ZATITA KROZ AKTIVNO GAZDOVANJE (npr. oblast kojom se gazduje zbog stanita/vrsta)V ZATITA I OBNAVLJANJE KOPNENOG I MOSKOG KRAJOLIKA (npr. zatienikrajolik/ morska oblast,VI POTRAJNO (ODRIVO) KORITENJE PRIRODNIH EKOSISTEMA (npr. gazdovanjeresursima u zatienim oblastima)

4. CILJEVI GAZDOVANJA ZATIENIM PODRUJIMA PREMA KRITERIJUMIMA IUCN, RANGIRANI PREMA PRIORITETU Nauna istraivanja Zatita bespua Zatita vrsta i genet. diverziteta Odravanje karakteristika oklia Zatita spec.prirodnih i kulturnih rijetkosti Turizam i rekreacija Obrazovanje Potrajno koritenja resursa iz prirodnih ekosistema Odravanje kulturnih i tradicionalnih obiljeja

5. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJAMA IA I IB (IUCN)

Kategorija IaKriterijumi za izdvajanje : Oblast treba da je dovoljno velika da osigura integritet (cjelovitost) ekosistema i da sepostignu ciljevi gazdovanja zbog kojih je ona zatiena. Oblast treba da bude prepoznatljivo (znaajno) poteena direktnih ljudskih aktivnosti i sposobna da takva i ostane. Ouvanje bioloke raznovrsnosti u oblasti e se postii kroz zatitu i nee trebati nikakvo znaajnije gazdovanje ili manipulisanje sa stanitem (habitatom).

Ciljevi gazdovanja: Sauvati stanite (habitat), ekosistem i vrste u to je mogue netaknutom stanju. Odravati genetiki potencijal u jednom dinaminom i evolucitivnom stanju. Odravati uspostavljene (postojee) ekoloke procese. uvati strukturne karakteristike okolia ili stjenovitih ekspozicija (poloaja). Sauvati primjere prirodnog stanita za nauna istraivanja, monitoring ivotne sredine I obrazovanja, ukljuujui vane oblasti iz kojih je iskljuene bilo kakva aktivnost. Minimizirati naruavanje prirodnog stanja paljivim planiranjem Ograniiti javni pristup.Kategorija IbKriterijumi za izdvajanje Oblast treba da posjeduje visok prirodni kvalitet, da je upravljana prvenstveno primarnim silama, da je u njoj ljudska aktivnost odsutna i da je voljna da nastavi da pokazuje te karakteristike ako se na njome gazduje kako je propisano. Oblast e ponuditi natprosjene uslove za mir i tiinu, u kojima e se uivati pomou jednostavnih tihih, nezagaujuih sredstava transporta (npr. nemotorni saobraaj-bicikli, roleri i sl.). Oblast treba da je dovoljne veliine da omogui praktinu zatitu i upotrebu.

Ciljevi gazdovanja Osigurati da budue generacije imaju priliku da iskuse razumijevanje i uitak u oblastima koje su bile naveliko izvan dananjih ljudskih aktivnosti u duem vremenskom periodu. Odravati glavna prirodna obiljeja i kvalitet okoline u jednom duem periodu. Omoguiti javni pristup na nivou i nainu koji e sluiti na najbolji nain u fizikom i duhovnom smislu posjetiocima i odravati kvalitet podruja divljine za sadanje i budue generacije. Omoguiti domicilnom stanovnitvu da ivi u svjetskim populacijama i u ravnotei sa raspoloivim vremenima kako bi odrao svoj nain ivota

6. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJOM II (IUCN)Ciljevi gazdovanja da zatiti prirodne (scenic) oblasti nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovni, nauni, obrazovni, rekreacione i turistike namjene; da zadri u prirodnom stanju to je vie mogue, reprezentativne primjere fitogeografskih regiona, biotikih zajednica, genetskih resursa, i vrsta, da omogui ekoloku stabilnost i diverzitet; da organizuje posjetu posjetilaca na nivou koji e odrati oblast u prirodnom ili blizu prirodnom stanju.

Kriterijumi za izdvajanje Oblast treba da sadri reprezentativne primjere glavnih prirodnih regiona buduih ili sadanjih, gdje su biljne i ivotinjske vrste, stanite i geomorfoloka mjesta od izuzetnog, duhovnog, naunog, obrazovnog, rekreativnog i turistikog znaaja. Oblast treba da je dovoljno velika da sadri jedan ili vie cijelih ekosistema koji nisu u materijalistikom pogledu pod uticajem ljudske eksploatacije ili okupacije7. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJOM III (IUCN)Ciljevi gazdovanja Zatititi i sauvati u iskonskom obliku posebne nadprosjene prirodne ljepote zbog prirodnog znaaja, jedinstvenog ili reprezentativnog kvaliteta i/ili duhovnih vrijednosti. U skladu sa gore navedenim stavovima, da obezbjedi mogunosti za istraivanje, obrazovanje i javnu pozornost. Da eleminie a kasnije da sprijei iskoriravanje koje je u suprotnosti sa namjerom izdvajanja. Da podari bilo kojoj stalnoj populaciji takve koristi koje su konzistentne sa ostalim ciljevina gazdovanja.

Kriterijumi za izdvajanje Oblast treba da sadri jednu ili vie ljepota od izuzetnog znaaja (na primjer, spektakularni vodopad, peinu, krater, fosilne naslage, pjeane dine i morske ljepote, zajedno sa neobinom ili reprezentativnom florom i faunom; pridruene kulturne ljepote mogu biti primjetne u vidu peinskih crtea, utvrenja na vrhu stijena, arheolokih nalazita ili prirodnih mjesta koja imaju zaviajni znaaj za autohtono (domorodako) stanovnitvo. Oblast treba da bude dovoljno velika da zatiti integritet ljepote i njene neposredne okoline.

8. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJOM IV (IUCN)Ciljevi gazdovanja Da ouva i odri stanine uslove kakvi su neophodni da bi se zatitile odreene vrste, grupe vrsta, ivotne zajednice ili fizike karakteristike okoline kada to zahtjeva specifine ljudske radnje radi optimalnog gazdovanja. Da olaka nauna istraivanja i monitoring okoline kao primarne aktivnosti povezane sa potrajnim gazdovanjem. Da razvije ograniene oblasti za obrazovanje javnosti i ocjenu karakteristika stanita I gazdovanje sa divljai. Da eliminie a zatim da sprijei iskoritavanje ili zauzimanje koje je u suprutnosti sa namjenom oblasti. Da podari takve koristi ljudima koji ive u oblasti koje su u korespodenciji sa drugim ciljevima gazdovanja.

Kriterijumi za izdvajanje: Oblast treba da igra vanu ulogu u zatiti prirode i opstanku vrsta (koja je inkorporirana, kao odgovarajua, oblast razmnoavanja parenja, movara, koralni vrt, stepa, uma). Oblast treba da je takva da je zatita stanita esencijalna za dobrobit flore od lokalnog ili nacionalnog znaaja, ili za domicilnu ili imigracionu faunu. Konzervacije ovih stanita i vrsta zavisie od aktivne intervencije od strane uprave i ako je neophodno kroz manipulaciju sa kvalitetom. Veliina oblasti e zavisiti od zahtjeva stanita na kojem ive vrste koje treba zatiti I moe da se kree od relativno malih do vrlo velikih

9. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJOM V (IUCN)Ciljevi gazdovanja Odrati harmoninu interakciju prirode i kulture kroz zatitu pejzaa i/ili morskog krajolika I kontinuitet tradicionalnog korienja zemlje, obiaja izgradnje te socijalnih i kulturnih manifestacija. Poduprijeti nain ivota i ekonomske aktivnosti u harmoniji sa prirodom i zatiti socijalna i kulturna obiljeija posmatranih zajednica. Odrati diverzitet krajolika i stanita i socijalni aspekt ekosistema. Eliminisati gdje je to neophodno,a zatim sprijeiti upotrebu zemljita i aktivnosti koje su ne odgovarajue po obimu ili karakteru. Stvoriti mogunost za javno uivanje kroz rekreaciju i turizam koje u saglasnosti, obimu I vrsti aktivnosti sa osnovnim vrijednostima oblasti. Podrati naine i obrazovne aktivosti koje e doprinijeti dugotrajnom blagostanju domae populacije i razvoju javne pomoi u zatiti okoline u ovakvoj oblasti. Donijeti korist i doprinjeti blagostanju lokalnog stanovnitva kroz koristi od prirodnih proizvoda (kao to su umarstvo i proizvodi ribarstva) i usluga (kao to su ista voda ili prihod od stalnih oblika turizma).

Kriterijumi za izdvajanje Oblast treba da sadri krajolik visokih estetskih vrijednosti sa raznolikim stanitima, florom i faunom, uporedo sa manifestacijama neobinog ili tradicionalnog naina gospodarenja sa zemljom i drutvenim organizacijama kakve se susreu u ljudskim naseobinama i lokalnim obiajima, izdravanjem za ivot i vjerovanjima; Oblast treba da obezbijedi mogunosti za javno uivanje kroz rekreaciju i turizam unutar normalnog naina ivota i ekonomskih aktivnosti.

10. KRITERIJUMI ZA IZDVAJANJE I CILJEVI GAZDOVANJA KATEGORIJOM VI (IUCN)Ciljevi gazdovanja Zatititi i odrati bioloku raznolikost i druge prirodne vrijednosti na dugi rok. Promovisati takav nain gazdovanja koji je u saglasnosti sa ciljevima dugorone proizvodnje. Zatititi prorodne resurse od drugih vidova eksplotacije. Doprinositi regionalnom i nacionalnom razvoju.

Kriterijumi za izdvajanje Najmanje 2/3 oblasti treba da je u prirodnim uslovima, mada moe da sadri ograniene oblasti sa izmijenjenim ekosistemom; velike komercijalne plantae ne bi se mogle prihvatiti. Oblast treba da je dovoljno velika da apsorbuje konstantnu upotrebu resursa bez tetnih uticaja na dugorone prorodne vrijednosti.

11. NAVESTI ZATIENA PODRUJA U BIH U KOJIMA SU UME I UMSKA ZEMLJITA PREDMETA ZATITE, A ZATIM OPISATI NAJVANIJA OBILJEJA JEDNOG PODRUJA PO VLASTITOM IZBORU

Zatieni objekati prirode u SR BiHI. STROGI PRIRODNI REZERVATI1. Prauma Peruica u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska2. Prauma Lom na planini Klekovai kod Bosanskog Petrovca3. Prauma Janj kod ipova4. Prauma ua-Ribnica, Ribnica kod Kaknja5. Prauma Pljeevica na planini Pljeevici kod Bihaa.II. UPRAVLJANI PRIRODNI REZERVATI1. umski rezervat Omar iznad Skender Vakufa2. umsko podruje Bukov Do kod Ljubinja3. umsko podruje Masna Luka na vrsnici planiniIII. NACIONALNI PARKOVI1. Sutjeska sa sjeditem u Tjentitu2. Kozara sa sjeditem u Prijedoru

