Petar Bašić Latine discere. O LATINSKOME JEZIKU studente ...
Transcript of Petar Bašić Latine discere. O LATINSKOME JEZIKU studente ...
Petar Bašić Latine discere. Udžbenik latinskog jezika za studente Katoličkog bogoslovnog fakulteta
Sveučilišta u Zagrebu. Zagreb 2009.
Uvodne napomene
Učenje latinskoga jezika na Katoličkom bogoslovnom
fakultetu veoma je specifično te nije moguće ni
približno slijediti koji od postojećih udžbenika ma kako
on bio dobar, nego je bilo prijeko potrebno izraditi
poseban udžbenik. Udžbenik je dugo nastajao i
neprekidno je dorađivan, i sadržajno i metodološki, i
još uvijek je otvoren daljnjim doradama.
Još uvijek je zadržana podjela na Latinski jezik I i
Latinski jezik II, premda je ona danas manje
opravdana nego nekoć. Naime, donedavno je Latinski
jezik I (1. semestar) bio obvezatan za studente koji
latinski nisu učili 4 godine, a Latinski jezik II (2.
semestar) i za ostale studente 1. godine. Međutim, već
je Latinski jezik I izborom primjera i tekstova
prilagođen studiju filozofije i teologije pa je bez njega
otežano uključivanje u Latinski jezik II. Stoga podjela
koja je još uvijek ostala ima samo praktične razloge:
lakše svladavanje gradiva, osobito onim studentima
koji se s latinskim jezikom prvi put susreću.
Gradivo je podijeljeno na dvije velike cjeline. U prvom
se dijelu obrađuju oblici (morfologija). Tu dolazi malo
teksta, a rečenice su jednostavne. Glavni je cilj svladati
oblike i naučiti određenu količinu riječi. U drugom
dijelu obrađuje se sintaksa padeža, glagola i rečenice.
Tu se početno znanje uvježbava i proširuje.
Primjeri su uzimani iz ponajboljih pisaca klasičnoga
latinskog jezika te crkvenih pisaca i drugih crkvenih
tekstova, a na svome mjestu uključene su i poznatije
latinske izreke i drugi tekstovi koji su po bilo čemu
zanimljivi. Na kraju su dodani različiti izabrani tekstovi
za vježbe i upoznavanje različitih tipova crkvenoga
latinskog jezika. Pri izboru se mislilo i na studente koji
upisuju izborni kolegij Latinski jezik III.
Uz udžbenik ide, kao njegov sastavni dio, odgovarajući
rječnik te jedan obrazac iz Liturgia horarum koji
studentima omogućuje susret sa stvarnim latinskim
jezikom koji je kadšto još uvijek u uporabi, redovito ili
barem prigodno. To je ujedno izvadak iz liturgijske
knjige po kojoj se izrađuju izdanja na narodnim
jezicima. Dodan je jedan psalam toga obrasca na
hebrejskom i na grčkom.
P.B. U Zagrebu 10. listopada 2009.
O LATINSKOME JEZIKU
Latinski jezik pripada porodici indoeuropskih (=ie.)
jezika. Jezičnu porodicu sačinjava skupina jezika za
koje se moţe dokazati da su potekli od istoga
prajezika. Ie. jezici potekli su od ie. prajezika. Taj se
jezik govorio najkasnije do polovice 3. tisućljeća pr.
Kr., a područje gdje se govorio bili su najvjerojatnije
dijelovi juţnih ukrajinskih i prikavkaskih stepa.
U ie. jezike spadaju: anatolijski jezici, indoiranski
jezici, grčki jezik, italski jezici, keltski jezici,
germanski jezici, armenski jezik, toharski jezici,
baltoslavenski jezici, albanski jezik te još neki samo
fragmentarno potvrĎeni jezici.
U našim krajevima, na području od Istre do Albanije,
nisu pronaĎeni tekstovi na jezicima prije latinskoga i
grčkoga, o jezičnom stanju moţemo prosuĎivati
samo na osnovi onomastike (vlastita imena). Postoje
naznake da tu nije bio jedinstven jezik, nego različiti
jezici: histarski, dalmato-panonski i ilirski.
Latinski jezik spada u italske jezike. Ne zna se točno
kada su govornici ie. jezika stigli na Apeninski
poluotok ni koje su jezike ondje zatekli.
U najstarije vrijeme latinski je bio govor grada Rima
i njegove okolice. Nazvan je po italskom plemenu
Latini, koje je ţivjelo u pokrajini Latium. Kako se
širila rimska drţava, širilo se i područje latinskoga
jezika.
Iz pretklasičnog doba sačuvani su samo fragmenti.
Naslućuje se velika razlika izmeĎu tekstova nastalih
do početka 4. st. pr. Kr. i onih nastalih nakon toga.
Najstariji natpisi potječu iz 7.-4. st. pr. Kr. U 3. st. pr.
Kr. s Livijem Andronikom i Nevijem počinje prava
latinska knjiţevnost. U 1. st. pr. Kr. s Ciceronom i
Cezarom latinski jezik dostiţe vrhunac svoje
usavršenosti. Taj se klasični latinski potom zaustavlja
u svojem prirodnom razvoju i sve se više počinje
razlikovati od govornoga latinskoga. Premda je
klasični latinski bio sluţbeni jezik Carstva, i govorni
se latinski proširio po cijelome Carstvu, a njime se
kadšto i pisalo.
Nakon propasti Carstva dotada jedinstveni jezik
počinje se sve više razlikovati prema pokrajinama i
tako se već od 5./6. st. moţe govoriti o nizu posebnih
romanskih ili neolatinskih jezika koji su se iz njega
razvili. To su: talijanski, francuski, španjolski,
portugalski i rumunjski.
Kad ga preuzima kršćanstvo, latinski jezik doţivljava
nove promjene. Iako je za osnovicu kršćanskoga
latiniteta (lingua Latina christiana) uzet klasični
latinski, on se ipak znatno promijenio jer su u nj
uneseni novi, duhovni pojmovi za koje su stvorene
nove riječi. Neke su riječi promijenile značenje, često
pod utjecajem grčkoga. Mnogo je riječi preuzeto iz
grčkoga (ponešto iz hebrejskoga), a još više iz
govornoga latinskoga jezika. MeĎu najbolje
kršćanske latinske pisce spadaju: Laktancije,
Ambrozije, Jeronim, Augustin, Paulin Nolanski,
Leon Veliki...
Srednjovjekovni latinski jezik ostao je u uporabi kroz
cijeli srednji vijek i dio novoga vijeka, i to ne samo
za crkvene potrebe nego i u znanosti i komunikaciji,
osobito meĎu višim slojevima. Poslije humanizma i
renesanse obnovljen je klasični latinski jezik i sluţio
je kao opći knjiţevni jezik u većini europskih
zemalja. U mnogim zemljama ostao je kao sluţbeni
jezik sve do sredine 19. st.
U Hrvatskoj su se latinskim sluţili pisci, pjesnici i
znanstvenici, a kao sluţbeni jezik ostao je sve do
1847., ali se i nakon toga upotrebljavao kao govorni
jezik, osobito u plemićkim kurijama u sjevernoj
Hrvatskoj - kao govorni jezik odrţao se dakle u
Hrvatskoj duţe nego u ikojoj drugoj zemlji. Zato je
poznavanje latinskoga vrlo potrebno i za poznavanje
naše prošlosti.
Danas nijedan narod ne govori latinski, ali se taj jezik
često upotrebljava u znanstvene svrhe, osobito u
nazivlju, a latinskog je podrijetla i velik broj
meĎunarodnih riječi.
1. Pismo. Latinska abeceda izvorno je imala 21
slovo: a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u x. Njima su,
za imena grčkoga podrijetla, dodani y i z.
U početku su bila samo velika slova, a mala su
nastala kasnije radi lakšeg pisanja. Sve do novijeg
doba slovo u sluţilo je za Uu i Vv, a slovo i za Ii i Jj.
U uporabi velikog početnog slova ima nekih razlika u
usporedbi sa hrvatskim: u latinskom se velikim
početnim slovom obično pišu i izvedenice od
vlastitog imena: lingua Latina (pridjev); Latine
(prilog).
2. Izgovor je, i s obzirom na vrijeme i s obzirom
na prostor, tijekom stoljeća doţivio duboke
promjene. S obzirom na vrijeme moţe se govoriti o
pretklasičnom, klasičnom i suvremenom
(tradicionalnom) izgovoru. Nas ovdje zanima samo
ovaj posljednji, tradicionalni izgovor.
U suvremenom izgovoru pojedini su narodi latinski
izgovor prilagodili izgovoru u svome jeziku, a u
crkvenoj uporabi najrašireniji je talijanski način. I u
crkvenoj uporabi u Hrvatskoj u posljednje vrijeme
sve više prodire talijanski način. U tablici koja slijedi
bit će opisan hrvatski način.
Sva se latinska slova izgovaraju kao u hrvatskom
osim ovih:
ae (ili oe) = e: caena = večera, coelum = nebo; ako ta
slova ne čine diftong, izgovaraju se oba, a nad "e" se
običava staviti dijereza (dvije točke): aër = zrak,
poëta = pjesnik.
c = k ispred a o u i suglasnika (cresco = rastem), a
ispred e (ae oe) i y = c (caena).
ch = h. U crkvenoj praksi čuje se i k, osobito u nekim
riječima, vjerojatno pod utjecajem talijanskog
izgovora, npr. Christus: Kristus.
i = i (finis = kraj); negdje je i poluvokal: klasični
latinski nije razlikovao i u kao vokale i kao
poluvokale; tako se pisalo: nidus, iam; lupus, uenio.
Sredinom 16. stoljeća počelo se razlikovati pa se
poluvokal počeo pisati sa j i v. Prvi je kasnije
napušten (j), a drugi (v) još je uvijek u uporabi.
Klasični latinski imao je samo V i za U i za V.
k = k (to se slovo susreće samo u najstarijim zapisima
/Kalendae/, kasnije je zamijenjeno slovom c).
oe = e (v. ae)
ph = f (Philippus = Filip)
qu = ku/kv (tu je u poluvokal).
s = z izmeĎu vokala: causa = uzrok
th = t (Carthago = Kartaga)
ti = ci pred vokalom: natio, gratia, Croatia, gentium,
noctium, osim kad je naglasak na i: totíus, ili kad su
pred ti slova s t x: bestia = ţivotinja.
u (kao poluvokal, v. kod i za poluvokal)
x = ks: dux = voĎa
y = i: Illyrĭcus = ilirski
3. Naglasak. a) Ako je pretposljednji slog dug,
naglasak je na njemu (timēre, laudāvi, amavisti), a
ako je kratak, naglasak prelazi na treći slog od kraja
(fugěre, dicěre, interficěre, similitudĭne); b) naglasak
je na drugom slogu od kraja uvijek, bez obzira na
njegovu duţinu, kad je posljednji slog enklitika:
populúsque (populus + que). Druge su takve enklitike
-ve (ili) i -ne (li); kad que nije enklitika, to pravilo ne
vrijedi. Zato treba razlikovati: itáque (i tako) i ítaque
(stoga), ubíque (i gdje) i úbique (svagdje).
Rječnici redovito donose oznake potrebne da se
odredi mjesto naglaska: ili stavljaju naglasak ili
označuju duţinu ili kratkoću sloga. Samoglasnik je
po poloţaju dug ako su iza njega dva suglasnika
(libertas), osim ako je drugi suglasnik "l" ili "r" .
Nekad o naglasku ovisi značenje riječi, npr. occĭdo =
padam; occīdo = ubijam.
MORFOLOGIJA I SINTAKSA
4. Sustavom jezika i njegovih zakona bavi se
gramatika. Ona sadrţi tri velike cjeline: fonetiku,
morfologiju i sintaksu. Govor dakle moţemo
analizirati na različitim razinama: na razini glasova,
riječi i rečenica. Glasove ćemo ovdje zanemariti,
zadrţat ćemo se samo na riječima i rečenicama.
5. Morfologija (morfé = oblik i logos = govor)
proučava promjene pojedine vrste riječi. Tu se
susrećemo s morfemima: to je najmanja jezična
jedinica kojoj je moguće pridruţiti odreĎeno značenje
ili gramatičku funkciju. Npr. u riječi kuma imamo
dva morfema: kum- označuje osnovnu semantičku
jedinicu, a -a označuje da je to osoba ţ.r. i ujedno N
jd. Tako se svaka riječ moţe analizirati neovisno o
njezinoj sluţbi u rečenici.
6. Sintaksa (síntaksis = sreĎivanje, ureĎivanje)
proučava kako se dijelovi rečenice slaţu meĎu sobom
da bi izrazili odnose meĎu pojmovima. Proučava
pojedine dijelove rečenice i njihovu sluţbu u rečenici
(subjekt, predikat, objekt, priloške oznake itd.).
I. dio
M o r f o l o g i j a
Za analizu pojedinih oblika potrebno je poznavati
vrste riječi i njihove promjene.
7. U latinskome postoje ove vrste riječi:
imenice, pridjevi, zamjenice, brojevi, glagoli, prilozi,
prijedlozi, veznici i uzvici.
Imenice, pridjevi, zamjenice (i brojevi) imaju rod,
broj i padeţ.
Latinski ima tri roda: muški (masculinum, m.), ţenski
(femininum, f.) i srednji (neutrum, n.).
Latinski ima dva broja: jedninu i mnoţinu. Neke
imenice imaju samo mnoţinu (pluralia tantum).
Latinski ima šest padeţa: nominativ, genitiv, dativ,
akuzativ, vokativ, ablativ. Po padeţima se mijenjaju
imenice, pridjevi, zamjenice (i brojevi).
Glagoli se mijenjaju po konjugacijama.
Ostale su vrste riječi nepromjenljive (prijedlozi,
prilozi, veznici, uzvici).
U promjenljivih riječi razlikujemo osnovu (dio koji
se ne mijenja) i nastavke (promjenljivi dio koji se
dodaje osnovi): ros-a (ruţa)
Deklinacije
8. Mijenjanje po padeţima zove se deklinacija.
U latinskome ima pet deklinacija. Sve deklinacije
imaju vlastit oblik za G jd. i po tome se odreĎuje
kojoj deklinaciji nešto pripada. Tako u G jd.:
I. dekl. ima -ae (filĭ-a, ae, f. = kći)
II. dekl. ima -i (discipǔl-us, i, m. = učenik)
III. dekl. ima -is (arb-or, ŏris, f. = stablo)
IV. dekl. ima -us (spirĭt-us, us, m. = duh)
V. dekl. ima -ei (fid-es, ěi, f. = vjera).
Ako znamo N, G i rod, znamo i ostale padeţe. Zato
kad se uči npr. neka imenica, mora se naučiti N, G i
rod. U rječniku ćemo naći primjerice: discipǔlus, i,
m. - tu je discipǔlus N, i je genitivni nastavak
(discipǔli), a m. oznaka za muški rod, masculinum.
9. Za lakše učenje pojedinih deklinacija evo
nekoliko općih pravila:
a) V jd. uvijek je jednak nominativu jd. (jedina su
iznimka imenice na -us druge deklinacije; one imaju
V na -e: discipǔlus, V discipǔle).
b) V mn. uvijek je jednak nominativu mn.
c) D mn. uvijek je jednak ablativu mn.
d) U imenica sr. r. uvijek su jednaki N, Ak i V u jd. i
u mn.
e) U imenica sr. r., bez obzira na deklinaciju, u N Ak
V mn. završetak je uvijek -a.
f) Imenice muškog i ţenskog roda koje pripadaju istoj
deklinaciji jednako se dekliniraju (rosa i poëta).
I. deklinacija (u G nastavak -ae)
10. Prvoj deklinaciji pripadaju imenice koje u N
završavaju na -a, a u G jd. na -ae: rosa, ae, f. = ruţa.
jd. mn.
N ros-a ros-ae
G ros-ae ros-arum
D ros-ae ros-is
Ak ros-am ros-as
V ros-a ros-ae
Ab ros-a ros-is
Posebnosti ove deklinacije. Neke imenice trebale bi
imati u D mn. isti oblik za m. i f. (npr. od filius i
filia) pa radi razjednačivanja f. dobiva nastavak
-abus: fili-is et fili-abus (sinovima i kćerima).
Sve su imenice 1. dekl. ţenskoga roda osim ako
označuju mušku osobu (poëta, ae, m. = pjesnik).
Neke imenice imaju samo mnoţinu: divitiae, arum, f.
= bogatstvo.
II. deklinacija (G na -i)
11. Po II. deklinaciji idu imenice koje u N
završavaju na -us -er -ir -um. Imenice na -us
redovito su m. (ludus, i, m. = igra) ili f. (stabla,
gradovi, zemlje, otoci: Ephěsus, i, f. = Efez), na -er
-ir sve su muškoga roda (puer, puěri, m. = dječak;
vir, viri, m. = muţ), a na -um sve su n. (templum, i,
n. = hram). Nastavci su ovi:
jd. mn.
m. i f. n. m. i f. n.
us er ir um i a
i i orum orum
o o is is
um um os a
e er ir um i a
o o is is
Imenice m.: discipǔlus, i = učenik; puer, puěri =
dječak; magister, magistri = učitelj
discipǔlus puer magister
discipǔli puěri magistri
discipǔlo puěro magistro
discipǔlum puěrum magistrum
discipǔle puer magister
discipǔlo puěro magistro
discipǔli puěri magistri
discipulorum puerorum magistrorum
discipǔlis puěris magistris
discipǔlos puěros magistros
discipǔli puěri magistri
discipǔlis puěris magistris
Imenice n. na -um: templum, i, n. = hram
templum templa
templi templorum
templo templis
templum templa
templum templa
templo templis
Neke osobitosti II. deklinacije:
12. Vlastita imena na -ius i dvije opće imenice
imaju V jd. na -i: Antonius, Antoni, filius, fili,
genius, geni.
Imenica Deus ima V nepravilan: Deus (kao N).
Ima mnogo pluralia tantum: arma, orum, n. =
oruţje; liberi, orum, m. = djeca itd.
Neke imenice na -er zadrţavaju e u svim padeţima
(puer, puěri, m. = dječak; vesper, vespěri, m. =
večer; liběri, liberorum, m. = djeca itd.), a neke ga
gube: liber, libri, m. = knjiga).
Srednjega je roda imenica vulgus, i, n. = narod, puk,
svjetina.
Imenica vir, viri, m. = muţ, muškarac deklinira se
kao puer: vir, viri, viro, virum, vir, viro.
III. deklinacija (G jd. na -is)
13. Treća deklinacija sadrţi imenice m., f. i n. i
najraznolikija je i najbogatija imenicama. N jd. ima
različite nastavke, a G jd. ima uvijek nastavak -is.
Dijeli se na tri skupine: 1) konsonantska, 2) mješovita
i 3) i-deklinacija. Evo pregleda nastavaka III.
deklinacije:
jd. mn.
m. i f. n m. i f. n.
N razl. razl. es a ili ia
G is is um/ium um/ium
D i i ĭbus ĭbus
A em kao N es kao N
V kao N kao N
Ab e ili i e ili i ĭbus ĭbus
14. 1. skupina
Nejednakosloţne imenice m., f. i n. koje imaju 1
suglasnik pred genitivnim -is: consul, is, m. =
konzul; arbor, ŏris, f. = stablo; flumen, mĭnis, n. =
rijeka. Te imenice u G mn. imaju nastavak -um.
Imenice m. (consul, ǔlis, m. = konzul):
consul consǔles
consǔlis consǔlum
consǔli consulĭbus
consǔlem consǔles
consul consǔles
consǔle consulĭbus
Imenice ž. r. (arbor, ŏris, f. = stablo):
arbor arbŏres
arbŏris arbŏrum
arbŏri arborĭbus
arbŏrem arbŏres
arbor arbŏres
arbŏre arborĭbus
Imenice s.r. (flumen, ĭnis, n. = rijeka):
flumen flumĭna
flumĭnis flumĭnum
flumĭni fluminĭbus
flumen flumĭna
flumen flumĭna
flumĭne fluminĭbus
Na isti način dekliniraju se: mater, tris, f. = mati;
pater, tris, m. = otac; parens, entis, m. i f. = roditelj,
roditeljica; frater, tris, m. = brat; tempus, ŏris, n. -
vrijeme; variětas, ātis, f. - raznolikost...
15. 2. skupina
a) Nejednakosloţne imenice m., f. i n. koje imaju dva
suglasnika pred genitivnim -is: dens, ntis, m; gens,
ntis, f; os, ossis, n. Te imenice imaju nastavak -ium u
G mn.
Imenice m.r. (dens, dentis, m. = zub):
dens dentes
dentis dentium
denti dentĭbus
dentem dentes
dens dentes
dente dentĭbus
Imenice ž.r. (gens, gentis, f.):
gens gentes
gentis gentium
genti gentĭbus
gentem gentes
gens gentes
gente gentĭbus
Imenice srednjega roda (os, ossis, n. = kost):
os ossa
ossis ossium
ossi ossĭbus
os ossa
os ossa
osse ossĭbus
b) jednakosloţne imenice m. i f. I te imenice u G mn.
imaju nastavak -ium.
hostis, hostis, m. = neprijatelj
hostis hostes
hostis hostium
hosti hostĭbus
hostem hostes
hostis hostes
hoste hostĭbus
caedes, caedis, f. = pokolj
caedes caedes
caedis caedium
caedi caedĭbus
caedem caedes
caedes caedes
caede caedĭbus
Na isti način sklanjaju se: ius, iuris, n. = pravo; mus,
muris, m. i f. = miš... (G mn. iurium, murium).
16. 3. skupina
Ovoj skupini pripadaju imenice s.r. na -al, -alis; -ar,
-aris i na -e. U Ab jd. imaju -i, u G mn -ium, a u N
Ak V mn. -ia. Primjer: animal, ālis, n. = ţivotinja:
animal animalia
animālis animalium
animāli animalĭbus
animal animalia
animal animalia
animāli animalĭbus
Na isti način sklanja se mare, is, n. = more.
17. Posebnosti u trećoj deklinaciji. Neke
jednakosloţne riječi imaju u Ak jd. -im, a u Ab -i,
npr. sitis, is, f. (ţeĎa), Ak sitim, Ab siti.
Neke mogu imati Ak na -im ili -em, a Ab na -i ili -e:
turris, is, f. = toranj (Ak turrem ili turrim, Ab turri
ili turre).
Neke su imenice nepravilne ili pak nemaju sve
padeţe, npr. vis, f. = sila; G i D jd. nedostaju
(nadomještaju ih ti padeţi od slične imenice (robur:
G robŏris, D robŏri); drugi padeţi: (jd.) Ak vim; V
vis (=N); Ab vi; (mn.) N Ak V: vires; G mn. virium;
D i Ab: virĭbus.
IV. deklinacija (G jd. na -us)
18. Četvrtoj deklinaciji pripadaju imenice m. i f.
na -us i n. na -u. G je svima na -us. Imenice m. i f.
sklanjaju se jednako, a imenice n. na -u imaju -u u
svim padeţima jd. osim u G.
Primjeri: cantus, us, m. = pjesma; genu, us, n. =
koljeno.
cantus cantus genu genua
cantus cantuum genus genuum
cantui cantĭbus genu genĭbus
cantum cantus genu genua
cantus cantus genu genua
cantu cantĭbus genu genĭbus
19. Posebnosti imenica 4. deklinacije: neke imaju
u Ab mn. nastavak -ǔbus umjesto -ĭbus; npr. lacus,
us, m. = jezero - Ab mn. lacǔbus.
Ţenskoga su roda: domus, us, f. = kuća (domus mea
= moja kuća); manus, us, f. = ruka (manus dextera =
desna ruka).
Ime Iesus deklinira se: Iesus, Iesu, Iesu, Iesum, Iesu,
Iesu.
V. deklinacija (G jd. na -ei)
20. Vrlo je malo imenica koje se sklanjaju po 5.
deklinaciji. Sve su ţenskog roda osim jedne: dies, ēi,
m. = dan.
res, rei, f. = stvar; dies, ēi, m. = dan
res res dies dies
rei rerum diei dierum
rei rebus diei diebus
rem res diem dies
res res dies dies
re rebus die diebus
Imenica res, rei, f. moţe imati vrlo različita značenja.
Najčešće znači stvar, predmet, ali moţe značiti:
činjenica, dogaĎaj, uzrok (npr. ob eam rem = zbog
toga, stoga), korist (in rem est = korisno je)...
Deklinacija pridjeva
21. Pridjevi se u latinskome slaţu s imenicom u
rodu, broju i padeţu. Imaju, kao i imenice, tri roda,
dva broja i šest padeţa. Dijele se u dvije skupine.
Pridjevi prve skupine
22. To su pridjevi koji u N jd. završavaju na:
a) -us,- a, -um: bon-us, -a, -um (dobar)
b) -er, -a, -um: mis-er, -era, -erum (bijedan, slab);
pig-er, pigra, pigrum (lijen).
Pridjevi na -us, -a, -um dekliniraju se u muškom rodu
kao imenice na -us druge deklinacije; u ţ.r. kao
imenice prve deklinacije; u s.r. kao imenice s.r. druge
deklinacije na -um.
a) Pridjevi na -us, -a, -um
bonus bona bonum
boni bonae boni
bono bonae bono
bonum bonam bonum
bone bona bonum
bono bona bono
boni bonae bona
bonorum bonarum bonorum
bonis bonis bonis
bonos bonas bona
boni bonae bona
bonis bonis bonis
b) Pridjevi na -er, -a, -um
miser misera miserum
miseri miserae miseri
misero miserae misero
miserum miseram miserum
miser misera miserum
misero misera misero
miseri miserae misera
miserorum miserarum miserorum
miseris miseris miseris
miseros miseras misera
miseri miserae misera
miseris miseris miseris
Neki pridjevi u nastavku -er iz m. gube e u drugim
slučajevima. Zato treba naučiti ţ.r. u jd. Ako tu nema
e, nema ga ni u svim drugim slučajevima:
piger pigra pigrum
pigri pigrae pigri
pigro pigrae pigro
pigrum pigram pigrum
piger pigra pigrum
pigro pigra pigro
pigri pigrae pigra
pigrorum pigrarum pigrorum
pigris pigris pigris
pigros pigras pigra
pigri pigrae pigra
pigris pigris pigris
Pridjevi druge skupine
23. Drugoj skupini pripadaju pridjevi koji
uzimaju nastavke III. deklinacije. Dijele se na
pridjeve s 3 završetka, s 2 završetka i s 1
završetkom.
U pridjeva s 3 završetka svaki završetak sluţi za
jedan rod (m., f. i n.): acer (m.), acris (f.), acre (n.) =
oštar.
U pridjeva s 2 završetka jedan sluţi za m. i f., drugi
za n.: brevis (m. i f.), breve (n.) = kratak. U rječniku
se redovito navodi skraćeno: brevis, e.
U pridjeva s jednim završetkom u N jd. sva tri roda
su jednaka (audax). Za njih se u rječniku naznačuje i
G jd.: aud-ax, aud-ācis.
24. Neka opća pravila za deklinaciju pridjeva: Ab
jd. završava na -i, G mn. na -ium; N Ak i V s.r. mn.
završavaju na -ia.
25. Pridjevi s 3 završetka
acer acris acre
acris acris acris
acri acri acri
acrem acrem acre
acer acris acre
acri acri acri
acres acres acria
acrium acrium acrium
acrĭbus acrĭbus acrĭbus
acres acres acria
acres acres acria
acrĭbus acrĭbus acrĭbus
Napomena: nastavci su jednaki za m. i f. u jd. u svim
padeţima osim N i V (N = V). U mn. u svim
rodovima jednaki su D i Ab.
26. Pridjevi s 2 završetka
brevis breve breves brevia
brevis brevis brevium brevium
brevi brevi brevĭbus brevĭbus
brevem breve breves brevia
brevis breve breves brevia
brevi brevi brevĭbus brevĭbus
Napomena: m. i f. jednaki su u svim padeţima; n. se
razlikuje od njih samo u N Ak i V.
27. Pridjevi s 1 završetkom
audax audaces (n.: audacia)
audacis audacium
audaci audacĭbus
audacem (n.: audax) audaces (n.: audacia)
audax audaces (n.: audacia)
audaci audacĭbus
28. Na isti se način sklanjaju participi prezenta:
am-ans, -antis; sap-iens, -ientis:
sapiens sapientes (n.: sapientia)
sapientis sapientium
sapienti sapientĭbus
sapientem (n.: sapiens) sapientes (n.: sapientia)
sapiens sapientes (s.r.: sapientia)
sapienti (e) sapientĭbus
Napomena: Kada se particip prezenta rabi kao
pridjev, slaţe se s imenicom uz koju dolazi, a u Ab
jd. završava na -i: Cum homine sapienti libenter
disputo. S mudrim čovjekom rado raspravljam. Kada
se pak upotrebljava kao imenica, u Ab jd. završava na
-e: Cum sapiente libenter disputo. S mudracem rado
raspravljam.
29. Posebnosti pridjeva s jednim završetkom.
Neki od njih imaju Ab jd. na -e i G mn. na -um:
dives, divĭtis, Ab divĭte, G mn. divĭtum; pauper,
paupěris, paupěre, paupěrum; vetus, vetěris, vetěre,
vetěrum...
30. Napomena o slaganju imenice i pridjeva:
pridjev se s imenicom uz koju ide slaţe u rodu, broju
i padeţu, npr. N discipulus bonus, G discipuli boni
itd., no moţe se dogoditi da se imenica i njezin
pridjev dekliniraju različito, npr. N discipulus
diligens, G discipuli diligentis itd.
Stupnjevanje pridjeva
31. Pridjevi koji označuju kakvoću mogu se
stupnjevati. Oblik koji jednostavno označuje pojam
zove se pozitiv: dobar, loš, častan...
Oblik kojim se izriče da neka stvar ili pojava ima
neku osobinu u većoj ili manjoj mjeri zove se
komparativ. Zemlja je tvrda, kamen je tvrđi.
Oblik koji izriče da neki predmet nekom osobinom
nadmašuje sve ostale koji imaju istu osobinu zove se
superlativ (super + ferro): najbolji, najlošiji...
Različite stvari ili pojave moţemo meĎusobno
usporeĎivati s pomoću pozitiva (jednakost),
komparativa (više ili manje) i superlativa (najviši
stupanj).
Ta tri stupnja postoje i u latinskome. Pozitiv smo već
vidjeli govoreći o pridjevima. Evo sada komparativa i
superlativa.
Komparativ pridjeva
32. Komparativ se u latinskome tvori tako da se
osnovi doda nastavak: -ior, -ioris za m. i f., a -ius,
-ioris za n. Osnova se dobije tako da se G m. odbaci
nastavak: piger, G pigr-i, komparativ: pigr-ior, pigr-
ius; alt-us, 3: alt-ior, -ius; acer acris acre: acr-is,
komparativ: acr-ior, acr-ius; audax, audac-is, komp.
audac-ior, audac-ius; komp. u Ab jd. završava na -e.
Deklinacija komparativa:
m. i f.jd. n.jd. m. i f.mn. n.mn.
clarior clarius clariores clariora
clarioris clarioris clariorum clariorum
clariori clariori clariorĭbus clariorĭbus
clariorem clarius clariores clariora
clarior clarius clariores clariora
clariore clariore clariorĭbus clariorĭbus
33. U latinskom se usporeĎivanje moţe izraziti
na više načina:
Antonius audacior est quam Marcus.
Antonius audacior est Marco (=ablativus
comparationis).
Antonius est magis audax quam Marcus.
Značenje je uvijek isto: Antun je smioniji od Marka
(ili: nego Marko).
Peior est bello timor ipse belli (Sen.) = Gori je od rata
sam strah od rata.
Mogu se usporeĎivati i osobine iste osobe ili stvari:
Antonius audacior est quam prudentior.
Antonius est magis audax quam prudens.
Značenje je opet isto: Antun je smioniji nego hrabriji.
Jednakost se izraţava sa tam ... quam:
Antonius est tam audax quam prudens.
Dosl. Antun je toliko hrabar koliko razborit.
Za označivanje niţeg stupnja sluţi riječ minus:
Antonius est minus audax quam prudens.
Antun je manje hrabar nego razborit.
Supelativ
34. Latinski ima dvije vrste superlativa: apsolutni
i relativni. Superlativom apsolutnim izriče se osobina
u najvećoj mjeri bez usporeĎivanja, a superlativ
relativni stavlja jedno u odnos prema drugima. U
latinskom je isti oblik za oba superlativa, a tvori se od
osnove i nastavka -issĭmus, 3: npr. clarus, 3, G clar-i:
clar-issĭmus, 3. Sklanja se kao pridjev na -us, -a, -um.
a) Superlativ relativni:
Cicero eloquentissĭmus fuit oratorum Romanorum.
ili Cicero eloquentissĭmus fuit ex oratorĭbus
Romanis.
Ciceron je bio najrječitiji od rimskih govornika.
b) Superlativ apsolutni:
Cicero eloquentissĭmus fuit.
Ciceron je bio vrlo rječit.
c) U latinskom ima i komparativ apsolutni. To je
komparativ kojim ne usporeĎujemo dvije osobe ili
stvari, nego izraţavamo veći intenzitet osobine koju
ţelimo iskazati. Prevodeći to na hrvatski dodamo
prilog ponešto, dosta, prilično i sl. (stupanj je niţi od
superlativa).
Res audacior est pro virĭbus meis.
To je /ta stvar, taj pothvat/ malo presmiono za moje
sile.
35. Neke posebnosti u tvorbi komparativa i
superlativa. Pridjevima na -er za superlativ se doda
-rĭmus, 3: pulcher-rĭmus, 3; acer-rĭmus, 3.
U nekih pridjeva na -lis osnovi se doda -lĭmus, 3:
facilis: facil-lĭmus, 3; isto za: difficĭlis, simĭlis,
humĭlis...
Drugi imaju pravilno: utĭlis, util-issĭmus; nobĭlis,
nobil-issĭmus, 3.
Pridjevi na -dicus... imaju superlativ na -entissĭmus:
maledĭcus, maledic-entissĭmus, 3...
Pridjevi na -eus, -ius, -uus tvore komparativ dodajući
pozitivu magis: magis idoneus, magis necessarius,
magis arduus (za superlativ dodaju maxĭme (ali:
antiquissĭmus jer je u poluvokal).
36. Nepravilni komparativi i superlativi
bonus, 3 (dobar): melior, melius; optĭmus, 3
malus, 3 (zao): peior, peius; pessĭmus, 3
magnus, 3 (velik): maior, maius; maxĭmus, 3
parvus, 3 (malen): minor, minus; minĭmus, 3
multus, 3 (mnogi)
multum pril. (mnogo): plus (više), plurĭmum (vrlo
mnogo)
multi prid. (mnogi): plures, plura (više), plurĭmi
(većina)
Napomena: komparativ plus u jd. znači "veća
količina, mnoţina" i uza nj dolazi G: plus pavoris
quam luctus (više straha nego ţalosti). U mnoţini
znači više, brojniji.
37. Neki pridjevi imaju pozitiv i komparativ, a
nemaju superlativa, npr. propinquus, 3 = bliz,
blizak; komp. propinquior.
Neki pridjevi imaju pozitiv i superlativ, a nemaju
komparativa, npr. sacer = svet, sakralan; superlativ
sacerrĭmus.
Neki pridjevi imaju komparativ i superlativ, a nemaju
pozitiva, npr. superior, ius = gornji; superl. suprēmus
(najviši); prior, ius = prvi (od dvojice); superl.
primus = prvi (od mnogih).
38. Nesklonjive imenice i pridjevi. Takvi su:
a) strana imena: Ierusalem, Israel, David.
b) Fas (ono što je dopušteno) i nefas (ono što nije
dopušteno): fas est = dopušteno je; nefas est = nije
dopušteno.
c) Instar: sličnost, poput; najčešće ide s G.
d) Sponte: (svojom) voljom ("spontano"): npr. sua
sponte = svojom voljom.
e) Necesse = nuţan, neizbjeţan: necesse est = nuţno
je; necesse habeo = drţim neizbjeţnim.
Prijedlozi
39. Prijedlozi su nepromjenljive riječi koje se
stavljaju pred imenicu i odreĎuju joj sluţbu u
rečenici. U latinskome prijedlozi idu samo s Ak i Ab
(neki idu s Ak, neki s Ab, a neki i s Ak i s Ab). Evo
najvaţnijih:
ob, propter (s Ak) = zbog (uzrok)
per (s Ak) = prema (smjer kretanja)
cum (s Ab) = s, sa: una cum patre = s ocem
a, ab, e, ex, de (s Ab) = iz, od (smjer kretanja)
in (s Ak = kretanje; s Ab = stanje) = u
Neke osobitosti u upotrebi prijedloga:
in oppido Athenis = u gradu Ateni
in oppidum = u grad; ex oppido = iz grada; apud
Zamam = kod Zame; ad Zamam = u blizini Zame; ab
Zama = iz okolice Zame.
intra paucos dies = za malo dana (tijekom malo
dana); quinto quoque anno = svake pete godine; bis
in die = dvaput dnevno; ante (ili: post) tres annos =
tribus annis ante (ili: post) = tres ante (ili: post) annos
= tribus ante (ili: post) annis = prije (ili: poslije) tri
godine.
Prilozi
40. Prilozi su nepromjenljiva vrsta riječi koja se
dodaje drugim riječima da ih bolje označi. Npr.:
docte loqui - učeno govoriti
admŏdum iuvenis - vrlo mlad
minĭme perterrĭtus - nimalo preplašen
Prilozi najčešće nastaju od pridjeva, i to ovako:
41. Od pridjeva prve skupine prilog se tvori tako
da se u G jd. m. odbaci nastavak -i i najčešće doda
nastavak -e, a katkada -o ili -um:
doctus, doct-i, doct-e - mudro, učeno
miser, miser-i, miser-e - bijedno
piger, pigr-i, pigr-e - lijeno
falsus, fals-i, fals-o - laţno
nimius, nimi-i, nimi-um - previše
42. Od pridjeva druge skupine prilog se tvori tako
da se u G jd. odbaci nastavak -is i doda nastavak -ĭter;
ako genitivna osnova završava na ent- ili ant-, doda
se -er.
acer, acr-is, acr-ĭter - oštro
brevis, brev-is, brev-ĭter - kratko
felix, felīc-is, felic-ĭter - sretno
prudens, prudent-is, prudent-er - razborito
constans, constant-is, constant-er - stalno
Stupnjevanje priloga
43. Prilog je u komparativu uvijek jednak
srednjem rodu komparativa pridjeva od kojega
potječe. (Za komparativ koji izraţava manji stupanj
upotrebljava se izraz minus... quam, a za jednakost
tam... quam).
Za superlativ priloga samo se završno -us muškog
roda pridjeva promijeni u -e:
pridjev prilog (komp.) prilog (superl.)
doctus doctius doctissĭme
gravis gravius gravissĭme
pulcher pulchrius pulcherrĭme
facĭlis facilius facillĭme
prudens prudentius prudentissĭme
maledĭcus maledicentius maledicentissĭme
magnifĭcus magnificentius magnificentissĭme
benevŏlus benevolentius benevolentissĭme
Nepravilni prilozi
bene (dobro) melius optĭme
male (loše) peius pessĭme
magnopěre (znatno) magis maxĭme
multum ili multo plus plurĭmum
44. Neki prilozi ne potječu od pridjeva, ali imaju
komparativ i superlativ:
diu (dugo) diutius diutissĭme
saepe (često) saepius saepissĭme
prae (prije) prius primo (ili primum)
prope (blizu) propius proxime
post (poslije) posterius postrēmo (postrēmum)
intra (unutra) interius intĭme
ultra (s onu stranu) ulterius ultĭme
supra (gore) superius summe
45. Neke posebnosti u tvorbi priloga:
a) ablativni oblici: primo (najprije, u prvom redu),
falso (laţno), una (zajedno), modo (upravo, samo)...
b) akuzativni oblici: partim (djelomice), ceterum
(uostalom), privatim (privatno)...
c) sraslice: hodie (hoc die; danas), pridie
(prethodnog dana), cotidie (svakodnevno),
magnopěre (vrlo)...
Prilozi mjesta
46. Mogu se podijeliti na 4 skupine:
1. stanje na mjestu; 2. kretanje prema mjestu; 3.
kretanje od mjesta; 4. kretanje mjestom.
Evo cijelog pregleda:
hic haec hoc (ovaj ova ovo): hic (ovdje); huc
(ovamo); hinc (odavle); hac (ovuda).
iste ista istud (taj ta to): istic (tu); istuc (tamo); istinc
(odatle); istac (tuda).
ille illa illud (onaj ona ono): illic (ondje); illuc
(onuda); illinc (odanle); illac (onamo).
is ea id (onaj ona ono, on ona ono): ibi (ondje); eo
(onamo); inde (odanle); ea (onuda).
idem eădem idem (isti ista isto): ibīdem (na istome
mjestu); eōdem (prema istome mjestu); indĭdem (od
istoga mjesta); eādem (istim mjestom).
qui quae quod (koji, koja, koje): ubi (gdje); quo
(kamo); unde (odakle); qua (kuda).
quis? quid? (tko? što?): ubi? (gdje?); quo? (kamo?);
unde? (odakle?); qua? (kuda?).
quicumque quaecumque quodcumque (kojigod,
kojagod, kojegod): quocumque (gdje god);
undecumque (odakle god); quacumque (kuda god).
aliquis aliquid (netko nešto): alicǔbi (negdje); alĭquo
(nekamo); alicunde (odnekle); alĭqua (nekuda).
quisque quaeque quidque (quodque) (svaki svaka
svako): ubīque (svagdje); ---- undĭque (od svakog
mjesta); ----
alius alia aliud (drugi): alĭbi (drugdje); alio
(drugamo); aliunde (od drugoga mjesta); alia
(drugud).
Brojevi
47. Brojevi se dijele na glavne, redne i dijelne.
Glavni brojevi: unus, 3 (jedan), duo, duae, duo (dva),
tres (m. i f.), tria (n.) (tri) itd.
Redni brojevi: primus, 3 (prvi), secundus, 3 (drugi),
tertius, 3 (treći) itd.
Primus je prvi od više njih, a prvi od dva jest prior
(m. i f.) i prius (n.) (= komparativ).
Secundus je drugi od više, a alter, altěra, altěrum
drugi od dva.
Dijelni brojevi: singǔli, ae, a (po jedan), bini, binae,
bina (po dva), terni, ternae, terna (po tri) itd.
Brojni prilozi: semel (jedanput), bis (dvaput), ter
(triput) itd.
Napomena: Sati i nadnevci označuju se rednim
brojem: Quota hora est? - Octava. Kolio je sati? -
Osam.
Anno millesimo nongentesimo decimo quinto.
Godine tisuću devetsto petnaeste.
Zamjenice
48. Zamjenice zamjenjuju imenice (imeničke
zamjenice) ili pridjeve (pridjevske zamjenice). Dijele
se na: lične, povratne, posvojne, pokazne, odnosne,
upitne, neodreĎene.
Lične zamjenice
49. 1. i 2. lice: ego (ja), nos (mi), tu (ti), vos (vi)
N ego nos
G mei nostri, nostrum
D mihi nobis
Ak me nos
Ab me nobis
N tu vos
G tui vestri, vestrum
D tibi vobis
Ak te vos
Ab te vobis
Oblici nostrum, vestrum rabe se uz partitivni G i uz
omnis: multi nostrum (mnogi od nas), tre vestrum (tri
od vas); omnium nostrum (svih nas). Oblici nostri,
vestri imaju objektno značenje, tj. na njih se odnosi
radnja izraţena imenicom: memoria nostri tua = tvoje
sjećanje na nas.
Prijedlog cum spaja se sa zamjenicom: mecum,
tecum, nobiscum, vobiscum: Dominus vobiscum.
3. lice (is, ea)
Ovdje treba razlikovati je li zamjenica povratna ili
nije. Ako zamjenica nije povratna, najčešće se rabi
zamjenica is, ea (on, ona). To je m. i f. od pokazne
zamjenice is, ea, id (onaj, ona, ono). Evo deklinacije
te zamjenice:
jd. mn.
m. f. m. f.
N is ea ii eae
G eius eius eorum earum
D ei ei iis iis (eis)
Ak eum eam eos eas
Ab eo ea iis iis
Primjeri:
Frater curam eius habet. Brat se brine za njega.
Frater curam sui habet. Brat se brine za sebe.
50. Povratna zamjenica jednaka je za jd. i za mn.
i za f. i m.: N -, G sui, D sibi, Ak se, Ab se.
Nominativa nema jer povratna zamjenica uvijek ima
ulogu objekta.
U latinskom se povratna zamjenica uvijek odnosi na
3. lice (jd. ili mn.), a za 1. i 2. lice - za razliku od
hrvatskoga - upotrebljava se lična zamjenica: ja se
hranim - nutrio me; ti se hraniš - nutris te; mi se
hranimo - nutrimus nos; vi se hranite - nutritis vos. Se
je u latinskome samo za 3. lice: on se hrani - nutrit se;
oni se hrane - nutriunt se.
Cum i se spajaju se u secum.
51. Posvojne zamjenice
meus, 3 (moj) noster, nostra, nostrum (naš)
tuus, 3 (tvoj) vester, vestra, vestrum (vaš)
suus, 3 (njegov) suus, 3 (njihov)
Meus, tuus, suus dekliniraju se kao bonus, 3, a
noster i vester kao piger, pigra, pigrum.
Vokativ m. od meus nepravilan je: mi fili (sine moj).
Suus, 3 ima uvijek povratno značenje, tj. odnosi se
na subjekt: Discipulus magistrum suum amat. Ako
treba kazati da se nešto odnosi na osobu koja nije
subjekt, upotrijebit će se pokazna zamjenica is, ea:
Accipe puerum et matrem eius et fuge in Aegyptum
(Mt 2,13). /eius = G od is/
52. Pokazne zamjenice
1. hic, haec, hoc (ovaj)
N hic, haec, hoc; hi, hae, haec
G huius horum, harum, horum
D huic his
Ak hunc, hanc, hoc; hos, has, haec
Ab hoc, hac, hoc his
2. iste, ista, istud (taj)
N iste, ista, istud isti, istae, ista
G istīus istorum, istarum, istorum
D isti istis
Ak istum, istam, istud istos, istas, ista
Ab isto, ista, isto istis
3. ille, illa, illud (onaj)
N ille, illa, illud illi, illae, illa
G illīus illorum, illarum, illorum
D illi illis
Ak illum, illam, illud illos, illas, illa
Ab illo, illa, illo illis
4. is, ea, id (onaj)
N is, ea, id ii (ei), eae, ea
G eius eorum, earum, eorum
D ei iis (eis)
Ak eum, eam, id eos, eas, ea
Ab eo, ea, eo iis (eis)
5. ipse, ipsa, ipsum (sam, isti)
N ipse, ipsa, ipsum ipsi, ipsae, ipsa
G ipsīus ipsorum, ipsarum, ipsorum
D ipsi ipsis
Ak ipsum, ipsam, ipsum ipsos, ipsas, ipsa
Ab ipso, ipsa, ipso ipsis
6. idem, eădem, idem (isti /već spomenuti/)
N idem, eădem, idem iīdem, eaedem, eădem
G eiusdem eorundem, earundem, eorundem
D eidem iisdem
Ak eundem,eandem,idem eosdem, easdem, eădem
Ab eodem,eadem,eodem iisdem
Ipse, ipsa, ipsum ističe osobu ili stvar: on sam,
upravo on, on osobno.
53. Odnosna zamjenica qui, quae, quod (koji,
koja, koje)
jd. mn.
N qui,quae,quod qui,quae,quae
G cuius quorum,quarum,quorum
D cui quibus
Ak quem,quam,quod quos,quas,quae
Ab quo,qua,quo quibus
Oblici quo, qua, quibus spajaju se sa cum: quocum,
quacum, quibuscum.
Odnosna zamjenica u latinskom stoji na početku
zavisne rečenice: Cicero, cuius eloquentia maxima
erat, consul fuit. Ciceron, čija je vještina govora bila
vrlo velika, bio je konzul.
Odnosna zamjenica slaţe se u rodu i broju s
imenicom na koju se odnosi, a padeţ se moţe
razlikovati, ovisno o sluţbi u rečenici (usp. navedeni
primjer, gdje je uloga različita). Kad je uloga ista,
slaţu se i u padeţu: Ecce agnus Dei qui tollit
peccatum mundi (Iv 1,29).
54. Upitne zamjenice. Glavne su ove:
1. quis? (m. i f.; tko?), quid? (n.; što?)
N quis quid
G cuius cuius rei
D cui cui rei
Ak quem quid
Ab quo qua re
2. Qui, quae, quod? Koji, koja, koje?
N qui, quae, quod qui, quae, quae
G cuius quorum, quarum, quorum
D cui quibus
Ak quem,quam,quod quos, quas, quae
Ab quo, qua, quo quibus
Zamjenica qui, quae, quod deklinira se kao odnosna
zamjenica.
Primjer imeničke upotrebe: Quis vos linguam
Latinam docet? Tko vas uči latinski jezik?
Primjer pridjevske upotrebe: Qui magister vos
linguam Latinam docet? Koji vas učitelj uči latinski
jezik?
Sloţenice od quis i qui
quisnam, quidnam? tko pak, što pak?
quinam, quaenam, quodnam? koji pak itd. Deklinira
se samo prvi dio: quisnam, cuiusnam...
3. Uter, utra, utrum? Koji od dvojice? Što od
dvoje?
N uter, utra, utrum? utri, utrae, utra?
G utrīus? utrorum, utrarum, utrorum?
D utri? utris?
Ak utrum,utram,utrum? utros, utras, utra?
Ab utro, utra, utro? utris?
Ako uz uter dolazi druga zamjenica, ta druga ide u G:
Uter eorum hoc fecit? Koji je od njih dvojice to
učinio?
Ako dolazi imenica, uter se slaţe s imenicom:
uter amicus? koji od dvojice prijatelja?
4. Qualis, quale? Kakav, kakva, kakvo?
5. Quantus, quanta, quantum? Kolik(i), kolika,
koliko?
Quot (samo za mn.; nepromj.), koliki (koliko): Quot
milites perierunt? Koliko je vojnika poginulo (koliki
su vojnici poginuli)?
55. Neodređene zamjenice (imeničke i
pridjevske)
Tvore se od quis ili qui i nepromjenljivog prefiksa
ali- ili sufiksa -piam, -quam, -dam, -que, -vis,
-lĭbet.
1. alĭquis, alĭquid (netko, nešto), im.
N alĭquis, alĭquid alĭqui, alĭqua
G alicūius, alicūius rei aliquorum, aliquarum rerum
D àlicui, àlicui rei aliquĭbus, aliquĭbus rebus
Ak alĭquem, alĭquid alĭquos, alĭqua
Ab alĭquo, alĭqua re aliquĭbus, aliquĭbus rebus
alĭqui, alĭqua, alĭquod (neki), pridj.
N alĭqui, alĭqua, alĭquod alĭqui,alĭquae,alĭqua
G alicūius aliquorum,-arum,-orum
D àlicui aliquĭbus
Ak alĭquem, alĭquam, alĭquod alĭquos,-as,-a
Ab alĭquo, alĭqua, alĭquo aliquĭbus
Alĭqui, alĭqua, alĭquod pridjev je od alĭquis, alĭquid.
Primjer: Alĭquem milĭtem vidi in foro. Vidio sam
nekog vojnika na forumu.
Nakon veznika si, nisi, num, sive, seu umjesto
alĭqui, alĭqua, alĭquod dolazi qui, quae ili qua,
quod. Tako je u nekim slučajevima i u hrvatskom:
Ako tko /= bilo tko/ doĎe, neka ...
Num quem servum vidisti? Jesi li vidio kojeg (=bilo
kojeg) slugu?
2. Quidam, quaedam, quiddam (imenička);
quoddam (pridjevska): netko, nešto; neki, neka, neko
jd.
N quidam, quaedam, quiddam (im.), quoddam
(pridj.)
G cuiusdam (m. i f.) cuiusdam rei (im.) cuiusdam
(pridj.)
D cuidam (m. i f.) cuidam rei (im.) cuidam (pridj.)
Ak quendam, quandam, quiddam (z.) quoddam (pr.)
Ab quodam, quadam, quadam re (z.) quodam (pr.)
mn.
N quidam quaedam quaedam (im.) / quaedam (pr.)
G quorundam, quarundam, quarundam rerum/
quorundam
D quibusdam quibusdam rebus / quibusdam
Ak quosdam quasdam quaedam / quaedam
Ab quibusdam quibusdam rebus / quibusdam
3. Unusquisque (m.), unumquidque (n.) (svatko,
svaki; svašto): unus + quis + que (sklanjaju se prva
dva dijela)
G uniuscuiusque, D unicúique itd.
4. quivis, quaevis, quidvis (qui + vis /nepromj. od
volo/ = hoćeš) (kojigod, kojagod, kojegod); G
cuiusvis...
5. quilĭbet, quaelĭbet, quidlĭbet (koji /koja, koje/ mu
drago) /libet, bezl. = sviĎa se/; G cuiuslĭbet; D
cúilibet
6. Quisquis, quidquid (bilo koji): quoquo modo: na
bilo koji način.
7. Quisque, quidque (svatko, svašto)
8. Quisque, quaeque, quodque (pridj., svaki)
56. NeodreĎene zamjenice, sloţenice od uter
1. Uterque, utrăque, utrumque (oba, svaki od
dvojice) moţe biti samostalno ili uz drugu zamjenicu
ili imenicu: uterque moriatur (obojica umiru); kad ide
uz drugu zamjenicu, ta zamjenica dolazi u G: uterque
eorum (njih obojica, i jedan i drugi od njih dvojice);
ako doĎe uz imenicu, ta imenicu ostaje u istom
padeţu kao i ova zamjenica: uterque amicus (i jedan i
drugi prijatelj; oba prijatelja).
Ta pravila vrijede za sve sloţenice od uter.
2. Utervis, utrăvis, utrumvis (bilo koji od dvojice,
od dvije, od dvoje)
Uterlĭbet, utralĭbet, utrumlĭbet (koji mu drago od
dvojice)
3. Utercumque, utracumque, utrumcumque (koji
god od dvojice)
4. Alterǔter, alterǔtra, alterǔtrum (ili jedan ili
drugi od dvojice) (moţe se mijenjati samo jedan dio
ili oba: G alterutrīus ili alterīus utrīus itd.)
57. NeodreĎene zamjenice s negativnim
značenjem: Nemo, nihil, nullus, neuter
1. nemo (nitko) i nihil (ništa) dolaze dosta često.
Nemaju sve oblike pa neke posuĎuju od nullus
(oblici otisnuti svjetlije):
N nemo nihil
G nullīus nullīus rei
D nemini nulli rei
Ak neminem nihil
Ab nullo nulla re
U latinskome dolazi samo jedna negacija:
Nemo hoc dixit. Nitko to nije kazao.
Neminem vidi. Nikoga nisam vidio.
Nullam spem habeo. Nemam nikakve nade.
N.B.: Ako doĎu dvije negacije, značenje je pozitivno:
non nemo = netko
non nihil = nešto
nemo non = svatko, svi
nihil non = sve
2. Nullus, 3 (v. br. 59,3) pridjevska je zamjenica, tj.
dolazi uvijek uz imenicu, a nihil dolazi uvijek
samostalno.
3. Neuter, neutra, neutrum (nijedan od dvojice, ni
jedan ni drugi) sastoji se od negacije ne i uter. Moţe
doći i samostalno: neuter appropinquavit = ni jedan
ni drugi se nije pribliţio.
Ako je s drugom zamjenicom, ta je zamjenica u G:
neuter eorum; a ako je uz imenicu, imenica je u istom
padeţu: neuter amicus (nijedan od dvojice prijatelja).
Korelativne zamjenice (imeničke i pridjevske)
58. Neke zamjenice i pridjevi koji izraţavaju
kakvoću, veličinu i količinu u uzajamnom su odnosu
i po značenju i po obliku pa se zovu korelativnima.
Najvaţnije su: qualis, quale... talis, tale (kakav...
takav); quantus, 3 ... tantus, 3 (kolik... tolik); quot...
tot (koliki... toliki /kako brojni... tako brojni/ : samo u
mnoţini: quot capita tot sententiae, koliko glava
toliko mišljenja).
Pridjevske zamjenice
59. To su zamjenice koje se mijenjaju kao
pridjevi prve skupine, osim što u G jd. završavaju na
-ius, a u D jd. na -i.
1. alius, alia, aliud (drugi /meĎu mnogima/), G alīus,
D alĭi, Ak alĭum, alĭam, alĭud itd.
2. alter, altěra, altěrum (drugi od dva): G alterīus, D
altěri; Ak altěrum, altěram, altěrum itd. (alius i alter
mogu biti i korelativi: alius... alius... alius... jedan...
drugi... drugi...: alius esurit, alius sitit, alius ebrius est
- jedan je gladan, drugi ţedan, drugi se opet opija;
alteri dimicant, alteri quiescunt - jedni se bore, drugi
se odmaraju).
3. nullus, nulla, nullum (nijedan od mnogih): G
nullīus, D nulli, Ak nullum, nullam, nullum itd.
4. solus, sola, solum (sam) G solīus, D soli, Ak
solum, solam, solum itd. /pridjevska zamjenica
"solus" često se prevodi prilogom "samo": solis
Romanis = samim Rimljanima (samo R.).
5. totus, tota, totum (sav, cio), G totīus, D toti, Ak
totum, totam, totum itd.
6. ullus, ulla, ullum (neki): G ullīus, D ulli, Ak
ullum, ullam, ullum itd.
7. unus, una, unum (jedan): G unīus, D uni, Ak
unum, -am, -um, Ab uno, una, uno
8. uter, utra, utrum, v. br. 54,3
9. nonnullus, nonnulla, nonnullum (neki): G
nonnullīus, D nonnulli, Ak nonnullum, -am, -um itd.
Glagoli
60. Latinski glagoli mijenjaju se po licima,
brojevima, vremenima i načinima.
61. Latinski glagoli spreţu se po 4 konjugacije:
prva u infinitivu prezenta aktivnog ima nastavak -are,
druga -ēre, treća -ěre i četvrta -īre.
Kada se uči glagol, treba naučiti sve osnovne oblike:
I. laudo, laudare, laudavi, laudatum (hvaliti)
II. moněo, monēre, monǔi, monĭtum (opominjati)
III. lego, legěre, legi, lectum (čitati)
IV. audĭo, audīre, audīvi, audītum (čuti).
Umjesto infinitiva u rječniku se redovito navodi
samo oznaka za konjugaciju po kojoj se glagol
mijenja. Tako npr. za glagole 1. konjugacije dosta je
navesti: laudo, 1. To znači da je glagol pravilan i da
se drugi oblici mogu lako izvesti: laudo, laudare,
laudavi, laudatum. Za ostale spomenute glagole u
rječniku se navodi ovako: moneo, 2, ǔi, ĭtum
(=moneo, monēre, monǔi, monĭtum); lego, 3, legi,
lectum (= lego, legěre, legi, lectum); audio, 4, audivi,
audītum).
62. Glagolski oblici u latinskome jeziku tvore se
od tri osnove: od prezentske, perfektne i od osnove
supina (zato te oblike treba učiti uz svaki glagol:
prezent, perfekt, infinitiv, supin).
63. Prezentska se osnova dobije tako da se prvom
licu odbije nastavak, a od nje se tvore ova vremena:
1. indikativ prezenta, 2. ind. imperfekta, 3. futur I. 4.
konjunktiv prezenta, 5. konjunktiv imperfekta, 6.
imperativ prezenta, 7. imperativ futura, 8. particip
prezenta, 9. gerundiv, 10. infinitiv prezenta.
1. laudo moneo lego audio
2. laudabam monebam legebam audiebam
3. laudabo monebo legam audiam
4. laudem moneam legam audiam
5. laudarem monerem legerem audirem
6. lauda mone lege audi
7. laudato moneto legĭto audīto
8. laudans monens legens audiens
9. laudandi monendi legendi audiendi
10. laudare monere legěre audire
64. Od perfektne osnove tvore se: 1. indikativ
perfekta, 2. indikativ pluskvamperfekta, 3. indikativ
futura II., 4. konjunktiv perfekta, 5. konjunktiv
pluskvamperfekta, 6. infinitiv perfekta:
1. laudavi monui legi audivi
2. laudaveram
3. laudavero
4. laudaverim
5. laudavissem
6. laudavisse
N.B.: Nastavci su jednaki za sve 4 konjugacije pa ih
nije potrebno pisati!
65. Od osnove supina, koja se dobije odbaci-
vanjem nastavka -um (laudat-um, monĭt-um, lect-um,
audīt-um), dodavanjem odgovarajućih nastavaka
(jednakih za sve konjugacije) tvore se ovi oblici:
1. particip futura (sklanja se kao pridjev s 3
završetka),
2. infinitiv futura (sloţen od participa futura i
infinitiva prezenta glagola sum):
1. laudat- monit- lect- audit- + ūrus, 3
2. laudat-urum esse itd.
Napomena: Latinski jezik nema posebnog oblika za
kondicional kao u hrvatskom (ja bih došao) - to se
izraţava konjunktivom, što će se vidjeti kasnije.
Konjugacija glagola sum, esse, fui, - = biti
66. Premda je glagol sum vrlo nepravilan, donijet
ćemo sve njegove oblike prije pravilnih konjugacija
jer on dolazi vrlo često.
Indikativ
Prezent Imperfekt
sum eram
es eras
est erat
sumus erāmus
estis erātis
sunt erant
Futur I. Perfekt
ero fui
eris fuisti
erit fuit
erĭmus fuĭmus
erĭtis fuistis
erunt fuērunt
Plpf. Futur II.
fuěram fuěro
fuěras fuěris
fuěrat fuěrit
fuerāmus fuerĭmus
fuerātis fuerĭtis
fuěrant fuěrint
Konjunktiv
Prezent Imperfekt
sim essem
sis esses
sit esset
simus essēmus
sitis essētis
sint essent
Perfekt Pluskvamperfekt
fuěrim fuissem
fuěris fuisses
fuěrit fuisset
fuerĭmus fuissēmus
fuerĭtis fuissētis
fuěrint fuissent
Imperativ
Prezent Futur
es esto, esto
este estōte, sunto
Particip
Prezent Futur
nedostaje futurum, am, um esse (ili: fore)
futuros, as, a esse (ili: fore)
N.B.: U glagola sum nedostaju supin, particip
prezenta, gerund i gerundiv te svi pasivni oblici.
67. Sloţenice glagola sum. Isto kao sum spreţu
se i njegove sloţenice, načinjene najčešće s pomoću
kojeg prijedloga ili priloga. Glavne su:
ab-sum, ab-esse, a-fui = biti daleko, odsutan
ad-sum, ad-esse, af-fui = biti blizu, prisutan
inter-sum, inter-esse, inter-fui = biti usred,
sudjelovati
pos-sum /2. lice: pot-es/, posse, potui = moći
prae-sum, prae-esse, prae-fui = biti na čelu,
predsjedati
pro-sum, prod-esse, pro-fui = koristiti
Naglasak: u intersum na predzadnjem, u intěrest na
trećem od kraja.
Napomena za glagole prosum i possum: u prvoga
ispred samoglasnika e umeće se d, a u drugoga s
postaje t: pro-sum, prod-es; pos-sum, pot-es;
Aktiv i pasiv četiriju konjugacija
68. Nakon glagola sum i njegovih sloţenica na
redu su oblici pravilnih glagola četiriju konjugacija.
AKTIV
Indikativ
69. Prezent
laud-o mon-ěo leg-o aud-ĭo
laud-as mon-es leg-is aud-is
laud-at mon-et leg-it aud-it
laud-āmus mon-ēmus leg-ĭmus aud-īmus
laud-ātis mon-ētis leg-ĭtis aud-ītis
laud-ant mon-ent leg-unt aud-ĭunt
Imperfekt
laud-abam mon-ebam leg-ebam aud-iebam
laud-abas mon-ebas leg-ebas aud-iebas
laud-abat mon-ebat leg aud-iebat
laud-abamus mon-ebamus leg aud-iebamus
laud-abatis mon-ebatis leg aud-iebatis
laud-abant mon-ebant leg aud-iebant
Futur I.
laud-abo mon-ebo leg-am aud- iam
laud-abis mon-ebis -es aud-ies
laud-abit mon-ebit -et aud-iet
laud-abĭmus mon-ebĭmus -emus aud-iēmus
laud-abĭtis mon-ebĭtis -etis aud-iētis
laud-abunt mon-ebunt -ent aud-ĭent
Perfekt
laudav-i monu-i leg-i audiv-i
-isti
-it
-ĭmus
-istis
-erunt
Pluskvamperfekt
laudav-eram monu- leg- audiv-
-eras
-erat
-erāmus
-erātis
-erant
Futur II.
laudav-ěro monu-ěro leg-ěro audiv-ěro
-ěris
-ěrit
-erĭmus
-erĭtis
-ěrint
Konjunktiv
Prezent
laud-em mon-ěam leg-am aud-ĭam
laud-es mon-ěas leg-as aud-ĭas
laud-et mon-ěat leg-at aud-ĭat
laud-ēmus mon-eāmus leg-amus aud-iāmus
laud-ētis mon-eātis leg-atis aud-iātis
laud-ent mon-ěant leg-ant aud-ĭant
Imperfekt
laudarem monērem leg-ěrem aud-irem
-ares -ēres -ěres -ires
-aret -ēret -ěret -iret
-arēmus -erēmus -erēmus -irēmus
-arētis -erētis -erētis -irētis
-arent -ērent -ěrent -īrent
Perfekt
laudav-ěrim monu- leg- audiv-
-ěris
-ěrit
-erĭmus
-erĭtis
-ěrint
Pluskvamperfekt
laudav-issem monu- leg- audiv-
-isses
-isset
-issēmus
-issētis
-issent
Imperativ
Prezent
laud-a mon-e leg-e aud-i
laud-āte mon-ēte leg-ĭte aud-īte
Futur
laud-āto mon-ēto leg-ĭto aud-īto
laud-āto mon-ēto leg-ĭto aud-īto
laud-atōte mon-etōte leg-itōte aud-itōte
laud-ānto mon-ēnto leg-unto aud-iunto
Infinitiv
Prezent
laud-are mon-ēre leg-ěre aud-īre
Perfekt
laudav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse
Futur
laudat-ūrum, am, um esse monit- lect- audit-
laudat-ūros, as, a esse monit- lect- audit-
Particip
Prezent
laud-ans, antis; mon-ens, entis; leg-ens, entis; aud-
ĭens, ientis
Futur
laudat-ūrus, 3; monit-ūrus, 3; lect-ūrus, 3; audit-ūrus,
3
Gerund
G laud-andi mon-endi leg-endi aud-iendi
D laud-ando -endo -endo -iendo
Ak laud-andum -endum -endum -iendum
Ab laud-ando -endo -endo -iendo
Supin
laudāt-um monĭt-um lect-um audīt-um
Napomena. Indikativ futura II. jednak je konjunktivu
perfekta u svim licima osim u 1. jd.
Imperativ ima dva vremena: prezent i futur. Imperativ
futura upotrebljava se osobito u zakonima.
Gerund je neka vrsta glagolske imenice (ima kose
padeţe jd.).
U infinitivu futura particip futura naveden je u
akuzativu (laudaturum, am, um esse) jer u
rečenicama dolazi obično u akuzativu (objektne
rečenice).
PASIV
70. Pasiv mogu imati prijelazni glagoli (koji
imaju objekt u akuzativu), a neprijelazni samo u
bezličnom značenju (3. l. jd.)
Pasivni oblici mogu biti jednostavni (jedna riječ) i
sloţeni (s pomoćnim glagolom).
71. Jednostavna pasivna vremena tvore se tako da
se aktivnim oblicima završetak za aktiv zamijeni
završetkom za pasiv. Evo tih završetaka:
aktivni završetak pasivni završ.
1.l. jd. o/m r
2.l. jd. s ris
3.l. jd. t tur
1.l. mn. mus mur
2.l. mn. tis mini
3.l. mn. nt ntur
Evo primjerâ pretvaranja aktiva u pasiv:
laud-a-ba-m : laud-a-ba-r
mon-e-ba-m : mon-e-ba-r
leg-e-ba-mus : leg-e-ba-mur
aud-ie-ba-s : aud-ie-ba-ris
mon-e-bu-nt : mon-e-bu-ntur
Jedina iznimka: 2. l. jd. futura I. prve i druge
konjugacije mijenjaju završetak -bi- u -bě-:
laud-a-bi-s : laud-a-bě-ris
mon-e-bi-s : mon-e-bě-ris
72. Sloţena pasivna vremena tvore se od
participa perfekta i od glagola esse. Evo cijelog
pregleda:
indikativ pf.: part. pf. + sum, es...
ind. plpf.: part. pf. + eram, eras...
ind. ft. II: part. pf. + ero, eris...
konj. pf.: part. pf. + sim, sis...
konj. plpf.: part. pf. + essem, esses...
73. Particip pf. tvori se tako da se od supina
aktivnog odbaci nastavak -um i doda -us, -a, -um.
Kada se uči glagol, uvijek se uči i supin (on se u
rječnicima uvijek naznačuje):
supin aktivni: laudatum, ptc. pf.: laudatus, 3
monĭtum, ptc. pf.: monĭtus, 3
lectum, ptc. pf.: lectus, 3
audītum, ptc. pf.: audītus, 3
Particip perfekta deklinira se kao pridjev bonus, 3:
Pueri laudati sunt. Dječaci su pohvaljeni.
Puellae laudatae sunt. Djevojčice su pohvaljene.
74. Infinitiv pasivni u 1., 2. i 4. konjugaciji dobije
se tako da se umjesto završetka -re doda završetak -ri;
u glagolima 3. konjugacije umjesto završetka -ere
doda se završetak -i.
Primjeri (inf. aktivni): laudare, monere, audire
(inf. pas.): laudari, moneri, audiri
3. konj.: legere : legi
75. Infinitiv perfekta pasivnog tvori se od part. pf.
u akuzativu jd. ili mn. i inf. pomoćnog glagola esse.
laudatum, am, um (laudatos, as, a) esse
monĭtum, am, um (monĭtos, as, a) esse
lectum, am, um (lectos, as, a) esse
audītum, am, um (audītos, as, a) esse
76. Infinitiv futura pasivnog tvori se od supina
aktivnog (nepromjenljiv) i od iri (takoĎer nepromjen-
ljivo; to je infinitiv prezenta pasivnog/bezličnog od
glagola ire = ići: laudatum iri, monĭtum iri; lectum iri;
audītum iri = (odgovara francuskom aller + infinitiv)
77. Gerundiv je glagolski pridjev koji se deklinira
kao pridjevi na -us, -a, -um. Tvori se tako da se 1.
licu ind. prez. odbaci -o (1. konj.: laud-o), -eo (2.
konj.: mon-eo), -o (3. konj.: leg-o) i -io (4. konj.:
aud-io) i doda odgovarajući nastavak: -andus 3,
-endus 3, -endus 3, -iendus 3:
laud-andus, -anda, -andum
mon-endus, -enda, -endum
leg-endus, -enda, -endum
aud-iendus, -ienda, -iendum
78. Supin pasivni dobije se tako da se supinu
aktivnom odbaci završno -m; on je nepromjenljiv:
laudātu, monĭtu, lectu, audītu.