IV. SPECIJALNI REZERVATIa) geoloki1. Peina Vjetrenica u Zavali - Popovo Polje 2. Bijambarska peina kod Krivajevia - Ilija3. Peina Hrustovaa u Vrhpolju kod Sanskog Mosta4. Peina Banja Stijena u Banja Stijeni kod Rogatice5. Zemljane piramide kod Miljevine-Foa6. Peina Lednica u Resanovcima kod Bosanskog Grahovab) botaniki1. Tresetno podruje na Zvijezdi planini kod Varea sa rijetkim biljkama2. Tresetite sa maljavom brezom kod Han Krama Han Pijesak3. Tresetite ilda na Zvijezdi planini kod Varea4. Dolomitino podruje Vrtaljica kod Konjica5. Mediteranetum u Neum Kleku6. Panieva omorika c) ornitoloki1. Hutovo Blato kod apljine2. Jezero Bardaa kod SrpcaV. REZERVATI PRIRODNIH PREDJELA1. Trebevi planina iznad Sarajeva2. Jahorina planina kod Pala3. Suvajsko meugorje kod Bosanske Krupe4. Kanjon Neretve od Jablanice do DreniceVI. POJEDINANE BILJNE VRSTE1. Runolist (Leontopodium alpinium Cass.)2. Alpska rua (Rhododendron hirsutum L.)3. Gospin vlasak (Adiantum capillus veneris L.)4. Mesoderka (Drosera rotunddifolia L.)VII. POJEDINANE IVOTINJSKE VRSTE1. Voluharica (Dolomys marakovii Bolkay)2. Planinski triton (Triturus alpestris Reiseri) u Prokokom jezeru na planini Vranici3. 153 vrste ptica pjevica i ptica korisnih za poljoprivredu i umarstvo4. 66 vrsta ptica movarnih i drugih vodenih stanita5. 38 vrsta ptica grabljivica iz reda sokolovki i sovkiVII. SPOMENICI PRIRODEa) geoloki1. Sedrena podruja oko vodopada Kravice Ljubukib) geomorfoloki1. Veliko, Crno, Bijelo, Platno i Trokunsko jezero na Treskavici Planini2. Jezera na planini Zelengori: Donje i Gornje Bare, Bijelo, Crno, tirinsko, Kotlaniko I Borilovako jezero3. Prokoko jezero na planini Vranici4. Blidinje jezero na vrsnici planini5. atorsko jezero na ator planinie) skupine stabala1. Travnika lipa u Travniku2. Mala sastojina tisa u Razdolju kod Ilijaa3. etiri velike lipe u Ivankovu kod Varea4. Dvije lipe u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja5. est bukava u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnjaf) drvoredi1. Drvored platana u TrebinjuIX. MEMORIJALNI SPOMENICI PRIRODE1. Titova peina u Drvaru2. Titova peina u Plahoviima kod Kladnja3. Titova peina u Bastasima kod Drvara4. Titova peina u Zabranima iznad GlavatievaPraumski rezervat LomPraumski rezervat na Klekovai na podruju optine Drvar. Povrine je 278 ha sa zatitinimpojasom irine 20 m. Zatien je 1956 godine. Glavne vrste su bukva, jela i smra.

12. UMSKA PODRUJA UNSKO-SANSKOG KANTONA KOJA IMAJU ODREENU ZATITNU VRIJEDNOST 1. Izvorite Okanica2. Stari grad Klju (Tomaevia grad)3. Kanjon i ue rijeke Banjice4. Izvorite Smoljana5. Prauma Crni Vrh6. Kanjon Une sa pripadajuom vegetacijom7. Vodozozatitna zona izvorita Sanica8. Izvorite i kanjon rijeke Dabar9. Prauma Bobija10. Vodopad i kanjon rijeke Blihe11. Izvorite Zdena, sa tzv. Okom12. Sjemenske sastojine13. Spomen park Koranica14. Izvorite Privilica i Klokot15. Izvorite i kanjon rijeke Krunice16. Kanjon rijeke Une17. ava Svetinja

13. PROCEDURA PROGLAAVANJA ZATITNIH UMA I UMA SA POSEBNOM NAMJENOM PREMA ZO FBIHPostupak proglaavanja zatitnih uma i uma sa posebnom namjenom opisan je u lanovim28 31 ovog Zakona.Procjena funkcija ume utvruje se strunim umarskim elaboratom koji obavezno sadripodatke o stanju uma i principima gospodarenja sa njima.Nain gospodarenja i obnove uma unutar zatienog podruja propisuje se programom zagospodarenje umama, u skladu sa svrhom radi koje su proglaene.Trokove gospodarenja umama unutar zatienog podruja snosi pravno lice na iji je zahtjev proglaenje izvreno.Programe gospodarenja umama posebne namjene unutar zatienih podruja, mogu izraivati pravna lica registrovana za izradu umskoprivrednih osnova, a moe ga provoditi pravna osobaregistrovana za obavljanje poslova u umarstvu.

14. PROCEDURA PROGLAAVANJA ZATITNIH UMA I UMA SA POSEBNOM NAMJENOM PREM ZO USK ?Procedura proglaavanja zatitnih uma i uma sa posebnom namjenom u vaeem ZO USK uglavnom slijedi procedure predvienu ZO na nivou Federacije. Razlike izmeu zakona na nivou kantona u odnosu na entitetski zakon proizilaze iz razliitih hijerarhijskih novoa i razliitog poimanja zatitinih i uma sa posebnom namjenom. Kontrolu provoenja programa gospodarenja umama posebne namjene na podrujima zatienim po osnovu propisa o zatiti prirode i okolia vri Uprava za umarstvo i umarska inspekcija.Zatitne ume* proglaava Vlada kantona na prijedlog ministarstva ili predstavnikog tijela jedinice lokalne samouprave uz prethodno pribavljeni umarski elaborat Uprave za umarstvo. Kada prijedlog podnosi ministarstvo potrebno je pribaviti i miljenje jedinice lokalne samouprave. Kada prijedlog podnosi jedinica lokalne samouprave potrebno je pribaviti saglasnost ministarstva. Primjerak akta o proglaenju zatitne ume obavezno se dostavlja Federalnom ministarstvu, ministarstvu, nadlenoj instituciji za zatitu kulturno historijskog i prirodnog naslijea, Federalnoj upravi i jedinici lokalne samouprave.

15. PROCEDURA IDENTIFIKACIJE UMA VISOKE ZATITNE VRIJEDNOSTI PREDVIENA FSC CERTIFIKACIONOM SHEMOM ?Definisanje uma visoke zatitine vrijednosti (VZV) je najsloeniji i najstruniji zadatak pri identifikaciji i izdvajanju uma visoke zatitne vrijednosti, a sam postupak obuhvata: - izbor vrijednost karakteristinih za neku umsku zajednicu (na primjer: vrsta ume; prisustvo biljaka, i/ili ivotinja, i/ili gljiva od posebnog znaaja; specifina funkcija ume)- odreivanje parametra kada neka vrijednost postaje visoko zatitna i definisanje praga za svaku odabranu vrijednost.

16. ZATIENA PODRUJA (VZV-1A) DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Zatiena podruja su vitalna komponenta zatite biodiverziteta. Meutim, ovo ne znai da se neki tipovi zatienih podruja ne mogu tretirati unutar drugih kriterija VZV (na primjer, odreeno vodozatitno podruje moe biti VZV ovdje i unutar VZV-4). Za identifikaciju VZV u obzir dolaze samo zatiena podruja koja su ustanovljena pravnom odlukom u vremenu procjene. Definiu se sve kategorije zatienih podruja koje sadre visoko zatitne vrijednosti (HCV-1a). Podruja pod privremenom zatitom, ukoliko ispunjavaju uslove za uvrtavanje u ovu kategoriju, su takoer predmet pune procjene.

Iako po IUCN-u postoji est kategorija zatienih podruja naa aktuelna legislativa entiteta sadri slijedee etiri kategorije: 1.zatieno prirodno podruje (po IUCN kategorija I) u koje spadaju praume 2.nacionalni park (po IUCN kategorija II) 3.spomenik prirode i park prirode (po IUCN kategorija III) 4.zatieni pejza (po IUCN kategorija V), 5.sjemenske sastojine (po IUCN kategorija VI)

Ovdje treba istai da u BiH postoje i sjemenske sastojine kao specifina zatiena podruja koja se u IUCN kategorizaciji posebno ne istiu. Meutim, u BiH ovi objekti imaju visok stepen zatite, zbog okolnosti da uvaju genofond naih najvrijednih vrsta drvea u kojim se, izmeu ostalog, vri i ubiranje sjemena za vjetaku reprodukciju. Zbog izuzetnog znaaja ovih zatienih objekata oni e se u ovom vodiu jednako tretirati kao i drugi, a u IUCN klasifikaciji bi mogli pripadati kategoriji VI.Definicija Podruja koja ulaze u sastav ove visoko zatitne vrijednosti su: prirodni i lovni rezervati, praume, nacionalni parkovi, parkovi prirode i drugi spomenici prirode, zatieni pejzai, park ume i drugi legalno zatieni objekti. ume i umsko zemljite od znaaja za zatitu biodiverziteta i prirodnih stanita flore, faune i gljiva; ume ili njeni dijelovi registrirani kao sjemenske sastojine i sjemenski objekti; ume od posebnoga naunog i obrazovnog znaaja; ume namijenjene za izletita, odmor, edukaciju, rekreaciju, turizam, klimatska i druga lijeilita.

17. UGROENE VRSTE I VRSTE U OPASNOSTI (VZV-1B) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Jedan od najvanijih aspekata vrijednosti biodiverziteta je prisustvo ugroenih vrsta i vrsta u opasnosti. ume koje sadre koncentraciju ugroenih vrsta ili vrsta u opasnosti su definitivno mnogo vanije za odravanje biodiverziteta nego one koje ne sadre ili sadre tek nekoliko takvih koncentracija, jer ovim vrstama potencijalno prijeti gubitak stanita i njihov nestanak uticajem raznih tetnih agenasa (neprimjerene aktivnosti ovjeka, lova, bolesti, itd.). Prema aktuelnoj meunarodnoj i naoj legislativi ove vrste su razvrstane u slijedee: kategorije: - "vrste sa Crvene liste": vrste koje izumiru ili izumiru u divljini, vrste za koje ne postoji uvjerljiv dokaz da su izumrle ili je poznato da samo preivljavaju ili su u zatoenitvu; - "ugroene vrste": vrste kojima prijeti opasnost od izmuranja u cjelini ili velikog broj jedinki iz njihove prirodne populacije; vrste kojima prijeti opasnost od smanjenja broja jedinki zbog jednog ili vie uzronih faktora; - "osjetljive vrste": vrste za koje se pretpostavlja da e najvjerovatnije biti u kategoriji ugroenih vrsta u bliskoj budunosti ako uzroni faktori nastave djelovati; - "rijetke vrste": vrste koje imaju jednu ili vie populacija sa malim brojem jedinki i koje nisu trenutno ugroene ili osjetljive, ali je njihov opstanak rizian. To su najee vrste koje se nalaze unutar ogranienih geografskih podruja ili su razasute van njih.Definicija ume koje predstavljaju stanita za vrste koje su navedene u prilozima: rijetke i ugroene umske biljke (prilog 4), rijetke i ugroene gljive (prilog 5).

18. ENDEMSKE VRSTE (VZV-1C) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Endemske vrste su one koje se rasprostiru samo na odreenom geografskom podruju. Ako je to podruje i prostorno malo onda znaaj tih endemskih vrsta u pogledu njihovog ouvanja postaje jo vei, jer ta prostorna ogranienost poveava njihovu osjetljivost. Unutar kategorije endema razlikuju se: subendemi (poluendemi) koji su rasprostranjeni na veim geografskim cjelinama (na primjer, alpski, dinarski, balkanski). Veina endema u BiH su poluendemi; stenoendemi (strogi endemi) su vrste koje se rasprostiru na vrlo malim povrina (na primjer, podruje neke planine). Krajnji sluaj endemizma je lokalni, ogranien na nekoliko kvadratnih kilometara ili hektara. Kada je rije o endemima kao indikatorima visoke zatitne vrijednosti u pravilu se uzimaju u obzir samo vrste i podruja unutar Bosne i Hercegovine. Meutim, poto se bioloke granice rijetko poklapaju sa administrativno-politikim, nekada e biti potrebno ovaj zadatak koordinirati sa susjedima (na primjer, Panieva omorika u BiH i Srbiji).Definicija ume koje predstavljaju stanita vrstama navedenim u prilogu. endemske biljke endemski vodeni insekti endemske i ugroene ribe i rakovi u BiH.

19. VANE POVREMENE KONCENTRACIJE (VZV-1D) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Podrazumjeva se da se ova VZV odnosi samo na migracione populacije ptica, meu kojim mnoge vrste povremeno, u razliito vrijeme, koriste specifina stanita u odreenim fazama svog ivota. Povremena stanita ptica su sezonska ili se koriste tokom ekstremnih klimatskih uslova kada je u pitanju opstanak populacije kao cjeline. Izabrana privremena stanita se mogu razlikovati i geografski i po vrsti ekosistema, pa ak i po karakteristikama stanita unutar iste regije. Ova komponenta VZV ukljuuje koridore migracije ptica, lokacije njihovog povremenog boravka, te lokacije za razmnoavanje.Ovaj element treba da osigura odranje vanih koncentracija ivotinjskih vrsta koje koriste umu samo u odreenom vremenu ili odreenim fazama svog ivota. To ukljuuje lokacije vane za razmnoavanje, lokacije za prezimljavanje, lokacije za migraciju, puteve i koridore za migraciju. Ovim vodiem su obuhvaene vrste ptica koje su se u poslijednjih 30-ak godina gnijezdile ili su gnijeenjem bile usko vezane za odreene ume, kao i vrste koje su tokom migracije bile brojne u razliitim tipovima uma. Tretiraju se vrste koje su prema meunarodnim konvencijama ili Prijedlogu Crvene liste za BiH oznaene nekom od kategorija ugroenosti, ili se, prema BirdLife International, pretpostavlja da im je brojnost populacija u Evropi u opadanju, ukljuujui i one koje su ranije bile oznaene ugroenim, a novijim istraivanjem im ta kategorija nije potvrena.Definicija ume koje predstavljaju stanita rijetkim i ugroenim vrstama ptica navedenim u prilogu.

20. UMSKE OBLASTI KOJE SADRE GLOBALNO, REGIONALNO ILI DRAVNO VANE PROSTRANE UME NIVOA KRAJOLIKA (VZV-2) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Ovdje je rije o umskim ekosistemima gdje se dosadanjim sistemom gazdovanja sauvala opta slika prirodnosti podruja. Treba istii da uma koja sadri ovu vrijednost ne mora biti ograniena administrativno-gospodarskom podjelom (gospodarska jedinica, umsko gospodarsko podruje), niti podjelom podruja na umske i neumske ekosisteme. Ovo podrazumijeva da se za ovu vrijednost mogu kandidovati predjeli gdje uma i neumska vegetacija formiraju prirodni mozaik i gdje mnoge vrste rastu i u umskim i neumskim ekosistemima. uma ne moe imati ovu vrijednost ako je male povrine (na primjer, tek nekoliko desetina ili stotina hektara u odnosu na zahtjevnu povrinu krajolika od nekoliko desetina hiljada hektara).Dakle, kriterije VZV-2 moe da zadovolji samo ono podruje koje: u cjelini ili dijelom, predstavlja dio prostrane zatiene zone (povrine od nekoliko desetina hiljada hektara) ili spaja dva ili vie zatienih podruja tako da zajedno ine povrinu od nekoliko desetina hiljada hektara; i ima sauvanu prirodnost krajolika, sa stabilnim prirodnim umama, u kojim infrastrukturom, istim sjeama i drugim aktivnostima ovjeka nisu izmjenjene kompozicija stanita i vrsta, niti struktura sastojina, tako da u cjelini ili dijelom predstavlja dio 'netaknute prirode'. Ovdje je rije o odreenom kompaktnom prirodnom podruju u kojem je ouvan visok stepen biodiverziteta, koje sadri rijetke tipove uma i obezbjeuje irok spektar zahtjeva drugim ivim gradivnim komponentama ekosistema (divljai, na primjer), a koji su rijetki u drugim podrujima.Ovu vrijednost ne mogu imati ume koje su preteno ili u cjelini podignute od introdukovanih vrsta.Definicija Prirodne ume na velikom prostoru (krajoliku) koje su sauvale svoju strukturu i stabilnost na osnovama dobrog gazdovanja u prolosti, to podrazumjeva da ispunjavaju sve funkcije umskih ekosistema.

21. UMSKA PODRUJA KOJA SADRE EKOSISTEME KOJI SU RIJETKI, U OPASNOSTI ILI UGROENI (VZV-3) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Postoje prirodno rijetki ekosistemi u kojima su opti uslovi za njihov razvoj ogranieni u obimu. Neki tipovi uma su dramatino reducirani i postali rijetki usljed ljudskih aktivnosti, na primjer, nerazumnom intenzivnom sjeom ili prevoenjem prirodnih umskih povrina u poljoprivredne ili za druge namjene. Upravo su ovi primjeri najvea opasnost danas, zbog ega integritet ovakvih uma treba zatiti. Pri odabiru uma ove kategorije VZV treba provjeriti: - da li na podruju postoje tipovi uma koje su rijetke, u opasnosti ili ugroene koje bi potencijalno mogle biti VZV; - da li je odreeni tip ume koji je rijedak, u opasnosti ili ugroen moe da bude VZV-3.Cilj ove visoko zatitne vrijednosti je da se rijetki, u opasnoti ili ugroeni umski ekosistemi ili zajednice identifikuju i sauvaju od mogue degradacije. Ovdje se ukljuuju i zajednice koje su uvijek bile rijetke i stabilne, bez obzira da li su bile pod uticajem ovjeka.

Definicija Ova kategorija zatite obuhvata: rijetke umske ekosisteme koje treba odrati; ugroene umske ekosisteme, kao to su pitomi kesten (Castanea sativa) ili brijestovi(Ulmus spp.); ekosisteme u opasnosti, kao to su ume sa jelom koju napada imela (Viscum album ssp. abietis); ume u kojima se nalaze visoko vrijedna stara i rijetka stabla.

22. UMSKE OBLASTI KOJE OBEZBJEUJU OSNOVNE PRIRODNE USLUGE U KRITINIM SITUACIJAMA (VZV-4) UME VANE ZA OPSKRBU VODOM (VZV-4A) - JEDINSTVENI IZVORI (VRELA) VODE ZA PIE - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Ovdje je rije o funkcijama uma koje su indirektno, ali ivotno znaajne za ovjeka. U pitanju je irok spektar razliitih ekosistemskih koristi zbog ega se ova vrijednost dijeli u tri dijela: a) ume vane za opskrbu vodom b) ume vane za zatitu od erozije i c) ume koje pruaju protivpoarnu zatitu

ume vane za opskrbu vodom (VZV-4a) Poznato je da sve ume utiu na rijeno podruje ali uloga neke ume u njegovoj zatiti nije uvijek naroito znaajna. Zatitna funkcija ume je vana ako je u pitanju potencijalno poplavno podruje ili mogua sua; nezamjenjih veliki gubitak vode za pie; snabdjevanje vodom poljoprivrednih kultura; ako su ugroeni hidroenergentski kapaciteti; ako prijete promjene u hidrolokom sistemu rijenog podruja koje bi nepovratno degradirale zatienu zonu, itd. Neke ume su naroito vane u regulaciji vodotoka i tako postaju vane za njihovu funkcionalnost. Neprocjenjiva je uloga uma u zatiti vodnog reima slivnog podruja bez kojih bi se ozbiljno i nepovratno degradirala svaka vodozatitna zona.

U Zakonu o umama FBiH (l. 30) istie se uloga uma u zatiti izvorita voda i korita vodotoka, obala vodenih akumulacija, u zatiti od prirodnih nepogoda ili katastrofinih ili stihijskih efekata ljudskog djelovanja. U okviru ove kategorije, izdvajaju se: - Jedinstveni izvori (vrela) vode za pie. - ume kljune za vodosnabdjevanje naselja i zatitu vodnih objekata - ume sa kljunim uticajem na poljoprivredu i ribarstvo.

Jedinstveni izvori (vrela) vode za piePod ovim pojmom podrazumjevaju se vrela u umi ili na umskom zemljitu koja ine dio podruja kojim gazduje odreeno preduzee umarstva. Obzirom da je odrivost ovih izvora pitke vode u tijesnoj vezi sa stabilnou uma ona sama po sebi imaju visoko zatitnu vrijednost, bez obzira da li se danas koriste za snabdjevanje stanovnitva. Njihov znaaj moe biti jednako vaan i ako ih koriste ivotinje ili prolaznici. Meutim, ova vrela mogu biti potencijalno vana i za lokalnu zajednicu, pogotovo ako njeno sadanje snabdjevanje nije dugorono rjeenje, odnosno ako njen razvoj zahtjeva dodatne izvore pitke vode.Definicija - Vrela vode za pie i mineralni izvori neposredno uz ume ili su unutar uma. Ova komponenta po karakteristikama i znaaju dijelom pripada i HCV-1.

23. UMSKE OBLASTI KOJE OBEZBJEUJU OSNOVNE PRIRODNE USLUGE U KRITINIM SITUACIJAMA (VZV-4) UME VANE ZA OPSKRBU VODOM (VZV-4A) - UME KLJUNE ZA VODOSNABDIJEVANJE NASELJA I ZATITU VODNIH OBJEKATA - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Ovdje je rije o izvorima i vodotocima koja su unutar gospodarskog podruja nekog preduzea umarstva za koja se pouzdano zna da snabdjevaju vodom lokalne zajednice. U pravilu se radi o cjelini slivnog podruja ili njegovom najveem dijelu, koji obuhvata nekoliko odjela. esto su ova podruja i rekreaciono-turistika tako da se njihovi atributi mogu tretirati i unutar VZV-5.ume koje pruaju ovu vrstu zatite, nema sumnje, imaju istaknut atribut visoke zatitne vrijednosti. Ako ove ume imaju i dodatne atribute (rijetke vrste, rijedak tip ume, itd.), to u nas nije rijetkost, njihova se vrijednost srazmjerno poveava. U ovu kategoriju spadaju i ume koje tite vodene akumulacije bez obzira na njihovu namjenu i vodene tokove koji nisu u funkciji snabdjevanja pitkom vodom stanovnitva.Definicija ume oko izvorita vode za ljudsku upotrebu uopte, a nalaze se u neposrednoj blizini izvora; ume oko vodnih tijela namijenjenih zatiti privredno vanih vodnih objekata; ume neposredno uz obale vjetakih i prirodnih jezera; ume u oblastima gdje su este bujice i oko zemljita sa velikim nanosom mulja. ume namijenjene zatiti stanita ili vrsta gdje je voda bitan faktor za njihov opstanak.

23. UMSKE OBLASTI KOJE OBEZBJEUJU OSNOVNE PRIRODNE USLUGE U KRITINIM SITUACIJAMA (VZV-4) UME VANE ZA ZATITU OD EROZIJE - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?ume su esto znaajne za odravanje stabilnosti terena, to ukljuuje i zatitu od spiranja i erozije, klizita i lavina. Naim zakonima o umama entiteta ova se uloga ume naroito istie. Da bi se sprijeile potencijalne opasnosti za ivote ljudi i njihova dobra, gubitak produkcionog zemljita, tete u ekosistemima i dr., treba analizarti eroziona podruja i umama na tim terenima dati VZV. Pri tome treba uvaavati nagib terena, geoloku podlogu, dubinu tla i sastojinske prilike. Definicija ume na stijenama i strmim terenima, ume oko hidrotehnikih i bujinih objekata, ume uz vano kulturno-istorijske i vjerske objekte, ume na klizitima i lokalitetima lavina umske kulture na degradiranim zemljitima.