Supin aktivni dolazi gotovo isključivo uz glagole
kretanja: Admonĭtum te venĭmus. (Cic.) - Došli smo
te opomenuti.
Supin pasivni ide uz pridjeve: horribile visu = strašan
da se vidi.
79. Pasiv četiriju konjugacija
Indikativ
Prezent
laud-or mon-eor leg-or aud-ĭor
laud-āris mon-ēris leg-ěris aud-īris
laud-ātur mon-ētur leg-ĭtur aud-ītur
laud-āmur mon-ēmur leg-ĭmur aud-īmur
laud-amĭni mon-emĭni leg-imĭni aud-imĭni
laud-antur mon-entur leg-untur aud-iuntur
Imperfekt
laud-ābar mon-ebar leg-ebar aud-iebar
laud-abāris mon-ebāris leg-ebāris aud-iebāris
laud-abātur mon-ebātur leg-ebātur aud-iebātur
laud-abāmur mon-ebāmur leg-ebāmur aud-iebāmur
laud-abamĭni mon-ebamĭni leg-ebamĭni aud-ebamĭni
laud-abantur mon-ebantur leg-ebantur aud-iebantur
Futur I.
laud-ābor mon-ēbor leg-ar aud-ĭar
laud-aběris mon-eběris leg-ēris aud-iēris
laud-abĭtur mon-ebĭtur leg-ētur aud-iētur
laud-abĭmur mon-ebĭmur leg-ēmur aud-iēmur
laud-abimĭni mon-ebimĭni leg-emĭni aud-iemĭni
laud-abuntur mon-ebuntur leg-entur aud-ientur
Perfekt
laud-ātus 3 sum monĭtus 3 lectus 3 audītus 3
es
est
laud-ati 3 sumus
estis
sunt
Pluskvamperfekt
laudat-us 3 eram… -i 3 eramus itd.
monĭt- eras monĭt-
lect- erat lect-
audit- audit-
Futur II.
laudat-us 3 ero -i 3 ero itd.
monĭt- eris
lect- erit
audīt- erĭmus
erĭtis
erunt
Konjunktiv
Prezent
laud-er mon-ěar leg-ar aud-ĭar
laud-ēris mon-eāris leg-āris aud-iāris
laud-ētur mon-eātur leg-ātur aud-iātur
laud-ēmur mon-eāmur leg-āmur aud-iāmur
laud-emĭni mon-eamĭni leg-amĭni aud-iamĭni
laud-entur mon-eantur leg-antur aud-iantur
Imperfekt
laud-ārer mon-ērer leg-ěrer aud-īrer
laud-arēris mon-erēris leg-erēris aud-irēris
laud-arētur mon-erētur leg-erētur aud-irētur
laud-arēmur mon-erēmur leg-erēmur aud-irēmur
laud-aremĭni mon-eremĭni leg-eremĭni aud-iremĭni
laud-arentur mon-erentur leg-erentur aud-irentur
Perfekt
Laudāt-us 3 sim monĭt-us 3 lect-us 3 audīt-us 3
sis
sit
laudat-i 3 simus monĭt-i 3 lect-i 3 audīt-i 3
sitis
sint
Pluskvamperfekt
laudāt-us 3 essem -i 3 essemus
monĭt- esses essetis
lect- esset essent
audīt-
Imperativ
Prezent
laud-āre mon-ēre leg-ěre aud-īre
laud-amĭni mon-emĭni leg-imĭni aud-imĭni
Futur
laud-ātor mon-ētor leg-ĭtor aud-ītor
laud-ātor mon-ētor leg-ĭtor aud-ītor
laud-antor mon-entor leg-untor aud-iuntor
Infinitiv
Prezent
laud-āri mon-ēri leg-i aud-īri
Perfekt
Laudāt-um, am, um esse / laudat-os, as, a esse
monĭt-
lect-
audīt-
Futur
laudāt- monĭt- lect- audīt- um iri
Particip
Perfekt
laudāt- monĭt- lect- audīt -us, -a, -um / -i, -ae, -a
Gerundiv
laud-andus, 3; mon-endus, 3; leg-endus, 3; aud-iendus,
3
Supin
laudāt-u monĭt-u lect-u audīt-u
Deponentni glagoli
80. To su glagoli koji imaju samo pasivni oblik, a
aktivno značenje. Zovu se deponentni upravo zato što
su "odloţili" (depono) prvotno pasivno značenje, a
zadrţali samo pasivni oblik.
1. konj.: imitāri, prez. imĭtor (oponašati) -tatus sum
2. konj.: verēri, prez. vereor (bojati se) -ĭtus sum
3. konj.: loqui, prez. loquor (govoriti) -cutus sum
4. konj.: largiri, prez. largior (dati, udijeliti) -gītus
sum
Ti se glagoli spreţu kao pasivni glagoli
odgovarajućih konjugacija: imĭtor kao laudor,
vereor kao moneor, loquor kao legor, largior kao
audior. Zato nije potrebno pisati oblike tih glagola.
Većina deponentnih glagola pripada 1. konjugaciji,
kao npr. imitor, imitari, imitātus sum.
Mnogo je manje glagola 2. konjugacije, npr.
confiteor, confitēri, confessus sum (priznati,
ispovjediti), profiteor, profitēri, professus sum
(zavjetovati)... Trećoj konjugaciji pripadaju: utor, uti,
usus sum (upotrebljavati), ab-utor, ab-uti, ab-usus
sum (potpuno upotrijebiti, zloupotrijebiti), nascor,
nasci, natus sum (roditi se)... Četvrtoj konjugaciji
pripadaju: assentior, assentiri, assensus sum
(pristati)...
Semideponentni glagoli
81. To su glagoli koji u jednostavnim vremenima
imaju aktivni oblik, a u sloţenima pasivni: audeo, 2,
ausus sum (usuditi se); gaudeo, 2, gavisus sum
(radovati se) i dr.
Glagoli na -io
82. Jednostavnih glagola na -io ima 15 (12
aktivnih i 3 deponentna), a s njihovim sloţenicama
pedesetak. Mijenjaju se po četvrtoj konjugaciji.
Razlike izmeĎu njih i drugih glagola 4. konjugacije
jesu ove:
a) na mjestu dugog i u ovim je glagolima i kratko
audio: audīmus capio: capĭmus
audītis capĭtis
audīte capĭte
audīto capĭto
b) i na završetku i ispred r prelazi u e, npr. od capěre:
cape (ne: capi), capěre (ne: capĭre), capěrem (ne:
capĭrem) itd.
U oblicima glagola capio koji slijede bit će istaknuto
i gdje se ono čuva od nastavka io: capio, 3, cepi,
captum = uzeti, osvojiti
AKTIV
Indikativ
Prezent Imperfekt Futur
cap-i-o cap-i-ēbam cap-ĭ-am
cap-is cap-i-ēbas cap-ĭ-es
cap-it cap-i-ēbat cap-ĭ-et
cap-ĭmus cap-i-ebāmus cap-i-ēmus
cap-ĭtis cap-i-ebātis cap-i-ētis
cap-ĭ-unt cap-i-ēbant cap-ĭ-ent
Konjunktiv
Prezent Imperfekt
cap-ĭ-am cap-ěrem
cap-ĭ-as cap-ěres
cap-ĭ-at cap-ěret
cap-i-āmus cap-erēmus
cap-i-ātis cap-erētis
cap-ĭ-ant cap-ěrent
Imperativ
Prezent Futur
2. cap-e 2. cap-ĭto 3. cap-ĭto
2. cap-ĭte 2. cap-itōte 3. cap-i-unto
Particip Infinitiv Gerund
Prezent Prezent
cap-i-ens cap-ěre G cap-i-endi
cap-i-entis D cap-i-endo
Ak cap-i-endum
Ab cap-i-endo
Napomena: svi drugi oblici tvore se pravilno od
perfektne osnove cep-i: cep-ěram; cep-ěro; cep-ěrim;
cep-issem; cep-isse.
PASIV
Indikativ
Prezent Imperfekt Futur
cap-ĭ-or cap-i-ēbar cap-ĭ-ar
cap-ěris cap-i-ebāris cap-i-ēris
cap-ĭtur cap-i-ebātur cap-i-ētur
cap-ĭmur cap-i-ebāmur cap-i-ēmur
cap-imĭni cap-i-ebamĭni cap-i-emĭni
cap-i-untur cap-i-ebantur cap-i-entur
Konjunktiv
Prezent Imperfekt
cap-ĭ-ar cap-ěrer
cap-i-āris cap-erēris
cap-i-ātur cap-erētur
cap-i-āmur cap-erēmur
cap-i-amĭni cap-eremĭni
cap-i-antur cap-erentur
Imperativ
Prezent Futur
2. cap-ěre 2. cap-ĭtor 3. cap-ĭtor
2. cap-imĭni 2. ---- 3. cap-i-untor
Infinitiv Gerundiv
Prezent
cap-i cap-i-endus, 3
Napomena. Sloţena vremena tvore se pravilno od
participa perfekta captus i odgovarajućeg oblika gl.
biti: captus sum, captus eram, captus ero, captus sim
itd.
83. Vaţniji glagoli na -io i njihove sloţenice.
capio, 3, cepi, captum (uzeti)
ac-cipio, 3, ac-cepi, ac-ceptum (primiti, prihvatiti)
in-cipio, 3, in-cepi, in-ceptum (započeti)
re-cipio, 3, re-cepi, re-ceptum (primiti, nastaviti)
cupio, 3, cupīvi, cupītum (ţeljeti)
facio, 3, feci, factum (činiti); impt. fac (umj. face)
satis-facio, 3, satis-feci, satis-factum (zadovoljiti)
per-ficio, 3, per-feci, per-fectum (izvršiti)
fugio, 3, fugi, fugĭtum (pobjeći)
Deponentni (mijenjaju se kao capio u pasivu)
gradior, gradi, gressus sum (ići)
pro-gredior, pro-grědi, pro-gressus sum
(napredovati, ići naprijed)
re-gredior, re-grědi, re-gressus sum (vraćati se, ići
natrag)
morior, mori, mortuus sum (umrijeti)
patior, pati, passus sum (trpjeti)
PERIFRASTIČNE KONSTRUKCIJE
Perifrastična konstrukcija aktivna
84. To je spoj participa futura aktivnog i oblika
glagola sum, esse, fui. Time se označuje radnja koja
će se upravo dogoditi ili koja se kani uskoro vršiti.
Npr.
Relicturus sum (relicturi sumus) urbem - Spremam se
(spremamo se) napustiti grad.
Glagol sum, esse, fui moţe biti i u prošlom vremenu:
Relicturus eram urbem - Upravo sam se spremao
napustiti grad.
Perifrastična konstrukcija pasivna
85. Spoj gerundiva i glagola sum, esse, fui zove
se perifrastična konstrukcija pasivna. Njome se izriče
radnja koja se mora činiti ili koju treba činiti. Sjetimo
se da gerundiv ima pasivno značenje: laudandus, 3 =
onaj koga treba hvaliti (onaj koji mora biti hvaljen).
Carthago delenda est. Kartagu treba razoriti (ili,
prevedeno pasivnom rečenicom: Kartaga treba biti
razorena.)
Vršilac radnje (tko treba što raditi) stavlja se u dativ:
Mihi legendus est liber = Ja trebam čitati knjigu.
Urbs relinquenda est mihi. = (Ja) moram napustiti
grad
Tako se tu prvi put susrećemo s upotrebom participa
futura i s gerundivom, a njihovi su oblici već dolazili
uz druge glagolske oblike.
Nepravilna ili atematska konjugacija
86. To su glagoli u kojih se u nekim licima
prezenta i vremenâ od prezentske osnove lični
nastavak dodaje na osnovu, bez tematskog vokala
(prva konjugacija ima tematski vokal a, a ostale e i i).
Uzmimo za primjer lego i fero:
leg-o fer-o
leg-i-s fer-s (!)
leg-i-t fer-t (!)
leg-ĭ-mus fer-ĭ-mus
leg-ĭ-tis fer-tis (!)
leg-u-nt fer-u-nt
Kako se vidi, u nekim licima glagola fero nedostaje
vokal koji povezuje osnovu i nastavak.
Ovo su atematski glagoli:
1. sum (jesam) i sloţenice
2. fero (nosim) i sloţenice
3. volo (hoću) i sloţenice, nolo /neću/, malo /više
volim/
4. eo (idem) i sloţenice, meĎu kojima: quaeo
(mogu); nequěo (ne mogu)
5. fio (postajem; dogaĎa se /bezl./ /i sloţenice/)
6. edo (jedem) (i sloţenice)
Glagol sum najnepravilniji je, i već smo ga vidjeli
(br. 66). Evo drugih modela:
87. fero, ferre, tuli, latum. Prezent smo već
vidjeli, a ostali su oblici pravilni:
perf.: tuli, -isti, -it, -ĭmus, -istis, -ērunt
impf.: fer-ebam, -ebas, -ebat, -ebamus, -ebatis,
-ebant.
plpf.: tul-eram, -eras, -erat, -erāmus, -erātis, erant
futur I: fer-am, -es, -et, -emus, -etis, -ent
futur II: tul-ěro, -ěris, -ěrit, -erĭmus, -erĭtis, -ěrint
konj. pr.: fer-am, -as, -at, -amus, -atis, -ant
konj. pf.: tul-ěrim, -ěris, -ěrit, -erĭmus, -erĭtis, -erint
konj. impf.: fer-rem, fer-res, ret, remus, retis, rent
konj. plpf.: tul-issem, tul-isses, isset, issemus, issetis,
issent
impt. pr.: fer, fer-te; impt. futura: fer-to, fer-to,
fer-tote, fer-unto.
inf. prez. fer-re; inf. perfekta: tul-isse; inf. futura:
lat-urum, -am, -um esse; -uros, -as, -a esse
Particip prez. fer-ens, -ntis; part. futura: lat-urus, a,
um
gerund: G fer-endi, D fer-endo, Ak ad fer-endum, Ab
fer-endo
supin: lat-um
Pasivni oblici tvore se pravilno od aktivnih.
88. Sloţenice od fero:
affěro, afferre, attǔli allātum = donijeti
au-fěro, auferre, abstǔli, ablātum (odnijeti) (usp.
ablativus = ablativ)
of-fěro, of-ferre, obtǔli, oblātum - prinositi, nuditi
(usp. offertorium = ofertorij)
prae-fěro, prae-ferre, praetǔli, praelātum - više
voljeti
trans-fěro, trans-ferre, trans-tǔli, trans-lātum -
prenijeti itd.
89. Volo, velle, volui (htjeti), nolo, nolle, nolui
(ne htjeti), malo, malle, malui (više voljeti)
Ti glagoli nemaju supina, gerunda i gerundiva, a u
prezentu i oblicima koji se tvore od prezenta imaju
neke nepravilnosti.
Indikativ
Prezent
volo nolo malo
vis non vis mavis
vult non vult mavult
volǔmus nolǔmus malǔmus
vultis non vultis mavultis
volunt nolunt malunt
Imperfekt
volebam nolebam malebam
volebas itd. nolebas itd. malebas itd.
Futur I
volam nolam malam
voles itd. noles itd. males itd.
Perfekt
volui nolui malui
voluisti itd. noluisti itd. maluisti itd.
Pluskvamperfekt
voluěram noluěram maluěram
voluěras itd. noluěras itd. maluěras itd.
Futur II.
voluěro noluěro maluěro
voluěris itd. naluěris itd. maluěris itd.
Konjunktiv
Prezent
velim nolim malim
velis nolis malis
velit nolit malit
velīmus nolīmus malīmus
velītis nolītis malītis
velint nolint malint
Imperfekt
vellem nollem mallem
velles itd. nolles itd. malles itd.
Perfekt
voluěrim noluěrim maluěrim
voluěris itd. noluěris itd. maluěris itd.
Pluskvamperfekt
voluissem noluissem maluissem
voluisses itd. noluisses itd. maluisses itd.
Imperativ
Prezent
-------- noli, nolīte ---------
Futur
---------- nolīto, nolitōte --------
Infinitiv
Prezent
velle nolle malle
Perfekt
voluisse noluisse maluisse
Particip
Prezent
volens, -ntis nolens, -ntis ----------
90. Eo, ire, ii (ivi), itum = ići
Ovaj glagol ima nepravilnosti u prezentu i u oblicima
koji se tvore od prezenta, a pravilan je u perfektu i
vremenima koja se tvore od perfekta i od supina.
Indikativ
Prezent Imperfekt
e-o i-bam
i-s i-bas
i-t i-bat
i-mus i-bāmus
i-tis i-bātis
e-unt i-bant
Futur I. Perfekt
i-bo iv-i
i-bis iv-isti
i-bit iv-it
i-bĭmus iv-ĭmus
i-bĭtis iv-istis
i-bunt iv-ērunt
Pluskvamperfekt Futur II.
iv-ěram iv-ěro
iv-ěras itd. iv-ěris itd.
Konjunktiv
Prezent Imperfekt
e-am i-rem
e-as itd. i-res itd.
Perfekt Pluskvamperfekt
iv-ěrim iv-issem
iv-ěris itd. iv-isses itd.
Imperativ
Prezent Futur
i, i-te i-to, i-to, i-tōte, e-unto
Infinitiv
Prezent Perfekt Futur
i-re iv-isse it-ūrum, am, um esse
-ūros, as, a esse
Particip Gerund
Prezent Futur G e-undi
i-ens, e-untis it-ūrus, 3 D e-undo
Ak ad e-undum
Ab e-undo
Supin: itum
Napomena: u perfektu i u vremenima koja se od
njega tvore često ispada suglasnik v pa umjesto ivi
imamo ii, umjesto ivěram oblik iěram itd. Tako i u
sloţenicama imamo npr. exii i exivi i sl.
91. Sloţenice od eo
ex-ěo, 4, exĭi, exĭtum (izići)
per-ěo, 4, perĭi (part. ft.: peritūrus) (poginuti)
red-ěo, 4, redĭi, redĭtum (vratiti se) itd.
92. Glagoli queo (mogu) i nequeo (ne mogu)
I to su sloţenice od eo te se mijenjaju na isti način.
Mnogi oblici ovih glagola nedostaju.
Indikativ
Prezent: queo, quis, quit, quimus, quitis, queunt
nequeo, nequis, nequit, nequimus, nequītis,
nequeunt
Imperfekt: quibam, quibat; nequibam, nequibat,
nequibant
Perfekt: quivi, quivit, quiverunt; nequivi, nequisti,
nequivit, nequiverunt
Futur I: quibo, quibunt; nequibo, nequibunt
Futur II: quivěro; nequivěro, nequivěrit
Pluskvamperfekt: qui(v)ěram, quiěrat; nequi(v)ěrat,
nequi(v)ěrant
93. Glagol fio, fieri, factus sum = postati,
dogoditi se
Indikativ
Prezent Imperfekt
fi-o fi-ēbam
fi-s fi-ēbas
fi-t fi-ēbat
fi-mus fi-ebāmus
fi-tis fi-ebātis
fi-unt fi-ēbant
Futur I. Perfekt
fi-am fact-us, 3 sum
fi-es fact-us, 3 es itd.
fi-et
fi-ēmus facti, 3, sumus itd.
fi-ētis
fi-ent
Pluskvamperfekt Futur II
factus, 3, eram itd. factus, 3, ero itd.
Konjunktiv
Prezent Imperfekt
fi-am, fi-as itd. fi-erem, fi-eres itd.
itd.
Imperativ
Prezent Futur
fi, fi-te fi-to, fi-to, fi-tōte
Infinitiv
Prezent Perfekt
fi-eri fact-um, am, um esse
fact-os, as, a esse
Futur (neprijelazan)
fut-urum, am, um esse (ili: fore)
fut-uros, as, a esse (ili: fore)
Futur (pasiv): fact-um iri
Particip
Perfekt Futur
fact-us, a, um fut-ūrus, a, um
Gerundiv
fac-iendus, a, um
Napomena. Fio u bezličnom obliku znači dogoditi se: fit, fiebat, fiet, factum est, factum erat + ut (dogaĎa se...
da)
94. Glagol edo, 3, edi, esum (jesti)
Glagol je uglavnom pravilan (kao lego, 3), ali uz
neke pravilne oblike ima i nepravilne, npr. ed-is ili es,
ed-it ili est, ed-itis ili estis itd.
Nepotpuni glagoli
95. To su glagoli koji nemaju prezent i oblike
koji se tvore od prezenta. Glavni su: coepi, memĭni,
novi, odi.
96. Glagol coepi, coepisse, coeptum (počeo sam)
Ima samo perfekt i vremena koja se tvore od njega.
Za prezent sluţi glagol incipio, 3, incepi, inceptum
(započeti).
97. Glagol memĭni, meminisse (sjećam se,
dozivam u sjećanje) ima samo perfekt i vremena koja
se od njega tvore. Označava svršenu radnju, ali čije
posljedice još traju. Zato perfekt označava sadašnju
radnju (prezent).
Oblici. Perfekt: memĭn-i, memin-isti itd.; plpf.:
memin-ěram itd.; futur II: memin-ěro itd.; impt.
futura: memento, mementote; infinitiv perf.:
meminisse.
Budući da memini znači sjećam se, dozvao sam u
sjećanje (perfekt = prezent), za perfekt se
upotrebljava deponentni glagol recordor, recordari,
recordatus sum.
98. Glagol novi, novisse (upoznao sam, znam)
ima samo perfekt i vremena koja se tvore od njega.
Perfekt označava rezultat radnje, sadašnjost: upoznao
sam, tj. znam.
Za prezent i vremena koja se tvore od njega
upotrebljavaju se drugi glagoli: nosco, cognosco ili
pak scio = znati.
99. Glagol odi, odisse (mrzim) ima takoĎer samo
perfekt i vremena koja se od njega tvore. Označava
rezultat radnje (zamrzio sam, tj. mrzim). Za perfekt
sluţi deponentni glagol detestor, detestari, detestatus
sum: detestatus sum aliquem = mrzio sam nekoga.
100. Drugi nepotpuni glagoli: aio, inquam, fari
(reći)
Sva tri znače otprilike isto, ali im je uporaba pomalo
specifična. Mnoga lica nedostaju, najčešće se
upotrebljavaju u trećem licu: ait, inquit, fatur.
101. Glagoli quaeso, ave, salve, vale, cedo
Quaeso (mn. quaesumus) izraz je poštovanja u
izravnom obraćanju: Reci mi, molim... Dolazi vrlo
često u molitvama: Praesta, quaesumus, omnipotens
Deus...
102. Ave, avete, aveto imperativi su glagola aveo
koji je nestao iz upotrebe. To je pozdravna riječ: Ave,
Maria, gratia plena...
103. Salve, salvete, salveto takoĎer su imperativi
iščezlog glagola salveo, koji sluţi za pozdrav i vrlo je
blizak prethodnomu: Salve, Regina, mater
misericordiae...
104. Vale, valete, valeto upotrebljava se kao
pozdrav na rastanku (zdrav bio!): Vale, amice mi
carissime! To je imperativ od gl. valeo, 2: biti dobro,
dobro se osjećati.
Bezlični glagoli
105. To su glagoli koji se ne mogu odnositi na
odreĎenu osobu (subjekt), nego dolaze samo u 3. licu.
Najčešće se odnose na atmosferske pojave.
pluit (prez.), pluit (pf.) - kiši, pada kiša
tonat, tonuit - grmi
Glagoli koji izraţavaju duševni osjećaj
106. misěret (me), miserēre, miseruit - ţao (mi) je
koga
paenĭtet (me), paenitēre, paenituit - kajem se
pudet (me), pudēre, puduit - stid (me) je itd.
Ti glagoli imaju posebnu konstrukciju: osoba kojoj je
ţao, koja se kaje... dolazi u akuzativ, a osoba koja se
ţali ili zbog koje se osjeća kajanje... dolazi u G:
Miserere nostri (G od nos = mi), Domine - Smiluj
nam se, Gospodine! Ako je objekt izraţen
zamjenicom srednjeg roda, ona dolazi u nominativu:
Hoc (= nominativ) me (= akuzativ) non pudet (Toga
se ne stidim).
Glagoli relativno bezlični
107. To su glagoli koji osim jd. imaju i mn., ali
uvijek je riječ o stvarima ili pojavama, ne o osobama.
decet (me), decēre, decuit - priliči (da ja), dolikuje
iuvat (me), iuvāre, iuvit - sviĎa (mi) se
licet (mihi), licēre, licuit - dopušteno (mi) je itd.
Te (=akuzativ) decet laus - Tebi dolikuje hvala.
Non omnia tibi licent. Nije ti sve (=sve stvari)
dopušteno.
Lični glagoli koji se mogu upotrijebiti i bezlično
108. Neki glagoli mogu se mijenjati po licima, a
mogu biti i bezlični. Evo nekih od njih:
intersum - sudjelovati u (bezl. intěrest = vaţno je)
accĭdo - pasti blizu (accĭdit = dogaĎa se)
contingo - dodirnuti (contingit - dogaĎa se)
fio - bivati, postati (fit - dogaĎa se)
pateo - biti otvoren (patet - jasno je)
consto - čvrsto stajati (constat - poznato je)
attineo, 2, tinui, tentum = drţati (attĭnet - odnosi se)
pertineo, 2, tinui, - = pruţati (pertĭnet - spada na)
evěnit - dogaĎa se; evenio - izlazim
convenio, 4 = skupiti se, sastati se (convěnit - slaţe
se, priliči)
praesto, 1, titi, titum - nadvladati (praestat - bolje je)
109. Za uporabu gl. intěrest dolaze ove
konstrukcije:
Meni/tebi/nama/vama je vaţno.
Mea/tua/nostra/vestra (=ablativ ţ. r.) intěrest.
Ali za: Svima nama/vama je vaţno =
Omnium nostrum/vestrum (= G) intěrest.
Hoc (nominativ, zamj. sr. r.) patris intěrest. Ovo je
ocu vaţno.
Drugi nepravilni glagoli
110. U svim konjugacijama ima nepravilnih
glagola, tj. koji odstupaju od modela navedenih za
pojedine konjugacije. U rječniku se navode svi
nepravilni oblici, ali su osnove često dosta različite
pa je dobro naučiti barem po jedan iz različitih vrsta.
Redovito je najviše nepravilnosti u perfektu pa se
prema njegovu obliku glagoli mogu i razvrstati.
I. konjugacija
- perfekt na -vi (većina glagola te konjugacije):
laudo, laudare, laudavi, laudatum = hvaliti
- perfekt na -ui: veto, vetare, vetui, vetĭtum =
zabraniti
- perfekt s udvostručenjem osnove: sto, stare, steti,
statum = stajati; do, dare, dedi, datum = dati...
- perfekt s produljenjem osnovnog samoglasnika:
iuvo, iuvare, iuvi, iutum = pomagati; lavo, lavare,
lavi, lautum = prati...
II. konjugacija
- perfekt na -vi: compleo, complere, complevi,
completum = ispuniti
- perfekt na -ǔi: moneo, monere, monǔi, monĭtum =
opomenuti; debeo, debere, debǔi, debĭtum = morati;
habeo, habere, habǔi, habĭtum = imati; doceo,
docere, docǔi, doctum = učiti; teneo, tenere, tenǔi,
tentum = drţati
- perfekt s produljenim osnovnim vokalom: sedeo,
sedere, sedi, sessum = sjediti; video, videre, vidi,
visum = vidjeti; moveo, movere, movi, motum =
pokrenuti
- perfekt na -si (g, c + s = x; g + t =ct; d,t + s ili t = ss
ili s): augeo, augere, auxi, auctum = povećati; iubeo,
iubere, iussi = zapovjediti; maneo, manere, mansi =
ostati
- glagoli bez supina: studeo, studere, studui, -, =
baviti se čime, studirati; timeo, timere, timui, -, =
bojati se
III. konjugacija
- perfekt na -vi: solvo, solvere, solvi, solutum =
razriješiti; peto, petere, petivi, petītum = traţiti;
quaero, quaerěre, quaesivi, quaesītum = pitati, traţiti
- perfekt na -ui: statuo, statuere, statui, statutum =
utvrditi; tribuo, tribuere, tribui, tributum =
pridonijeti; gigno, gignere, genui, genĭtum = roditi;
pono, ponere, posui, posĭtum = postaviti; colo,
colere, colui, cultum = njegovati
- perfekt na -si: dico, dicěre, dixi, dictum = reći;
duco, ducěre, duxi, ductum = voditi; iungo, iungěre,
iunxi, iunctum = spojiti; ungo, ungěre, unxi, unctum
= pomazati; vivo, vivěre, vixi, victum = ţivjeti;
scribo, scriběre, scripsi, scriptum = pisati; divĭdo,
dividěre, divisi, divisum = podijeliti; mitto, mittěre,
misi, missum = poslati
- perfekt na -i s produljenim osnovnim vokalom:
lego, legěre, legi, lectum = čitati; ago, agěre, egi,
actum = voditi, pokrenuti
- perfekt s udvostručenjem osnovnog vokala: cado,
caděre, cecĭdi, casum = pasti; tango, tangěre, tetĭgi,
tactum = dodirnuti; parco, parcěre, peperci, parsum =
oprostiti; credo, creděre, credidi, credĭtum =
vjerovati
- glagoli na -sco: cresco, crescere, crevi, cretum =
rasti; nosco, noscere, novi, notum = poznavati;
adolesco, adolescere, adolevi, adultum = rasti
IV. konjugacija
- perfekt na -vi (većina glagola ove konjugacije):
scio, scire, scivi, scitum = znati; nescio, nescire,
nescivi, nescītum = ne znati
- perfekt na -ui: aperio, aperire, aperui, apertum =
otvoriti
- perfekt na -si: vivo, vivěre, vixi, victum = ţivjeti
perfekt na -i: venio, venire, veni, ventum = doći
- deponentni glagoli: utor, uti, usus sum =
upotrijebiti; loquor, loqui, locutus sum = govoriti;
sequor, sequi, secutus sum = slijediti; nascor, nasci,
natus sum = roditi se; morior, mori, mortuus sum =
umrijeti.
razlikovati:
vinco, vincěre, vici, victum = pobijediti;
vivo, vivěre, vixi, victum = ţivjeti
vincio, vincire, vinxi, vinctum = vezati
Uzvici
111. Uzvici spadaju meĎu nepromjenljive riječi. U
ţivahnu govoru izraţavaju različite osjećaje: radost,
ţalost, čuĎenje...
vae! (s D): vae victis (jao pobijeĎenima!), vae soli
(jao samome: Ecl 4,10)
o! O insensati Galatae - O bezumni Galaćani (Gal
3,1).
Veznici
112. Veznici spadaju u nepromjenljivu vrstu riječi
i ovdje ih treba samo spomenuti. Oni povezuju riječi
ili rečenice. Mogu biti usporedni i zavisni. Njihovo je
značenje tijesno vezano za rečenicu pa će zato biti
obraĎeni u drugom dijelu, u sintaksi.
Veznik "i" u latinskom. Veznik "i" uspostavlja vezu
izmeĎu dviju ili više riječi (ili meĎu dvjema
rečenicama) i u latinskome se moţe različito izraziti:
1. et: prudentiam et modestiam
2. atque: prudentiam atque modestiam
3. -que: prudentiam modestiamque
4. ac: prudentiam ac modestiam
Svi ti veznici znače pribliţno isto: et povezuje tako
kao da samo stavlja riječi jednu do druge; atque i ac
uspostavljaju tješnju vezu izmeĎu riječi koje
povezuju; -que povezuje drugu riječ s prvom i kao da
na neki način izraţava da je druga riječ dopuna prvoj.
***
113. Najčešće latinske kratice
a.a. ad acta / a.D. anno Domini / c. caput; circa (uz
godinu) / cf. confer / e.g. exempli gratia (npr.) / etc. et
cetera / i.e. id est (tj.) / l. liber / l.c. loco citato / l.s.
loco sigilli / m.p. manu propria / m.s. manu scriptus
(liber) / N.N. nomen nescio / N.B. Nota bene! / p.
pagina / sc. scilicet / sq. et sequentes / s.v. sub voce /
v. vide
II. dio
S i n t a k s a padeža, glagola i rečenice
Glavni dijelovi rečenice jesu subjekt i predikat, a oni
sa svojim dopunama tvore subjektni, odnosno
predikatni skup.
1. Subjekt
114. Subjekt je u rečenici ono o čemu se govori.
Subjekt moţe biti imenica i svaka riječ koja moţe
imati ulogu imenice: Homini necesse est mori (Cic.).
Čovjeku je neizbjeţno umrijeti. Subjekt moţe biti neizraţen: Te exspectabo. Čekat ću te.
2. Predikat
115. Glagol je najvaţniji dio rečenice, njime se
izraţava ono što se ţeli reći (o subjektu: praedicare =
očitovati).
Predikat moţe biti glagolski i imenski. Glagolski je
kad je to glagol koji ima potpuno značenje.
Imenski je kada se sastoji od pridjeva ili imenice
zdruţenih s pomoćnim glagolom: Historia est
magistra vitae.
Katkada se pomoćni glagol izostavlja: Quot capita,
tot sententiae /=sunt/. Koliko glava, toliko mišljenja.
To je često u izrekama, a susreće se i u liturgijskim
poklicima: Verbum Domini. Mysterium fidei.
Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo.
3. Atribut
116. Atribut je pridjev ili particip u sluţbi pridjeva
koji se pridaje imenici i s njom čini logičnu i
gramatičku cjelinu. On imenici "pridijeva" odreĎenu
kakvoću po kojoj se ta imenica razlikuje od drugih
imenica. Primjer: Melior est certa pax quam sperata
victoria (Liv.).
4. Apozicija
117. Apozicija je imenica koja se dodaje drugoj
imenici da je bolje označi. Npr.: Historia, magistra
vitae, immortalitati commendatur (Cic.). Povijest,
učiteljica ţivota, povjerena je besmrtnosti.
Kad apozicija označava zanimanje, čast, sluţbu i sl.,
u latinskome dolazi iza imenice kojoj se dodaje: Plato
philosophus = filozof Platon.
Subjekt sa svojim dopunama tvori subjektni skup, a
predikat sa svojim dopunama predikatni skup. U
rečenici "Filius pertinax saepe monuit patrem suum
de hac re = Sin je često upozoravao svog oca na tu
stvar" "filius pertinax" je subjektni skup ("pertinax"
je atribut imenici "filius"), a "saepe monuit patrem
suum de hac re" predikatni je skup ("saepe" je
priloţna oznaka predikatu; "patrem suum" je izravni
objekt s atributom; "de hac re" je prijedloţni izraz,
neizravni objekt).
S i n t a k s a p a d e ž a
Nominativ
118. Nominativ je padeţ subjekta i njegovih
dodataka (imenski predikat, atribut, apozicija...).
Primjeri za to već su navedeni.
Dva nominativa. Nominativ kao sastavni dio
predikata dolazi osobito uz glagole fio (postajem),
videor (čini se da ja), elĭgor (izabran sam), nomĭnor
(imenovan sam), declaror (proglašen sam) itd.
Servius rex est declaratus (Liv.) = Servije je
proglašen kraljem.
U aktivnoj rečenici dolaze dva akuzativa: Ancum
Marcium regem populus creavit (Eutr.) = Anka
Marcija narod je učinio kraljem.
Ako je infinitiv uz videor i slične glagole kopulativni
glagol esse ili koji drugi s predikatnim dodatkom,
predikatni dodatak dolazi u nominativu (nominativ s
infinitivom): Vitae miserae mors finis esse videtur
(Cic.) = Čini se da je smrt kraj bijednu ţivotu.
Uz videor i slične glagole upotrijebljene bezlično
dolazi infinitiv ili infinitiv sa subjektom u akuzativu
(akuzativ s infinitivom): Mihi videtur te errorum
tuorum paenitere = Čini mi se da se kaješ za svoje
pogrješke.