24. UMSKA PODRUJA FUNDAMENTALNA ZA ZADOVOLJAVANJE OSNOVNIH POTREBA LOKALNIH ZAJEDNICA (VZV-5) - DEFINICIJA I OBRAZLOENJE ?Ve je reeno da ume obezbjeuju razliite potrebe ovjeka, tako da odrivo gazdovanje podrazumjeva i zadovoljavanje osnovnih potreba lokalnih zajednica, to se negdje smatra obiajnim pravom lokalnog stanovnitva. Definisanje VZV prepoznaje da ume mogu biti od sutinskog znaaja za ivot nekih ljudi. Ova vrijednost je odreena da zatiti ivot lokalnim zajednicama koje zavise od uma.Gazdovanje ovakvim umama ne implicira prekomjerno i neodrivo iskoritavanje resursa, ak i ako zajednice u tom trenutku privredno zavise od ume, to znai da se ne podrava ni prekomjerna primjena tradicionalne prakse kada ona vodi ka degradiraju ili unitavaju uma.Definicija ume koje sadre VZV-5 su ume koje zadovoljavaju osnovne potrebe ruralnih zajednica (posebno siromanih i ugroenih koji nemaju alternativu) i to na nain da im pruaju proizvode za ivot, kao na primjer: gljive, ljekovito bilje, voe, ogrjevno drvo, drvo za zanatstvo itd.

25. SAVREMENI PRISTUPI PLANIRANJU U ZATIENIM PODRUJIMA I OSJETLJIVIM EKOSISTEMIMA ?Pogledi na ume i umarstvo, ukljuujui i njegovu proizvodnu funkciju, znaajno su se promijenili zanjih decenija, u odnosu na raniji period. uma se ne smatra samo izvorom sirovine,odnosno umskih drvnih sortimenata i drugih proizvoda, ve mnogo ire: kao ekosistem sa skupom razliitih stanita, bogatog i mozainog rasporeda, kojem su se prilagodila iva bia; kao ekosistem u kojem su inkorporirani principi potovanja polifunkcionalnosti, aspekti prirodne zatite i bioloke raznolikosti uzeti su u obzir, naruavanje priodnih prilika je minimizirano: vegetacioni pokriva je neprekinut i nenaruen, vre se minimalne intervencije, ine se minimalne tete na sastojini i zemljitu; izbjegavaju se bilo kakvi rizini zahvati. Da bi adekvatno odgovorili na nove zahtjeve koji se pred njih postavljaju, umarski stunjaci su upueni na korienje novih koncepcija, alata i tehnika. Kada je rije o, uslovno reeno, uzgojnom umarstvu, afirmiu se:- prirodi blizak nain gazdovanja, - vienamjensko gazdovanje umama.Precizno umarstvo Potreba za detaljnim umarstvom nije vie pitanje dobre volje kada je rije o gazdovanju umama i proizvodnji umskih proizvoda.Pod terminom precizno umarstvo podrazumijevamo slijedee: Precizno umarstvo koristi visoke tehnologije opaanja i analitikih alata koji omoguuju donoenje stanino-specifinih odluka sa aspekta ekonomije, okoline i potrajnosti u sektoru umarstva. P omoguava visoko precizna jednostavno ponovljiva mjerenja za najrazliitije potrebe. P obezbjeuje informacionu povezanost izmeu planera, menaera i svih zainteresovanih strana.Inovativne tehnologije koje koristi precizno umarstvo su: - GPS i GIS za precizno mjerenje sa zemlje, - Daljinsko mjerenje (LIDAR, INSAR), - Beini sistemi informacija i veze, - Skeneri koji prate promjene u realnom vremenu, - Sistemi vizualizacije, - Sistemi koji pomau kod donoenja odluka.

26. ZONIRANJE ZATIENIH PODRUJA KRITERIJUMI ZONIRANJAPri odreivanju zona najee se koriste tri kriterijuma:1. Stepen izmjenjenosti okolia i vrijednost podruja2. Cilj upravljanja podrujem3. Veliina podruja

I kriterijum zoniranja- Stepen izmjenjenosti okolia i vrijednost podrujaKategorija zona je u bliskoj vezi sa stepenom izmjenjenosti okolia. Zoniranje se odreuje sobzirom na razinu ouvanja i varira od zona gotovo bez ljudskog utjecaja do zona intenzivnogkoritenja, gdje prirodnost podruja unutar zone moe biti znaajno promijenjena. Takoerpodrazumijeva da podruja koje nemaju specifine prirodne vrijednosti ili imaju visok stepenizmijenjenosti prirodnih/okolinih uslova budu stavljena van zatienog podruja

II kriterijum zoniranja- Cilj upravljanja podrujemPrema IUCN-u zoniranje je ustvari alat za izdvajanje podruja zbog razliitih ciljevaupravljanja za to podruje tj. izdvajanje podruja koja trebaju da uivaju posebnu zatitu oddrugih koja mogu i trebaju imati manji stepen zatite.

III kriterijum zoniranja- veliina podrujaPrema IUCN-u,na osnovu principa odrivosti i primjera dobre prakse, veliina podruja uskoje povezana i sa kategorijom zone, tj. odreene kategorije veinom imaju relativno malu dokdruge kategorije imaju relativno veliku povrinu (veliinu).

27. ZONIRANJE ZATIENIH PODRUJA PRIHVATLJIVE AKTIVNOSTI U zonama stroge zatite dozvoljeno je: nauna istraivanja postavljanje info-tabli koje posjetiocu daju kratki uvid o vrijednostima lokaliteta planiranje staze za posjetioce edukativne djelatnosti U zonama aktivne zatite dozvoljeno je: sjea stabla uzgojno-sanitarnog karaktera koenje oplemenjivanje ekoloka restauracija postojeih vodotoka i jezera unapreenje infrastrukture ureivanje etnica i staza istraivanje, koritenje i obnova kulturno-historijskih naslijea uspostava ograda oko ovih lokaliteta od autohtonih materijala U zonama koritenja dozvoljeno je: sjea u skladu sa GO koenje ekstenzivno paarenje edukacija i istaivanje izgradnja nove io odravanje postojeih komunikacija izgradnja prateih turistikih objekata U prijelaznim zonama dozvoljeno je: izgradnja edukativnih, turistikih i rekreativni, sportskih objekata sjea uma u skladu sa GO poljoprivredna proizvodnja (ratarstvo) izgradnja nove i odravanje postojee saobraajne infrastrukture izgradnja parking prostora za posjetioce28. ISKORIAVANJE UMA U ZATIENIM PODRUJIMAOsnovni princip gazdovanja sa zatienim oblastima upravo je njihova zatita. U zonama zatite nije dozvoljeno bilo kakvo iskoriavanje prirodnih resursa (IUCN upravljake kategorije I, II, III, odnosno zone zatite). U nekim nacionalnim parkovima dozvoljeno je korienje prirodnih resursa na manjem dijelu povrine, ukljuujui iskoriavanje uma niskim intenzitetom. U zadnje tri IUCN upravljake kategorije (IV, V i VI) dozvoljeno je iskoriavanje uma na principu potrajnosti, zatite bioloke raznolikosti i uz uvaavanje principa prirodnom bliskognaina gazdovanja.Dakle, u zatienim podrujima primjenjuju se takvi naini iskoriavanja uma koji imaju tomanji negativan uticaj na ekoloke, privredne i socijalne fukcije ume, i kojima se nastoje izbjei ili svesti na minimum: fizika oteenja na dubeim stablima i drugoj vegetaciji, oteenja zemljita i tete na vodotocima.

29. ISKORIAVANJA UMA U OSJETLJIVIM UMSKIM EKOSISTEMIMAOsjetljivim umskim stanitima smatraju se stanita ugroena degradacijom kao rezultat sjee stabala i privlaenja umskih drvnih sortimenata, a naroito: oblasti sa oglejanim zemljitem, naroito na strmijim terenima, i gdje nema dovoljno povrinskog materijala da ublai ili sprijei naruavanje podloge; slabo drenirana plitka tresetna zemljita (plia od 1 m) esto sa inferiornim drveem sa ogranienom koliinom povrinskog materijala; dublja tresetna zemljita (dublja od 1 m), obino sa dobrom drenaom; zemljita siromana sa organskom materijom na strmim poloajima u oblastima izloenim sui i iznenadnim prolomima oblaka (to se karakteristike oblasti Mediterana).

Iskoriavanja uma oekuje se da bude ekoloki efikasan i trokovno efektivan, odnosno da:1. minimizije ili eliminie naruavanje zemljita koje inae nastaje kao posjedica sjee i privlaenja (pojava dubokih kolotraga, zbijanje zemljita, mjeanje slojeva zemljita, erozija);2. minimizuje oteenja po dubea stabla i podmladak;3. minimizuje ili eliminie oteenje prirodnih vodotoka i objekta za odvodnju vika vode (drenani sistemi);4. optimizuje produktivnost radnih operacija, odnosno da drvne sortimente dovede do stovarita po ekonomski prihvatljivoj shemi uz minimalne gubitke volumena i kvaliteta;5. obezbijedi sigurnost radne snage, tako to e samo dobro pripremljeni i obueni radnici izvoditi potrebne radne operacije.

Na zemljitima malog kapaciteta nosivosti (KNZ < 40 kPa), problemi nastupaju u sluajevima neadekvatnog izbora mehanizacije, odnosno kada nominalni pritisak na zemljite prevazilazi kapacitet nosivosti zemljita, tj. NPZ > KNZ. To dovodi do pretjeranog sabijanja zemljita to ima za posljedicu:1. smanjenje veliine pora i ometanje kretanja vode i hraniva u zemljitu,2. smanjuje ocjeivanje povrinske vode, otuda pojaava uslove za pojavu povrinskih voda i erozije,3. smanjenje poroznosti i dreniranosti, smanjuje snabdijevanje korijenja kiseonikom,4. posredno, to moe da utie na mehaniku stabilnost korjenovog sistema i da povea rizik od vjetroizvala.

Prema IUFRO kaategorizaciji, strmim se smatraju tereni ije je nagib vei od 25 %. Na takvim terenima preporuuje se upotreba iano-uetnih naprava bez alternative.

Tako se za kategoriju dubokih i nestabilnih tala: duboka zemljita na razliitim glinovitimsilikatnim stijenama graninim podrujem za primjenu traktora i iara smatra interval nagiba od 30-35 %. Na stabilnijim terenima, na kojima nema opasnosti od erozije granina vrijednost nagiba terena izmeu podruja primjene traktora i iara kree pomjerena je prema intervalu 50 -70 %

30. UZGOJNE I ZATITNE MJERE I AKTIVNOSTI U ZATIENIM PODRUJIMAPoumljavanje, gdje to doputaju uslovi stanita, obavlja se autohtonim vrstama drvea, usastavu koji odraava prirodni sastav, koristei prirodi bliske metode. Poumljavanje neumskih povrina obavlja se tamo gdje je opravdano uz uslov da se ne ugroavaju ugroeni neumski i rijetki tipovi stanita. Radi ouvanja bioloke raznolikosti u umama, doputeno je koritenje biolokih i biotehnikih sredstava za zatitu bilja. Ako se pojavi uzronik koji bi mogao izazvati vee ekonomske tete, a ne postoji odgovarajue bioloko ili biotehniko sredstvo za zatitu bilja, mogu se koristiti hemijska sredstva za zatitu bilja. Radi obogaivanja bioloke i pejzane raznolikosti, u upravljanju umama postupa se na nain da se u najveoj mjeri ouvaju umske istine (livade, panjaci i dr.) i umski rubovi.

31. MONITORING ZATIENIH PODRUJA PO FSC PROTOKOLUMonitoring visoko zatitnih vrijednosti je sastavni dio gazdovanja i cilj mu je da se utvrdi da li se identifikovana vrijednost odrava i unaprjeuje. Na ovaj nain oni koji gazduju umamaistovremeno provjeravaju da li odreeni nain gazdovanja umama funkcionie (to je istovremeno i monitoring gazdovanja i naroito je vaan u fazi sjee, nakon klimatskih nepogoda ili masovne pojave bolesti i tetnika). Ukoliko su promjene nastale sistemom gazdovanja to je upozorenje da se sistem mora mijenjati. Gospodarske ili administrativno-politike granice ne smiju biti prepreka pri ostvarivanju jedinstvenog cilja - zatita visoke vrijednosti odreenog prirodnog resursa to je meunarodna obaveza utvrena konvencijama i rezolucijama.

Brojni su indikatori koje monitoring moe korisiti. Za veinu VZV najbolji indikator je kvalitet stanita, jer stanine promjene znae i prijetnju prije svega biodiverzitetu, a zatim i drugim vrijednostima. Zato se kao opti indikator obino uzima struktura sastojine, sastav vrsta, sklop itd. Vaan indikator je i zdravstvena slika ume, pojava bolesti, tetnika, stranih invazionih vrsta i dr. Pri izboru indikatora treba teiti da oni budu jasni i da se po mogunosti mogu mjeriti.

Kada se indikatori izaberu treba napraviti program monitoringa koji e omoguiti praenjepromjena. Prvo mjerenje odreenog indikatora je utvrivanje nultog stanja, to ini osnovu za kasnije uporeivanje. Gazdovanje tada ima za cilj da se dati nivo indikatora odri ili unaprijedi, pri emu treba oekivati da e i drugi faktori okoline uticati na te vrijednosti.

32. PRITISCI NA ZATIENA PODRUJA U BIHPritisci na bioloku raznolikost na nacionalnom nivou ogledaju se kroz:- konverzija stanita,- neodrivo korienje resursa,- sjea ume, lov i krivolov,- kontinuirano zagaivanje svih sfera ivotne sredine,- devastacija i destrukcija ekosistema,- degradacija i defragmentacija ekosistema,- uznemiravanje svijeta divljine,- neodrivo sakupljanje privredno vanih vrsta,- nekontrolisanu upotrebu pesticida i umjetnih ubriva,- nekontrolisan unos stranih vrsta,- nekontrolisani unos i manipulacija sa GMO.Pritisci na pejazanu raznolikost na nacionalnom nivou ogledaju se kroz:- izgradnja krupne infrastrukture (saobraajna mrea, energetska postrojenja,hidroakumulacije i drugo)- poljoprivredni zahvati (melioracije, akumulacije, iscrpljivanje zemljita monokulturama, upotreba pesticida i umjetnih ubriva)- nekontrolisana urbanizacija.Pritisci sa globalnog nivoa manifestuje su kroz:- rast svjetske populacije- neodriva upotreba resursa,- klimatske promejne,- konverzija stanita,- desertifikacija,- upotreba GMO- irenje invazivnih vrsta- nizak stepen implementacije dogovora,- nizak stepen globalne svijesti.

33. PROPUSNOST UMSKIH VJETROZATITINIH POJASEVA Kod uspostavljanja vjetrozatitnih pojaseva vrlo je bitno odrediti propusnost pojasa za vjetar uodnosu na njegovu brzinu. Tu nam posebnu vanost daju vrste drvea i grmlja od kojih podiemo vjetrozatitni pojas. Dakako, habitus biljke, kao i to da li je vjetrozatita podignuta od listopadnih, etinarskih vrsta drvea i grmlja, ovisie i njegova propusnost za vjetar. Gustoa vjetrozatitnog pojasa svakako zavisi od brzine vjetra, klimata gdje se pojaspodie i kulture koje se brane od vjetra.Openito se smatra, da se pojasevi vee propusnosti podiu u aridnim predjelima, gdje su ibrzine vjetra vee, a manje propusni u humidnim podrujima gdje su i brzine vjetra manje.Po svojoj konstrukciji vjetrozatitni pojasevi mogu biti:- polupropusni i propusni - nepropusni i malo propusni,

Nepropusni i malo propusni vjetrozatitni pojas podie se od zimzelenog ili listopadnogdrvea i grmlja i u vertikalnom profilu otvori u pojasu na prelazu 5 % propusnosti. Kod ovakvog tipa vjetrozatitnog pojasa zrane struje, vjetar, prolaze preko vrhova stabala i to veom brzinom nego to je vjetar postie na otvorenom prostoru. Ovo se dogaa radi toga to se prelaskom vazdune mase vrhom zatitnog pojasa suava opte proticanje i brzina vjetra se poveava.Dakako, neposredno iza pojasa stvara se zavjetrina. Zavjetrina je veoma kratka i iza nje se javlja tzv. zrani valjak, horizontalni vihor, koji esto see i do samoga tla i tako izaziva ispuhavanje finih estica tla i time osiromauje tlo

Kod polupropusnog pojasa zrane struje dijele se u dva smjera. Jedan dio prelazi preko vrhapojasa i ponaa se kao kod element nepropusnog pojasa, dok drugi dio prolazi kroz sami pojas, izmeu stabala, granja, lia i djeluje kao aerodinamina reetka. Ovo strujanje odbacuje vihor, zrani valjak, koji se stvara na zavjetrinskoj strani pojasa, usljed ega zrani valjak, vihor, slabi i sputa se prema zemljitu na veoj udaljenosti, u odnosu na nepropusni pojas

Kod propusnog pojasa dio zranih masa prolazi veom brzinom izmeu debala ispod kroanja drvea i na zavjetrinskoj strani djeluje poput difuzora. Na taj nain se strujanje zranih masa poveava, a brzina vjetra opada. Ovo strujanje odbacuje vihor, zrani valjak, od povrine tla i titi zemljite od ispuhivanja. Smatra se da propusni pojasevi osiguravaju najveu irinu podruja zatienog utjecaja.

34. DJELOVANJE UMSKIH VJETROZATITNIH POJASEVAelimo li smanjiti turbulentna stanja u zavjetrini, kretanje zranih masa, pojasevi se izvode nanain da se biljke sade u etaama. Na taj nain dobijamo postupno uzvienje od tla do vrhazatitnog pojasa.Kod zatitnog pojasa vee propusnosti za vjetar, turbulencije zrane mase su manje izraene.Kod takvih pojaseva brzina vjetra se velikim dijelom reducira i jednim dijelom prolazi krozpojas, te tako u zavjetrini do odreene udaljenosti gubi brzinu i snagu, a nakon toga postupnodobiva poetnu brzinu.

Pjatnicki (1931) je odredio kako se djelovanje zatite prostire na udaljenost koja se moe izraziti formulomx = 2,5 x H2, H- visina zatitnog pojasa.

35. MEHANIKA VJETRA U UMSKIM PROSTORIMAProtok vazduha kroz i oko zastora od kroanja drvea karakterie se ubrzanjem vazdunihmasa iznad ruba ume i sekundarni protokom u prostoru ispod zastora od kroanja (Shav 1977). Nakon toga se razvija u dva polja, jedno u gornjoj zoni kroanja a drugo u zoni pridanka. U prostoru koji je kompementaran zoni visokog pritiska (1,5-3,0 h) vlada nii pritisak od atmosferskog, i to je zona usisavanja (sukcije).

36. DIMENZIONIRANJE UMSKIH VJETROZATITNIH POJASEVAto se tie dimenzija zatitnih pojaseva, one nisu generalne, ve zavise o situaciji na terenu.Visinu, irinu, duinu i gustinu pojasa odreujemo za svaki sluaj posebno. Navedeni elementi pojasa ovise o: uglu upada vjetra, brzini, snazi i intenzitetu vjetra, konfiguraciji terena, ekspoziciji, vrsti tla, te o poloaju ve izgraenih objekata na terenu.

Kod dimenzioniranja zatitnih pojaseva moramo voditi rauna o gubitku produktivnih povrina za poljoprivredne kulture. Openito se smatra da pojasevi zauzimaju od 1,5 - 8 % povrine zemljita. Taj gubitak u zemljitu nadoknauje se poveanim prinosima poljoprivrednih kultura. Tako npr. panjaci pod vjetrozatitom poveavaju prinose za 100 %, itarice za 20100 %, ovisno o godini. Posebno moramo naglasiti da je u aridnim podrujima poveanje prinosa 45 puta vee ako je prostor pod vjetrozatitom, u izrazito sunim godinama i pri jakom vjetru. U srednje povoljnim godinama 2 puta, a u povoljnim godinama ak 15 do 20 puta vei su prinosi.

37. KORISTI I NEGATIVNE STRANE OD UMSKIH VJETROZATITNIH POJASEVAZatitni pojasevi, osim to smanjuju snagu vjetra, znatno utiu i na elemente klime. Tako, naprimjer, utiu na temperaturu zraka i zemljita, na vlagu zraka, na akumulaciju vlage tokomotapanja snijega.Kada pue vjetar, temperatura zraka u zatienom prostoru je u prosjeku vea za 0,2 - 1,4 C.Kada pue topli vjetar temperatura zraka je za 0,3 - 0,4 C nia, dok je ljeti za 0,1 - 2,8 oC manja u zatienom prostoru. Relativna vlaga vazduha je za 2,2 20 %, a apsolutna za 0,1 mm vea u zatienom prostoru.Evaporacija je u prostoru neposredno iza pojasa u zavjetrini osjetno manja, dokje evapotranspiracija vea sa udaljenou od pojasa, budui se i brzina vjetra poveava.

Meu negativne strane vjetrozatite mogu se uvrstiti: zatitni pojas oduzima znatne povrine 1,5 8 % od produktivne povrine zemljita, ako u pojas stavljamo biljne vrste koje imaju velike zahtjeve za vlagom u tlu, tada e one oduzimati toliko potrebnu vodu kulturama koje se na proizvodnim povrinama uzgajaju, to je naroito vano za aridna podruja kod planiranja vjetrozatite, stvara se zasjena poljoprivrednim kulturama vrste koje imaju horizontalan sistem ilja ulaze u parcele, te smetaju obradi tla i oduzimaju hranu i vodu poljoprivrednim kulturama, postavljanje vjetrobranih pojaseva u neposrednoj blizini sistema za navodnjavanje iodvodnjavanje vrlo je opasno, jer moe doi do zaepljenja i do oteenja kanalske mree i drenanih cijevi.

38. ZASNIVANJE VJETROZATITNIH POJASEVA OKO JEDNODOBNIH SASTOJINAMA U CILJU NJIHOVE ZATITE OD TETNOG DEJSTVA VJETRAJednodobne sastojine, posebno one sa vrstama koje imaju povrinski (tanjirast) korijen, pokazale su se kao veoma ranjive na destvo snanih vjetrova( vjetrovi jaine 8 i vie po Boforovoj skali)Forma zatitnog pojasa definisana je sa nekoliko parametara. Ako se izuzme vrsta drveta, to su irina, visina i ugao zatitnog pojasa, pri emu su mogue slijedee varijante: da je zatitni pojas izostaje, rubna stabla su ista od grana do odreene visine kronje da je zatitni pojas zelen, diskontinuiran (od pojedinanih stabala) postepen, dostie do donje ivice kronje prekirvajui dio debla ist od grana, pri emu zelena bariera ima razliite konturne uglove da je zatitni pojas kontinuiran, u vidu fizike barijere od nasute zemlje, koja dostie do donje ivice kronje prekrivajui dijelove debla koji su isti od grana, pri emu su uglovi karpi razliiti

Poznato je da se na rubovima prirodnih sastojina razvijaju stabla koja imaju svojstva i slobodno rastuih stabala i onih izraslih u sastojini. To se prije svega odnosi na znatno snaniji razvoj kronje i ilita prema slobodnom prostoru. Ta stable ine rubni pojas (plat) koji umu titi od nepovoljnog utjecaja vjetra i drugih klimatskih inilaca (sunce, niske temperature). umski plat mora biti tako gust i vrst da sunce, vjetar i oluja ne mogu punom snagom prodrijeti u unutranjost sastojine i tamo nanijeti tetu. Zato grane,grane i lie moraju biti to gui i sezati do zemlje.umski zatitni plat izloen je mnogim tetama (vjetar, sunce, insekti, ivotinje itd.). Zaizgradnju umskih plateva sposobno je ono drvee koje ima veliku izbojnu i reprodukcijonusnagu, koje je otporno prema oluji, koje ima gustu kronjui guste donje grane, ilite dobrorazvijeno.Povoljne vrste su: jela, smra, donekle bor i ari, hrast,grab,bukva i jasen.39. SANIRANJE TETA OD ORKANSKIH VJETROVA - PRIPREMNE RADNJE I TEHNIKI VODIManifestacija orkanskih vjetrova ogleda se u slijedeem: Oni su nepredvidivi. Izazivaju oteenja ogromnih koliina drveta. umske operacije postaju veoma rizine zbog napona stabala. One zahtijevaju dobro obuene radnike jer je rizik velik. Potrebe za radnicima i opremon su poveane zbog ogranienog vremena za akcij Formiranje stovarita za prihvat sirovine mora biti obavljeno to bre.