Nominativ s infinitivom dolazi još uz glagole dicor
(govori se), trador (prenosi se), credor (vjeruje se)...
iubeor (zapovijeda mi se), vetor (zabranjuje mi se)...
Caesar venturus esse dicĭtur (Cic.) = Govori se da će
Cezar doći.
Simonides vetĭtus est navigare (Cic.) = Simonidi je
bilo zabranjeno da plovi.
Genitiv
119. Genitiv ovisan o imenicama. Subjektni G
precizira tko vrši radnju naznačenu imenicom, npr.
adventus Domini (dolazak Gospodinov): Dominus
advenit.
U izrazu timor mortis (strah od smrti) nije izraţeno
tko vrši radnju, ali se po smislu zna da je to objektni
G (smrt je tu objekt nečijega straha). Ponekad se
mora iz konteksta razabirati je li to subjektni ili
objektni G. Katkada izraz ipak moţe biti dvosmislen:
amor Dei moţe biti ljubav Boţja ili ljubav prema
Bogu.
Genitiv bližeg određivanja. Katkad se imenicom u G
pobliţe odreĎuje neka imenica: virtus iustitiae =
krepost pravednosti; verbum sapientiae = riječ
"mudrost" itd.
Posvojni G označuje pripadnost i podrijetlo: liber
discipuli = učenikova knjiga; Hic versus Plauti non
est = Taj stih nije Plautov.
Genitiv svojstva: homo magnae fortitudinis = čovjek
velike snage.
Fortis animi est non perturbari (Cic.) = Jakomu duhu
svojstveno je ne dati se smesti.
Katkad se doda riječ koja to izričito kaţe: Monere et
moneri proprium est verae amititiae (Cic.) =
Opomenuti i biti opomenut vlastito je istinskom
prijateljstvu (isto značenje bilo bi i bez riječi
"proprium").
Dijelni G označava dio cjeline: pars corporis = dio
tijela; prior horum = prvi od tih.
Katkada umjesto G dijelnog dolazi Ab s prijedlozima
ex ili de, osobito uz bojeve, pridjeve kakvoće i
superlative: quidam ex amicis = neki od prijatelja;
fidelissimus de servis = najvjerniji od slugu.
Genitiv uz pridjeve i participe: plenus spei = pun
nade (češće s G, ali moţe i s Ab: gratia plena);
veritatis diligens = koji voli istinu, istinoljubiv.
Dativ
120. Dativ moţe imati različita značenja.
Posvojni dativ. Kad se više naglašava stvar koja se
posjeduje negoli posjednik, u latinskom se radije
upotrebljava gl. esse i D. Tada će se umjesto: ille
multos servos habet, reći: illi multi servi sunt.
Kad je riječ o nečem apstraktnom, takoĎer se radije
upotrebljava glagol esse s D: Est homini cum deo
similitudo (Cic.) = Čovjek je sličan boţanstvu (tj. ima
sličnost, pripada mu sličnost).
Dativ koristi ili štete: Non scholae sed vitae discimus
(Sen.) = Ne za školu nego za ţivot učimo.
Dativ bliskosti ili etički dativ: upotrebljava se samo
za 1. i 2. lice ličnih zamjenica i izraţava ţivo
zanimanje govornika: Quid mihi Celsus agit? = Što
mi radi Celso? usp. hrv.: Što ti je ustrajnost!
Dativ uz pridjeve: najveći dio pridjeva koji u
latinskom traţe dativ ima istu konstrukciju i u
hrvatskom. Najčešći su ovi: utilis (koristan), salutaris
(spasonosan), noxius (škodljiv), similis (sličan) itd.
Nihil est naturae hominum accomodatius quam
beneficentia (Cic.) - Ništa nije priličnije ljudskoj
naravi nego činiti dobro.
Dativ uz glagole: mnogi glagoli u latinskome traţe
dativ. Evo nekih: resisto (opirem se), oboedio
(slušam = biti poslušan), assentio (slaţem se) itd.
Neki glagoli u lat. idu s dativom, a u hrv. s kojim
drugim padeţom, npr. benedico (blagoslivljam) itd.:
Benedicamus Domino = Blagoslivljajmo Gospodina.
Dativ cilja: Dies colloquio dictus est (Ces.) - UtvrĎen
je dan za razgovor.
Dvostruki dativ: Caesar equitatum suis auxilio misit
(Ces.) - Cezar je poslao konjaništvo u pomoć
svojima.
Akuzativ
121. Akuzativ je padeţ objekta i njegovih
dodataka. Objekt u akuzativu zove se izravni ili
direktni, a u drugim padeţima neizravni ili indirektni.
U kojem će padeţu biti objekt, ovisi o glagolu.
Objekt u akuzativu dolazi uz prijelazne glagole (u
tome se ne slaţu uvijek latinski i hrvatski).
Timeo Danaos et dona ferentes (Ak) = Bojim se
Danajaca (G) i kad nose darove.
In principio creavit Deus caelum et terram (Gn 1,1).
Akuzativ često dolazi uz bezlične glagole (v. br.
106).
Akuzativom se izražava dob: u akuzativ ide broj koji
označava godine, a iza njega dolazi particip natus (od
nascor): Hannibal novem annos natus in Hispaniam
profectus est = Hanibal je s devet godina (ili: u dobi
od devet godina) otišao u Španjolsku.
Dva akuzativa. Akuzativ objekta i njegova
predikatnog dodatka: Camillum parentem patriae
Romani appellaverunt (Liv.) = Rimljani su zvali
Kamila ocem domovine.
Ille misericordem se praebuit (Cic.) = Pokazao se
milosrdnim.
Akuzativ objekta i mjesta: Caesar milites flumen
transportavit (Ces.) = Cezar je prebacio vojnike preko
rijeke.
Akuzativ lica i stvari: Non te celavi sermonem Appii
(Cic.) = Nisam ti sakrio Apiin govor.
Uz glagole oro (molim, moleći traţim), rogo (traţim,
molim), peto (traţim /da dobijem/), quaero (pitam
/da saznam/):
Ablativ
122. Ablativ u pasivnoj rečenici i ablativ uzroka
Uz Ab u pasivnoj rečenici dolazi prijedlog a (ab):
Pompeius a Catone accusatus est (Cic.) - Pompej je
optuţen od Katona.
Bez prijedloga: Ventorum flatu nimii temperantur
calores (Cic.) - Prekomjerne vrućine ublaţuju se
duhanjem vjetrova.
Ablativ podrijetla. Servius natus est ex serva (Cic.) -
Servije je roĎen od ropkinje.
Ablativ udaljavanja ili razdvajanja. Themistocles
patria pulsus est (Nep.) - Temistoklo je protjeran iz
domovine.
Populus Romanus crudelissima servitute liberatus est
(Cic.) - Rimski je narod osloboĎen od vrlo okrutnog
ropstva.
Ablativ obilovanja ili lišenosti. Sapiens nulla re caret
(Sen.) - Mudrac ni u čemu ne oskudijeva.
Ablativ građe: anulus ex auro = prsten od zlata
Ablativ predmeta: De officiis = o duţnostima; De
bello Gallico = O Galskome ratu. De imitatione
Christi = O nasljedovanju Krista (kod nas u novije
vrijeme: Nasljeduj Krista); De civitate Dei = O drţavi
Boţjoj...
Ablativ ograničenja: Doctrina Graecia nos superabat
(Cic.) = Kulturom nas je Grčka nadvisivala.
Ablativ u usporeĎivanju: Neminem habeo clariorem
quam te ipsum (ili te ipso) (Cic.) = Nikoga ne
smatram slavnijim od tebe.
Ablativ sredstva i jedinstva: Cornĭbus tauri, apri
dentĭbus se tutantur (Cic.) = Bikovi se brane
rogovima, vepri zubima.
Ablativ uz neke glagole, npr. pedibus ire = ići pješice.
Ablativ društva: Mithridates cum uxore fugit (Eutr.)
= M. je pobjegao sa suprugom. Cum febri domum
redii (Cic.) = Vratio sam se kući s vrućicom.
Ablativ načina: Praestat cum dignitate cadere quam
cum ignominia servire (Cic.) = Bolje je pasti
dostojanstveno (s dostojanstvom) nego sramotno
sluţiti.
summa cum laude = s najvećom pohvalom (ocjena)
magna cum laude = s velikom pohvalom.
Ablativ uzroka: Non virtute hostium sed amicorum
perfidia decĭdi (Nep.) = Pao sam ne zbog snage
neprijatelja, nego zbog nevjere prijatelja.
Ablativ uz pridjeve dignus i indignus. Nulla vox
audita est populi Romani maiestate indigna (Ces.) -
Nije se čuo nijedan glas nedostojan veličanstva
rimskog naroda.
S i n t a k s a g l a g o l a
123. S obzirom na stanje glagoli se dijele na
aktivne, pasivne i deponentne (semideponentne), a s
obzirom na predmet radnje na prijelazne, neprijelazne
i povratne.
Pasivne oblike u cijeloj konjugaciji imaju prijelazni
glagoli.
Neprijelazni glagoli imaju pasivni bezlični oblik
(samo u 3. licu jd.; participi i gerundivi u sr. rodu): In
insulam ventum est (Cic.) = Došlo se na otok.
Resistendum senectuti est (Cic.) = Treba odoljeti
starosti.
Simili modo, postquam cenatum est…
Uz kopulativne glagole pasivnost se izriče u
infinitivu: Quanta vis amicitiae sit percipi potest
(Cic.) = Moţe se shvatiti (=moţe biti shvaćeno)
kolika je snaga prijateljstva.
Aktiv i pasiv
124. Obavijest o vršenju neke radnje moţe se dati
aktivnom i pasivnom rečenicom.
Aktiv: Pater vocat. Pater filium vocat. - Otac zove.
Otac zove sina.
Pasiv: Sanctificetur nomen tuum - neka se sveti ime
tvoje (sveti se ime tvoje).
Upotreba vremena u indikativu
Prezent
125. Prezentom se najčešće izraţava radnja koja se
dogaĎa u sadašnjosti, trenutna ili trajna: Virtus et
conciliat amicitias et conservat (Cic.) = Krepost
uspostavlja i čuva prijateljstva.
Imperfekt
126. Imperfekt izraţava radnju koja je u prošlosti
trajala ili se ponavljala: In principio erat Verbum, et
Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum (Io
1,1).
Perfekt
127. Ima dvije vrste perfekta: a) logički perfekt
izraţava radnju koja je završena u prošlosti, ali čiji
učinak još traje: In principio creavit Deus caelum et
terram (Gn 1,1). b) Radnju koja se završila u prošlosti
bez obzira na njezino trajanje: Veni, vidi, vici.
Pluskvamperfekt
128. Pluskvamperfekt izraţava radnju koja se u
prošlosti dogodila prije neke druge radnje: Graeci
publice eos laudabant, qui patriae vitam dederant.
Grci javno hvaljahu one koji bijahu dali ţivot za
domovinu. Plpf. se u latinskome mnogo češće
upotrebljava nego u hrvatskome.
Futur I.
129. Futur I. izraţava buduću radnju, bilo trenutnu
bilo trajnu: Cras ad te veniam. Sutra ću doći k tebi.
Nemo mortem effugiet. Nitko neće izbjeći smrti.
Futurom I. izraţava se takoĎer ublaţena zapovijed (v.
br. 171a, 8. Boţja zapovijed).
Futur II.
130. Futur II. izraţava (najčešće u zavisnoj
rečenici) radnju koja se pretpostavlja da je završena
prije neke druge buduće radnje: Quae enim
seminaverit homo, haec et metet (Gal 6,7).
131. Izraţavanje prijevremenosti
U latinskom se preciznije nego u suvremenim
jezicima, pa tako i u hrvatskom, izraţava da je neka
radnja završena prije neke druge radnje:
Vera amicitia plus reddit quam accepit (Cic.). =
Pravo prijateljstvo vraća više nego što prima (nego
što je primilo).
Rubrius, quocumque venerat, haec investigare solebat
(Cic.). R., kamo god došao (bio došao), običavao je
traţiti te stvari.
Si te rogavero aliquid, nonne respondebis? (Cic.) Ako
te što upitam (budem upitao), zar nećeš odgovoriti?
Upotreba načina u glavnim ili nezavisnim
rečenicama
132. Indikativ označava stvarnost, izraţava stvarni
čin ili činjenicu, ili barem koji se zamišljaju
stvarnima.
Ipak ima nekih razlika prema hrvatskome:
Indikativ nekih glagola ponekad označava hrvatski
kondicional: Possum excitare multos testes (Cic.) =
Mogao bih navesti mnogo svjedoka.
Konjunktiv u glavnim rečenicama
133. Konjunktiv se najčešće upotrebljava u
zavisnim rečenicama. U glavnim rečenicama izraţava
poticaj, ţelju, sumnju, dopuštenje.
Poticaj: (poziv na molitvu) Oremus.
Sumnja: Quo accedam? ad quos appellam? (Sall.) =
Kamo da idem? kome da se obratim?
Mogućnost: Quis hoc putaret? (Cic.) /impf. za
prošlost/ = Tko je to mogao misliti? (Tko bi to bio
mislio?)
Ţelja (optativ): Utinam hoc facias! O kad bi to
učinio! (moguće je da učiniš)
Taj je oblik čest u liturgijskim obrascima, a iz starijeg
jezika ostao je i u hrvatskom: Benedicat vos
omnipotens Deus, Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus.
Anima eius et animae omnium fidelium defunctorum
per misericordiam Dei requiescant in pace.
Blagoslovio vas.... počivale u miru.
Dopuštanje: Fremant omnes licet, dicam quod sentio
(Cic.) = Makar (licet) svi urlali, reći ću što mislim.
Imperativ
134. Imperativ prezenta izriče zapovijed koju treba
odmah izvršiti. Poseban oblik ima samo za 2. lice, a
za ostala sluţi konjunktiv.
Te ipsum nosce = Upoznaj samoga sebe. Diligenter
discite = Marljivo učite!
Honora patrem tuum et matrem, sicut praecepit tibi
Dominus Deus tuus, ut longo vivas tempore et bene
sit tibi in terra, quam Dominus Deus tuus daturus est
tibi (Dt 5,16).
Imperativ futura izriče zapovijed, odredbu čije se
izvršenje prebacuje u budućnost. Upotrebljava se
najčešće u zakonima, oporukama, izrekama... Ima
poseban oblik i za 3. lice.
Memento mori. = Sjeti se da ćeš umrijeti.
Imenski oblici glagola
135. To su infinitiv, particip, gerund, gerundiv i
supin.
Kad se upotrijebi u značenju imenice, infinitiv se
uzima kao imenica srednjega roda: Errare humanum
est. = Griješiti je ljudski. Confidere decet, timere non
decet (Cic.) = Dobro je (dolikuje) imati povjerenja,
nije dobro bojati se.
Infinitiv dolazi uz izraze kao: iustum est, rectum est
(pravo je, dostojno je): Vere dignum et iustum est,
aequum et salutare, nos tibi, sancte Pater, semper et
ubique gratias agere... (početak predslovlja).
Infinitivne rečenice
136. Infinitivne rečenice mogu biti subjektne i
objektne. Najčešće su to konstrukcije koje zovemo
nominativ s infinitivom i akuzativ s infinitivom (v.
br. 118).
Drugi primjeri:
Spero te valre (Cic.) = Nadam se da si dobro. /prez. +
inf. prez. = istovremenost/
Sapientem civem me esse volo (Cic.) = Ţelim biti
mudar graĎanin. /isti subjekt/.
Volo illum scire me id fecisse (Cic.) = Ţelim da on
zna da sam to učinio. /različiti subjekti/
Ego te mihi semper amicum esse volui (Cic.) = Ţelio
(poţelio) sam da mi budeš uvijek prijatelj.
Caesar respondit se fore (= futurum esse)
aequissimum (Ces.) = Cezar odgovori da će biti
posve nepristran.
U zavisnoj rečenici mogu biti različiti infinitivi:
Scio Marcum legere - Znam da Marko čita.
Scio Marcum legisse - Znam da je Marko čitao.
Scio Marcum lecturum esse - Znam da se Marko
sprema čitati.
Particip
137. Participi su glagolski pridjevi i kao pridjevi
slaţu se s u rodu, broju i padeţu s imenicom na koju
se odnose.
Particip prezenta
138. Particip prezenta u latinskom je glagolski
pridjev, deklinira se kao pridjevi druge skupine s
jednim završetkom. U rečenici moţe biti atribut, dio
predikata i moţe imati ulogu imenice.
Ait: Ego vox clamantis in deserto (Io 1,23) = Reče: Ja
glas vapijućega u pustinji).
Nemo Hannibale inediae ac frigoris patientior erat =
Nitko nije bio otporniji od Hanibala na glad i na
hladnoću.
Gdje je sačuvana glagolska vrijednost participa, on
izraţava istodobnost s glagolom glavne rečenice.
Značenje je uvijek aktivno.
Est metus opinio impendentis mali (Cic.) Strah je
misao na neposredno (=prijeteće) zlo.
Eum vidi in saxo sedentem. Vidio sam ga gdje sjedi
(kako sjedi, sjedećega) na kamenu.
U zavisnoj rečenici moţe imati različita značenja
(uzročno, vremensko, odnosno, pogodbeno...)
Tibi, ne iuranti (=cum iures; si iures) quidem, fidem
habebo. Neću ti vjerovati ni ako se (ni kad se)
zakuneš.
Mendaci homini, ne verum quidem dicenti (=si
dicat), credere solemus (Cic.). Laţljivu čovjeku
obično ne vjerujemo ni ako govori istinu.
N.B.: Precizno značenje moţe se raspoznati samo iz
konteksta.
Particip perfekta
139. Particip perfekta označava uvijek radnju koja
se dogodila prije radnje glavne rečenice:
In se autem reversus dixit: Quanti mercennarii patris
mei abundant panĭbus, ego autem hic fame pereo (Lc
15,17). (= vrativši se)
Particip perfekta aktivnih prijelaznih glagola ima
pasivno značenje: amatus = ljubljen. Particip perfekta
deponentnih glagola ima aktivno značenje: reversus =
koji se vratio, vrativši se (od revertor, 3, reversus
sum).
Particip futura
140. I particip futura je glagolski pridjev i deklinira
se kao pridjev I. skupine na us, a, um. Dobiva se tako
da se na osnovu supina dodaju nastavci -urus, -ura,
-urum.
Izraţava radnju koja se dogaĎa poslije radnje
glavnoga glagola. Uvijek ima aktivno značenje.
Venio (veniebam, veni itd.) te visurus. Dolazim
(dolazio sam, došao sam itd.) da te vidim.
Udruţen s glagolom sum sačinjava perifrastičnu
konstrukciju aktivnu (br. 84).
Kad se kao particip doda nekoj imenici, ima
namjerno značenje: Ad te servum mittam litteras tuas
flagitaturum (=ut flagitet, qui flagitet). Poslat ću k
tebi svoga slugu da poţuri tvoje pismo.
Ablativ apsolutni
141. Ablativ apsolutni posebna je konstrukcija u
latinskom jeziku kojom se izraţava naša zavisna
rečenica. Tu se subjekt (ili imenski dio: imenica,
zamjenica, pridjev) i glagol (izraţen uvijek
participom prezenta ili perfekta) nalaze u ablativu. A
zove se apsolutni jer njegovi sastavni dijelovi nemaju
nikakve gramatičke veze (absolutus = odriješen) s
glavnom rečenicom. Štoviše, subjekti moraju biti
različiti i u glavnoj rečenici ne smije biti nijedna
zamjenica koja se odnosi na subjekt ablativne
rečenice (izraţen u ablativu).
Vere appropinquante, Helvetii profectionem
parabant. Dok se pribliţavalo proljeće, Helvećani su
pripremali odlazak.
Ministrantĭbus autem illis Domino et ieiunantĭbus,
dixit Spiritus Sanctus: "Separate mihi Barnabam et
Saulum in opus, ad quod vocavi eos." (Act 13,2)
Ablativ apsolutni čest je u pripovjedačkom stilu, a
značenje mu se odreĎuje prema kontekstu
(vremensko, uzročno, dopusno...).
Gerund i gerundiv
142. Gerund se moţe shvatiti kao infinitiv prezenta
koji se mijenja po padeţima. U rečenici odreĎeni
padeţ traţe riječi uz koje se gerund nalazi. Tako npr.
ove traţe genitiv: ars vivendi (umijeće ţivljenja); ars
moriendi (umijeće umiranja), spes vincendi (nada u
pobjedu)...
Dativ dolazi relativno rijetko: idoneus pugnando
(pogodan za borbu).
Akuzativ s prijedlogom ad dosta je čest. Najčešće ima
namjerno značenje: Ad bene vivendum (=ut bene
vivamus) philosophiam adhibeamus. Da bismo dobro
ţivjeli, sluţimo se filozofijom.
Ablativ bez prijedloga izraţava sredstvo: Ratio et
oratio docendo, discendo, disceptando conciliant inter
se homines (Cic.). Razum i vještina riječi meĎusobno
zdruţuju ljude poučavajući, učeći, raspravljajući.
Nihil agendo homines male agere discunt (Cato apud
Colum. RR: Egger 71)
Gerundiv (za tvorbu v. br. 77) uvijek ima pasivno
značenje: laudandus, 3; monendus, 3; legendus, 3;
audiendus, 3: onaj kojega treba hvaliti, opomenuti,
čitati, čuti. Gerund se u nekim slučajevima pretvara u
gerundiv. To se dogaĎa: a) kada se glagolu u gerundu
dodaje objekt u akuzativu; b) kad je gerund u dativu,
u akuzativu s prijedlogom ad i ablativu s prijedlozima
in, ex, de itd. Prema tome, ne moţe se reći npr.:
In corrigendo errores (gdje je errores Ak), nego se
mora reći: In errorĭbus corrigendis = u ispravljanju
pogrješaka...
Umjesto: Voluntas patriam liberandi reći će se:
Voluntas patriae liberandae (Egger 72).
Spoj gerundiva i glagola sum, esse, fui zove se
perifrastična konstrukcija pasivna (o njoj je već bilo
govora, br. 85).
Supin
143. Supin je nepromjenljivi glagolski oblik koji
se navodi u rječniku redovito na kraju: lego, legere,
legi, lectum. Ima samo dva padeţa: akuzativ (-um:
lectum), s aktivnim značenjem, i ablativ (-u: lectu), s
pasivnim značenjem.
Supin aktivni dolazi gotovo samo uz glagole kretanja
i ima namjerno značenje:
Barbari civitatum principes miserunt petitum pacem.
Barbari poslaše glavare zajednica da traţe mir.
Supin pasivni imaju samo prijelazni glagoli, a dolazi
uz neke pridjeve, kao npr.: dignus, utilis... (oni uza se
traţe Ab, v. br. 122).
Quod optimum factu videbĭtur, facies (Cic.). Učinit
ćeš što se bude činilo najboljim da se učini.
Sintaksa rečenice
144. Rečenice mogu biti jednostavne i sloţene.
Sloţene mogu biti usporedne i zavisno sloţene.
Nezavisno složene (usporedne) rečenice
Nezavisno sloţene rečenice, ovisno o tome kojim su
veznikom povezane, mogu biti sastavne, rastavne,
suprotne, objasnidbene i zaključne.
145. Sastavne: Animo non deficiam et id quod
suscepi perferam (Cic.). Neću klonuti duhom i
dovršit ću to što sam započeo. Sastavni su veznici: et,
-que (enklitika), atque, ac, etiam, quoque; negativni:
neque, nec, et non (ac non).
146. Rastavne: Hic vincendum aut moriendum est
(Liv.) - Ovdje treba pobijediti ili umrijeti.
Multitudo aut servit humiliter aut superbe dominatur
(Cic.). Svjetina ili ponizno sluţi ili oholo gospodari.
Rastavni veznici: aut (razlikuje dva suprotna pojma)
= ili: vincendum vel moriendum - pobijediti ili
umrijeti; vel razlikuje dva pojma koji se meĎusobno
malo razlikuju) = ili: oppidum vel urbem - utvrĎeno
mjesto ili grad; -ve (enklitika) naznačuje beznačajnu
razliku = ili: bis terve - dvaput ili triput; sive (ili: seu)
razjašnjava ili ispravlja što je rečeno = ili radije: matri
seu novercae - materi ili točnije maćehi.
147. Suprotne: Fortis ille quidem est, sed superbus
(Cic.) - On je tako jak, ali ohol.
Suprotni veznici: sed i verum (=ali); vero (ipak, pak;
ali) i autem (=no, naprotiv) izraţavaju manju
suprotnost, a često znače: pak, zatim, s druge strane i
sl.; at izraţava snaţniju suprotnost: Brevis a natura
nobis vita data est; at memoria bene redditae
sempiterna (Cic.) - Narav nam je dodijelila kratak
ţivot; naprotiv, uspomena na dobro utrošen ţivot
vječna je.
Postoje i prilozi koji izraţavaju suprotnost: tamen,
attămen = ipak; ceterum = uostalom; nihilominus =
ništa manje.
148. Objasnidbene: Video difficile esse consilium:
sum enim solus (Cic.). Vidim da je odluka teška:
zaista sam sām.
Glavni veznici: nam i namque = zaista; enim, etenim
= zaista, naime.
Prilozi nimīrum, scilĭcet i videlĭcet imaju preteţno
ironično značenje (= naravno, razumije se): Is scilicet
vir optimus... = On, razumije se, izvrstan muţ...
149. Zaključne: Haec ergo dona, quaesumus,
Spiritus tui rore sanctifica...
Veznici: ergo, igitur, itaque = dakle, zato, stoga.
Zavisno složene rečenice
150. Consecutio temporum - slaganje vremena
Consecutio temporum nazivamo skup pravila o tome
kako se slaţu vremena u konjunktivu zavisne
rečenice s obzirom na vrijeme u glavnoj rečenici.
U latinskome se razlikuju glavna i historijska
vremena. Glavna su: prezent, logični perfekt i futur I.
i II., a historijska: imperfekt, historijski perfekt i
pluskvamperfekt.
Vrijeme zavisne rečenice u konjunktivu odreĎuje se
po ovim pravilima:
1. Ako je u glavnoj rečenici glavno vrijeme, u
zavisnoj će biti:
a) konjunktiv prezenta ako je njegova radnja
istodobna radnji glavne rečenice:
b) konjunktiv perfekta ako je njegova radnja
prijevremena radnji glavne rečenice;
c) perifrastična konstrukcija aktivna sa sim sis sit itd.
ako je njegova radnja poslije radnje glavne rečenice.
Nescio (nescivi, nesciam, nescivero) quid facias (što
činiš); quid feceris (što si učinio); quid facturus sis
(što ćeš činiti).
2. Ako je u glavnoj historijsko vrijeme, u zavisnoj je:
a) konjunktiv imperfekta ako je radnja istodobna
radnji glavne rečenice;
b) konjunktiv pluskvamperfekta ako je radnja prije
radnje glavne rečenice;
c) perifrastična konstrukcija aktivna ako je radnja
poslije radnje glavne rečenice.
Nesciebam (nescivi, nesciveram) quid faceres (što
činiš); quid fecisses (što si učinio); quid facturus
esses (što ćeš učiniti).
Vrste zavisnih rečenica
151. Namjerne
Veznici su ut (da) i ne (da ne) (ili: ut non, kad se
negacija ne odnosi na cijelu rečenicu, nego samo na
jedan dio). U zavisnoj je rečenici konjunktiv prezenta
ili imperfekta. U glavnoj često dolaze izrazi koji
najavljuju namjernu rečenicu: eo, ideo, idcirco,
propterea (zato); ob eam causam, eo consilio, hac
mente (s tom namjerom) itd.
Legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse
possimus (Cic.). Zato svi smo podloţni zakonima da
bismo mogli biti slobodni.
Ako u namjernoj rečenici dolazi pridjev ili prilog u
komparativu, umjesto ut radije se upotrebljava quo:
Pompeius ignes fieri prohibuit, quo occultior esset
eius adventus (Ces.). Pompej je zabranio paliti vatre
da njegov dolazak bude skriveniji.
Namjera se u latinskome moţe izraziti na više načina:
Venerunt legati ut pacem peterent.
Venerunt legati qui pacem peterent.
Venerunt legati petendi pacem (ili: petendae pacis)
causa (ili: gratia).
Venerunt legati ad pacem petendam (gerund
pretvoren u gerundiv).
Venerunt legati pacem petitum.
Venerunt legati pacem petituri.
DoĎoše poslanici da traţe mir.
152. Posljedične rečenice
Izraţavaju posljedicu onoga o čemu govori glavna
rečenica. Za razliku od drugih zavisnih rečenica
ovdje ne vrijede pravila o slaganju vremena
(consecutio temporum).
Posljedičnu rečenicu vrlo često najavljuje neka riječ u
glavnoj rečenici, npr. ita, sic, tam (tako) i sl.:
Verres Siciliam ita vexavit, ut ea restitui in antiquum
statum non possit (Cic.) Ver je tako tlačio Siciliju da
ona ne moţe biti vraćena u prijašnje stanje.
U negativnoj rečenici ili u retoričkoj upitnoj gdje se
očekuje negativan odgovor, zavisnu rečenicu uvodi
veznik quin (= ut non ili qui non):
Nemo est tam fortis quin (=qui non) rei novitate
perturbetur (Ces.) - Nitko nije tako jak da ga ne bi
zbunila novost stvari.
153. Uzročne rečenice
Uvode ih veznici:
a) cum (s konjunktivom)
b) drugi veznici s konjunktivom ili indikativom:
quod, quia, quoniam itd.
Cum id facere non possem, quievi (Cic.) Ne mogavši
(budući da nisam mogao) to učiniti, odmorio sam se.
Nos legĭbus paremus, quia id salutare esse iudicamus
(Cic.) Poslušni smo zakonima jer mislimo da je to
spasonosno. Socrates accusatus est quod corrumperet iuventutem
(Cic.) - Sokrat je optuţen da kvari /misao optuţitelja/
mladeţ (inače bi bilo: što kvari; lat. indikativ).
Uzročna rečenica, kao i posljedična, moţe biti
označena zamjenicom qui, quae, quod ako u glavnoj
ima koja riječ na koju se ona odnosi. U zavisnoj
rečenici dolazi konjunktiv prema consecutio
temporum:
Peccasse (umjesto: peccavisse) mihi videor, qui
(=cum) a te discesserim (Cic.) - Čini mi se da sam
pogriješio udaljivši se od tebe (što sam se udaljio).
154. Objasnidbene rečenice
Od uzročnoga quod treba razlikovati objasnidbeni
quod. Njime započinje zavisna rečenica kojom se
tumači sadrţaj glavne rečenice. Uz taj quod dolazi
indikativ. Na hrvatski se to prevodi sa: naime da
(što), to što, što.
Bene mihi evenit, quod mittor ad mortem (Cic.)
Dobro je za me (to) što bivam poslan u smrt.
Izjavni quod upotrebljava se osobito u ovim
izrazima: bene, commode, opportune, male,
incommode... fit, evenit, accidit... quod; gratum,
iucundum, molestum... est quod; bene, male, recte,
praeclare... facio quod itd.
Quod me mones, valde gratum est (Cic.) - Vrlo je
zahvalno što me opominješ.
155. Vremenske rečenice
Veznici su: a) cum, dum, donec, quoad, quamdiu,
antequam, priusquam ili s indikativom ili s
konjunktivom;
b) postquam, ut, ubi, cum primum, ut primum, simul,
simul ac, statim ut s indikativom.
Cum s indikativom moţe imati različita značenja:
cum vremenski = kad; dolazi uz sva vremena u
indikativu. U glavnoj rečenici katkad dolaze izrazi:
tum (tunc), nunc, eo tempore i sl.
Cum tempus necessitasque postulat, decertandum est
(Cic.). - Kada vrijeme i nuţnost traţe, treba se boriti.
Cum s konjunktivom (cum historicum) - za razliku
od vremenskoga cum, kojim se više označava
vrijeme radnje, ovim se cum više ţeli naglasiti odnos
izmeĎu radnje glavne i zavisne rečenice
(istovremenost ili prijevremenost):
Cum inambularem in xysto, Marcus ad me venit
(Cic.) - Dok sam šetao ispod trijema, došao je k meni
Marko.
Ipak nema precizne razlike izmeĎu vremenskoga i
historijskoga cum. Često to ovisi o piščevu slobodnu
izboru.
Non faciam finem rogandi, quoad nuntiatum erit te id
fecisse (Cic.) - Neću prestati moliti te sve dok ne
bude javljeno da si ti to učinio.
Vremenski veznici antequam (ili: ante... quam) i
priusquam (ili: prius... quam) idu s indikativom ili s
konjunktivom.
Et benedicam tibi coram Domino antequam moriar
(Gn 27,7).
Drugi vremenski veznici s indikativom: postquam,
posteaquam (ili: postea... quam), ut (kad), cum
primum, ut primum, ubi primum, simul, simul ac,
simul atque, statim ut (čim).
Undecimo die postquam discesseram, hanc litterulam
exaravi (Cic.) - Jedanaest dana nakon što sam bio
otputovao sastavio sam ovo pisamce.
156. Pogodbeni niz
Pogodbeni niz izraţava uvjet pod kojim se ostvaruje
odreĎena posljedica.
U latinskom se razlikuju tri vrste pogodbenih nizova:
a) realna pogodba; b) potencijalna pogodba i c)
irealna pogodba.
a) Realna pogodba jest pogodba koja se zamišlja da
se ostvaruje. Moţe biti izrečena u sadašnjem,
prošlom i budućem vremenu (indikativ):
Si discĭmus, scimus. Ako učimo, znamo.
Si didicĭmus, scivĭmus. Ako smo učili, znali smo.
Si discēmus, sciēmus. Ako budemo učili, znat ćemo.
Si didicerĭmus, sciēmus. Ako naučimo, znat ćemo.
U glavnoj rečenici moţe biti i konjunktiv ili
imperativ: Ne vivam, si scio (Cic.) Ne ţivio ako to
znam.
b) Potencijalna pogodba - pogodba koja je po
mišljenju onoga tko piše ili govori moguća.
Konjunktiv dolazi i u glavnoj i zavisnoj rečenici.
Si discamus, sciamus. Ako bismo učili, znali bismo.
c) Irealna pogodba - onaj koji piše ili govori misli da
je neostvariva. U obje rečenice dolazi konjunktiv
prema slaganju vremena.
Si discerem, scirem. - Da učim, znao bih.
Si didicissem, scivissem. - Da sam učio, bio bih znao.
Gauderem, si id mihi accidisset (Cic.) - Bio bih
radostan da mi se to dogodilo.
Ako se nestvarnost ţeli staviti u budućnost,
upotrijebit će se perifrastična konstrukcija aktivna:
Si vicisset, habiturus esset impunitatem (Cic.) - Da je
pobijedio, bio bi osloboĎen od kazne.
157. Zavisni pogodbeni niz a)
1. Si hoc credis, erras. - Censeo (censebo) te errare, si
hoc credas. Censebam (censui, censueram) te errare,
si hoc crederes.
2. Si hoc credidisti, erravisti. - Censeo (censebo) te
erravisse, si hoc credidisses. Censebam (censui,
censueram) te erravisse, si hoc credidisses.
3. Si hoc credes, errabis. - Censeo (censebo) te
erraturum esse, si hoc credas. Censebam (censui,
censueram) te erraturum esse, si hoc crederes. b)
1. Si hoc credas, erres. - Censeo (censebo) te
erraturum esse, si hoc credas. Censebam (censui,
censueram) te erraturum esse, si hoc crederes.
2. Si hoc crediděris, erres. - Censeo (censebo) te
erraturum esse, si hoc crediděris. Censebam (censui,
censueram) te erraturum esse, si hoc credidisses. c)
1. Si hoc crederes, errares. - Censeo (censebam,
censui itd.) te erraturum fuisse, si hoc crederes.