Pripremne radnje vezane za saniranje posljedica orkanskih vjetrovaDobrom pripremom se postie: optimalno upravljanje sa krizom, organizacija radne snage i opreme, izbor odgovarajuih tehnika i metoda implementacija logistike proraun finansijskih sredstava.Tehniki vodi ima za cilj da pomogne javnim ustanovama i profesionalcima u lancu drveta da donesu odluke, pripreme svoje budue akcije i poboljaju saradnju u sluaju orkanskog vjetra., pa je potrebno je dati odgovore na kljuna pitanja:1. Kako posjei oborena ili prelomljena stabla na siguran, ekonomski opravdan i ekolokiprihvatljiv nain, da bi se sprijeili napadi gljiva, insekata i rizik od poara i omoguiti umida se oporavi?2. Kako sauvati kvalitet drveta, da bi se sauvao lanac snabdijevanja drvetom i prihodumarstva kroz efikasno uskladitenje sirovine i odogovarajue motode konzervacije.Najvanija obiljeja kojima se karatkeriu tete: lokacija pogoene oblasti, zapremina oteenog drveta, procenat slomljenih stabala raspored oteenja u pojedinanim grupama ili na irokom prostoru procenat po kategorijama: etinara i liar i po dimenzijama: drvo velikih dimenzija (D1.3 >50 cm), drvo srednjih dimenzija (D1.3 25-49 cm), sitno drvo ili drvo malih dimenzija (D1.3 < 24 cm).- karakteristike terena: nagib, povrina, otvorenost umaNakon pojave olujnog vjetra, moraju se donijeti dvije osnovne odluke:- da li e se drvo raditi ili ostaviti u umi,- da li e se posjeeno drvo odmah uskladititi ili e se ono procesirati.Kada se zapone sa rjeavanjem problema u vlastitoj sredini, mora se vodi rauna o tri stvari:1. Posebna panja se mora prosvetiti radnoj regulativi (propisi o sigurnosti pri radu)2. Radovima mogu pristupiti samo obueni radnici3. Cijelo vrijeme rada radnici moraju biti svjesni da obavljaju visoko rizian rad.40. SANIRANJE TETA OD ORKANSKIH VJETROVA PREMJER I OZNAAVANJE OBLOVINEPremjer oteenog drveta moe se izvriti u umi, na umskom i na pilanskom stovaritu. Metodi mjerenja se razlikuju u tanosti i cijeni kotanja. Meutim, ono to treba izbjegavati jeponavljanje mjerenja na razliitim mjestima, to je gubitak vremena i poveanje trokova.Oblovina moe da se oznaava na dva naina:- pojedinano- u lotovima.Kod nas je propisano da se oblovina oznaava pojedinano. Oznaavanje se vri pomou plastinih ploica koje se utiskuju u elo trupca. Na ploici se nalazi identifikacioni broj dok boja indicira vrstu sortimenta i kvalitetnu klasu. Pored alfa u vidu bar koda. Identifikacija sortimenata na stovaritu moe da se vri na kla otpremnog iskaza, ili pomou optikog itaa povezanos sa laptopom.

41. SANIRANJE TETA OD ORKANSKIH VJETROVA KONZERVACIJA DRVNIH SORTIMENATAKonzervacija oblovine na period od jedne ili vie godina pokazao se kao dokazan metodkojim se izbjegava kolaps trita. Uskladitenje oblovine ima za cilj odravanje osobina visoko kvalitetnog drveta za budue kupce. Dodatno, uskladitenje oblovine utie na relaksaciju trita oblovine i stabilizaciju cijena drveta. Rizici koji su povezani za uskladitenje drveta su: formiranje napuklina nakon suenja vanjskih dijelova oblovine, promejna boje, naseljavanje insekata, destrukcija drveta od strane gljiva. Kada je sadraj vlage ispod 100 % ili kada je sadraj vazduha u drvetu oko 20 %, nastupaju povoljni ivotni uslovi za naseljavanje sekundarnih nametnika. Zbog veliine rizika, postoji vei broj rjeenja za uskladitenje drveta.

Izbor metoda konzervacije zavisi od slijedeih faktora- vrsta oteenja- procjena vremena uskladitenja (od jednog vegetacionog perioda do nekolko godina)- raspoloiva i potencijalna skladita,- osoblje i finansijska sredstva,- industrijska sigurnost.Metode konzervacije: Konzervacija na ivo Suenje transpiracijom Kompaktni sloaj sa prskalicom za vodu Potapanje u vodu Prethodno suenje drveta i slaganje u unakrsne sloajeve Brzo prethodno suenje u otvorenim unakrsnim sloajevima Kompaktni sloaj (pokriven plastinim pokrivaem, geotekstilom, mineralnom zatitom ili organskom materijom) Drvo konzervirano odvoenjem kisika- kompaktni sloaj umotan u plastini araf Uskladitenje u jami od ljunka Uskladitenje pod snijegom Uskladitenje u rudniku Hemijska, fizika ili bioloka zatita42. UTICAJ UMA NA VODEMeu brojnim polivalentnim funkcijama uma, njihova vodozatitna uloga ima poseban znaaj.ume reguliu vodni reim zemljita, izvorita i vodotoka, umanjuju povrinsko otjecanje vode i spreavaju ili umanjuju pojave visokih voda, poplava i erozije. Mrtva umska prostirka ima visok kapacitet za vodu. Osim na koliinu vode, ume utiu i na njen kvalitet. umsko zemljite je svojevrstan filter, koji vodu koja prolazi kroz sistem zemljinih pora proiava. Na povrinske i podzemne vode, kao prirodni resurs, u znaajnoj mjeri imaju uticaj umskoprivredne mjere.

U skladu sa voenjem brige o uravnoteenju vodnih odnosa u umi i njezinu okoliu, potrebno je osigurati sanaciju umskih povrina oteenih propadanjem, a kod gospodarenja umom odravati to potpuniji sklop kroanja.Podaci koji su ovdje izneseni samo potvruju davno poznate injenice o velikom uticajuume, ali i umarstva kao djelatnosti, na vodne odnose, a time i na vodno gospodarstvo, tenjihovu meusobnu ovisnost i neraskidivu vezu. U kontekstu svega prethodno iznesenog,namee se zakljuak potrebe meusobnog usklaivanja gospodarenja umama i vodama.

43. ZASTUPLJENOSTI VODA U UMSKOPRIVREDNIM OSNOVAMA I UMA U VODOPRIVREDNIM OSNOVAMAumskoprivredne osnove sadre podatke o umama i umskom zemljitu i predstavljaju osnovne planske dokumente u umarstvu i izrauju se za period od 10 godina. Sadraj umskoprivrednih osnova je propisan, i u tom okviru o vodama se govori na slijedeim mjestima: Opis osnovnih karakteristika umsko privrednog podruja (historijat umarstva podruja,geografske, orografske, hidrografske, klimatske, geomorfoloke, geoloke, pedoloke i vegetacijske karakteristike, ugroenost uma od bolesti, tetoina, tetnih agensa i poara, te privredne karakteristike podruja); Posebna ogranienja u gospodarenju umama (Zatiene ume i ume s posebnomnamjenom);Treba ponovno istaknuti da umskoprivredne osnove, koje su obavezujui planski dokumentza umskoprivredno drutvo, koje gospodari odreenim umskoprivrednim podrujem, uzimaju u obzir posebna ogranienja vezano za vode, samo pod uslovom da je umsko podruje proglaeno zatitnom umom ili umom sa posebnim ogranienjem. Sa druge strane, vano je istaknuti zakonsku obavezu izraivaa umskoprivrednih osnova po kojoj umskoprivredna osnova, prostorni plan, vodoprivredna osnova moraju biti meusobno usklaeni. Nadalje, kada je u pitanju zastupljenost voda u umskoprivrednim osnovama, treba naglasiti povezanost planova upravljanja vodama sa prostornim i drugim planovima, u kome se navodi zakonska obaveza predlagaa nacrta planova da uzmu u obzir reim dozvoljenih aktivnosti i zabrana, koje se odnose na zahvate u prostoru na podrujima koja su bitna za zatitu voda.to se tie gospodarenja umama, vodoprivredna osnova daje preporuke, u cilju: Zatite od erozije Koritenje i upotrebu voda.

U okviru Dugorone projekcije razvoja vodosnabdijevanja, Okvirna vodoprivredna osnova jepostavila odreena ogranienja, od kojih se izdvaja preporuka vezana za gospodarenje umama: to je mogue vie, grupirati osnovna izvorita i time svesti na razumnu mjeru povrine zatitnih zona. Na taj nain, zatitu kvaliteta voda uiniti razumnom, sa tenjom da se ne blokiraju druge aktivnosti u prostoru, a koje mogu da zagade vode (poljoprivreda,umarstvo, industrija i sl.), odnosno da se to uini u najmanjoj moguoj mjeri.

44. UME U PODRUJU VODOZATITNIH ZONA IZVORITA VODE ZA PIEProcedura proglaenja odreenog podruja vodozatitnim zonama, zapoinje izradom strunog elaborata, koji izrauju certificirane kue, a koje obavezno ukljuuju u rad eksperta iz oblasti umarstva. Pri tome, zadatak eksperta je da utvrdi stanje umskih ekosistema u slivnom podruju izvorita, kao i stanje gospodarenja umama, te da preporuke za gospodarenje umama u vodozatitnim zonama, a koje utvruju eksperti za vode. Elaborat o uslovima za odreivanje zona sanitarne zatite i zatitnih mjera za izvorita utvruje granice vodozatitnih zona i propisuje zatitne mjere voda u Ia i Ib, II i III zatitnoj zoni izvorita.Za izvorita podzemnih voda u krakim izdanima i za izvorita sa zahvatom povrinskih voda u III zatitnoj zoni (zona blagog reima zatite), zabranjuje se sjea ume, te izgradnja puteva, izvoenje zemljanih aktivnosti, koje pospjeuju ili izazivaju eroziju zemljita, izuzev sanitarne sjee, odnosno uzgojne mjere obnove uma.