2. Si hoc credidisses, erravisses. - Censeo (censebam,
censui itd.) te erraturum fuisse, si hoc credidisses.
Pogodbeni veznici nisi, si non, si minus (osim), nisi
vero, nisi forte (osim što)...
O miserum te, si hoc intellegis! miseriorem, si non
intellegis! (Cic.) - Nesretnog li tebe ako to razumiješ!
još nesretnijega ako ne razumiješ!
158. Dopusne rečenice
Iza veznika quamquam, etsi, tametsi (iako, usprkos
tome što), koji pretpostavljaju stvarne činjenice,
dolazi indikativ:
Quamquam omnis virtus nos ad se allĭcit, tamen
iustitia id maxime efficit (Cic.) - Premda nas svaka
krepost privlači k sebi, ipak pravednost to čini
najviše.
S konjunktivom idu veznici quamvis (ma kako,
koliko god), licet (makar), ut (makar, pa neka), cum
(premda):
Cum videantur spes et metus dissidēre, coniuncti sunt
(Sen.) - Premda se čini da se nada i strah ne slaţu,
zdruţeni su.
I relativne zamjenice qui, quae, quod mogu imati
dopusno značenje ako u glavnoj rečenici ima neka
riječ na koju se odnosi rel. zamjenica: Hic, qui
(=quamvis) in collegio sacerdotum esset, est
condemnatus (Cic.) - Ovaj, premda je bio u
svećeničkom zboru, osuĎen je.
159. Suprotne rečenice
Izraţavaju suprotnost onomu što je rečeno u glavnoj
rečenici. U latinskome dolazi veznik cum s
konjunktivom:
Simulat se confidere, cum aliud quiddam machinetur
(Cic.) - Pretvara se da ima povjerenja dok naprotiv
nešto drugo snuje.
I odnosna zamjenica qui, quae, quod (s
konjunktivom) moţe imati suprotno značenje:
O mi Furni, quam tu tuam causam non nosti, qui
(=cum) alienas tam facile noscas! (Cic.) - O moj
Furnije, koliko ne poznaš svoju parnicu dok (=ti koji)
tuĎe tako lako upoznaš!
160. Poredbene rečenice
Poredbene rečenice jesu one rečenice koje se
meĎusobno usporeĎuju. Jedna je od njih glavna, a
druga zavisna. U poredbenim rečenicama poredba
moţe biti stvarna i hipotetska.
a) stvarna pogodba moţe izraţavati manje, više i
jednakost:
Plura dixi quam ratio postulabat (Cic.) Kazao sam
više nego je razlog traţio.
Respondeo minus vehementer quam a te sum
provocatus (Cic.). - Odgovaram manje ţestoko nego
sam od tebe izazvan.
Pri izraţavanju jednakosti veznici zavisne rečenice
često imaju korelative u glavnoj. Tako imamo: ut
(velut)... sic, ut (sicut)... ita, quemadmodum... sic, ita,
quantum... tantum, quam... tam, qualis... talis, quot...
tot, quotiens... totiens:
Ut sementem feceris, ita metes (Cic.) - Kako posiješ,
tako ćeš ţeti.
b) Hipotetska usporedba izraţava se veznicima: quam
si, ut si, velut si, tamquam si, quasi si, aeque ac si i sl.
Tibi rem commendo, quasi si tua res agatur (Cic.) -
Preporučujem ti stvar kao da se radi o tvojoj stvari.
161. Načinske rečenice
Načinske rečenice izraţavaju način na koji se
ispunjava radnja glavne rečenice. Veznici su: ut,
sicut, velut, quemadmodum (kao). Dolaze u
indikativu.
Brutum, quemadmodum praecipis, ad bellum vocare
non desĭno (Cic.) - Ne propuštam potaknuti Bruta na
rat, kako ti nareĎuješ.
162. Rečenice ograničavanja
One ograničavaju radnju glavne rečenice. Veznici su:
ut (koliko), quoad, quatenus (ukoliko), quantum
(koliko), quod (što se tiče, koliko), a vrijeme je
indikativ:
Id faciam, quoad fieri potest (Cic.) - Učinit ću to
koliko bude moguće.
qui, quae, quod (s konjunktivom) ako u glavnoj ima
koja riječ na koju se ta zamjenica odnosi:
Cornelius Cinna Antonii, oratorum omnium
eloquentissimi, quos quidem ego audierim, praecidi
caput iussit (Cic.) - Kornelije Cinna dao je odsjeći
glavu Antoniju, najboljem govorniku od svih koje
sam čuo (barem od onih koje sam čuo).
163. Odnosne rečenice
Dijele se na prave i neprave odnosne rečenice. Prave
su kada se odnosna zamjenica ili prilog ne mogu
ničim zamijeniti, a neprave su one koje mogu imati
razna druga značenja i mogu se zamijeniti drugim
veznicima.
Prave odnosne rečenice u indikativu
Belgae proximi sunt Germanis, qui trans Rhenum
incolunt (Cic.). - Belgi su vrlo blizi Germanima, koji
stanuju s onu stranu Rajne.
Latinsku odnosnu rečenicu često moţemo izreći
jednom riječju: ii qui audiunt = slušatelji, ii qui
legunt = čitatelji, is qui praeest = predsjedatelj, id
quod sentio = moje mišljenje, quae sequuntur =
posljedice itd.
Prave odnosne rečenice u konjunktivu
Rečenice ograničenja (uz odnosnu zamjenicu često
riječ quidem ili modo /=barem/) (v. primjer:
Cornelius..., br. 162).
Relativne rečenice koje imaju vrijednost mogućnosti:
Caesar obsides, qui ad eos perfugissent, poposcit
(Ces.) - Cezar je traţio one zarobljenike koji su se
(moţda) utekli njima.
Odnosne rečenice u neupravnom govoru gdje se ne
izraţava mišljenje onoga koji piše ili govori:
Ea scripsisti quae levare luctum possent (Cic.) -
Napisao si one stvari koje (po tvome mišljenju) mogu
ublaţiti bol.
Neprave odnosne rečenice vrše ulogu raznih drugih
zavisnih rečenica. U njima je uvijek konjunktiv.
O tim se rečenicama već govorilo, ovdje ih je dosta
nabrojiti: odnosno-namjerne, odnosno-pogodbene,
odnosno-uzročne, odnosno-usporedne,
odnosno-dopusne, odnosno-suprotne.
164. Upitne rečenice
Upitne rečenice najčešće prepoznajemo po kojoj
upitnoj riječi: zamjenica, pridjev, prilog i sl. (za
upitne zamjenice i upitne pridjeve v. br. 54).
Upitne rečenice u latinskome mogu biti, kao i u
hrvatskome, nezavisno upitne i zavisno upitne.
Nezavisno upitne već smo vidjeli, a ovdje evo još
koji primjer:
Litterasne meas accepisti? - Jesi li primio moje
pismo?
Utrum pacem an bellum exoptatis? - Ţelite li mir ili
rat?
Ili: Pacemne an bellum exoptatis?
Pacem an bellum exoptatis?
Dicit ei Pilatus: "Quid est veritas?" (Io 18,38).
Neizravno pitanje:
Quaero quomodo vobis subvenirem (Cic.). - Pitam
kako bih vam mogao pomoći.
165. Neupravni govor (oratio obliqua)
Kad nečije riječi prenosimo doslovce kako ih je
izgovorio ili napisao, to je upravni govor, a neupravni
je kad ih prereknemo vlastitim riječima. Neupravni je
govor saţetiji, ali se i njime moţe postići visoka
stilska razina. U latinskome postoje prilično precizna
pravila za pretvaranje upravnoga govora u neupravni.
U primjerima koji slijede najprije se navodi upravni
govor, zatim neupravni:
- Non virtute, inquit Vercingetorix, neque in acie
vicerunt Romani, sed artificio quodam. - Rimljani,
kaţe V., nisu pobijedili snagom ni na bojnom polju,
nego prijevarom.
Vercingetorix milites cohortatus est: non virtute
neque in acie vicisse Romanos, sed artificio quodam
(Ces.). - V. je hrabrio svoje vojnike da Rimljani nisu
pobijedili snagom ni na bojnom polju, nego
prijevarom.
- Sunt nonnulli, inquit Liscus, quorum auctoritas
apud plebem plurimum valet, qui privatim plus
possunt quam ipsi magistratus; hi seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrent ne
frumentum conferant. - Ima nekih, kaţe Liscije, čiji je
autoritet vrlo velik u narodu, koji su privatno moćniji
od samih magistrata; oni zavodljivim i zločestim
govorima odvraćaju narod da preda ţito.
Liscus proponit esse nonnullos, quorum auctoritas
apud plebem plurimum valeat, qui privatim plus
possint quam ipsi magistratus; hos seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrere, ne
frumentum conferant (Ces.) - Lisko daje do znanja da
ima nekih čiji je autoritet vrlo velik u narodu, koji su
privatno moćniji od samih magistrata; oni
zavodljivim i zločestim govorima odvraćaju narod da
preda ţito.
- Mihi mirum videtur, inquit Ariovistus, quid in mea
Gallia Caesari negotii sit. - IznenaĎen se pitam, kaţe
Ariovist, kakav interes ima Cezar u mojoj Galiji.
Ariovistus respondit sibi mirum videri, quid in sua
Gallia Caesari negotii esset (Ces.). Ariovist odgovori
da se iznenaĎen pita kakav interes ima Cezar u
njegovoj Galiji.
166. Gaudeāmus igĭtur
Gaudeāmus igĭtur,
Iuvěnes dum sumus.
Post iucundam iuventutem,
Post molestam senectutem
Nos habebit humus.
Vita nostra brevis est,
Brevi finietur.
Venit mors velocĭter,
Rapit nos atrocĭter,
Nemini parcetur.
Vivat Academia,
Vivant professores!
Vivat membrum quodlĭbet,
Vivant membra quaelĭbet,
Semper sint in flore!
(Vivat et res publĭca
Et qui illam regit,
Vivat nostra civĭtas,
Maecenatum carĭtas,
Quae nos hic protěgit!)
167. Historia est magistra vitae (Cic.). Divitiae sunt saepe
causa malorum (Sen.). Dicta et sententiae (6): Licentia poëtica.
(7) O tempora, o mores! (Cic.) Cum grano salis. Varietas
delectat. Laconica brevitas. Repetitio est mater studiorum.
Corpus delicti. Nomina sunt odiosa. Pecunia hominem beatum
non facit.
(12) Initia omnium rerum difficilia sunt. In medias res. In spe.
Lapsus linguae. Lapsus calami. (13-14) Sonus est rapidus, lux
est rapidior, mens est rapidissima. / De civitate Dei. /djelo sv.
Augustina/.
Notum est illud proverbium: Errare humanum est (19). Lucrum
unius saepe est damnum alterius. (22) Si duo faciunt idem, non
est idem. (23) Cornix cornici oculos non effodiet. (24) Caesar
Amintio amico scripsit: Veni, vidi, vici. (26) Festina lente!
Divide et impera! Magister discipulum laudat. A magistro
discipulus laudatur.
Audiatur et altera pars! Medice, cura te ipsum! Vade mecum.
Sero venientibus ossa. Errata corrige! Nosce te ipsum. Audi
multa, loquere pauca. Rem tene, verba sequentur. Gaudeamus
igitur, 21.
Age, quod agis! Hic Rhodus, hic salta! Tabula rasa.
Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur.
Per aspera ad astra! Nulla regula sine exceptione. Inter nos. Per
acclamationem. De facto. De iure. Pars pro toto. Sine ira et
studio. Conditio sine qua non.
Ibis, redibis numquam peribis in bello. Timeo Danaos et dona
ferentes. Relata refero. Noli turbare circulos meos. Ave, Caesar,
morituri te salutant. (50)
Memoria minuĭtur, nisi eam exerceas (Cic.).
Celeria consilia non semper utilia sunt. Verba sapientis viri pru-
dentia sunt. Sapienti sat. Lege artis. Mens sana in corpore sano.
Ad maiorem Dei gloriam. Urbi et orbi (Summus Pontifex
benedicit). Homo proponit, sed Deus disponit (Thoma a
Kempis).
56-3. Duobus litigantibus tertius gaudet. 60-6. De gustibus non
est disputandum. 64-6. Tuum est, discipule, diligenter discere.
XXII. Mutatis mutandis. Qui tacet, consentire videtur. 68.1. Do,
ut des. 73-4. Quot linguas calles, tot homines vales. 77-3. Si
tacuisses, philosophus mansisses. 79-1. Milites dixerunt: Parati
sumus ad pugnandum. Milites dixerunt se ad pugnandum paratos
esse.
Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Iesu
Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo (Gal
6,14).
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incŏlunt
Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra
Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legĭbus inter se
diffěrunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis
Matrŏna et Sequăna divĭdit. Horum omnium fortissimi sunt
Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae
longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe
comměant atque ea, quae ad effeminandos anĭmos pertĭnent,
important proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum
incŏlunt, quibuscum continenter bellum gerunt.
(Caesar, Commentarii de bello Gallĭco, I, 1) /43/
APPENDIX: TEXTUS DIVERSI
168. NOVA VULGATA BIBLIORUM
SACRORUM EDITIO (21986)
Liber Genesis
1 1 In principio creavit Deus caelum et terram.
2Terra
autem erat inanis et vacua, et tenebrae super faciem
abyssi, et spiritus Dei ferebatur super aquas. 3Dixitque Deus: "Fiat lux". Et facta est lux.
4Et vidit
Deus lucem quod esset bona et divisit Deus lucem ac
tenebras. 5Appellavitque Deus lucem Diem et
tenebras Noctem. Factumque est vespere et mane,
dies unus. 6Dixit quoque Deus: "Fiat firmamentum in medio
aquarum et dividat aquas ab aquis". 7Et fecit Deus
firmamentum divisitque aquas, quae erant sub
firmamento, ab his, quae erant super firmamentum.
Et factum est ita. 8Vocavitque Deus firmamentum
Caelum. Et factum est vespere et mane, dies
secundus. 9Dixit vero Deus: "Congregentur aquae, quae sub
caelo sunt, in locum unum, et appareat arida".
Factumque est ita. 10
Et vocavit Deus aridam Terram
congregationesque aquarum appellavit Maria. Et vidit
Deus quod esset bonum. 11
Et ait Deus: "Germinet
terra herbam virentem et herbam facientem semen et
lignum pomiferum faciens fructum iuxta genus suum,
cuius semen in semetipso sit super terram". Et factum
est ita. 12
Et protulit terra herbam virentem et herbam
afferentem semen iuxta genus suum lignumque
faciens fructum, qui habet in semetipso sementem
secundum speciem suam. Et vidit Deus quod esset
bonum. 13
Et factum est vespere et mane, dies tertius. 14
Dixit autem Deus: "Fiant luminaria in firmamento
caeli, ut dividant diem ac noctem et sint in signa et
tempora et dies et annos, 15
ut luceant in firmamento
caeli et illuminent terram. Et factum est ita. 16
Fecitque Deus duo magna luminaria: luminare
maius, ut praeesset diei, et luminare minus, ut
praeesset nocti, et stellas. 17
Et posuit eas Deus in
firmamento caeli, ut lucerent super terram 18
et
praeessent diei ac nocti et dividerent lucem ac
tenebras. Et vidit Deus quod esset bonum. 19
Et
factum est vespere et mane, dies quartus. 20
Dixit etiam Deus: "Pullulent aquae reptile animae
viventis, et volatile volet super terram sub
firmamento caeli". 21
Creavitque Deus cete grandia et
omnem animam viventem atque motabilem, quam
pullulant aquae secundum species suas, et omne
volatile secundum genus suum. Et vidit Deus quod
esset bonum; 22
benedixitque eis Deus dicens:
"Crescite et multiplicamini et replete aquas maris,
avesque multiplicentur super terram". 23
Et factum est
vespere et mane, dies quintus. 24
Dixit quoque Deus: "Producat terra animam
viventem in genere suo, iumenta et reptilia et bestias
terrae secundum species suas". Factumque est ita. 25
Et fecit Deus bestias terrae iuxta species suas et
iumenta secundum species suas et omne reptile terrae
in genere suo. Et vidit Deus quod esset bonum. 26
Et ait Deus: "Faciamus hominem ad imaginem et
similitudinem nostram; et praesint piscibus maris et
volatilibus caeli et bestiis universaeque terrae
omnique reptili, quod movetur in terra". 27
Et creavit Deus hominem ad imaginem suam;
ad imaginem Dei creavit illum;
masculum et feminam creavit eos. 28
Benedixitque illis Deus et ait illis Deus: "Crescite et
multiplicamini et replete terram et subicite eam et do-
minamini piscibus maris et volatilibus caeli et uni-
versis animantibus, quae moventur super terram". 29
Dixitque Deus: "Ecce dedi vobis omnem herbam
afferentem semen super terram et universa ligna,
quae habent in semetipsis fructum ligni portantem
sementem, ut sint vobis in escam 30
et cunctis animan-
tibus terrae omnique volucri caeli et universis, quae
moventur in terra et in quibus est anima vivens, om-
nem herbam virentem ad vescendum". Et factum est
ita. 31
Viditque Deus cuncta, quae fecit, et ecce erant
valde bona. Et factum est vespere et mane, dies
sextus.
2 1 Igitur perfecti sunt caeli et terra et omnis exercitus
eorum. 2Complevitque Deus die septimo opus suum,
quod fecerat, et requievit die septimo ab universo
opere, quod patrarat. 3Et benedixit Deus diei septimo
et sanctificavit illum, quia in ipso requieverat ab
omni opere suo, quod creavit Deus, ut faceret. 4Istae sunt generationes caeli et terrae, quando creata
sunt.
169. Concilium Tridentinum (1545-1563),
Sessio VI: Decretum de iustificatione
Cap. 5: Declarat praeterea, ipsius iustificationis
exordium in adultis a Dei per Christum Iesum
praeveniente gratia sumendum esse, hoc est, ab eius
vocatione, qua nullis eorum exsistentibus meritis
vocantur, ut qui per peccata a Deo aversi erant, per
eius excitantem atque adiuvantem gratiam ad
convertendum se ad suam ipsorum iustificationem,
eidem gratiae libere assentiendo et cooperando,
disponantur, ita ut, tangente Deo cor hominis per
Spiritus Sancti illuminationem, neque homo ipse
nihil omnino agat, inspirationem illam recipiens,
quippe qui illam et abicere potest, neque tamen sine
gratia Dei movere se ad iustitiam coram illo libera
sua voluntate possit. Unde in sacris Litteris cum
dicitur: 'Convertimini ad me, et ego convertar ad vos',
libertatis nostrae admonemur; cum respondemus:
'Converte nos, Domine, ad te, et convertemur', Dei
nos gratia praeveniri confitemur.
Cap. 6: Disponuntur autem ad ipsam iustitiam, dum
excitati divina gratia et adiuti, fidem ex auditu
concipientes, libere moventur in Deum, credentes,
vera esse, quae divinitus revelata et promissa sunt,
atque illud in primis, a Deo iustificari impium per
gratiam eius, "per redemptionem, quae est in Christo
Iesu", et dum, peccatores se esse intelligentes, a
divinae iustitiae timore, quo utiliter concutiuntur, ad
considerandam Dei misericordiam se convertendo, in
spem eriguntur, fidentes, Deum sibi propter Christum
propitium fore, illumque tamquam omnis iustitiae
fontem diligere incipiunt ac propterea moventur
adversus peccata per odium aliquod et detestationem,
hoc est, per eam paenitentiam, quam ante baptismum
agi oportet; denique dum proponunt suscipere
baptismum, inchoare novam vitam et servare divina
mandata. D 1531.
Canones de iustificatione (DS 1551-1583)
Can. 1. Si quis dixerit, hominem suis operibus, quae
vel per humanae naturae vires, vel per Legis
doctrinam fiant, absque divina per Christum Iesum
gratia posse iustificari coram Deo: anathema sit.
Can. 21. Si quis dixerit, Christum Iesum a Deo
hominibus datum fuisse ut redemptorem, cui fidant,
non etiam ut legislatorem, cui obediant: anathema sit.
170. II. Vat., Constitutio de sacra Liturgia,
Sacrosanctum Concilium
1. Sacrosanctum Concilium, cum sibi proponat vitam
christianam inter fideles in dies augere; eas
institutiones quae mutationibus obnoxiae sunt, ad
nostrae aetatis necessitates melius accommodare;
quidquid ad unionem omnium in Christum
credentium conferre potest, fovere; et quidquid ad
omnes in sinum Ecclesiae vocandos conducit,
roborare; suum esse arbitratur peculiari ratione etiam
instaurandam atque fovendam Liturgiam curare.
2. Liturgia enim, per quam, maxime in divino
Eucharistiae Sacrificio, "opus nostrae Redemptionis
exercetur" (...) summe eo confert ut fideles vivendo
exprimant et aliis manifestent mysterium Christi et
genuinam verae Ecclesiae naturam, cuius proprium
est esse humanam simul ac divinam, visibilem
invisibilibus praeditam, actione ferventem et
contemplationi vacantem, in mundo praesentem et
tamen peregrinam; et ita quidem ut in ea quod
humanum est ordinetur ad divinum eique
subordinetur, quod visibile ad invisibile, quod
actionis ad contemplationem, et quod praesens ad
futuram civitatem quam inquirimus. (...) Unde cum
Liturgia eos qui intus sunt cotidie aedificet in
templum sanctum in Domino, in habitaculum Dei in
Spiritu, (...) usque ad mensuram aetatis plenitudinis
Christi, (...) miro modo simul vires eorum ad
praedicandum Christum roborat, et sic Ecclesiam iis
qui sunt foris ostendit ut signum levatum in nationes,
(...) sub quo filii Dei dispersi congregentur in unum
(...) quousque unum ovile fiat et unus pastor. (...)
10. Attamen Liturgia est culmen ad quod actio
Ecclesiae tendit et simul fons unde omnis eius virtus
emanat. (...)
26. Actiones liturgicae non sunt actiones privatae, sed
celebrationes Ecclesiae, quae est "unitatis
sacramentum", scilicet plebs sancta sub Episcopis
adunata et ordinata. (...)
Quare ad universum Corpus Ecclesiae pertinent
illudque manifestant et afficiunt; singula vero
membra ipsius diverso modo, pro diversitate
ordinum, munerum et actualis participationis
attingunt.
27. Quoties ritus, iuxta propriam cuiusque naturam,
secum ferunt celebrationem communem, cum
frequentia et actuosa participatione fidelium,
inculcetur hanc, in quantum fieri potest, esse
praeferendam celebrationi eorundem singulari et
quasi privatae.
Quod valet praesertim pro Missae celebratione, salva
semper natura publica et sociali cuiusvis Missae, et
pro Sacramentorum administratione.
28. In celebrationibus liturgicis quisque, sive minister
sive fidelis, munere suo fungens, solum et totum id
agat, quod ad ipsum ex rei natura et normis liturgicis
pertinet.
111. Sancti iuxta traditionem in Ecclesia coluntur,
eorumque reliquiae authenticae atque imagines in
veneratione habentur. Festa Sanctorum mirabilia
quidem Christi in servis eius praedicant et fidelibus
opportuna praebent exempla imitanda.
Ne festa Sanctorum festis ipsa mysteria salutis
recolentibus praevaleant, plura ex his particulari
cuique Ecclesiae vel Nationi vel Religiosae Familiae
relinquantur celebranda, iis tantum ad Ecclesiam
universam extensis, quae Sanctos memorant
momentum universale revera prae se ferentes.
II. Vat., Decretum "Optatam totius" de institutione
sacerdotali
V. De studiis ecclesiasticis recognoscendis
13. Antequam sacrorum alumni studia proprie
ecclesiastica aggrediantur, ea humanistica et
scientifica institutione ornentur, qua iuvenes in sua
cuiusque natione superiora studia inire valeant; ac
praeterea eam linguae latinae cognitionem acquirant,
qua tot scientiarum fontes et Ecclesiae documenta
intelligere atque adhibere possint (...). Studium
linguae liturgicae unicuique ritui propriae
necessarium habeatur, cognitio vero congrua
linguarum Sacrae Scripturae et Traditionis valde
foveatur.
171. CATECHISMUS CATHOLICAE
ECCLESIAE (1997)
Constitutio apostolica "Fidei depositum" qua Catho-
licae Ecclesiae Catechismus post Concilium Oecu-
menicum Vaticanum II instauratus publici iuris fit.
Sectio secunda: Septem Ecclesiae sacramenta
1210 Sacramenta novae Legis a Christo sunt instituta
et numero sunt septem, scilicet, Baptismus,
Eucharistia, Confirmatio, Poenitentia, Unctio
infirmorum, Ordo et Matrimonium...
Caput primum: Initiationis christianae sacramenta
1212 Per initiationis christianae sacramenta,
Baptismum, Confirmationem et Eucharistiam, omnis
vitae christianae ponuntur fundamenta...
Articulus 1: Sacramentum Baptismi
Articulus 2: Sacramentum Confirmationis
Articulus 3: Sacramentum Eucharistiae
Caput secundum: Sacramenta sanationis
Articulus 4: Sacramentum Poenitentiae et
Reconciliationis
Articulus 5: Unctio infirmorum
Caput tertium: Sacramenta in servitium communionis
Articulus 6: Sacramentum Ordinis
Articulus 7: Sacramentum Matrimonii
DECEM PRAECEPTA
171a. Formula catechetica (Catechismus
Catholicus, cura et studio P. Card. Gasparri
concinnatus, Typis Polyglottis Vaticanis 1933, p.
23-24.) = KKC 2051b
«Ego sum Dominus Deus tuus: Non habebis deos
alienos coram me;
Non assumes Nomen Domini Dei tui in vanum
Memento ut dies festos sanctifices;
Honora patrem tuum et matrem tuam;
Non occides;
Non moechaberis;
Non furtum facies;
Non loqueris contra proximum tuum falsum
testimonium;
Non desiderabis uxorem eius;
Non concupisces eius bona ».
172. Congregatio pro Doctrina Fidei, Epistula ad
Catholicae Ecclesiae Episcopos de receptione Com-
munionis Eucharisticae a fidelibus qui post divortium
novas inierunt nuptias, 1994.
Ecclesia enim est Corpus Christi atque vivere in com-
munione ecclesiali est vivere in Corpore Christi et
pasci eius Corpore. In Eucharistiae sacramento recipi-
endo communio cum Christo capite nullo modo a
communione cum eius membris, i.e. cum eius Eccle-
sia separari potest. Qua de causa sacramentum nos-
trae cum Christo unionis etiam sacramentum unitatis
Ecclesiae est. Sumere Communionem Eucharisticam,
dispositionibus communionis ecclesialis non servatis,
est ergo res in se repugnans. Communio sacramen-
talis cum Christo implicat et supponit observantiam,
interdum quidem difficilem, ordinis communionis
ecclesialis, nec fieri potest recte et fructuose per
modum agendi quo fidelis desiderans immediate
accedere ad Christum, hunc ordinem non servat. (9c)
173. IOANNIS PAULI PP. II SUMMI PONTIFICIS
EPISTULA APOSTOLICA ROSARIUM VIRGINIS
MARIAE EPISCOPIS CLERO FIDELIBUS DE
MARIALI ROSARIO DATA
PROOEMIUM
1. ROSARIUM VIRGINIS MARIAE paulatim altero
in millennio sub Dei Spiritus afflatu enucleatum
pluribus Sanctis precatio amatissima exsistit atque
ipso Magisterio Ecclesiae adiuta. Sua in simplici
profundaque structura etiam tertio hoc nuper incohato
Millennio manet magnae efficaciae oratio quae
sanctitatis est allatura fructus. Optime quidem cum
spiritali itinere quadrat christianae religionis quae
post annorum duo milia nihil sane amisit originum
suarum vigoris seseque impelli a Dei Spiritu percipit
ut "ducat in altum" et Christum toti orbi repraesentet,
quin immo 'proclamet' Dominum et Servatorem, uti
"viam, veritatem et vitam" (cfr Io 14, 6), tamquam
"finem humanae historiae, punctum in quod historiae
et civilizationis desideria vergunt". (Cfr. Const. past.
de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et
spes, 45.)
Etenim quantumvis figura mariali sua signetur
Rosarium, precatio tamen ex animo oritur
christologico. Suarum enim in partium sobrietate
colligit in se totius Evangelici nuntii altitudinem,
cuius est veluti breviarium. (Paulus VI, Adhort. Ap.
Marialis cultus, 42: AAS 66 (1974), 153.).
Resonat quidem in ea Mariae ipsius oratio, perennis
eius cantus Magnificat, propter Incarnationis
redimentis opus in virginali ipsius sinu inceptum.
Christianus populus per illud Mariae ingreditur
scholam ut ad contemplationem se perduci sinat
venustatis vultus Christi nec non ad magnitudinis
amoris illius experientiam. Nam per Rosarium
abundantiam gratiarum credens fidelis haurit quasi
ipsis de manibus Matris Redemptoris eas suscipiens.
174. Congregatio pro Doctrina Fidei
Declaratio "Dominus Iesus" de Iesu Christi atque
Ecclesiae unicitate et universalitate salvifica
(6.8.2000.)
INTRODUCTIO
1. Dominus Iesus, antequam in coelum ascenderet,
suis discipulis mandatum contulit nuntiandi
Evangelium cunctis hominibus omnesque populos
baptizandi: "Euntes in mundum universum praedicate
evangelium omni creaturae. Qui crediderit et
baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit,
condemnabitur" (Mc 16,15-16) ; "Data est mihi
omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo docete
omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti, docentes eos servare omnia,
quaecumque mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum
sum omnibus diebus usque ad consummationem
saeculi" (Mt 28,18-20; cf. etiam Lc 24,46-48; Io
17,18; 20,21; Act 1,8).
Universalis Ecclesiae missio oritur ex Iesu Christi
mandato et per saeculorum decursum impletur in
proclamatione mysterii Dei, Patris et Filii et Spiritus
Sancti, atque mysterii incarnationis Filii, quod
universis hominibus salutis eventus exstat. Haec sunt
capita fundamentalia quae in professione fidei
christianae continentur: "Credo in unum Deum,
Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae,
omnium visibilium et invisibilium. Et in unum
Dominum Iesum Christum, Filium Dei unigenitum,
et ex Patre natum ante omnia saecula, Deum de Deo,
lumen de lumine, Deum verum de Deo vero,
genitum, non factum, consubstantialem Patri : per
quem omnia facta sunt; qui propter nos homines et
propter nostram salutem descendit de caelis et
incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine, et
homo factus est, crucifixus etiam pro nobis sub
Pontio Pilato, passus et sepultus est, et resurrexit
tertia die secundum Scripturas, et ascendit in caelum,
sedet ad dexteram Patris, et iterum venturus est cum
gloria, iudicare vivos et mortuos : cuius regni non erit
finis. Et in Spiritum Sanctum, Dominum et
vivificantem, qui ex Patre procedit, qui cum Patre et
Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est
per prophetas. Et unam sanctam catholicam et
apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in
remissionem peccatorum. Et exspecto resurrectionem
mortuorum, et vitam venturi saeculi" (...).
.........................................................
I. De plenitudine et indole definitiva revelationis Iesu
Christi
5. Ut remedium afferatur huic formae mentis
relativisticae, quae magis magisque grassatur, opus
est imprimis ut affirmetur indoles definitiva ac
completa revelationis Iesu Christi. Firmiter enim
credendum est in mysterio Iesu Christi, Filii Dei
incarnati, qui est "via et veritas et vita" (Io 14,6),
haberi revelationem plenitudinis veritatis divinae:
"nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis
novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare" (Mt
11,27); "Deum nemo vidit umquam; Unigenitus
Deus, qui est in sinu Patris, ipse enarravit" (Io 1,18);
"in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis
corporaliter et estis in illo repleti" (Col 2,9-10).
...............................................
6. Ecclesiae igitur fidei opponitur thesis de indole li-
mitata, incompleta et imperfecta revelationis Iesu
Christi, perinde ac si haec sit complementum reve-
lationis aliis in religionibus exstantis. Ratio ultima
huiusmodi asseverationis in eo inniteretur, quod a
nulla historica religione Dei veritas percipi et mani-
festari posset in sua universalitate et plenitudine, nec
ideo a christianismo, immo sed neque a Iesu Christo.
................................................................................
IV. De Ecclesiae unicitate et unitate
16. Dominus Iesus, unicus Salvator, non quandam
discipulorum communitatem adunavit, sed Ecclesiam
instituit ut mysterium salvificum: Ipse est in Ecclesia
et Ecclesia in Ipso est (cf. Io 15,1 ss.; Gal 3,28; Eph
4,15-16;Act 9,5); quapropter plenitudo mysterii
salvifici Christi ad Ecclesiam quoque pertinet, quae
modo inseparabili Domino suo coniungitur. Iesus
Christus enim suam praesentiam suumque salutis
opus in Ecclesia et per Ecclesiam persequitur (cf. Col
1,24-27)(...), quae est Corpus eius (cf. 1Cor
12,12-13.27; Col 1,18)(...). Sicut vero caput et
membra corporis vivi haud quidem identificantur sed
neque separari possunt, Christus et Ecclesia confundi
sane nequeunt, sed invicem disiungi non possunt, ita
ut unicum "Christum totalem" constituant(...). Eadem
haec inseparabilitas in Novo Testamento exprimitur
quoque mediante analogia qua Ecclesia Sponsa
dicitur Christi (cf. 2 Cor 11,2; Eph 5,25-29; Ap
21,2.9)(...).
...................................................
Conclusio
Declaratio haec, quae veritates quasdam fidei in
memoriam revocat atque explanat, vestigia premere
conatur Pauli Apostoli, qui ad Corinthios scribens
asseruit: "Tradidi enim vobis in primis, quod et
accepi, quoniam Christus mortuus est pro peccatis
nostris secundum Scripturas" (1Cor 15,3). Attentis
enim quibusdam propositionibus incertis vel erroneis,
theologica pervestigatio incitatur ad fidem Ecclesiae
iterum confirmandam atque ad rationem suae spei
reddendam modo persuasivo atque efficaci.
De vera religione agentes, Concilii Vaticani II Patres
asseruerunt: "Hanc unicam veram Religionem
subsistere credimus in catholica et apostolica
Ecclesia, cui Dominus Iesus munus concredidit eam
ad universos homines diffundendi, dicens Apostolis:
"Euntes ergo docete omnes gentes baptizantes eos in
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, docentes eos
servare omnia quaecumque mandavi vobis" (Mt
28,19-20). Homines vero cuncti tenentur veritatem,
praesertim in iis quae Deum Eiusque Ecclesiam
respiciunt, quaerere eamque cognitam amplecti ac
servare"(...).
Iesu Christi revelatio pergit esse in historia "verum
veluti astrum conductorium"(...) universi humani
generis, quia "veritas, quae Christus est, ubique
auctoritate universali se imponit"(...). Christianum
enim mysterium limites quoscumque temporis et
spatii supergreditur atque humanae familiae unitatem
efficit: "Locis ex diversis ac consuetudinibus omnes
in Christo ad unitatem participandam familiae
filiorum Dei vocantur (...). Iesus divisionis parietes
diruit et peculiari consummatoque modo per
participationem sui mysterii unitatem efficit. Haec
unitas tam est alta ut cum sancto Paulo effari possit
Ecclesia: "Ergo iam non estis extranei et advenae, sed
estis concives sanctorum et domestici Dei" (Eph
2,19)"(...).
Hanc Declarationem in Conventu Plenario huius
Congregationis deliberatam, Summus Pontifex
Ioannes Paulus PP. II, in Audientia infrascripto
Cardinali Praefecto Congregationis pro Doctrina
Fidei concessa die 16 iunii anni 2000, certa scientia et
auctoritate Sua apostolica ratam habuit, confirmavit
et publici iuris fieri iussit. Romae, ex Aedibus Congregationis pro Doctrina Fidei, die 6
Augusti, in Festo Transfigurationis Domini, anno 2000.