Prilikom izrade umskoprivrednih osnova, uzimaju se u obzir Elaborat i Odluka o vodozatitnim zonama, ukoliko se ova podruja nalaze u prostoru obuhvata umskoprivrednog podruja, za koje se radi osnova, ali nisu obavezujui. Vezano za trenutnu zakonsku legislativu, obvezujue mjere zatite u vodozatitnim zonama postaju samo ukoliko je uma, koja se nalazi u podruju zatitnih zona izvorita proglaena Zatitnom umom. To znai da je uraen Elaborat o proglaenju uma u zatitnim zonama Zatitnim umama i da je na osnovu usvajanja Elaborata, odreen poseban reim gospodarenja umama u toj zoni, uz utvrivanje ko snosi trokove naknade za ogranieno koritenje ili poveane trokova gospodarenja. U praksi se obino usvoji Elaborat o vodozatitnim zonama od strane optine, I zona zatite se ogradi, a sve izvan nje biva ostavljeno na gospodarenje umskoprivrednim drutvima bez posebnih ogranienja zabrana. Takoer, treba istai da je prisutna pojava i neograivanja I vodozatitne zone, a u praksi PD koje gospodari umama u tom podruju se udalji cca. 50-100 m sa zahvatima u umi, rukovodei se principima umarske etike.

45. GOSPODARENJE UMAMA U KONTEKSTU ZATITE OD EROZIJE UZ OSVRT NA KARAKTERISTIKE RIJENIH SLIVOVANeposredni sliv rijeke SaveU neposrednom slivu rijeke Save, znaajan zagaiva voda je poljoprivreda (mineralna hraniva, zatitna sredstava - herbicidi i pesticidi, organske komponente, ostaci goriva i maziva itd.), obzirom da se radi o dominantno poljoprivrednom podruju. Stoga, izuzetno je znaajna uloga umske vegetacije i tla, posebno njegovih pufernih sposobnosti, radi opasnosti od oneienja voda.. Pored ovakve funkcije, umski sistemi su znaajan regulator vodnog reima i ujednaavanja visokih nivoa podzemnih voda. Trajno zamovarene povrine treba vratiti umskim sistemima, u sluajevima kada ni odvodni sistemi ne mogu regulirati vodni reim.

Sliv Une sa Koranom i GlinomU zonama podsliva Une sa Koranom i Glinom zastupljeni su preteno trijaski karstni tereni saznaajno zastupljenim kavernoznim i pukotinskim vodonosnicima, te je u ovim dijelovimaiznimno vana zatitna uloga uma od procesa dubinske erozije tla i zamuenja izvorskih voda nakon obilnih oborina. Pored ove uloge, vana je uloga ume u izjednaavanju i ublaavanju vrnih protoka iujednaavanju vodnog reima. Posebno je vana uloga visokih mjeovitih uma u zatiti od poetaka erozije i zatiti od intenzivnih erozionih procesa.

Podsliv VrbasaU zonama podsliva Vrbasa, visoke mjeovite i etinarske ume imaju odluujuu zatitnu ulogu povrinskih i podzemnih vodonosnika. Ovo se posebno odnosi na zatitnu ulogu prostora, koji su dolomitnog karaktera i prostora koji predstavljaju kontaktne zone magmatskih masiva i karbonatnih trijaskih masiva. U ovim zonama su relativno plitke podzemne vode, pa umski sistemi visokih mjeovitih uma vre zatitu od zagaenja suspendiranim materijama izvorskih voda, koje bi moglo biti uzrokovano dubinskom erozijom i pronosima fizikih i hemijskih zagaenja. Na ovaj nain, osigurava se i odrava stalan kvalitet podzemnih voda, a veina eventualnih zagaenja koja moe biti sadrana u oborinskim vodama bude zadrana na nadzemnim dijelovima i na taj nain se ublaavaju uticaji incidentnih zagaenja. Trajno je prisutna i vana uloga u zatiti nagnutih pozicija od erozionih procesa uzrokovanih vodom.

Podsliv BosneSrednjobosansko podruje, koje predstavlja podsliv Bosne, vrlo je osjetljivo na erozione procese, pa sve vrste zastupljenih umskih sistema, u ovom smislu, imaju vanu ulogu. Vana je uloga preteno listopadnih uma u ovom dijelu podsliva, i to u zonama klizita. Ove ume svojim korijenovim sistemima i zastorom kroanja poboljavaju procese stabilizacije terena ili doprinose usporavanju ovih procesa. Na ovaj nain se odrava uspostavljena stalna dinamika podzemnih voda i omoguava relativna ujednaenost izdanosti vrela. ume odravaju visoki kvalitet podzemnih vodonosnika, onemoguavajui dubinsku eroziju i zadravajui, svojim nadzemnim i podzemnim sistemima, veinu fizikih i kemijskih zagaenja.

Podsliv DrineU planinskim dijelovima podsliva Drine zastupljene su visoke mjeovite i etinarske ume, ija je uloga vana u zatiti podzemnih vodonosnika od incidentnih zagaenja izazvanih dubinskom erozijom u karstificiranim podrujima. U brdskom dijelu preovladavaju listopadne ume sa znaajnom protiverozionom ulogom i ulogom izjednaavanja temperaturnih kolebanja i dinamike otjecajnih voda.

Sliv NeretveU slivu Neretve najvie je izraena vegetaciona razliitost. U izvorinom dijelu najvanija jevodozatitna uloga visokih mjeovitih i listopadnih, preteno bukovih uma. Njihov znaaj je u zatiti od incidentnih zagaenja ireg izvorinog dijela. Mjeovite ume i ume crnog bora imunike u viim dijelovima planinskih sistema imaju veliki znaaj u regulaciji vodnog reima iumanjenju erozionih procesa ovih prostora. U kanjonskim i klisurastim dijelovima, vanu ulogu imaju ume u zatiti od vodne erozije. Istaknuta je uloga umskih, preteno kserofitnih, sistema u podrujima Hercegovine gdje su prisutne intenzivne i obilne oborine koje uzrokuju jaku dubinsku i povrinsku eroziju. U irem obuhvatu delte Neretve, koji manjim dijelom pripada prostorima BiH, nalazi se movarna zona Hutovog blata koja, sa aspekta zatite voda, ima viestruki znaaj, a jedan od najvanijih je razliitost flore i faune.

Sliv Krke i CetineU slivu Krke i Cetine preteno su zastupljene listopadne ume, sa vanom ekolokom,ambijentalnom i vodozatitnom ulogom. Pojedinane umske povrine, po obodima karstnih polja, imaju znaajnu ulogu u umanjivanju negativnih posljedica eolske erozije i prekomjerne evaporacije retencionih voda s poljoprivrednih povrina, uzrokovanih toplim vjetrovima.Zastupljena vegetacija degradiranih termofilnih listopadnih uma i makije, ima znaajnu ulogu u zatiti podzemnih vodonosnika i podzemnih vodnih tokova od zamuenja i incidentnog zagaenja, eventualno uzrokovanog oborinskim vodama. Ovakav tip vegetacije, iako ne predstavlja tipine umske sisteme, takoer ima znaajnu ulogu u konzervaciji vode, koja se nalazi u tlu i koja ima odluujuu ulogu u odranju vegetacije mediteranskog dijela obalnog pojasa. Pored navedenog, vegetacija obalnog pojasa mora znaajno ublaava temperaturne ekstremne oscilacije tokom ljetnih mjeseci, to opet utie na dui period zadravanja raspoloivih koliina voda.

46. VRSTE ZAHVATA U UMSKIM SASTOJINAMA KOJI MOGU IMATI NEGATIVAN UTICAJ NA VODNE RESURSEU umama i umskom zemljitu svakodnevno se provode odreene aktivnosti u smislu koritenja svih potencijala uma (koritenje drvne mase, nedrvnih umskih proizvoda, vodnog potencijala, mineralnih sirovina, divljai, ambijentalnih vrijednosti uma i dr.). U kontekstu navedenog navode se samo neke od znaajnih aktivnosti koje se provode u umi, a koje mogu imati negativan utjecaj na vodne resurse: Aktivnosti koje su ugovorom prenesene korisniku uma na realizaciju, a vezane suza poslove gospodarenja- Sjea stabala, izrada drvnih sortimenata i uspostava umskog reda (sjea stabala na izvoritima i neposredno oko izvorita, obaranje stabala na vodotoke i izrada drvnih sortimenata, odlaganje drvne mase u i uz vodotoke, slaganje grana i druge drvne mase u i uz umske vodotoke);- Primicanje i privlaenje drvne mase do sekundarne umske putne infrastrukture -traktorskih vlaka (u umarskoj praksi nisu rijetki sluajevi da se prilikom provedbe ovihaktivnosti vrlo malo ili nikako ne vodi rauna o umskim vodotocima);- Vua drvne mase traktorskim vlakama do meustovarita na umskom kamionskom putu(ukoliko se ove aktivnosti provode umskim vodotocima negativno utjeu na iste, a nisu rijetki sluajevi da se vua drvnih sortimenata do meustovarita vri umskim vodotocima);- Izgradnja primarne i sekundarne umske transportne infrastrukture (ukoliko se prilikomdefiniranja projektnih rjeenja, a kasnije i prilikom gradnje primarne i sekundarne umskeinfrastrukture ne vodi dovoljno rauna o utjecaju navedenih aktivnosti na vodni reim);- Transport drvne mase umskim kamionskim putevima (neadekvatno odravanje ikonstantno koritenje kamionskih puteva dovodi do negativnog utjecaja na vodni potencijalpodruja). Aktivnosti koje nisu vezane za poslove gospodarenja umama- Bespravna sjea uma (neselektivna sjea, sjea na veim povrinama, sjea na izvoritima i neposredno oko istih, sjea u zatienim podrujima i dr.),- Nelegalna gradnja putne infrastrukture i drugih objekata (nezakonita gradnja putne infrastrukture i drugih objekata, znaajni neplanski zahvati u prostoru i umskim sastojinama),- Nezakonito, nepravilno i neproceduralno koritenje ostalih potencijala uma (razne vrstekoncesijskih aktivnosti i dr.).

47. UTICAJ ZAHVATA U UMSKIM SASTOJINAMA NA STABILNOST VODNOG REIMANa reim voda veliki utjecaj imaju tehnike gospodarenja umama. One su uslovljene ekolokim, vegetacijskim i sastojinskim prilikama umskih fitocenoza. S obzirom na zastupljenost izdanakih uma i ikara u BiH (zauzimaju oko jednu treinu umskih povrina) i potrebu njihovog prevoenja u visoke ume, posebno su znaajni odabrani uzgojni postupci za njihovu rekultivaciju sa ekolokog aspekta. Rekultivacija izdanakih uma i ikara provodi se prethodnim uklanjanjem (iste ili gole sjee) postojee umske vegetacije, tj. direktnom konverzijom, sadnjom uglavnom etinarskih vrsta drvea formiraju se umski nasadi. Na ovaj nain se gube za due ili krae vrijeme mnoge polivalentne funkcije uma, a neke u ekscesnim situacijama i trajno, posebno negativne posljedice se odnose na vodni reim zemljita, izvorita i vodotoka, a esto i na pojave erozivnih procesa. Ovakve obeumljene povrine imaju karakter otvorenih povrina na kojima je sasvim drugaiji vodni reim u odnosu na prethodno stanje sa umskim pokrivaem:- vee je povrinsko oticanje i isparavanje vode,- krae zadravanje snijega, to utie na neujednaenost doticanja i oticanja vode,- neujednaenost izvorita, i- estu zamuenost vode.Ovakva praksa zahvata u umskim sastojinama treba napustiti. Iako Zakon o umamazabranjuje istu sjeu i pustoenje uma, on na istom mjestu (u istom lanu) navodi : iste sjee mogu biti izvrene u iznimnim sluajevima, pripremi umsko uzgojnih zahvata s ciljem unapreenja umskih sastojina u toj mjeri koja je planirana u odobrenim umsko gospodarskim osnovama. Ove sjee nuno je zamijeniti sa uzgojnim mjerama, koje se odnose na ienje, prorjeivanje i prirodnu obnovu izdanakih uma i ikara.Na stabilnost vodnog reima utiu erozioni procesi, oscilacije i zamuenost voda, pojave bujica, nanosi erozivnog materijala, pa je sanacija erozivnih podruja od prioritetnog znaaja.Izvlaenje drvne mase po umskim vlakama do stovarita odnosno kamionskih putova, na odreenim terenima, moe da ima negativan utjecaj na vodni reim, posebno zamuenje vode, ukoliko se obavlja po vlanom zemljitu i kinom vremenu. Koritenje vodotoka za izvlaenje drvne mase ima jako negativne posljedice kako na vodni reim, tako i na ivi svijet u vodotocima. Striktnim odredbama u Zakonu o umama treba onemoguiti ovakve postupke.

48. MJERE ZATITE VODA U OKVIRU GOSPODARENJA UMAMA Zatita voda kod isticanja tetnih materija u umi (U tetne materije koje mogu ugroziti kvalitet vode, umu i umsko zemljite ubrajaju se: goriva, maziva, hidraulika ulja, rashladne tekuine i sl. Do isticanja najee dolazi kod: prevoza goriva i maziva, toenja goriva i maziva, pucanja vodova tekuina, te mehanikim oteenjem strojeva.Kako bi se minimizirale tete u umi pri izvoenju raznih radova potrebno je provoditi mjere kojim bi se sprijeilo isticanje tetnih materija u umi. Zatita voda pri izgradnji umskih saobraajnica Zatita voda pri iskoritavanju uma Zatita voda prilikom provoenja zatite uma hemijskim sredstvima (sistemi upravljanja umama moraju promovisati razvoj i primjenu ekoloki prihvatljivih nehemijskih metoda za borbu protiv nametnika i teiti ka izbjegavanju koritenja pesticida, a ukoliko se hemijska sredstva koriste potrebno je osigurati odgovarajuu opremu i obuku kako bi rizik za zdravlje i okoli bio minimalan)

49. ZATITA VODA PRI IZGRADNJI UMSKIH SAOBRAAJNICA

Planiranje, gradnja i odravanje umske infrastrukture obavlja se uz potivanje tehnikih, gospodarskih i ekolokih uslova umskog zemljita, vegetacije, divljai i uz njihovu maksimalnu zatitu. Nove se ceste unaprijed planiraju na topografskim kartama na kojima su ucrtani postojei vodotoci. Ceste se prilagoavaju topografiji tako da dolazi do minimalnih izmjena u prirodnim osobinama uz uvaavanje turistikih, rekreativnih i protupoarnih potreba.

umske saobraajnice moraju se graditi, odravati, koristiti tako da se: ne ugroze vodni izvori, ne ugroze utvreni ekoloki vani dijelovi umskih ekosistema (dijelovi ekoloke mree, stanita rijetkih i ugroenih vrsta i dr.), ne prouzroe erozijski procesi (nasipe i usjeke stabilizirati tako da odole eroziji, odvodne jarke i propuste projektirati tako da smanje eroziju), ne zaprijei protok povrinskih i podzemnih voda, ne povea opasnost od odrona, ne sprijei otjecanje oborinskih i poplavnih voda, koje bi ugrozile seoska gospodarstva i druga zemljita, opstojnost ume, njezinu obnovu i razvoj, ne otete podruja pogodna za hranidbu i zimovanje divljai, ne oteti prirodna i kulturna batina, ne ugroze druge funkcije u vienamjenskoj upotrebi ume.

Prilikom projektovanja i izgradnje novih cesta treba provoditi sljedee norme za zatitu vodnih resursa: krianja s vodotocima planirati prije poetka radova i ucrtati ih na karti, minimizirati broj krianja s vodotocima, krianja s vodotocima trebaju biti pod pravim uglom u odnosu na tok, ceste na dnu dolina i vlake drati to je mogue vie podalje od vodotokova, propuste projektirati tako da ne ometaju migracije ribe, da ne stvaraju brzace i da ne ine korita nepodesnim za ribe, odvodne kanale ne isputati u prirodne vodotoke, a gdje se to ne moe izbjei, treba ugraditi muljne brane, koje se redovno prazne.

50. ZATITA VODA PRI ISKORITAVANJU UMAKako bi se minimizirao uticaj na vodne resurse pri sjei i izradi potrebno je provoditi sljedeenorme: zatiena podruja trebaju biti oznaena na umskogospodarskim kartama i omeena na terenu, strojevi za iskoritavanje ne smiju ulaziti u vodotoke osim na odreenim izgraenim prijelazima, iverje/sjeka se ne smije gomilati u vodotoke, privlaenje se zaustavlja pri prezasienju vodom tla, tehnike iskoritavanja su odreene tako da se minimizira erozija i osipanje, metode iskoritavanja i privlaenja odreuju se na nain da se ne oteuju preostala stabla i podmladak, novi strojevi za iskoritavanje i privlaenje se odabiru uzimajui u obzir potrebu da se minimiziraju tete na tlu, preostalim stablima i podmlatku, radnici dobivaju odgovarajuu obuku o metodama iskoritavanja i privlaenja, obuka i odgovarajua oprema treba biti stavljena na raspolaganje svim rukovaocima.

51. RELIKTNO-REFUGIJALNI EKOSISTEMI U KLISURAMA I KANJONIMA BIH RIJEKASpecifine orografske, geomorfoloke, hidroloke, odnosno ekoloke prilike uslovile su pojavu klisura i kanjona u slivnim podrujima svih vanijih vodotoka BiH. Obale klisura i kanjona su strme, kod nas izgraene uglavnom od karbonatnih stijena (krenjaka i dolomita). Duboki su izmedu nekoliko desetina i nekoliko stotina metara. Kanjon Neretve, izmedu planina Prenj i vrsnica dubok je 1.700 m. Meu najpoznatijim su kanjon rijeke Sutjeske i kanjon rijeke Une. Mikroklimu kanjona i klisura karakteriu visoke dnevna i sezonske oscilacije svih faktora, posebno temperature. Na ovim stanitima je esta i pojava temperaturnih inverzija, to sigurno predstavlja jednu od svjetskih rijetkosti. Vrlo specifian kompleks ekolokih faktora uzrokovao je pojavu unikatnog ivog svijeta bogatog endemima i reliktima.Kanjone i klisure BiH danas karakterie visok geomorfoloki, ekosistemski i specijski diverzitet, pa mnogi autori smatraju da ova stanita predstavljaju globalnu svjetsku vrijednost. Upravo u refugijumimima kao to su nai rijeni kanjoni i klisure, su i razvojni centri flore i faune. Zbog izraenog variranja osnovnih ekolokih faktora, na ovim stanitima se i danas odvijaju intenzivni procesi specijacije i endemogeneze, odnosno nastajanja novih vrsta. Takvi razvojni centri se nalaze u slivnim podrujima rijeka: Une, Vrbasa, Bosne, Drine, u Peripanoniji i na obroncima masiva kao to su Kozara, Prosara, Motajica i Majevica. Jedan od fenomena refugijalno-reliktnih ekosistema klisura i kanjona svakako su polidominantne zajednice.Osim polidominantnih zajednica neponovljivost pejzaima kanjona i klisura daju i zajednice upukotinama stijena i sipara, uglavnom endeminog i reliktnog karaktera. To su stanita najveeg broja endeminih vrsta i zajednica na prostoru BiH. Refugijalno reliktni ekosistemi imaju najvie vrijednosti u biodiverzitetu BiH sa aspekta ouvanja unikatnog genofonda od nacionalne vrijednosti, a ine na dio globalnih vrijednosti na nivou Evrope i svijeta.

52. FUNKCIJE PRIOBALNIH UMAPriobalne ume su kljune za zatitu i unapreenje vodnih resursa kod nas i u mnogimdijelovima svijeta. One su izuzetno kompleksni ekosistemi koji pomau osiguranju optimalne hrane i stanita za zajednice. Korisne su za ublaavanje ili kontrolu netakastih izvora zagaenja (NPS); proizvode blagotvorne uinke na kvalitet vodnih resursa; e fikasne su u uklanjanju vika hranjivih materija i taloga iz povrinskog otjecanja vode; optimiziraju uvjete svjetla i temperature za vodene biljke i ivotinje; ublauju negativne uinke pesticida; obezbjeuju organska hraniva za odravanje visoke bioloke raznolikosti u svom slivu, predstavljaju zelene koridore, filtriraju vodu, kontroliu eroziju.U prirodnim uslovima, priobalne ume zatiuju veina rijeka i potoka naeg podneblja, alikrenje uma, povezano da razvojem poljoprivrede i ekspanzijm urbanog prostora, drastinosmanjuju obim priobalja zatienog umom. Rezultat je tetan uticaj na kvalitet vode i vodenih stanita.Priobalne ume mogu da istovremeno funkcioniu kao:- filteri,- transformatori,- bazeni/depoi (skladita)- izvori.

53. UREIVANJE PRIOBALNIH UMAUreivanjem priobalnih uma postie se njihova polifuncionalnost istovremena kontrola nadzemnih, procjednih i podzemnih voda, uz odstanjivanje tetnih materija i nutrijenata usuficitu. Ureivanje priobalnih uma bazira se na njihovom zoniranju. Zoniranje ima dva vida, kvantitativni i kvalitativni. Prvi je odreen brojem i irinom pojaseva oko vodotoka, a drugi garniturom vegetacije od koje su pojasevi izgraeni.

Postoji vie modela zoniranja, od kojih se najee primijenjuje onaj sa tri pojasa zatite:- I zona - zona stroge zatite,- II zona - tampon podruje,- III zona zatitna zona.

Prva zona se nalazi neposredno uz vodotok. Njezina je uloga da titi i uva fiziki i ekolokiintegritet samog vodotoka. U ovoj zoni su iskljuene bilo kakve umskoprivredne aktivnosti,ukljuujui i uklanjanje trulog drveta, umske prostirke i sl. Ova zona je izgraena od autohtone vegetacije, a u sluaju potrebe, popunjavanje se vri paljivo odabranim autohtonim vrstama.

Druga (srednja) zona se naslanja na prvu zonu. Ona predstavlja svojevrstan prelaz imeu zonestroge zatite (I zona) i zatitne zone (III zona). Ova zona pored funkcije akumulacije obavlja i druge funkcije. Da bi se uklonili nutrijenti koji su se tokom vremena akumulirali u deblu igranama drvea, vre se povremene sjee. Na taj nain se stimulie rast i prirast same sastojine.Osim toga, u ovoj zoni se ostvaruje rekreaciona funkcija ume kroz ureenje pjeakih ibiciklistikih staza. Druga zona je najmanje dvostruko ira od prve zone. Ona moe bitiizgraena od autohtone priobalne vegetacije i od uneenog drvea i grmlja koje pristaje lokalnim prilikama i u ekolokom i u vizuelnom pogledu.

Trea (vanjska) zona ima zatitni karakter. Ona predstavlja prvu prepreku za nadolazei viakvode i u njoj sadranih materija. Nju izgrauju predstavnici livadske (travne) vegetacije kojiimaju veliki adsorpcioni kapacitet. U ovoj zoni dozvoljeno je kontrolisano paarenja, koenje,odnosno etva. irina ove zone otprilike odgovara irini prve zone.Izvan tree zone nalazi se tzv. utilitarno podruje, u kojem se realizuje poljoprivredna,umarska ili proizvodnja po shemi agrarnog umarstva.irina vodozatitnog pojasa (zone I i II) je relativna i u najveoj mjeri zavisi od irine samogvodotoka, odnosno vodenog ogledala. Na osnovu iskustava iz drugih zemalja, preporuuju seslijedee irine: ako je irina vodotoka < 1 m irina vodozatitnog pojasa ume je oko 5 m(misli se na jednu stranu) ako je irina vodotoka 1-2 m posmatrana irina je oko 10 m ako je irina vodotoka > 2 m posmatrana irina je 20 m.

33