JOSEPH Card. RATZINGER
Praefectus
THARSICIUS BERTONE, S.D.B.
Archiep. emeritus Vercellarum a Secretis
175. CODEX IURIS CANONICI (1983)
LIBER I
DE NORMIS GENERALIBUS
Can. 1 - Canones huius Codicis unam Ecclesiam
latinam respiciunt.
Can. 2 - Codex plerumque non definit ritus, qui in
actionibus liturgicis celebrandis sunt servandi; quare
leges liturgicae hucusque vigentes vim suam retinent,
nisi earum aliqua Codicis canonibus sit contraria.
Can. 3 - Codicis canones initas ab Apostolica Sede
cum nationibus aliisve societatibus politicis
conventiones non abrogant neque iis derogant;
eaedem idcirco perinde ac in praesens vigere pergent,
contrariis huius Codicis praescriptis minime
obstantibus.
Can. 4 - Iura quaesita, itemque privilegia quae, ab
Apostolica Sede ad haec usque tempora personis sive
physicis sive iuridicis concessa, in usu sunt nec
revocata, integra manent, nisi huius Codicis
canonibus expresse revocentur.
Can. 5 - 1. Vigentes in praesens contra horum
praescripta canonum consuetudines sive universales
sive particulares, quae ipsis canonibus huius Codicis
reprobantur, prorsus suppressae sunt, nec in posterum
reviviscere sinantur; ceterae quoque suppressae
habeantur, nisi expresse Codice aliud caveatur, aut
centenariae sint vel immemorabiles, quae quidem, si
de iudicio Ordinarii pro locorum ac personarum
adiunctis submoveri nequeant, tolerari possunt.
2. Consuetudines praeter ius hucusque vigentes, sive
universales sive particulares, servantur.
Can. 6 - 1. Hoc Codice vim obtinente, abrogantur:
1 Codex Iuris Canonici anno 1917 promulgatus;
2 aliae quoque leges, sive universales sive
particulares, praescriptis huius Codicis contrariae,
nisi de particularibus aliud expresse caveatur;
3 leges poenales quaelibet, sive universales sive
particulares a Sede Apostolica latae, nisi in ipso hoc
Codice recipiantur;
4 ceterae quoque leges disciplinares universales
materiam respicientes, quae hoc Codice ex integro
ordinatur.
2. Canones huius Codicis, quatenus ius vetus
referunt, aestimandi sunt ratione etiam canonicae
traditionis habita. LIBER II: DE POPULO DEI
PARS I: DE CHRISTIFIDELIBUS
Can. 204,1. Christifideles sunt qui, utpote per
baptismum Christo incorporati, in populum Dei sunt
constituti, atque hac ratione muneris Christi
sacerdotalis, prophetici et regalis suo modo participes
facti, secundum propriam cuiusque condicionem, ad
missionem exercendam vocantur, quam Deus
Ecclesiae in mundo adimplendam concredidit.
2. Haec Ecclesia, in hoc mundo ut societas constituta
et ordinata, subsistit in Ecclesia catholica, a
successore Petri et Episcopis in eius communione
gubernata.
Can. 205 - Plene in communione Ecclesiae catholicae
his in terris sunt illi baptizati, qui in eius compage
visibili cum Christo iunguntur, vinculis nempe
professionis fidei, sacramentorum et ecclesiastici
regiminis.
Can. 207,1. Ex divina institutione, inter christifideles
sunt in Ecclesia ministri sacri, qui in iure et clerici
vocantur; ceteri autem et laici nuncupantur.
2. Ex utraque hac parte habentur christifideles, qui
professione consiliorum evangelicorum per vota aut
alia sacra ligamina, ab Ecclesia agnita et sancita, suo
peculiari modo Deo consecrantur et Ecclesiae
missioni salvificae prosunt; quorum status, licet ad
hierarchicam Ecclesiae structuram non spectet, ad
eius tamen vitam et sanctitatem pertinet.
Can. 750 - Fide divina et catholica ea omnia credenda
sunt quae verbo Dei scripto vel tradito, uno scilicet
fidei deposito Ecclesiae commisso, continentur, et
insimul ut divinitus revelata proponuntur sive ab
Ecclesiae magisterio sollemni, sive ab eius magisterio
ordinario et universali, quod quidem communi
adhaesione christifidelium sub ductu sacri magisterii
manifestatur; tenentur igitur omnes quascumque
devitare doctrinas iisdem contrarias.
Can. 751 - Dicitur haeresis, pertinax, post receptum
baptismum, alicuius veritatis fide divina et catholica
credendae denegatio, aut de eadem pertinax dubitatio;
apostasia, fidei christianae ex toto repudiatio;
schisma, subiectionis Summo Pontifici aut
communionis cum Ecclesiae membris eidem subditis
detrectatio.
Can. 752 - Non quidem fidei assensus, religiosum
tamen intellectus et voluntatis obsequium
praestandum est doctrinae, quam sive Summus
Pontifex sive Collegium Episcoporum de fide vel de
moribus enuntiant, cum magisterium authenticum
exercent, etsi definitivo actu eandem proclamare non
intendant; christifideles ergo devitare curent quae
cum eadem non congruant.
Can. 1169,1. Consecrationes et dedicationes valide
peragere possunt qui charactere episcopali insigniti
sunt, necnon presbyteri quibus iure vel legitima
concessione id permittitur.
2. Benedictiones, exceptis iis quae Romano Pontifici
aut Episcopis reservantur, impertire potest quilibet
presbyter.
3. Diaconus illas tantum benedictiones impertire
potest, quae ipsi expresse iure permittuntur.
176. 7. lipnja 879. Iohannes VIII. papa Branimirum (ducem
Chrobatorum) ad Romanae ecclesiae oboedientiam reversum
laudat et missarum sollemnia pro salute principatus eius super
altare b. Petri d. 21. Maii se celebrasse nuntiat; Iohannem
presbyterum epistolam ad regem Bulgarorum delaturum remittit.
Archivium Secretum Vaticanum, Reg. Vat. 1, ff. 73v-74r, ep.
191.
DILECTO FILIO BRANIMIR.
Relegentes nobilitatis tuae litteras, quas per Iohannem
venerabilem presbyterum, communem fidelem, nobis mandasti,
quantam fidem et sinceram circa ecclesiam sanctorum
apostolorum Petri ac Pauli et circa nos habeas, luce clarius
novimus. Et quia Deo favente quasi dilectus filius sancto Petro et
nobis, qui per divinam gratiam vicem eius tenemus, fidelis in
omnibus et obediens esse cupias et humiliter profiteris, tuae
nobilitati dignas valde gratias his nostri apostolatus litteris
agimus paternoque amore utpote karissimum filium ad gremium
sanctae sedis apostolicae matris tuae, de cuius videlicet
purissimo fonte patres tui melliflua sanctae predicationis
potavere fluenta, redeuntem suscipimus et spiritalibus
amplectimur ulnis atque apostolica volumus benignitate fovere,
ut gratiam et benedictionem Dei sanctorumque Petri ac Pauli
apostolorum principum et nostram super te habens diffusam a
visibilibus et invisibilibus hostibus, qui saluti humanae insidiari
et impedire non cessant, salvus semper ac securus existas
optatamque de inimicis victortam facilius possis habere. Nam
quanto ipse te Deo humiliter subdere sanctisque ipsius obedire
preceptis studueris atque ipsius sacerdotibus et ministris
honorem debitum pro amore Domini exhibueris, tanto super
omnes inimicos tuos et rebelles adversarios eris procul dubio
victor et potens. Et ideo monemus industriam tuam, ut in
omnibus tuis actibus Deum semper pre oculis habeas, timeas et
toto diligas corde, quoniam dicente psalmista: "Beatus est vir,
qui timet Dominum, in mandatis eius cupit nimis; potens in terra
erit semen eius", et ipse in evangelio: "Qui me", inquit, "diliget,
sermonem meum servabit et pater meus diliget eum et ad eum
veniemus et mansionem apud eum faciemus". Quod cum ita sit,
si tuis bonis operibus in presenti lucentibus Deum glorificaveris,
gloria eris sempiterna in futuro sine dubio decoratus, quoniam
ipse per Moysen hoc se facere testatus dicens: Glorificantes me
glorificabo. Sicut autem nostro praesulatui per iamfatum
presbyterum varia suggessisti, quatenus nostro tibi ore apostolico
benediceremus, pro tuae salutis augmento id ipsum libenter
fecimus. Nam in die ascensioni Domini inter sacra missarum
sollemnia super sacrum altare beati Petri apostoli celebrantes
elevatis sursum manibus benediximus tibi et omni populo tuo
omnique terrae tuae, ut hic et in aeternum corpore simul et anima
salvatus et principatum terrenum, quem habes, prospere ac
securiter regere possis, et in caelesti regione post mortem cum
Deo feliciter gaudeas et in perpetuum regnes. Et quia hunc ipsum
Iohannem presbyterum tibi et nobis verum fidelem in omnibus
esse cognoscimus, dedimus illi nostram apostolicam epistolam
deferendam regi Uulgarorum. Ideo petimus, ut pro amore sancti
Petri et nostro cum tua ipse licentia legationem hanc nostram
sine tarditate perficiat, ut et propter hoc tuae dilectioni
multiplices gratias habeamus.
Data vii. die mensis iunii, indictione xii.
177. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti
oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctori-
tate Pauli pp. VI promulgatum Ioannis Pauli pp. II
cura recognitum. Editio typica tertia. Typis Vaticanis
A. D. MMII
INSTITUTIO GENERALIS MISSALIS ROMANI
CAPUT I: DE CELEBRATIONIS
EUCHARISTICAE MOMENTO ET DIGNITATE
16. Celebratio Missae, ut actio Christi et populi Dei
hierarchice ordinati, centrum est totius vitae
christianae pro Ecclesia tum universa tum locali, ac
pro singulis fidelibus. (...) In ea enim culmen habetur
et actionis qua Deus in Christo mundum sanctificat,
et cultus quem homines exhibent Patri, eum per
Christum Dei Filium in Spiritu Sancto adorantes. (...)
In ea insuper mysteria redemptionis ita per anni
circulum recoluntur, ut quodammodo praesentia
reddantur. (...) Ceterae autem actiones sacrae et
omnia opera christianae vitae cum ea cohaerent, ex ea
profluunt et ad eam ordinantur. (...)
17. Maxime proinde interest ut celebratio Missae seu
Cenae dominicae ita ordinetur, ut sacri ministri atque
fideles, illam pro sua condicione participantes, eos
fructus plenius exinde capiant, (...) ad quos
obtinendos Christus Dominus sacrificium
eucharisticum sui Corporis et sui Sanguinis instituit
illudque, velut memoriale passionis et resurrectionis
suae, Ecclesiae dilectae sponsae concredidit. (...)
Proprium de tempore
Ordo Missae
Ritus initiales
...
4. Deinde sequitur actus paenitentialis ad quem
sacerdos fideles invitat, dicens:
Fratres, agnoscamus peccata nostra, ut apti simus ad
sacra mysteria celebranda.
Fit brevis pausa silentii. Postea omnes simul
formulam confessionis generalis perficiunt:
Confiteor Deo omnipotenti et vobis, fratres, quia
peccavi nimis cogitatione, verbo, opere et omissione:
et, percutientes sibi pectus, dicunt:
mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa.
Deinde prosequuntur:
Ideo precor beatam Mariam semper Virginem, omnes
Angelos et Sanctos, et vos, fratres, orare pro me ad
Dominum Deum nostrum.
/Collecta/
Deus, qui humanae substantiae dignitatem et
mirabiliter condidisti, et mirabilius reformasti, da,
quaesumus, nobis eius divinitatis esse consortes, qui
humanitatis nostrae fieri dignatus est particeps. Qui
tecum vivit. (Missa in die Nativitatis Domini, 157)
Deus, qui hodierna die, per Unigenitum tuum,
aeternitatis nobis aditum, devicta morte, reserasti, da
nobis, quaesumus, ut, qui resurrectionis dominicae
sollemnia colimus, per innovationem tui Spiritus in
lumine vitae resurgamus. Per Dominum. (Missa in
die dominicae Paschae in Resurrectione Domini,
291)
Liturgia verbi
18. Homilia expleta, cantatur vel dicitur, quando praescribitur,
symbolum seu professio fidei:
Credo in unum Deum...
Liturgia eucharistica
29. Stans postea in medio altaris, versus ad populum, extendens
et iungens manus, dicit:
Orate, fratres: ut meum ac vestrum sacrificium
acceptabile fiat apud Deum Patrem omnipotentem.
Populus surgit et respondet:
Suscipiat Dominus sacrificium de manibus tuis ad
laudem et gloriam nominis sui, ad utilitatem quoque
nostram totiusque Ecclesiae suae sanctae.
Super oblata
Concede nobis, quaesumus, Domine, haec digne
frequentare mysteria, quia, quoties huius hostiae
commemoratio celebratur, opus nostrae redemptionis
exercetur. Per Christum. (Missa vespertina in Cena
Domini, 246)
Prex eucharistica
31. Tunc sacerdos incipit Precem eucharisticam.
Preces eucharisticae
PREX EUCHARISTICA II
99. Quamvis...
V. Dominus vobiscum. R. Et cum spiritu tuo.
V. Sursum corda. R. Habemus ad Dominum.
V. Gratias agamus Domino Deo nostro. R. Dignum et
iustum est.
Vere dignum et iustum est, aequum et salutare, nos
tibi, sancte Pater, semper et ubique gratias agere per
Filium dilectionis tuae Iesum Christum, Verbum
tuum per quod cuncta fecisti: quem misisti nobis
Salvatorem et Redemptorem, incarnatum de Spiritu
Sancto et ex Virgine natum. Qui voluntatem tuam
adimplens et populum tibi sanctum acquirens
extendit manus cum pateretur, ut mortem solveret et
resurrectionem manifestaret. Et ideo cum Angelis et
omnibus Sanctis gloriam tuam praedicamus, una
voce dicentes:
Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth.
Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in
excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini.
Hosanna in excelsis. 102. Sacerdos, manibus extensis, dicit:
Vere Sanctus es, Domine, fons omnis sanctitatis. 103. Iungit manus, easque expansas super oblata tenens, dicit:
Haec ergo dona, quaesumus, Spiritus tui rore
sanctifica,
iungit manus et signat semel super panem et calicem
simul, dicens:
ut nobis Corpus et + Sanguis fiant Domini nostri Iesu
Christi. Iungit manus.
104. In formulis quae sequuntur, verba Domini proferantur
distincte et aperte, prouti natura eorundem verborum requirit.
Qui cum Passioni voluntarie traderetur, accipit panem, eumque parum elevatum super altare tenens,
prosequitur:
accepit panem et gratias agens fregit, deditque
discipulis suis, dicens: parum se inclinat
ACCIPITE ET MANDUCATE EX HOC OMNES:
HOC EST ENIM CORPUS MEUM, QUOD PRO
VOBIS TRADETUR. Hostiam consecratam ostendit populo, reponit super patenam, et
genuflexus adorat.
105. Postea prosequitur:
Simili modo, postquam cenatum est, accipit calicem, eumque parum elevatum super altare tenens,
prosequitur:
accipiens et calicem, iterum gratias agens dedit
discipulis suis, dicens: parum se inclinat
ACCIPITE ET BIBITE EX EO OMNES: HIC EST
ENIM CALIX SANGUINIS MEI NOVI ET
AETERNI TESTAMENTI, QUI PRO VOBIS ET
PRO MULTIS EFFUNDETUR IN REMISSIONEM
PECCATORUM.
HOC FACITE IN MEAM
COMMEMORATIONEM. Calicem ostendit populo, deponit super corporale, et genuflexus
adorat.
106. Deinde dicit:
Mysterium fidei: Et populus prosequitur, acclamans:
Mortem tuam annuntiamus, Domine, et tuam
resurrectionem confitemur, donec venias. Aliae acclamationes, p. 492.
107. Deinde sacerdos, extensis manibus, dicit: Memores igitur mortis et resurrectionis eius, tibi,
Domine, panem vitae et calicem salutis offerimus,
gratias agentes quia nos dignos habuisti astare coram
te et tibi ministrare.
Et supplices deprecamur ut Corporis et Sanguinis
Christi participes a Spiritu Sancto congregemur in
unum.
Recordare, Domine, Ecclesiae tuae toto orbe diffusae,
ut eam in caritate perficias una cum Papa nostro N. et
Episcopo nostro N. et universo clero.
In Missis pro defunctis addi potest:
Memento famuli tui (famulae tuae) N. quem (quam)
(hodie) ad te ex hoc mundo vocasti. Concede, ut, qui
(quae) complantatus (complantata) fuit similitudini
mortis Filii tui, simul fiat et resurrectionis ipsius.
Memento etiam fratrum nostrorum, qui in spe
resurrectionis dormierunt, omniumque in tua
miseratione defunctorum, et eos in lumen vultus tui
admitte.
Omnium nostrum, quaesumus, miserere, ut cum
beata Dei Genetrice Virgine Maria, beatis Apostolis
et omnibus Sanctis, qui tibi a saeculo placuerunt,
aeternae vitae mereamur esse consortes, et te
laudemus et glorificemus iungit manus
per Filium tuum Iesum Christum. * Hic fieri potest mentio de Episcopis Coadiutoribus vel
Auxiliariis, ut in Institutione generali Missalis Romani, n. 109,
notatur.
108. Accipit patenam cum hostia et calicem, et utrumque
elevans, dicit:
Per ipsum, et cum ipso, et in ipso, est tibi Deo Patri
omnipotenti, in unitate Spiritus Sancti, omnis honor
et gloria per omnia saecula saeculorum.
Populus acclamat: Amen. Deinde sequitur ritus communionis, p. 472.
Ritus conclusionis Sacerdos benedicit populum, dicens:
Benedicat vos omnipotens Deus, Pater, et Filius, + et
Spiritus Sanctus.
Populus respondet: Amen. ... Deinde diaconus, vel ipse sacerdos, manibus iunctis, ad
populum versus dicit:
Ite, missa est.
Populus respondet: Deo gratias.
Proprium de Sanctis
Communia
Missae rituales
Missae et orationes pro variis necessitatibus
Missae votivae
Missae defunctorum
Appendix
178. PONTIFICALE ROMANUM EX
DECRETO SACROSANCTI OECUMENICI
CONCILII VATICANI II RENOVATUM
AUCTORITATE PAULI PP. VI EDITUM
IOANNIS PAULI PP. II CURA RECOGNITUM
DE ORDINATIONE EPISCOPI,
PRESBYTERORUM ET DIACONORUM
EDITIO TYPICA ALTERA
... In Ordinatione Diaconorum materia est Episcopi
manuum impositio, quae silentio fit super singulos
ordinandos ante precationem consecratoriam; forma
autem constat verbis eiusdem precationis
consecratoriae, quorum haec ad naturam rei pertinent,
atque adeo ut actus valeat exiguntur: «Emitte in eos,
Domine, quaesumus, Spiritum Sanctum, quo in opus
ministerii fideliter exsequendi munere septiformis
tuae gratiae roborentur».
In Ordinatione Presbyterorum, item materia est
Episcopi manuum impositio, quae silentio super
singulos ordinandos fit ante precationem
consecratoriam; forma vero constat verbis eiusdem
precationis consecratoriae, quorum haec ad naturam
rei pertinent, atque adeo ut actus valeat exiguntur:
«Da, quaesumus, omnipotens Pater, in hos famulos
tuos Presbyterii dignitatem; innova in visceribus
eorum Spiritum sanctitatis, acceptum a te, Deus,
secundi meriti munus obtineant, censuramque morum
exemplo suae conversationis insinuent».
Denique in Ordinatione Episcopi, materia est
impositio manuum quae ab Episcopis consecrantibus,
vel saltem a Consecratore principali, fit silentio super
caput Electi ante precationem consecratoriam; forma
autem constat verbis eiusdem precationis
consecratoriae, quorum haec ad naturam rei pertinent,
atque adeo ut actus valeat exiguntur. «Et nunc
effunde super hunc electum eam virtutem, quae a te
est, Spiritum principalem, quem dedisti dilecto Filio
tuo Iesu Christo, quem ipse donavit sanctis Apostolis,
qui constituerunt Ecclesiam per singula loca, ut
sanctuarium tuum, in gloriam et laudem
indeficientem nominis tui».
(Constitutio Apostolica qua novi ritus approbantur ad
ordinationem Diaconi, Presbyteri et Episcopi, die
XVIII mensis Iunii, anno MCMLXVIII)
179. Ordo Baptizmi Parvulorum (1969) Et statim celebrans baptizat infantem, dicens:
N., ego te baptizo in nomine Patris,
immergit infantem vel infundit aquam primo
et Filii, immergit illum vel infundit aquam secundo
et Spiritus Sancti. immergit illum vel infundit aquam tertio.
180. Ordo Confirmationis (1972) Episcopus, summitate pollicis dexterae manus in Chrismate
intincta, ducit pollice signum crucis in fronte confirmandi,
dicens:
N., accipe signaculum Doni Spiritus Sancti.
Et confirmatus respondet: Amen.
Episcopus subdit: Pax tibi.
Confirmatus: Et cum spiritu tuo.
181. Ordo initiationis christianae adultorum
182. Ordo Paenitentiae (1974) 46. Tunc sacerdos, manibus super caput paenitentis extensis (vel
saltem manu dextera extensa), dicit:
Deus, Pater misericordiarum, qui per mortem et
resurrectionem Filii sui mundum sibi reconciliavit et
Spiritum Sanctum effudit in remissionem
peccatorum, per ministerium Ecclesiae indulgentiam
tibi tribuat et pacem.
Et EGO TE ABSOLVO A PECCATIS TUIS IN
NOMINE PATRIS, ET FILII, + ET SPIRITUS
SANCTI.
Paenitens respondet: Amen.
183. Ordo Unctionis Infirmorum eorumque
pastoralis curae (1972) Deinde sacerdos accipit sanctum Oleum et ungit infirmum in
fronte et in manibus, semel dicens:
Per istam sanctam Unctionem et suam piissimam
misericordiam, adiuvet te Dominus gratia Spiritus
Sancti;
R. Amen.
ut a peccatis liberatum te salvet atque propitius
allevet.
R. Amen.
184. Ordo celebrandi Matrimonium (21990)
Consensus 61. Sacerdos eos invitat ut consensum exprimant:
Cum igitur sancti Matrimonii foedus inire intendatis,
dexteras iungite et coram Deo eiusque Ecclesia
consensum vestrum exprimite. Dexteras iungunt.
62. Vir dicit: Ego N. accipio te N. in uxorem meam et
promitto me tibi fidem servaturum, inter prospera et
adversa, in aegra et in sana valetudine, ut te diligam
et honorem omnibus diebus vitae meae.
Mulier dicit: Ego N. accipio te N. in maritum meum et
promitto me tibi fidem servaturam, inter prospera et
adversa, in aegra et in sana valetudine, ut te diligam
et honorem omnibus diebus vitae meae. 63. Si tamen, ex ratione pastorali, hoc opportunius videbitur,
sacerdos contrahentium consensum per interrogationem
requirere potest. Et primo quidem virum interrogat:
N., vis accipere N. in uxorem tuam et promittis te illi
fidem servaturum, inter prospera et adversa, in aegra
et in sana valetudine, ut eam diligas et honores
omnibus diebus vitae tuae ?
Respondet vir: Volo.
Mox sacerdos mulierem interrogat: N., vis accipere N. in
maritum tuum et promittis te illi fidem servaturam,
inter prospera et adversa, in aegra et in sana
valetudine, ut eum diligas et honores omnibus diebus
vitae tuae?
Respondet mulier: Volo.
185.
RITUALE ROMANUM EX DECRETO
SACROSANCTI OECUMENICI CONCILII
VATICANI II INSTAURATUM AUCTORITATE
IOANNIS PAULI PP. II PROMULGATUM
DE EXORCISMIS ET SUPPLICATIONIBUS
QUIBUSDAM
EDITIO TYPICA
PRAENOTANDA
I. DE CHRISTI VICTORIA ET ECCLESIAE
POTESTATE CONTRA DÆMONES
1. Ecclesia firmiter credit quod unus solus est verus
Deus, Pater, Filius et Spiritus Sanctus;
unum universorum principium: creator omnium
visibilium et invisibilium. Universa vero, quae
condidit (cf. Col 1, 16), Deus providentia sua tuetur
atque gubernat, et nihil non bonum fecit. Etiam
«diabolus (...) et alii daemones a Deo quidem natura
creati sunt boni, sed ipsi per se facti sunt mali». Unde
et ipsi boni essent, si prout facti erant, ita
permansissent. Sed quia naturali excellentia male usi
sunt, et in veritate non steterunt (cf. Io 8, 44), non in
contrariam transierunt substantiam, sed a summo
Bono, cui debuerunt adhaerere, desciverunt.
2. Homo vero ad imaginem Dei conditus est «in
iustitia et sanctitate veritatis» (Eph 4, 24) eiusque
dignitas requirit ut secundum consciam et liberam
electionem agat. Dono autem libertatis suae, maligno
suadente, prorsus abusus est; per peccatum
inoboedientiae (cf. Gen 3; Rom 5, 12) sub potestate
diaboli ac mortis redactus est, servus factus peccati.
Ideo «universam (...) hominum historiam ardua
colluctatio contra potestates tenebrarum pervadit,
quae inde ab origine mundi incepta, usque ad
ultimum diem, dicente Domino (cf. Mt 24, 13; 13,
24-30 et 36-43) perseverabit».
3. Pater omnipotens et misericors Filium dilectionis
suae misit in mundum ut homines de potestate
tenebrarum eriperet, atque in regnum suum
transferret (cf. Gal 4 5; Col 1, 13). Ideo Christus, a
primogenitus omnis creaturae» (Col 1,15), veterem
renovans hominem, induit carnem peccati, «ut per
mortem destrueret eum, qui habebat mortis
imperium, id est diabolum« (Hebr 2,14) atque
humanam naturam vulneratam, per Passionem et
Resurrectionem suam in novam creaturam, dono
Spiritus Sancti constitueret.
4. In diebus autem carnis suae, Dominus Iesus, victor
tentationis in deserto (cf. Mt 4, 1-11; Mc 1,12-13; Lc
4,1-13), propria auctoritate Satanam et alios
daemones expulit, divinam suam voluntatem eis
imponens (cf. Mt 12,27-29; Lc 11,19-20).
Benefaciendo et sanando omnes oppressos a diabolo
(cf. Act 10,38), manifestavit opus salvationis suae, ut
homines a peccato, a consectariis eius necnon ab
auctore primo peccati, homicida ab initio ac mendacii
patre (cf. Io 8,44), liberaret.
5.
6. In ministerio peragendo, Christus Apostolis suis
aliisque discipulis dedit potestatem ut eicerent
spiritus immundos (cf. Mt 10,1.8; Mc 3, 14-15;
6,7.13; Lc 9,1; 10,17.18-20) (...).
7. Ecclesia exinde potestatem a Christo acceptam
eiciendi daemones eorumque influxum repellendi
iam a tempore apostolico (cf. Act 5,16; 8,7; 16,18;
19,12) exercuit (...).
II. DE EXORCISMIS IN MUNERE
SANCTIFICANDI ECCLESIAE
8. Ex antiquissima Ecclesiae traditione sine
intermissione servata, iter initiationis christianae ita
ordinatur ut spiritalis colluctatio contra diaboli
potestatem (cf. Eph 6,12) clare significetur et reipsa
fieri incipiat. Exorcismi forma simplici super electos
faciendi, tempore catechumenatus, seu exorcismi
minores preces Ecclesiae sunt, ut ipsi, de mysterio
Christi a peccato liberantis eruditi, solvantur a
sequelis peccati et a diaboli influxu, roborentur in
itinere suo spiritali, et corda aperiant ad dona
Salvatoris recipienda. Tandem, in celebratione
Baptismi, baptizandi Satanae abrenuntiant eiusque
viribus ac potestatibus, atque ei propriam in Deum
unum et trinum fidem opponunt. Etiam in Baptismo
parvulorum fit prex exorcismi super infantes, «huius
mundi experturos illecebras et contra diaboli insidias
pugnaturos», ut Christi gratia muniantur «in itinere
vitae suae». Per lavacrum regenerationis, homo
participat victoriam Christi supra diabolum et
peccatum, quando transit «ab eo statu in quo (...)
nascitur filius primi Adae in statum gratiae et
"adoptionis filiorum" Dei per secundum Adam Iesum
Christum», et a servitute peccati liberatur, libertate
qua Christus nos liberavit (cf. Gal 5,1).
9. Fideles, etiamsi in Christo renati, tamen quae in
mundo sunt tentationes experiuntur, et ideo in
oratione et sobrietate vitae vigilare debent, quia
adversarius eorum «Diabolus tamquam leo rugiens
circuit quaerens quem devoret» (1 Pet 5,8) (...).
10. Divinae autem pietatis mysterium difficilius
intellectu pro nobis evadit cum, Deo permittente,
interdum casus occurrunt illius peculiaris vexationis
seu obsessionis ex parte diaboli alicuius hominis
populo Dei aggregati et a Christo illuminati ut
tamquam filius lucis ad vitam aeternam ambularet.
Tunc mysterium iniquitatis quod in mundo operatur
(cf. 2 Thess 2,7) se clare manifestat (cf. Eph 6,12),
quamvis diabolus, limites a Deo positos transire
nequeat. Haec forma potestatis diaboli super
hominem differt ab illa quae per originale peccatum
in homine derivatur, quae peccatum est. His
occurrentibus, Ecclesia Christum Dominum et
Salvatorem implorat et, virtute eius freta, fideli
vexato seu obsesso plura adiutoria praebet ut a
vexatione seu obsessione liberetur.
11. Inter haec adiutoria, sollemnis, quod et magnus
appellatur, praecellit exorcismus maior, qui celebratio
liturgica est. Hac enim ratione exorcismus, qui
«intendit daemonia expellere vel ab influxu
daemoniaco liberare et quidem auctoritate spirituali
quam Iesus Suae concredidit Ecclesiae» petitio est de
genere sacramentalium, sacrum igitur signum quo
«effectus, praesertim spirituales significantur et ex
Ecclesiae impetratione obtinentur».
12. In exorcismis maioribus Sancto Spiritui iugata
Ecclesia supplicat ut ipse adiuvet infirmitatem
nostram (cf. Rom 8,26) ad compellendos daemones
ne fidelibus noceant. Illi insufflationi freta, qua Dei
Filius post resurrectionem Spiritum donavit, Ecclesia
in exorcismis agit, non proprio nomine sed unice
quidem nomine Dei vel Christi Domini, cui omnia,
etiam diabolus et daemonia, oboedire debent.
III. DE MINISTRO ET DE CONDICIONIBUS
AD EXORCISMUM MAIOREM PERAGENDUM
13. Ministerium ad obsessos exorcizandi tribuitur
peculiari et expressa licentia Ordinarii loci, qui pro
regula Episcopus ipse dioecesanus erit. Quae licentia
concedi debet tantummodo sacerdoti pietate, scientia,
prudentia ac vitae integritate praedito atque ad hoc
munus specifice praeparato. Sacerdos vero, cui
munus exorcistae stabiliter vel ad actum commissum
est, hoc opus caritatis confidenter humiliterque
exsequatur sub moderatione Episcopi dioecesani. In
hoc libro cum indicatur «exorcista» semper
intelligendum est de «sacerdote exorcista».
14. Exorcista, in casu alicuius diabolicae, quae
dicitur, interventionis, ante omnia necessariam et
maximam circumspectionem ac prudentiam adhibeat.
In primis ne facile credat quendam a daemonio esse
obsessum, qui aliquo morbo, praesertim ex psychicis,
laboret. Itidem prorsus non credat obsessionem
adesse ubi primum quis asserit se peculiari modo a
diabolo tentatum, desolatum, ac denique vexatum
esse; nam propria imaginatione quis potest decipi.
Advertat etiam, ne fallatur, artibus ac fraudibus
quibus utitur diabolus ad decipiendum hominem, ad
persuadendum obsessum ne subiciat exorcismo,
ipsius infirmitatem esse naturalem vel arte medica
pendentem. Omni modo exacte inspiciat an revera a
daemone vexatus sit, qui talis esse affirmatur.
15. Recte distinguat casus impetus diaboli ab illa
credulitate qua quidam, etiam fideles, putant se esse
obiectum maleficii, malae sortis vel maledictionis,
quae sint ab aliis allata super ipsos vel propinquos vel
bona eorum. Adiutorium spirituale eis non deneget,
exorcismum autem nullo modo adhibeat; aliquas vero
aptas orationes proferre potest, cum ipsis et pro ipsis,
ita ut pacem Dei inveniant. Item adiutorium spirituale
non recusandum est credentibus, quos Malignus non
tangit (cf. 1 Io 5,18), sed ab eo tentati male habentur,
cum fidelitatem Domino Iesu et Evangelio servare
volunt. Quod fieri potest quoque a presbytero, qui
non sit exorcista, et etiam a diacono, aptis adhibitis
precibus et supplicationibus.
16. Exorcista igitur ad exorcismum celebrandum ne
procedat nisi compererit, morali certitudine fretus,
exorcizandum esse revera a daemone obsessum et eo,
si fieri potest, consentiente.
Secundum probatam praxim, ut signa obsidentis
daemonis habentur: ignoto sermone pluribus verbis
loqui, vel loquentem intellegere; distantia et occulta
patefacere; vires supra aetatis seu condicionis
naturam ostendere. Quae signa indicium quoddam
praebere possunt. Cum autem signa huiusmodi non
necessario reputanda sint ex parte diaboli
provenientia, attendere etiam oportet ad alia,
praesertim ordinis moralis et spiritualis, quae alio
modo interventum diabolicum manifestant, ut v.g.
aversionem vehementem a Deo, Sanctissimo Nomine
Iesu, Beata Virgine Maria et Sanctis, Ecclesia, verbo
Dei, rebus, ritibus, praesertim sacramentalibus, et
imaginibus sacris. Et tandem aliquando omnium
signorum relatio ad fidem et certamen spirituale in
vita christiana sedulo perpendenda est, cum Malignus
in primis inimicus sit Dei et omnium, quae fideles
cum salvifica actione Dei coniungunt.
17. De necessitate adhibendi ritum exorcismi,
exorcista prudenter iudicabit post diligentem
inquisitionem, secreto confessionis semper servato,
consultis, in quantum fieri potest, expertis in rebus
spiritualibus et, quatenus opus sit, in scientia
medicinae et psychiatriae, qui sensum habeant rerum
spiritualium.
18. In casibus afficientibus non catholico et in ceteris
difficilioribus res ad Episcopum dioecesanum
deferatur, qui prudentiae causa votum aliquorum
expertorum expetere potest antequam decisio circa
exorcismum sumatur.
19. Exorcismus ita peragatur ut fidem Ecclesiae
manifestet et a nemine considerari possit actio
magica vel superstitiosa. Cavendum est ne
spectaculum fiat praesentibus. Mediis
communicationis socialis omnibus, dum peragitur
exorcismus, nullo modo spatium detur, et etiam
antequam exorcismus peragatur, et eo peracto
exorcista et praesentes eius notitiam ne divulgent,
debitam discretionem servantes.
IV. DE RITU ADHIBENDO
V. DE ADIUNCTIS ET ACCOMMODATIONIBUS
VI. DE APTATIONIBUS QUAE CONFERENTIIS
EPISCOPORUM COMPETUNT
RITUS EXORCISMI MAIORIS
Exorcismi formulae 60. Deinde exorcista formulam deprecativam exorcismi maioris
pronuntiat, ut infra n. 61. Pro opportunitate etiam formulam
imperativam subiungat, ut in n. 62. Aliae formulae sive
deprecativae sive imperativae in Capite II proponuntur, nn.
81-84.
61. Formula deprecativa
Deus, humani generis conditor atque defensor,
respice super hunc famulum tuum (hanc famulam
tuam) N., quem (quam) ad tuam imaginem formasti
et ad tuae vocas gloriae consortium: vetus adversarius
eum (eam) dire torquet, acri opprimit vi, saevo terrore
conturbat.
Mitte super eum (eam) Spiritum Sanctum tuum qui
eum (eam) in lucta confirmet, in tribulatione
supplicare doceat, et potenti sua protectione muniat.
Exaudi, sancte Pater, gemitum supplicantis Ecclesiae:
ne siveris (!) /vjerojatno treba: sineris/ filium tuum
(filiam tuam) a patre mendacii possideri; famulum,
quem (famulam, quam) Christus suo sanguine
redemit, diaboli captivitate detineri; templum Spiritus
tui ab immundo inhabitari spiritu.
Exaudi, misericors Deus, preces beatae Virginis
Mariae, cuius Filius in cruce moriens caput serpentis
antiqui contrivit et cunctos homines Matri in filios
commisit: a fulgeat in hoc famulo tuo (hac famula
tua) lux veritatis, ingrediatur in eum (eam) gaudium
pacis, Spiritus sanctitatis eum (eam) possideat et
inhabitando serenum (serenam) reddat et purum
(puram). Exaudi, Domine, deprecationem beati
Michaelis Archangeli et cunctorum Angelorum tibi
ministrantium: Deus virtutum, vim diaboli repelle;
Deus veritatis et veniae, amove eius fallaces insidias;
Deus libertatis et gratiae, nequitiae vincula solve.
Exaudi, Deus, humanae salutis amator, orationem
apostolorum tuorum Petri et Pauli et omnium
Sanctorum, qui tua gratia victores exstiterunt
Maligni: libera hunc famulum tuum (hanc famulam
tuam) ab omni aliena potestate et incolumen (!) /vj.
treba: incolumem) custodi ut tranquillae devotioni
restitutus (restituta), te corde diligat et operibus
deserviat, te glorificet laudibus et magnificet vita. Per
Christum Dominum nostrum.
Et omnes respondent: Amen.
62. Formula imperativa
Adiuro te, Satan, hostis humanae salutis, agnosce
iustitiam et bonitatem Dei Patris, qui superbiam et
invidiam tuam iusto iudicio damnavit: discede ab hoc
famulo (hac famula) Dei N., quem (quam) Dominus
ad imaginem suam fecit, suis ornavit muneribus
atque in filium (filiam) misericordiae adoptavit.
Adiuro te, Satan, princeps huius mundi, agnosce
potentiam et virtutem Iesu Christi, qui te in deserto
vicit, in horto superavit, spoliavit in cruce, et de
sepulcro resurgens tua tropaea in regnum transtulit
lucis: recede ab hac creatura N., quem (quam)
nascendo fecit sibi fratrem (sororem) et moriendo sibi
acquisivit sanguine suo.
Adiuro te, Satan, deceptor humani generis, agnosce
Spiritum veritatis et gratiae, qui tuas repellit insidias
tuaque confundit mendacia: exi ab hoc plasmate Dei
N., quem (quam) ipse signavit superno sigillo; recede
ab hoc homine (hac muliere), quem (quam) Deus
spiritali unctione, templum sacrum effecit.
Recede ergo, Satan, in nomine Patris +, et Filii +, et
Spiritus + Sancti; recede per fidem et orationem
Ecclesiae; recede per signum sanctae crucis Iesu
Christi Domini nostri, qui vivit et regnat in saecula
saeculorum.
Omnes respondent: Amen.
186.
ENCHIRIDION INDULGENTIARUM
NORMAE ET CONCESSIONES
EDITIO QUARTA,
LIBRERIA EDITRICE VATICANA, MCMIC
CONSTITUTIO APOSTOLICA
"INDULGENTIARUM DOCTRINA"
PAULUS EPISCOPUS SERVUS SERVORUM DEI
AD PERPETUAM REI MEMORIAM
I
l. Indulgentiarum doctrina et usus, in catholica
Ecclesia a pluribus saeculis vigentes, in divina
revelatione quasi in solido fundamento innituntur,
(...) quae, ab Apostolis tradita, "sub assistentia
Spiritus Sancti in Ecclesia proficit ", dum "Ecclesia
..., volventibus saeculis, ad plenitudinem divinae
veritatis iugiter tendit, donec in ipsa consummentur
verba Dei" (...).
Ad rectam autem huius doctrinae eiusque salutaris
usus intellegentiam quasdam veritates recolamus
oportet, quas universa Ecclesia verbo Dei illuminata
semper credidit, et Episcopi, Apostolorum
successores, atque imprimis Romani Pontifices,
successores Beati Petri, sive per pastoralem praxim
sive per doctrinalia documenta decursu saeculorum
docuerunt et docent.
2. Quemadmodum divina revelatione docemur,
poenae peccata consequuntur a divina sanctitate et
iustitia inflictae, sive in hoc mundo luendae,
doloribus, miseriis et aerumnis huius vitae et
praesertim morte, (...) sive etiam per ignem et
tormenta vel poenas catharterias in futuro saeculo.
(...) Christifideles proinde semper sibi persuasum
habebant pravam viam offendicula multa habere,
eamque asperam, spinosam et nocivam esse iis, qui
ambularent in ea. (...)
Quae poenae iusto et misericordi iudicio Dei
imponuntur ad purificandas animas et sanctitatem
ordinis moralis defendendam, et ad gloriam Dei in
plenam eius maiestatem restituendam. Omne enim
peccatum secumfert perturbationem ordinis
universalis, quem Deus ineffabili sapientia et infinita
caritate disposuit, et destructionem ingentium
bonorum respectu tum peccatoris ipsius tum
communitatis hominum. Menti autem christianorum
omnium temporum clare apparebat peccatum, non
solum transgressionem legis divinae, sed insuper, etsi
non semper directe et aperte, esse contemptum vel
neglectum personalis amicitiae inter Deum et
hominem, (...) et veram ac numquam satis
aestimabilem Dei offensam, immo ingratam
reiectionem amoris Dei in Christo nobis oblati, cum
Christus discipulos suos amicos vocaverit, non
servos. (...)
3. Necessarium est ergo ad peccatorum plenam
remissionem et reparationem, quae dicitur, non solum
ut per sinceram conversionem mentis amicitia cum
Deo restauretur et offensa sapientiae et bonitati Eius
illata expietur, sed etiam ut omnia bona tum
personalia tum socialia tum ea, quae ad ipsum
ordinem universalem pertinent, per peccatum
imminuta vel destructa, plene redintegrentur, vel per
voluntariam reparationem quae non erit sine poena,
vel per tolerantiam poenarum ab ipsa iusta et
sanctissima Dei sapientia statutarum, e quibus
elucescant in universo mundo sanctitas et splendor
gloriae Dei. Ab existentia autem et gravitate
poenarum dignoscuntur peccati insipientia et malitia,
eiusque malae sequelae.
Poenas vero luendas vel reliquias peccatorum
purificandas manere posse et revera frequenter
manere etiam postquarn culpa iam remissa est, (...)
doctrina de purgatorio luculenter ostendit: in hoc
enim animae defunctorum, quae o vere paenitentes in
Dei caritate decesserint, antequam dignis paenitentiae
fructibus de commissis satisfecerint et omissis", (...)
post mortem poenis purgatoriis purificantur. Ipsae
quoque liturgicae preces idem satis indicant, quibus
ab antiquissimus temporibus communitas christiana
ad sacram synaxim admissa utitur orans "ut qui iuste
pro peccatis nostris affligimur, pro tui nominis gloria
misericorditer liberemur". (...)
Omnes autem homines in hoc mundo peregrinantes
levia saltem et quotidiana peccata, quae dicuntur,
committunt: (...) ita ut omnes misericordia Dei
indigeant, ut a peccatorum sequelis poenalibus
liberentur.
II-V
12. Normae quae sequuntur variationes opportunas in
disciplinam de indulgentiis inducunt, votis quoque
Coetuum Episcopalium receptis.
Ordinationes Codicis Iuris Canonici et Decretorum
Sanctae Sedis de indulgentiis, quatenus cum novis
normis congruunt, integrae manent.
In normis apparandis haec tria praesertim spectata
sunt: ut nova mensura statueretur pro indulgentia
partiali, congrua deminutio in indulgentias plenarias
induceretur, et quae ad indulgentias reales et locales,
quas dicunt, pertinent in simpliciorem et digniorem
formam redigerentur et componerentur. Ad
indulgentiam partialem quod attinet, antiqua dierum
et annorum determinatione posthabita, nova norma
seu mensura exquisita est, iuxta quam actio ipsa
consideratur christifidelis, qui opus indulgentia
ditatum perficit.
Cum vero sua actione christifidelis - praeter meritum
quod actionis est fructus praecipuus - consequi
insuper possit poenae temporalis remissionem, et
quidem eo maiorem quo maior est operantis caritas et
operis praestantia, placuit hane ipsam remissionem
poenae, quam christifidelis sua actione acquirit,
tamquam mensuram sumere remissionis poenae,
quam Ecclesiastica Auctoritas per indulgentiam
partialem liberaliter addit.
Ad indulgentiam plenariam quod attinet, opportunum
visum est earum numerum congruenter minuere, ut
christifideles indulgentiae plenariae aequam
aestimationem faciant et eam, debitis ornati
dispositionibus, acquirere valeant. Quod enim saepius
occurrit, parum attenditur; quod copiosius offertur,
parvi aestimatur; cum plerique christifideles congruo
temporis spatio indigeant, ut ad plenariam
indulgentiam assequendam apte se praeparent.
Quod attinet ad indulgentias reales et locales, non
tantum earum numerus valde deminutus est, sed
ipsum nomen sublatum est, quo clarius constet
indulgentiis ditari christifdelium actiones, non vero
res vel loca, quae sunt tantum occasiones indulgentias
acquirendi. Immo piarum Consociationum asseclae
indulgentias illis proprias assequi possunt, praescripta
opera adimplendo, neque insignium usus requiritur.
NORMAE
N. 1. Indulgentia est remissio coram Deo poenae
temporalis pro peccatis, ad culpam quod attinet, iam
deletis, quam christifidelis, apte dispositus et certis ac
definitis condicionibus, consequitur ope Ecclesiae
quae, ut ministra redemptionis, thesaurum
satisfactionum Christi et Sanctorum auctoritative
dispensat et applicat.
N. 2. Indulgentia est partialis vel plenaria prout a
poena temporali pro peccatis debita liberat ex parte
aut ex toto.
N. 3. Indulgentiae sive partiales sive plenariae
possunt semper defunctis applicari per modum
suffragii.
N. 4. Indulgentia partialis, in posterum, his tantum
verbis "indulgentia partialis" significabitur, nulla
addita dierum vel annorum determinatione.
N. 5. Christifideli qui, corde saltem contritus, peragit
opus indulgentia partiali ditatum, tribuitur ope
Ecclesiae tantadem poenae temporalis remissio,
quantam ipse sua actione iam percipit.
N. 6. Indulgentia plenaria semel tantum in die acquiri
potest, salvo praescripto N. 18 pro constitutis "in
articulo mortis".
Partialis vero indulgentia pluries in die acquiri potest,
nisi aliud expresse notetur.
N. 7. Ad indulgentiam plenariam assequendam
requiruntur exsecutio operis indulgentia ditati et
impletio trium condicionum, quae sunt: sacramentalis
confessio, communio eucharistica et oratio ad
mentem Summi Pontificis. Requiritur insuper ut
excludatur omnis affectus erga quodcumque
peccatum etiam veniale.
Si plena huiusmodi dispositio desit vel praedictae
condiciones, salvo praescripto N. 11 pro "impeditis",
non impleantur, indulgentia erit tantum partialis.
N. 8. Tres condiciones perfici possunt pluribus diebus
ante vel post praescripti operis exsecutionem;
convenit tamen ut communio et oratio ad mentem
Summi Pontificis peragantur ipso die quo instituitur
opus.
N. 9. Unica sacramentali confessione plures
indulgentiae plenariae acquiri possunt; unica vero
communione eucharistica et unica oratione ad
mentem Summi Pontificis una tantum indulgentia
plenaria acquiritur.
N. 10. Condicio precandi ad montem Summi
Pontificis plene impletur, si recitantur ad Eiusdem
mentem semel Pater et Ave; data tamen facultate
singulis fidelibus quamlibet aliam orationem
recitandi iuxta uniuscuiusque pietatem et devotionem
erga Romanum Pontificem.
N. 11. Firma facultate confessariis can. 935 C.I.C.
facta commutandi pro "impeditis" sive opus
praescriptum sive condiciones, Ordinarii locorum
possunt concedere fidelibus, in quos ad normam iuris
exercent auctoritatem, si loca inhabitent ubi nullo
modo vel saltem admodum difficile ad confessionem
vel ad communionem accedere possint, ut ipsi queant
indulgentiam plenariam consequi absque actuali
confessione et communione, dummodo sint corde
contriti et ad praedicta sacramenta, cum primum
poterunt, accedere proponant.
N. 12. Divisio indulgentiarum in personales, reales et
locales, non amplius adhibetur, quo clarius constet
indulgentiis ditari christifidelium actiones, quamvis
cum re vel loco interdum coniungantur.
N. 13. Enchiridion indulgentiarum recognoscetur eo
consilio ut tantum praecipuae preces et praecipua
opera pietatis, caritatis et paenitentiae indulgentiis
ditentur.
N. 14. Elenchi et summaria indulgentiarum Ordinum,
Congregationum religiosarum, Societatum in
communi viventium sine votis, Institutorum
saecularium, necnon piarum fidelium
Consociationum, quamprimum recognoscentur, ita ut
indulgentia plenaria acquiri possit peculiaribus
tantum diebus a Sancta Sede statuendis, proponente
supremo Moderatore vel, si agatur de piis
Consociationibus, Ordinario loci.
N. 15. In omnibus ecclesiis, oratoriis publicis vel - ab
illis qui legitime iis utuntur - semipublicis acquiri
potest indulgentia plenaria, quae defunctis tantum
applicari potest, die 2 Novembris.
In ecclesiis vero paroecialibus acquiri insuper potest
indulgentia plenaria bis in anno: die festo Titularis, et
die 2 Augusti, quo "Portiunculae" indulgentia
occurrit, vel alio opportuniore die ab Ordinario
statuendo.
Omnes praedictae indulgentiae acquiri poterunt vel
diebus supra definitis vel, de consensu Ordinarii, die
Dominico antecedenti aut subsequenti.
Ceterae indulgentiae ecclesiis vel oratoriis adiunctae
quamprimum recognoscentur.
N. 16. Opus praescriptum ad acquirendam
indulgentiam plenariam ecclesiae vel oratorio
adiunctam est eiusdem pia visitatio, in qua recitantur
oratio Dominica et fidei symbolum (Pater et Credo).
N. 17. Christifidelis qui pietatis obiecto (crucifixo,
cruce, corona, scapulari, numismate), a quovis
sacerdote rite benedicto, pia utitur mente, consequitur
indulgentiam partialem.
Si autem pietatis obiectum a Summo Pontifice aut a
quolibet Episcopo fuerit benedictum, christifidelis,
eodem obiecto pia utens mente, assequi potest etiam
indulgentiam plenariam die festo SS. Apostolorum
Petri et Pauli, addita tamen, qualibet legitima
formula, fidei professione.
N. 18. Pia Mater Ecclesia, si haberi nequit sacerdos
qui christifideli in vitae discrimen adducto
sacramenta et benedictionem apostolicam cum
adiuncta indulgentia plenaria, de qua in can. 468,2
C.I.C., administret, benigne eidem, rite disposito,
concedit indulgentiam plenariam in articulo mortis
acquirendam, dummodo ipse durante vita habitualiter
aliquas preces fuderit. Ad hanc indulgentiam
plenariam acquirendam laudabiliter adhibetur
crucifixus vel crux.
Eandem indulgentiam plenariam in articulo mortis
christifidelis consequi poterit, etiamsi eodem die
aliam indulgentiam plenariam iam acquisiverit.
N. 19. Normae de indulgentiis plenariis editae,
praesertim ea quae in N. 6 recensetur, applicantur
etiam indulgentiis plenariis, quae "toties quoties"
usque adhuc appellari consueverunt.
N. 20. Pia Mater Ecclesia, de fidelibus defunctis
quam maxime sollicita, quolibet privilegio hac de re
abrogato, iisdem defunctis amplissime suffragari
constituit quovis Missae sacrificio.
***
Novae normae, quibus innititur indulgentiarum
acquisitio, vigere incipient expletis tribus mensibus a
die quo haec Constitutio in Actis Apostolicae Sedis
edetur.
Indulgentiae pietatis obiectorum usui adiunctae, quae
supra non recensentur, cessant expletis tribus
mensibus a die quo haec Constitutio in Actis
Apostolicae Sedis edetur.
Recognitiones de quibus in N. 14 et N. 15, proponi
debent Sacrae Paenitentiariae Apostolicae intra
annum; expleto vero biennio a die huius
Constitutionis, indulgentiae, quae confirmatae non
fuerint, omnem vim amittent.
Nostra haec statuta et praescripta nunc et in posterum
firma et efficacia esse et fore volumus, non
obstantibus, quatenus opus sit, Constitutionibus et
Ordinationibus Apostolicis a Nostris Decessoribus
editis ceterisque praescriptionibus etiam peculiari
mentione et derogatione dignis.
Datum Romae, apud S. Petrum, die I mensis Ianuarii,
in Octava Nativitatis D.N.I.C., anno MCMLXVII,
Pontificatus Nostri quarto.
PAULUS PP. VI
187. Ex Epistolis sancti Ambrosii episcopi
(Epist. 2, 1-2. 4-5. 7: PL 16 /edit. 1845/, 847-881)
Suscepisti munus sacerdotii et, in puppe Ecclesiae
sedens, navim adversus fluctus gubernas. Tene
clavum fidei, ut et graves huius saeculi turbare non
possint procellae. Mare quidem magnum et
spatiosum, sed noli vereri; quia ipse super maria
fundavit eam, et super flumina praeparavit eam.
Itaque non immerito inter tot mundi freta Ecclesia
Domini tamquam supra apostolicam aedificata
petram immobilis manet, et inconcusso adversum
impetus saevientis salis perseverat fundamine.
Abluitur undis, non quatitur, et licet frequenter
elementa mundi huius magno illisa resultent fragore,
habe tamen, quo laborantes excipiat, tutissimum
portum salutis. Sed tamen, etsi in mari fluctuat, currit
in fluminibus; et vide ne in illis fluminibus magis, de
quibus dictum est: Elevaverunt flumina vocem suam.
Sunt enim flumina, quae de ventre eius fluent, qui
potum a Christo acceperit, et de Spiritu Dei
sumpserit. Haec ergo flumina, cum redundant
spiritali gratia, elevant vocem suam.
Est et fluvius, qui decurrit in sanctos suos sicut
torrens. Est et fluminis impetus, qui laetificat animam
pacificam atque tranquillam. Ex huius fluminis
plenitudine quicumque acceperit, sicut Ioannes
evangelista, sicut Petrus et Paulus, elevat vocem
suam: et sicut Apostoli evangelicae praedicationis
vocem usque in totos fines orbis terrarum canoro
diffuderunt praeconio, ita et iste incipit evangelizare
Dominum Iesum.
Accipe ergo a Christo, ut et tuus sonus exeat: Collige
aquam Christi, illam quae laudat Dominum. Collige
aquam de pluribus locis, quam effundunt nubes
propheticae.
Quicumque colligit de montibus aquam, atque ad se
trahit vel haurit e fontibus, et ipse rorat sicut nubes.
Imple ergo gremium mentis tuae, ut terra tua
humescat, et domesticis irrigetur fontibus.
Ergo qui multa legit et intellegit, impletur: qui fuerit
impletus, alios rigat; ideoque Scriptura dicit: Si
impletae fuerint nubes, pluviam in terram effundent.
Sint ergo sermones tui proflui, sint puri et dilucidi, ut
morali disputatione suavitatem infundas populorum
auribus et gratia verborum tuorum plebem
demulceas, ut volens, quo ducis, sequatur.
Alloquia tua plena intellectus sint. Unde et Salomon
ait: Arma intellectus labia sapientis; et alibi: Labia
tua alligata sint sensu, id est, fulgeat sermonum
tuorum manifestatio, intellectus coruscet, et
alloquium tuum atque tractatus aliena non indigeat
assertione; sed sermo tuus velut armis suis sese ipse
tueatur, nec ullum verbum tuum in vanum exeat, et
sine sensu prodeat.
188. Ex Confessionum libris sancti Augustini
episcopi
(Lib. 7, 10. 18; 10, 27: CSEL 33, 157-163. 255)
Admonitus redire ad memetipsum, intravi in intima
mea duce te et potui, quoniam factus es adiutor meus.
Intravi et vidi qualicumque oculo animae meae supra
eundem oculum animae meae, supra mentem meam
lucem incommutabilem, non hanc vulgarem et
conspicuam omni carni nec quasi ex eodem genere
grandior erat, tamquam si ista multo multoque clarius
claresceret totumque occuparet magnitudine. Non
hoc illa erat, sed aliud, aliud valde ab istis omnibus.
Nec ita erat supra mentem meam, sicut oleum super
aquam nec sicut caelum super terram, sed superior,
quia ipsa fecit me, et ego inferior, quia factus ab ea.
Qui novit veritatem, novit eam: O aeterna veritas et
vera caritas et cara aeternitas! Tu es Deus meus, tibi
suspiro die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu
assumpsisti me, ut viderem esse, quod viderem, et
nondum me esse, qui viderem. Et reverberasti
infirmitatem aspectus mei radians in me vehementer,
et contremui amore et horore; et inveni longe me esse
a te in regione dissimilitudinis, tamquam audirem
vocem tuam de excelso: "Cibus sum grandium:
cresce et manducabis me. Nec tu me in te mutabis
sicut cibum carnis tuae, sed tu mutaberis in me ".
Et quaerebam viam comparandi roboris; quod esset
idoneum ad fruendum te, nec inveniebam, donec
amplecterer mediatorem Dei et hominum, hominem
Christum Iesum, qui est super omnia Deus benedictus
in saecula, vocantem et dicentem: Ego sum via et
veritas et vita, et cibum, cui capiendo invalidus eram,
miscentem carni, quoniam Verbum caro factum est,
ut infantiae nostrae lactesceret sapientia tua, per
quam creasti omnia.
Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua et tam nova,
sero te amavi! Et ecce intus eras et ego foris et ibi te
quaerebam et in ista formosa, quae fecisti, deformis
irruebam. Mecum eras, et tecum non eram. Ea me
tenebant longe a te, quae si in te non essent, non
essent. Vocasti et clamasti et rupisti surditatem
meam, coruscasti, splenduisti et fugasti caecitatem
meam, fragrasti, et duxi spiritum et anhelo tibi,
gustavi et esurio et sitio, tetigisti me, et exarsi in
pacem tuam.
189. Ex Sermonibus sancti Leonis Magni papae
(Sermo 4, 1-2: PL 54, 148-149)
Licet universa Ecclesia Dei distinctis ordinata sit
gradibus, ut ex diversis membris sacrati corporis
subsistat integritas, omnes tamen, sicut ait Apostolus,
in Christo unum sumus; nec quisquam ab alterius ita
est divisus officio, ut non ad conexionem pertineat
capitis cuiuslibet humilitas portionis. In unitate igitur
fidei atque baptismatis, indiscreta nobis societas,
dilectissimi, et generalis est dignitas secundum illud
beatissimi Petri apostoli sacratissima voce dicentis:
Et ipsi tamquam lapides vivi superaedificamini in
domos spiritales, sacerdotium sanctum, offerentes
spiritales hostias acceptabiles Deo per Iesum
Christum; et infra: Vos autem genus electum, regale
sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis.
Omnes enim in Christo regeneratos, crucis signum
efficit reges, sancti vero Spiritus unctio consecrat
sacerdotes: ut praeter istam specialem nostri
ministerii servitutem, universi spiritales et
rationabiles christiani agnoscant se regii generis et
sacerdotalis officii esse consortes. Quid enim tam
regium quam subditum Deo animum corporis sui
esse rectorem? Et quid tam sacerdotale quam vovere
Domino conscientiam puram, et immaculatas pietatis
hostias de altari cordis offerre? Quod cum omnibus
per Dei gratiam commune sit factum, religiosum
tamen vobis atque laudabile est, de die provectionis
nostrae quasi de proprio honore gaudere; ut unum
celebretur in toto Ecclesiae corpore pontificii
sacramentum, quod, effuso benedictionis unguento,
copiosius quidem in superiora profluxit, sed non
parce etiam in inferiora descendit.
Cum itaque, dilectissimi, de consortio istius muneris
magna sit nobis materia communium gaudiorum,
verior tamen nobis et excellentior erit causa laetandi,
si non in nostrae humilitatis consideratione
rememoremini; cum multo utilius multoque sit
dignius ad beatissimi Petri apostoli gloriam
contemplandam aciem mentis attollere, et hunc diem
in illius potissimum veneratione celebrare, qui ab
ipso omnium charismatum fonte tam copiosis est
irrigationibus inundatus, ut cum multa solus
acceperit, nihil in quemquam sine ipsius
participatione transierit. Verbum caro factum iam
habitabat in nobis, et reparando humano generi totum
se Christus impenderat.
190. Ex Epistolis sancti Paulini Nolani episcopi
(Epist. 3 ad Alypium, 1. 5. 6: CSEL 29, 13-14. 17-18)
Haec est vera caritas, haec perfecta dilectio, quam tibi
circa humilitatem nostram inesse docuisti, domine
vere sancte et merito beatissime ac desiderabilis.
Accepimus enim per hominem nostrum Iulianum de
Carthagine revertentem litteras tantam nobis
sanctitatis tuae lucem afferentes, ut nobis caritatem
tuam non agnoscere, sed recognoscere videmur. Quia
videlicet ex illo, qui nos ab origine mundi
praedestinavit sibi, caritas ista manavit, in quo facti
sumus antequam nati, quia ipse fecit nos et non ipsi
nos, qui fecit quae futura sunt. Huius igitur
praescientia et opere formati, in similitudinem
voluntatum et unitatem fidei vel unitatis fidem,
praeveniente notitiam, caritate conexi sumus, ut nos
invicem ante corporales conspectus revelante spiritu
nosceremus.
Gratulamur itaque et gloriamur in Domino, qui unus
atque idem ubique terrarum operatur in suis
dilectionem suam Spiritu Sancto, quem super omnem
carnem effudit, fluminis impetu laetificans civitatem
suam, in cuius te civibus principalem cum
principibus populi sui Sede Apostolica merito
collocavit nosque etiam, quos erexit elisos et de terra
inopes suscitavit, in vestra voluit sorte numerari. Sed
magis gratulamur in eo Domini munere, quo nos in
pectoris tui habitatione constituit quoque ita
visceribus tuis insinuare dignatus est, ut peculiarem
nobis caritatis tuae fiduciam vindicemus, his officiis
atque muneribus provocati, ut nos diffidenter aut
leviter te amare non liceat.
De me ne quid ignores, scias antiquissimum
peccatorem non ita olim de tenebris et umbra mortis
eductum spiritum aurae vitalis hausisse nec ita olim
posuisse in aratro manum et crucem Domini
sustulisse, quam ut in finem perferre valeamus,
orationibus tuis adiuvemur. Accumulabitur haec
meritis tuis merces, si interventu tuo onera nostra
relevaveris. Sanctus enim laborantem adiuvans, quia
fratrem non audemus dicere, exaltabitur sicut civitas
magna.
Panem unum sanctitati tuae unitatis gratia misimus,
in quo etiam Trinitatis soliditas continetur. Haec
panem eulogiam esse tu facies dignatione sumendi.
191. Collationibus sancti Thomae de Aquino,
presbyteri
(Collatio 6 super Credo in Deum)
Quae necessitas quod Filius Dei pro nobis pateretur?
Magna, et potest colligi duplex necessitas; una est ad
remedium contra peccata, alia est ad exemplum
quantum ad agenda.
Ad remedium quidem quia contra omnia mala, quae
incurrimus propter peccata, invenimus remedium per
passionem Christi.
Sed non minor est utilitas quantum ad exemplum.
Nam passio Christi sufficit ad informandum totaliter
vitam nostram. Quicumque enim vult perfecte vivere,
nihil aliud faciat nisi ut contemnat quae Christus
cruce contempsit et appetat quae Christus appetiit.
Nullum enim virtutis exemplum abest a cruce.
Si enim quaeris exemplum caritatis: Maiorem
caritatem nemo habet ut animam suam ponat quis pro
amicis suis. Hoc Christus in cruce. Et ideo si pro
nobis dedit animam suam, non debet esse grave
sustinere quaecumque mala pro eo.
Si quaeris patientiam, excellentior in cruce invenitur.
Patientia enim ex duobus redditur magna, aut cum
magna quis patienter suffert, aut cum ea suffert quae
vitare posset et non vitat. Sed Christus magna pertulit
in cruce, et patienter, quia cum pateretur non
comminabatur; tamquam ovis ad victimam ductus est
et non aperuit os suum. Magna ergo est patientia
Christi in cruce: per patientiam curramus ad
propositum nobis certamen, aspicientes in auctorem
fidei et consummatorem Iesum, qui proposito sibi
gaudio sustinuit crucem, confusione contempta.
Si quaeris exemplum humilitatis, respice crucifixum:
nam Deus voluit iudicari sub Pontio Pilato et mori.
Si quaeris exemplum oboedientiae, sequere eum qui
factus est oboediens Patri usque ad mortem: Sicut
enim per inoboedientiam unius, scilicet Adae,
peccatores constituti sunt multi, ita per unius
oboedientiam iusti constituentur multi.
Si quaeris exemplum contemnendi terrena, sequere
eum, qui est rex regum et dominus dominantium, in
quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae
absconditi, in cruce nudatum, delusum, consputum,
caesum, spinis coronatum et demum aceto et felle
potatum.
Non ergo afficiaris ad vestes et divitias, quia
diviserunt sibi vestimenta mea; non ad honores, quia
ludibria et verbera expertus; non ad dignitates, quia
plectentes coronam spineam imposuerunt capiti meo;
non ad delicias, quia in siti mea potaverunt me aceto.
192. DE IMITATIONE CHRISTI
Capitulum II: DE HUMILI SCIRE SUI IPSIUS
1) Omnis homo naturaliter scire desiderat. Sed
scientia, sine timore Dei, quid impetrat?
2) Melior est profecto rusticus humilis qui Deo servit,
quam superbus philosophus qui, se neglecto, cursum
coeli considerat.
3) Qui bene seipsum cognoscit sibi ipsi vilescit, nec
laudibus delectatur humanis.
4) Si scirem omnia quae in mundo sunt et non essem
in caritate, quid me iuvaret coram Deo, qui me
iudicaturus est ex facto?
5) Quiesce a nimio discendi desiderio, quia ibi magna
invenitur distractio et deceptio.
6) Scientes volunt libenter docti videri et sapientes
dici.
7) Multa sunt quae scire, animae parum vel nihil
prodest.
8) Et valde insipiens est qui aliquibus magis intendit,
quam his quae saluti suae deserviunt.
9) Multa verba non satiant animam, sed bona vita
refrigerat mentem, et pura conscientia magnam ad
Deum praestat confidentiam.
10) Quanto plus et melius scis, tanto gravius
iudicaberis inde, nisi sancte vixeris.
11) Noli ergo extolli de ulla arte vel scientia, sed
potius time de data tibi notitia.
12) Si tibi videtur quod multa scias et satis bene
intelligas, scito tamen quia sunt multo plura quae
nescis.
13) Noli sapere altum, sed ignorantiam tuam magis
fatere.
14) Quid te vis alicui praeferre, cum plures doctiores
te inveniantur et magis in lege periti?
15) Si vis aliquid utiliter scire et discere, ama nesciri
et pro nihilo reputari.
16) Haec est altissima et utilissima lectio, sui ipsius
vera cognitio et despectio.
17) De seipso nihil tenere et de aliis semper bene et
alte sentire, magna sapientia est et perfectio.
18) Si videris aliquem aperte peccare vel aliqua
gravia perpetrare, non debes te tamen meliorem
aestimare.
19) Omnes fragiles sumus, sed tu neminem
fragiliorem teipso tenebis.
193. Luis M. Martinez-Fazio, PARADIGMATA QUAEDAM
CITATIONUM BIBLIOGRAPHICARUM. Ad usum auditorum
Methodologiae Historicae. Roma 1974.
Citatio bibliographica, de qua agitur, non est reproductio quasi
photographica operis citandi, sed indicatio quaedam, quae et
operis identitatem describat et eius consultationem faciat
expeditam.
Inde ab initio methodus citandi eligatur oportet, quae bona sit (i.
e.: clara, functionalis, consequens) quaeque omnes contingentias,
quae sint futurae, prospiciat. Methodus autem, quae nunc
offertur, tribus regulis fundamentalibus respondet: a) ut elementa
diversa clare et typographice distinguantur (auctor:
MAIUSCULIS; tituli: cursivis; cetera, normalibus); b) ut partes
omnes ordine distribuantur semper descendente (a maiori ad
minus); et c) ut omnes difficultates eodem prorsus modo
solvantur.
Ne terreat ergo multitudo paradigmatum, quae aliud non sunt
nisi applicationes practicae, pro utilitate Auditorum exaratae,
harum regularum. Exempla haec non sunt memoriae tradenda,
sed oculis accurate conspicienda.
1 I. Citationes bibliographicae completae pro bibliographiis vel
prima mentione
2 A. OPERA AUTONOMA
3 opus unius auctoris:
4 cognomine simplice:
H. HURTER, Nomenclator literarius theologiae catholicae, IV,
Oeniponti 31910.
5 cognomine composito:
L. PALAZZINI FINETTI, Storia della ricerca delle
interpolazioni nel Corpus Iuris giustinianeo, Milano 1953.
6 cognomine duplice:
A. GARCÍA BELLIDO, Arte romano, Madrid 1955.
7 praenomine intermedio ("middle name"):
J. SPENCER NORTHCOTE, The Roman Catacombs, London
1857.
(= J. SP. NORTHCOTE, The Roman................)
8 opus duorum (trium) auctorum:
L. HERTLING - E. KIRSCHBAUM, Le catacombe romane e i
loro martiri, Roma 1949.
9 opus plurium auctorum:
B. M. APOLLONJ GHETTI - A. FERRUA - E. JOSI - E.
KIRSCHBAUM, Esplorazioni sotto la confessione di San Pietro
in Vaticano, I, Città del Vaticano 1951.
aut sic:
B. M. APOLLONJ GHETTI etc., Esplorazioni sotto la
confessione di San Pietro in Vaticano, I, Città del Vaticano
1951.
10 opus a communitate seu collectivitate conscriptum:
La basilica di S. Paolo sulla via Ostiense, a cura dei monaci
benedittini, Roma 1933.
11 opus anonymum:
12 cuius auctor incognitus:
Storia moderna geografica civile e naturale della campagna di
Roma etc., Venezia 1787.
13 cuius auctor cognitus:
[J. VALLA], Institutiones theologicae ad usum scholarum
accomodatae, I, Lugduni 1780.
14 opus pseudonymum
STENDHAL (pseud.), Promenades dans Rome, Paris 21858.
aut sic:
C. M. PARTENIO (pseud. di G. M. Mazzolari), Diario sacro,
II, Roma 21805.
15 opus collectivum:
16 anonyme editum.
Saecularia Petri et Pauli, Città del Vaticano 1969.
17 sub nomine auctorum editum:
F. CASTAGNOLI - C. CECCHELLI - G. GIOVANNONI - M.
ZOCCA, Topografia e urbanistica di Roma, Bologna 1958.
18 sub nomine curatoris editum:
Beschreibung der Stadt Rom, ed. E. Platner - E. Gerhard - W.
Röstell, III/1, Stuttgart-Tübingen 1837.
19 in honorem alicuius editum (Festschrift, Mélanges...):
Mélanges d'Archéologie et d'Htistoire offerts à André Piganiol,
éd. R. Chevalier, Paris 1966.
20 ad acta colligenta editum (Atti, Actas...):
Actes du Ve Congrès international d'Archéologie,
Aix-en-Provence 13-19 Septembre 1954, Città del
Vaticano-Paris 1957.
21 opus pertinens ad collectionem:
1) G. MARTINA, Pio IX e Leopoldo II (= Miscellanea
Historiae Pontificiae 28), Roma 1967.
2) L. ORBAN, Theologia Güntheriana et Concilium Vaticanum,
II (= Analecta Gregoriana 50), Roma 1949.
22 B. OPERA NON AUTONOMA
23 opus contentum in opere alterius:
G. TOMASSETTI, Note sui prefetti di Roma, in D.
COMPARETTI, Museo italiano di antichità classica, III,
Firenze 1890, 41-66. 479-548.
24 opus contentum in opere collativo:
25 (ex n. 16):
B. M. APOLLONJ GHETTI, Le basiliche cimiteriali degli
apostoli Pietro e Paolo a Roma, in Saecularia Petri et Pauli,
Città del Vaticano 1969, 22-34.
26 (ex n. 17):
C. CECCHELLI, Roma medioevale, in F. CASTAGNOLI - C.
CECCHELLI - G. GIOVANNONI - M. ZOCCA, Topografia e
urbanistica di Roma, Bologna 1958, 187-341.
27 (ex n. 18):
C. BUNSEN - E. PLATNER, S. Paolo fuori le Mura, in
Beschreibung der Stadt Rom, hrg. E. Pl. - E. Gerhard - W.
Röstell, III/1, Stuttgart-Tübingen 1837, 440-458. 676-680.
28 (ex n. 19):
A. CHASTAGNOL, Sur quelques documents rélatifs à la
basilique de Saint-Paul-hors-les-Murs, in Mélanges
d'Archéologie et d'Htistoire offerts à André Piganiol, éd. R.
Chevalier, Paris 1966, 421-437.
29 (ex n. 20):
L. DE BRUYNE, La décoration des baptistères paléochrétiens,
in Actes du Ve Congrès international d'Archéologie,
Aix-en-Provence 13-19 Septembre 1954, Città del
Vaticano-Paris 1957, 341-369.
30 articulus in quotidiano:
A. MERCATI, La serie dei papi nell'Annuario Pontificio per
l'anno 1947, in L'Osservatore Romano (19 gennaio 1947) 3.
31 articulus in ephemeride:
32 quando integer simul editus:
M. CHAMOSO LAMAS, Excavaciones en la catedral de
Santiago, in Archivio espańol de arte 31 (1958) 39-47.
33 quando per partes editus:
L. CANTARELLI, Il vicariato di Roma, in Bull. d. comm. arch.
com. di Roma 20 (1892) 112-138. 191-225. 340-347; 21 (1893)
30-45. 105-118. 205-222.
34 articulus olim editus, denuo cum aliis collectus:
TH. MOMMSEN, Carmen codicis Parisini 8084, in Hermes 4
(1870) 350-364. [vel: TH. M., Gesammelte Schriften, VII,
Berlin 1909, 485-498].
35 articulus (vel vox) in lexico vel encyclopaedia:
36 si subscriptus:
CH. LÉCRVAIN, Vicarius, in Dict. d. Ant. Grecq. et Rom., ed.
Ch. Daremberg - E. Saglio, V, 1912, 820-825.
37 si anonymus:
Thesaurus linguae latinae, III, 1907, 586 s. v. catabulum.
38 recensio:
A. PIGANIOL, rec. ad J.-R. PALANQUE, Essai sur la
préfecture du prétoire sous le Bas-Empire, Paris 1933, in Revue
historique 173 (1934) 582-585.
39 C. OPERA INEDITA
40 per citationem completam:
S. AUGUSTINUS, De unitate Trinitatis, Venezia, Bibl.
Marciana, Lat. Z 64 (1799), ff. 169r-175
r.
41 per citationem sufficientem (quando fieri potest):
FR. CANCELLIERI, Roma sacra ossia Descrizione di tutte le
chiese di Roma etc., Vat. lat. 91666.
42 II. Citationes bibliographicae incompletae pro ceteris
mentionibus
43 A. CITATIO SIMPLIFICATA
44 a) Citatio patristica:
Exemplo sit opus: S. AVGVSTINVS, De civitate Dei libri I-X,
rec. B. Dombart - A. Kalb (= CCL 47), Turnholti 1955; cuius
simplificatio fieri potest:
45 per mentionem solius operis:
AVG., De civ. Dei, VIII 26.
46 per mentionem etiam editionis:
AVG., De civ. Dei, VIII 26 : CCL 47, 246-248.
utilius vero sic:
AVG., De civ. Dei, VIII 26 : CCL 47, 246-248; PL 41, 253-255.
47 nota: quando editiones Migne duas diversas habent pagi-
nationes, citetur potius editio princeps, hoc modo: PL 23P 488.
48 b) Citatio normalis:
Exemplo sit opus: G. BOVINI, Il cosidetto mausoleo di Galla
Placidia in Ravenna (=Amici delle catacombe 13), Città del
Vaticano 1950, 19; cuius simplificatio fieri potest:
49 per abbreviationem:
nomine auctoris tantum:
cf. BOVINI, 19.
nomine auctoris et titulo interrupto:
cf. BOVINI, Il cosidetto mausoleo..., 19.
nomine auctoris et "parola-chiave" ex titulo:
cf. BOVINI, Placidia, 19
50 per siglam:
cf. BOVINI, MGP, 19 [raro fit; v. gr.: DE ROSSI, ICUR]
51 per siglam et abbreviationem:
cf. BOVINI, MausGallPlac, 19
52 B. CITATIO ITERATA
53 per verba "op. cit.", "loc. cit.", etc. [maximas habet
difficultates]:
cf. BOVINI, o. c., 19.
54 per verba "idem" (= auctor inmediate praecedens) et "ibidem"
(= idem ac in citatione inmediate praecedente praeter mutata):
(1) Cf. J. WILPERT, La fede della Chiesa nascente, Città del
Vaticano 1938; G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen
Kunst, I, Güttersloh 1966, 35-134; II, 1968, 24-120.
(2) SHCILLER, Ikonographie, I, 93.
(3) Ibid.
(4) Cf. ibid., II, 116s; WILPERT, Fede, 30-42.
(5) WILPERT, Fede, 30.
55 III. De nonnullis quaestionibus specialibus circa singula
elementa citationis
56 A. CIRCA AUCTORES ET COLLABORATORES
57 a) Sunt etiam auctores
58 compilator textuum anonymorum (proverbiorum,
inscriptionum, etc. ):
E. DIEHL, Inscriptiones latinae christianae veteres, 3 v.,
Berolini 1925-1931.
59 commentator (non compilator tt.) textuum ceterorum
auctorum:
A. HAMANN, Le baptęme d'après les Pères de l'Église. Textes
choisis et présentés par..., Paris 1962.
60 compilator compendiorum et epitomum:
E. CALVI, Bibliografia delle catacome e delle chiese di Roma,
Roma 1908.
61 artifex, cuius eduntur opera (picturae, chartae geograph.,
etc.):
G. FONTANA, Raccolta delle migliori chiese [...] esposte con
tavole disegnate ed incise dall'architetto..., V, Roma 1879.
62 b) Non sunt auctores:
63 Curator textuum criticorum:
Epistulae imperatorum pontificium aliorum [...] Avellana quae
citur collectio, rec. O. Guenther (= CSEL 35/1-2), Vindobonae
1895-1898.
64 editor:
O. MARUCCHI, Le catacombe romane, ed. E. Josi, Roma
1933.
65 collaborator:
M. GOMEZ-MORENO, Documentación goda en pizarra,
revisión, facsímiles y fotografias por M. Casamar, Madrid 1966.
66 fundator/director:
Diccionario del mundo clásico, dir. I. Errandonea, I, Barcelona
etc. 1954.
67 introductor (etiam pro opere graphico):
J. G. GUTENSOHN - J. M. KNAPP, Les basiliques chrétiennes
de Rome, text. C. Bunsen, Paris 1872.
68 prologator (citatur solunmodo si fama dignus):
C. GARCÍA GOLDÁRAZ, El Códice Lucense de la Colección
Canónica Hispana, prol. G. Le Bras, I (= Bibl. de la Esc. Eapań.
de Hist. y Arq. en Roma 10), Roma 1954.
69 traductor (citatur si fama dignus):
L. von PASTOR, Storia dei papi dalla fine del medio evo, III,
trad. A. Mercati, Roma 1932.
70 c) Censendi sunt co-auctores:
71 curator/editor notabiliter influens:
M. ARMELLINI - C. CECCHELLI, Le chiese di Roma dal
secolo IV al XIX, 2 v., Roma 21942.
72 traductor notabiliter influens:
CH. J. HEFELE - H. LECLERCQ, Histoire des conciles, III/2,
Paris 1910.
73 B. CIRCA PRAENOMINA ET COGNOMINA
74 opus inscriptum sub nomine in latinum verso:
I. GRUTERUS (J. Gruyter), Inscriptiones antiquae totius
Romani in corpus absolutissimum redactae, [Heidelberga].
75 opus alicuius sancti (beati, venerabilis):
S. VINCENT DE PAUL, Correspondance, entretiens,
documents, VIII, éd. P. Coste, Paris 1923.
76 opus alicuius pontificis (patriarchae, imperatoris, regis):
BENEDICTUS PP. XIV, De servorum Dei beatificatione et
beatorum canonizatione, I, Bononiae 1734.
77 aut, si oportet, sic:
PIO PP. II (Enea Silvio Piccolomini), I Commentari, cur. ?.
Bernetti (= I classici cristiani 222), Siena 1973.
78 opus auctoris classici:
non sic:
APULEI PLATONICI MADAURENSIS Metamorphoseon
Libri XI, rec. R. Helm (=Bibl. Teubn. 1055), Lipsiae 1913.
sed sic:
APULEIUS, Metamorphoseon Libri XI, rec. R. Helm ( Bibl.
Teubn. 1055), Lipsiae 1913.
79 opus auctoris patristici:
non sic:
L. CAELI FIRMIANI LACTANTI Opera omnia. Accedunt
carmina et quae feruntur etc., rec. S. Brandt - G. Laubmann, I (=
CSEL 19), Mediolani 1890.
sed sic:
LACTANTIVS, Opera omnia, rec. S. Brandt - G. Laubmann, I
(=CSEL 19), Mediolani 1890.
80 opus nonnullorum auctorum Medii Aevi et Renascentiae:
ÉRASME, Enchiridion militis christiani, introd. et trad. A. J.
Festugière, Paris 1971.
81 opus nonnullorum auctorum religiosorum (qui, veteri nomine
gentilicio seposito, sub novo nomine regulari opus ediderunt):
EVARISIO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, El nuevo doctor
de la Iglesia San Juan de Ia Cruz, Toledo 1927.
82 opus auctorum eiusdem cognominis (quippe qui vinculo
familiaritatis coniuncti):
FR. et M. GUY, Île Maurice. Régulation des naissances et
action familiale, Lyon 1968
[nota: François et Michèle Guy sunt coniugati]
83 C. CIRCA TITULOS ET SUBTITULOS
84 opus inscriptum duplici titulo:
G. VALENTINI - G. CARONIA, Domus Ecclesiae. L'edificio
sacro cristiano, Bologna 1969.
C. B. PIAZZA, Hieroxenia overo Sagra pellegrinazione alle
sette chiese di Roma etc., Roma 1694.
85 opus inscriptum titulo et subtitulo:
F. PASCHOUD, Roma aeterna. Études sur le patriotisme
romain dans l'occident latin à l'époque des grandes invasions,
Neuchâtel 1967.
86 opus inscriptum titulo et subtitulo (qui omitti possit):
O. SEECK, Regesten der Kaiser und Päpste für die Jahre 311
bis 476 n. Chr. Vorarbeit zu einer Prosopographie der
christlichen Kaiserzeit, Stuttgart 1919.
aut sic:
O. SEECK, Regesten der Kaiser und Päpste für die Jahre 311
bis 476 n. Chr., Stuttgart 1919.
D. CIRCA NOTAS BIBLIOGRAPHICAS
87 opus constans pluribus voluminibus:
88 ad totum opus citandum:
G. LUGLI, I monumenti antichi di Roma e suburbio, 3 v.,
Roma 1930-1938.
89 ad singulum volumen citandum:
G. LUGLI, I monumenti antichi di Roma e suburbio, II, Roma
1934.
90 opus constans pluribus voluminibus, quando eorum numerus
non coincidit cum divisione tomorum:
91 ad totum opus citandum:
H. JORDAN, Topographie der Stadt Rom im Alterthum, 2 t. in 4
v., Berlin 1878-1907.
92 ad singula volumina citanda, quando subdivisa numeris:
J. WILPERT, Die römischen Mosaiken und Malereien der
kirchlichen Bauten von IV. bis XIII. Jahrhundert, II/2,
Freiburg/Br 21917.
93 ad singula volumina citanda, quando subdivisa verbis:
A. NIBBY, Roma nell'anno MDCCCXXXVIII, I/Antica, Roma
1838, 72s; I/Moderna, 1839, 577-585; II/Antica, 1839, 125s.
94 opus collativum, pluribus voluminibus constans:
95 ad opus universum citandum:
Histoire de l'Église, fund. A. Fliche - V. Martin, 20 v. iam edita,
Paris 1935-.
96 ad singulum volumen citandum:
J. LEBRETON - J. ZELLER, L'Église primitive [=Histoire de
l'Église, fund. A. Fliche - V. Martin, I], Paris 1935.
97 ad singulum tractatum indicandum:
G. BARDY, Le déclin de l'arianisme, in Histoire de l'Église,
fund. A. Fliche - V. Martin, III, Paris 1936, 237-276.
98 ad paginas citandas, numeratione romana/araba signatas:
99 pro toto opere:
ST. BEISSEL, Bilder aus der Geschichte der altchristlichen
Kunst und Liturgie in Italien, Freiburg/Br 1899, XII + 334 pp.
100 pro parte tantum:
ST. BEISSEL, Bilder aus der Geschichte der altchristlichen
Kunst und Liturgie in Italien, Freiburg/Br 1899, V. VIIs. X-XII.
95-115. 119. 137s.
101 Nota: non adhibeatur "ss", quia confussionem parit.
102 ad folia operis citanda:
potest fieri sic:
fol. 23r f. 43
v ff. 28
v-43
r. Sufficit: 46
r-52
v.
melius autem sic:
fol. 28r f. 43v ff. 28v-43r. Sufficit: 46r-52v.
103 ad paginas vel folia citanda, quae columnis iterum
dividuntur:
de paginis:
p. 28a (= in columna prima paginae vicesimae octavae)
pp. 28b-37c (= a secunda columna paginae 28 ad tertiam
columnae paginae 37).
de foliis:
f. 28ra (= in columna prima quae est in folio 28 recto)
ff. 29vb-32rc (= a columna secunda in folio 29 verso ad
columnam tertiam in folio 32 recto).
104 ad supellectilem illustrativam indicandam:
D. T. RICE, Kunst aus Byzanz, München 1959, fig. 124-126 et
tab. X.
105 E. CIRCA NOTAS TYPOGRAPHICAS
106 opus editum loco et anno clare indicatis:
107 quando locus editionis nulla eget specificatione:
J. CROOK, Consilium principis. Imperial Councile and
Couns** lors from Augustus to Diocletian, Cambridge 1955.
108 quando locus editionis ulteriorem requirit specificationem:
CH.-H. COSTER, The judicium quinquevirale (=Monographs of
the Mediaeval Academy of America 10), Cambridge (Mass.)
1935.
109 quando locus editionis est duplex (triplex):
R. MacMULLEN, Constantine, New York-London 1969.
110 quando locus editionis est multiplex:
F. van der MEER- CH. MOHRMANN, Atlas of the Early
Christian World, London etc. 1958.
111 opus editum loco/anno omisso et prorsus ignoto:
112 quando uterque ignotus:
ST. PIALE, Della sicura provenienza delle 24 colonne di
pavonazzetto trasportate dalla mole Adriana etc., [s. l. et a.].
113 quando alteruter ignotus:
N. P. WISEMAN, Recollections of the Last Popes and of Rome
in their Times, London [s. a.].
114 opus editum loco/anno omisso, sed aliunde cognito:
115 certe cognito:
L. MORESCHI, Intorno la festività della commemorazione di
San Paolo solennizzata il dě 30 di giugno 1841 nella sua
basilica etc., Roma [1841].
116 coniecturaliter cognito:
P. LETAROUILLY, Edifices de Rome moderne, V, London
[1849?].
117 opus re-impressum (quod "ristampa" dicitur):
E. STEIN, Histoire du Bas Empire, éd. J.-R. Palanque, 2 v.,
Bruges 1959 [reimpr. Amsterdam 1968].
118 opus, cuius domus editorialis quavis de causa exprimenda
censeatur:
E. SAUSER, Früchristliche Kunst. Sinnbild und
Glaubensaussage, Innsbruck-Wien-München, Tyrolia-Verlag,
1966.
119 opus, cuius domus typographica etiam exprimenda
censeatur:
E. SYNDICUS, La primitiva arte cristiana, Roma, Herder (Ist.
Graf. Tiber), 1962.
120 opus, cuius annus impressionis etiam exprimendus sit:
J. RUYSSCHAERT, Prudence l'espagnol poète des deux
basiliques romaines de S. Pierre et de S. Paul, in Rivista di
Archeologia Cristiana 42 (1966 [public. 1968]) 267-286.
121 F. CIRCA NOTAS SPECIALES
122 de auctoris dignitate/statu (si quando exprimendi sunt):
123 de hierarchia ecclesiastica:
P. GASPARI, Card., Codicis iuris canonici fontes, IV, Romae
1926.
124 de instituto religioso:
P.-H. LAFONTAINE, O.M.I., L'évęque d'ordination de
religieux des débuts du monachisme à la mort de Louis le Pieux
(840), Ottawa 1951.
125 de titulo nobiliario:
M.-TH. [RENARD, vicomte] de BUSIERRE, Les sept
basiliques de Rome ou Visite des sept Églises, II, Paris 1846.
126 de peculiari laboris indole (semper citanda):
127 de dissertatione ad lauream:
W. L. WANNEMACHER, The Development of the Imperial
Civil Officia during the Principate, University of Michigan
Dissertation, Michigan 1940.
128 de adnotationis pro scholis:
C. CECCHELLI, La tomba di N. S. Gesů Cristo e le "memorie"
apostoliche. Lezioni raccolte dalla dott. Magda Salina (anno
accademico 1952-53) nell'Univ. di Roma, Roma 1953.
129 de opere privati iuris:
I. GORDON, Documenta recentiora circa rem matrimonialem
et processualem, ad usum privatum, Romae 1971.
130 de publicationis circunstantiis et adiunctis:
de occasione notatu digna:
V. MONACHINO, S. Ambrogio e la cura pastorale a Milano
nel secolo IV, Centenario di S. Ambrogio 374-1974, Milano
1973.
131 de eventuali mentione benefactorum:
Miscellanea di scritti in memoria di Alfonso Gallo, Sotto gli
auspici della Dir. Gen. delle Accademie e Biblioteche, Firenze
1956.
132 de notabili editionis peculiaritate:
V. DE BUCK, De phialis rubricatis quibus martyrum
romanorum sepulchra dignosci dicuntur observationes,
Bruxelles 1855 (impressa sunt viginti exemplaria).
133 de serie collectanea seu collectione:
Nota: citatur prout ordo descendens requirit: aut post titulum
(211)
. 48. 108. 164), aut post volumen (212)
. 68. 79), aut post
editorem (44. 63. 77s), etc. Cf. ad cit. patristicam
simplificandam (46).
G. CIRCA ANOMALIAS
134 opus, cuius inscriptio errata est:
L. MORESCHI, Prospetto speccato e dettagli della Confessione
[corrige: del tabernacolo] nella basilica di s. Paolo, Roma 1838.
135 opus, cuius inscriptio oportune completur aut commentatur:
PISTUS ALETHINUS (pseud. di T. M. Mamachi), Pisti
Alethini epistolarum ad auctorem anonymum [=Josef Valentin
Eybel] opusculi inscripti "Quid est Papa?", 2 v., [s. l.] 1787.
136 opus, cuius inscriptio, ut expedite citetur, modificanda est:
non sic:
Roma sotterranea, opera postuma di Antonio Bosio Romano,
nella quale si tratta de' sacri cimiteri di Roma, del sito, forma,
ed uso antico di essi, de' cubiculi [...] delle cose memorabili,
sacre e profane, ch'erano nelle medesie vie: e d'altre notabili,
che rappresentano [...] compita, disposta, et accrescita dal P.
Giovanni Severani da S. Severino, sacerdote della
Congregazione dell'Oratorio di Roma, In Roma M.DC.L.
sed sic :
A. BOSIO, Roma sotterranea, ed. G. Severani, Roma 1650.
137 IV. De usu praecipuarum interpunctionum in citatione
bibliographica
Animadvete: non agitur hic de ea significatione, quam signa
interpunctionis habent in sermone scripto vulgari, sed de his
significationibus specialibus et technicis, quas in citationibus
bibliographicis ex usu eruditorum obtinent. Si quae in hoc
paradigmate obscura sint, explicatione orali patebunt.
138 , partes subordinatae:
sive numerales Lc 3, 7 CSEL 34, 125
sive verbales BOVINI, Placidia, 19.
139 . partes coordinatae:
sive numerales pp. 3. 5. 12
sive verbales Roma aeterna. Études... (cf. n. 85)
140 ; partes sub. et coord. rel. 6, 2, 4. 6; 7, 2, 3.
141 : "id est" [indiscrete] ep. IV: Il Giansenismo
142 "continetur in" [discrete] De civ. Dei, VIII 26 : PL 41,
253
143 ( ) annus edit. in ephemeride RivArchCrist 36 (1960) 23-35
144 quidquid parentheticum Vita. Damasi (366-584)
145 ideo collectiones (=Analecta Gregoriana 50)
146 [ ] quidquid interpolatum Papa Paolo [V] e mastro
Maderna
ideo correctione textus
147 per additionem Storia dei pap[i]
148 per substractionem La grande [...] basilica di
Pietro.
149 ideo supplementa typogr. Roma [1933] (cf. nn. 13. 74)
150 NB: citationes auxiliares pp. 15-22 [35-42] (cf. n. 117)
151 NB: parenth. intra parenth. (1966 [public. 1968])
152 - pluralitas auctorum, etc. Napoli-Roma-Torino
153 unio vocum neo-scholastica
154 numeri continui 384-387 (infra mille)
1583-97 (supra mille)
155 / numeri alterutri 1755/1756
156 subdivisiones tomorum... IV/1 10/3 II/Antica
157 aliquae urbes homonymae Frankfurt/M Freiburg/Br
158 = "idem ac" (= Sources chrétiennes 19)
159 ? res incerta [Paris 1787?] (cf. n. 116)
160 ! res mira aut rara S. Paullus (!)
161 + additio XV + 545 pp.
162 " verba citata Studio sulla "sobria ebrietas"
163 ad transcribendum characterem cursivum, qui in titulis
operum inveniatur; ideo:
- si titulus libri inscribitur sic:
Studio sul Peristephanon di Prudenzio
- eius citatio bibliographica conscribitur sic:
Studio sul "Peristephanon" di Prudenzio
H I B L I O G R A P H I A
164 Circa argumentum cf. praecipue: L. FONK,
Wissenschaftliches Arbeiten. Beiträge zur Methodik und Praxis
des akademischen Studiums, Innsbruck 31926, 261-275; G. L.
JOUGHIN, Basic Reference Forms. A Guide to Established
Practice in Bibliography, Quotations, Footnotes, and Thesis
Format, New York 1941, 3-25. 39-81; J. VIVES, Esquemas de
metodología histórica, Barcelona 1947, 58-63; A Guide in the
Preparation of Manuscripts: for Writers, Editors, Proofreaders
and Printers. Word into Type, based on studies by M. E. Skillin,
R. M. Gay etc., New York 1948, 17-24. 32-36; Norme per il
catalogo degli stampati, cur. Biblioth. Apost. Vatic., Città del
Vaticano 31949; L. POIRIER, Au service de nos écrivains.
Directives pratiques pour publications, Montréal 21952; L. C.
MOHLBERG, Norme per le pubblicazioni di opere scientifiche
(= Rerum eccl. documenta. Subsidia studiorum 2), Roma 1956;
CL. J. FUERST, Normae scriptis edendis in disciplinis
ecclesiasticis, Romae 1961; N. VIANELLO, La citazione di
opere a stampa e manoscritti (= Biblioteconomia e bibliografia,
saggi e studi 6), Firenze 1970; R. FARINA, Metodologia.
Avviamento alla tecnica del lavoro scientifico (= Biblioteca di
scienze religiose 6), Zürich 1973.
165 INDEX
I. CITATIONES BIBLIOGRAPHICAE COMPLETAE PRO
BIBLOGRAPHIIS VEL PRIMA MENTIONE 1
A. Opera autonoma 2
a. Opera ab auctoribus expresse subscripta 3
b. Opera ab auctoribus non expresse subscripta
c. Opera collativa et collectanea 15
B. Opera non autonoma 22
a. Opuscula 23
b. Articuli 30
c. Recensiones 38
C. Opera inedita 39
II. CITATIONES BIBLIOGRAPHICAE INCOMPLETAE
PRO CETERIS MENTIONIBUS 42
A. Citatio simplificata 43
B. Citatio iterata 52
III. DE NONNULIS QUESTIONIBUS CIRCA SINGULA
ELEMENTA CITATIONIS 55
A. Circa auctores et collboratores 56
a. Quinam sint auctores 56
b. Quinam non sint auctores 62
c. Quinam sint co-auctores 70
B. Circa praenomina et cognomina 73
C. Circa titulos et subtitulos 83
D. Circa notas bibliographicas 87
a. Partitiones operis 87
b. Paginae et folia 98
c. Supellex illustrativa 104
E. Circa notas typographycas 105
a. De loco et anno editionis 106
b. De domo editoriali at typographica 118
F. Circa notas speciales 121
a. De auctoris dignitate vel statu 122
b. De peculiari laboris indole 126
c. De editionis circunstanciis et peculiaritate 130
d. De serie collectanea 133
G. Circa anomalias 134
a. De inscriptione errata 134
b. De inscriptione complenda 135
c. De inscriptione modificanda 136
IV. DE USU PRAECIPUARUM INTERPUNCTIONUM IN
CITATIONE BI BLIOGRAPHICA 137
B i b l i o g r a p h i a 164
I n d e x 165
a. m. D. g.
194.
ORATIONES FIDEI CHRISTIANAE
1. Signum sanctae crucis
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
2. Invitatio ad laudem Dei
V. Domine, labia mea aperies. R. Et os meum
annuntiabit laudem tuam.
V. Deus, in adiutorium meum intende. R. Domine, ad
adiuvandum me festina.
V. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. R. Sicut
erat in principio, et nunc et semper et in saecula
saeculorum. Amen.
3. Oratio dominica
Pater noster, qui es in caelis: sanctificetur nomen
tuum; adveniat regnum tuum; fiat voluntas tua, sicut
in caelo, et in terra.
Panem nostrum cotidianum da nobis hodie; et dimitte
nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus
debitoribus nostris; et ne nos inducas in tentationem;
sed libera nos a malo.
4. Ave, Maria
Ave, Maria, gratia plena: Dominus tecum: benedicta
tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui,
Iesus. Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis
peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae. Amen.
5. Symbolum apostolorum
Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem
coeli et terrae; et in Iesum Christum, Filium eius
unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de
Spiritu Sancto, natus ex Maria Virgine, passus sub
Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus:
descendit ad inferos: tertia die resurrexit a mortuis:
ascendit ad coelos, sedet ad dexteram Dei Patris
omnipotentis: inde venturus est iudicare vivos et
mortuos. Credo in Spiritum Sanctum, sanctam
Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem,
remissionem peccatorum, carnis resurrectionem,
vitam aeternam. Amen.
6. Salve Regina
Salve, Regina, mater misericordiae; vita, dulcedo et
spes nostra, salve. Ad te clamamus, exsules filii
Hevae. Ad te suspiramus gementes et flentes in hac
lacrimarum valle. Eia ergo, advocata nostra, illos tuos
misericordes oculos ad nos converte. Et Iesum,
benedictum fructum ventris tui, nobis post hoc
exsilium ostende. O clemens, o pia, o dulcis Virgo
Maria.
7. Angele Dei
Angele Dei, qui custos es mei, me tibi commissum
pietate superna illumina, custodi, rege et guberna.
Amen.
8. Requiem aeternam
Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua
luceat eis. Requiescant in pace. Amen.
9. Benedictio mensae
Benedic, Domine, nos, et haec tua dona, quae de tua
largitate sumus sumpturi. Per Christum Dominum
nostrum. R. Amen.
Ante prandium
V. Mensae caelestis participes faciat nos Rex
aeternae gloriae. R. Amen.
Ante cenam
V. Ad cenam vitae aeternae: perducat nos Rex
aeternae gloriae. R. Amen.
Post prandium vel cenam
Agimus tibi gratias, omnipotens Deus, pro universis
beneficiis tuis: Qui vivis et regnas in saecula
saeculorum. R. Amen.
V. Deus det nobis suam pacem. R. Et vitam
aeternam. Amen.
9. Gratiarum actio
Actiones nostras, quaesumus, Domine, aspirando
praeveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra
operatio a te semper incipiat, et per te coepta finiatur.
Per Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum,
qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti,
Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen. - Feria
V post Cineres, Collecta, MR3 201.
Ave Maria, etc.
Agimus tibi gratias, omnipotens Deus, pro universis
beneficiis tuis: qui vivis et regnas in saecula
saeculorum. Amen.
Ave Maria, etc.
10. Retribuere dignare, Domine
Retribuere dignare, Domine, omnibus nobis bona
facientibus propter nomen tuum vitam aeternam.
Amen.
11. Oremus pro Pontifice
V. Oremus pro Pontifice nostro Ioanne Paulo
secundo.
R. Dominus conservet eum, et vivificet eum, et
beatum faciat eum in terra, et non tradat eum in
animam inimicorum eius.
12. Angelus
V. Angelus Domini nuntiavit Mariae. R. Et concepit
de Spiritu Sancto. Ave, Maria.
V. Ecce ancilla Domini. R. Fiat mihi secundum
verbum tuum. Ave, Maria.
V. Et Verbum caro factum est. R. Et habitavit in
nobis.
Ave, Maria.
V. Ora pro nobis, sancta Dei Genetrix. R. Ut digni
efficiamur promissionibus Christi.
Oremus
Gratiam tuam, quaesumus, Domine, mentibus nostris
infunde: ut qui, Angelo nuntiante, Christi Filii tui
incarnationem cognovimus, per passionem eius et
crucem ad resurrectionis gloriam perducamur. Per
eundem Christum Dominum nostrum. R. Amen.
13. Regina caeli
V. Regina caeli, laetare, alleluia. R. Quia quem
meruisti portare, alleluia.
V. Resurrexit, sicut dixit, alleluia. R. Ora pro nobis
Deum, alleluia.
V. Gaude et laetare, Virgo Maria, alleluia. R. Quia
surrexit Dominus vere, alleluia.
Oremus
Deus, qui per resurrectionem Filii tui, Domini nostri
Iesu Christi, mundum laetificare dignatus es: praesta,
quaesumus, ut, per eius Genetricem Virginem
Mariam, perpetuae capiamus gaudia vitae. Per
eundem Christum Dominum nostrum. R. Amen.
14. Rosarium Beatae Mariae Virginis
Est Rosarium certa precandi formula, qua quindecim
angelicarum salutationum decades, oratione dominica
interiecta, distinguimus et ad earum singulas totidem
nostrae reparationis mysteria pia meditatione
recolimur. Tamen usu venit ut vocetur «Rosarium»
etiam eiusdem tertia pars.
V. Deus, in adiutorium meum intende. R. Domine, ad
adiuvandum me festina. Gloria Patri, et Filio, et
Spiritui Sancto. Sicut erat in principio, et nunc et
semper, et in saecula saeculorum. Amen.
Mysteria gaudiosa
1. Sanctissimae Virgini Mariae Archangelus Gabriel
nunciat Dei conceptum.
2. Virgo sanctissima Deo foeta visitat Elisabeth.
3. Nascitur Salvator in Bethleem civitate David.
4. Parvulus Salvator offertur in templo Salomonis.
5. Doctoris officio fungens Iesus in templo reperitur.
Mysteria dolorosa
1. Agonizans Salvator orat in horto sudore manans
sanguinis.
2. Vinctus Salvator ad columnam flagellatur.
3. Deus spinis coronatur.
4. Baiulat crucem Salvator morte condemnatus.
5. Crucifigitur Salvator in monte Calvariae.
Mysteria gloriosa
1. Resurgens Salvator a mortuis, victor rediit ab
inferis. 2. Ascendit ad coelos, et ad dexteram Patris
considet triumphator.
3. Salvator mittit Spiritum Sanctum in discipulos.
4. Maria Virgo assumpta est in caelum.
5. Maria Virgo duodecim stellis coronata regnat in
caelis.
15. Anima Christi
Anima Christi, sanctifica me. Corpus Christi, salva
me. Sanguis Christi, inebria me. Aqua lateris Christi,
lava me. Passio Christi, conforta me. O bone Iesu,
exaudi me. Intra tua vulnera absconde me. Ne
permittas me separari a te. Ab hoste maligno defende
me. In hora mortis meae voca me. Et iube me venire
ad te, ut cum Sanctis tuis laudem te in saecula
saeculorum. Amen.
-----------------------------------------------------------------
G d j e j e š t o Brojka označuje broj, a ne stranicu.
Uvodne napomene 0
O latinskome jeziku 0
Morfologija i sintaksa 4
Morfologija 7
Deklinacije 8
Deklinacija pridjeva 21
Stupnjevanje pridjeva 31
Prijedlozi 39
Prilozi 40
Brojevi 47
Zamjenice 48
Glagoli 60
Glagol sum, esse, fui 66
Aktiv i pasiv 68
Aktiv 69
Pasiv 70
Deponentni glagoli 80
Semideponentni glagoli 81
Glagoli na –io 82
Perifrastična konstrukcija aktivna 84
Perifrastična konstrukcija pasivna 85
Nepravilna ili atematska konjugacija 86
Nepotpuni glagoli 95
Bezlični glagoli 105
Glagoli relativno bezlični 107
Lični glagoli koji se mogu upotrijebiti bezlično 108
Drugi nepravilni glagoli 110
Uzvici 111
Veznici 112
Sintaksa padeţa, glagola i rečenice
Subjekt 114
Predikat 115
Atribut 116
Apozicija 117
Sintaksa padeţa
Nominativ 118
Genitiv 119
Dativ 120
Akuzativ 121
Ablativ 122
Sintaksa glagola 123
Aktiv i pasiv 124
Upotreba vremena u indikativu 125
Upotreba načina 132
Infinitivne rečence 136
Particip 137
Ablativ apsolutni 141
Gerund i gerundiv 142
Supin 143
Sintaksa rečenice 144
Nezavisno sloţene rečenice 145
Zavisno sloţene rečenice 150
Vrste zavisnih rečenica 151
Neupravni govor 165
Gaudeamus igitur 166
Poslovice i izreke 167
Appendix: textus diversi 168
Paradigmata quaedam 193
Orationes fidei christianae 194