PERSONALNO-RELACIJSKA PARADIGMA TEOLOGIJE …Boje spasenjsko djelovanje, kristologija,...

Uvod

Nedjeljka s. Valerija Kovač

PERSONALNO-RELACIJSKA PARADIGMA TEOLOGIJEJOSEPHA RATZINGERA /

BENEDIKTA XVI.

KRŠćANSKA SADAŠNJOST Zagreb, 2014.

Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

Recenzenti: prof. dr. sc. Ivan Karlić prof. dr. sc. Ivan Antunovićdoc. dr. sc. Marija Pehar

Lektura: Sanja Plevko

Korektura: Tea Barnjak Milan Gelo

Prijelom i oprema: Marijan Tkalec

Izdaje: Kršćanska sadašnjost d.o.o., Zagreb, Marulićev trg 14Za nakladnika: Stjepan BrebrićTisak: Denona d.o.o., ZagrebNaklada: 500ISBN 978-953-11-0820-1

Tiskano u kolovozu 2014.CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 883174.

Objavljivanje ovoga doktorskog rada odobrio je Katolički bogoslovni fakultet Sveučilišta u Zagrebu dopisom dekana prof. dr. sc. Tončija Matulića od 30. lipnja 2014., ur. br.: 01-937/8-2014.

Knjiga je objavljena uz potporu Ministarstva znanosti, obrazovanja i sporta Republike Hrvatske.

5

Uvod

PREDGOVOR

»Tko vjeruje nikada nije sam – ni u životu niti u smrti.« Tu je poruku papa Benedikt XVI. za vrijeme svoga pontifikata više puta isticao. Ona otkriva da vjera pobjeđuje samoću i egoizam – te počesto prateće »pojave« suvremenoga čovjeka i društva, i da onaj koji vjeruje ulazi u zajednicu vjernika – Crkvu, koja nije samo sociološka zajednica, nego se temelji na zajedništvu s Bogom. Ova perspektiva vjere ne vodi, s druge strane, u neosobni kolektivizam koji bi nad-vladao individualizam, nego otkriva da se pojedinac potpuno ostvaruje tek u zajedništvu s drugima, a zajednica vjere se razvija i raste po pojedincu i pojedin-cima. To temeljno uvjerenje prožima i cjelokupnu misao, izlaganja, propovijedi, nagovore, meditacije teologa Josepha Ratzingera. Ni Bog ni čovjek nisu »samci« niti »individualci«, nego su osobna bića, koja bitno postoje u odnosu. Trojstveni Bog koji je u sebi jedinstvo u odnosima božanskih osoba, slobodno inicira i ulazi u odnos, dijalog s čovjekom u stvaranju i objavi te ga poziva u zajedništvo svoga božanskog života. Činom vjere čovjek daje odgovor Bogu te se time uključuje u ono zajedništvo vjernika s Bogom koje nadilazi granice prostora i vremena, ovozemaljskoga života i smrti.

Ovom knjigom objavljujem doktorski rad jednakoga naslova, koji sam izra-dila pod vodstvom prof. dr. sc. Ivana Karlića OFMConv, pročelnika Katedre do-gmatske teologije Katoličkoga bogoslovnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Po svojoj temi i gornjem obrazloženju vidljivo je da on nije vezan samo za teologiju kao sustavno promišljanje vjere, nego može biti inspirativan i za samo življenje vjere, za otkrivanje životnoga poziva i smisla koji iz nje proizlaze. Također, ova knjiga može biti poticaj za moguće nastavljanje u njoj obrađene teme, u vidu društvene, ekumenske i međureligijske dimenzije Ratzingerova promišljanja od-nosa i zajedništva.

Kada je riječ o disertaciji kao prvom velikom znanstvenom radu, onda je ra-zumljivo da sam na poseban način bila otvorena za svaki pozitivan impuls koji sam primila od osoba iz svoje životne i radne okoline. U tome duhu zahvaljujem

6


ponajprije mojoj redovničkoj zajednici Družbi sestara franjevaka od Bezgrješne, koja mi je dopustila nastaviti doktorski studij i omogućila mi vrijeme za izra-du ovoga doktorskoga rada. Jednako tako sam u višestrukom pogledu zahvalna mentoru prof. dr. sc. Ivanu Karliću za stručno i založeno vođenje samoga pisanja disertacije, ali i za njegovu podršku i cjelokupni angažman oko doktorskoga stu-dija. Zahvaljujem Povjerenstvu za obranu disertacije, koje je strpljivo iščitavalo ovaj opsežni rukopis, a koje su, uz mentora, sačinjavali: doc. dr. s. Marija Pehar, predsjednica Povjerenstva, prof. dr. Ivan Antunović, prof. dr. Ivan Bodrožić i doc. dr. Danijel Tolvajčić. Veliko hvala i svima onima koji su se zanimanjem, podrškom, savjetom, ohrabrenjem ili molitvom ugradili u ovaj rad i tako meni olakšali i učvrstili hod do njegova dovršenja.

Ovaj rad nastavio je dalje »živjeti« i nakon njegove javne obrane. Naime, cje-lokupnu disertaciju s prijevodom njezina Uvoda i Strukture na njemački jezik te popratnim pismom također na njemačkome, poslala sam papi emeritusu Bene-diktu XVI. Neizmjerno me obradovao njegov odgovor, pismo na njemačkome jeziku, u kojem je on dao svoj osvrt na obrađenu temu u disertaciji. Stoga to vrijedno pismo, s prijevodom na hrvatski jezik, prilažem u ovoj knjizi.

Srdačno zahvaljujem i svima koji su doprinijeli objavljivanju ove knjige: iz-davačkoj kući Kršćanska sadašnjost i njezinu direktoru mr. sc. Stjepanu Brebri-ću, koji je pristao izdati ovu knjigu i time doprinio promicanju teološke misli Josepha Ratzingera/Benedikta XVI. na našim prostorima, kao i onima koji su zauzeto čitali ovaj rad – Sanji Plevko na lekturi, a s. Tei Barnjak i fra Milanu Geli na korekturi.

Nedjeljka s. Valerija Kovač

9

Uvod

UVOD

Joseph Ratzinger, sada već »papa u miru« Benedikt XVI., ubraja se među najvažnije suvremene katoličke teologe i više od šezdeset godina višestruko i ne-zamjenjivo doprinosi teološkoj misli. Već kao mladi teolog obradio je na poticaj i pod vodstvom svoga mentora fundamentalnoga teologa Gottlieba Söhngena (1892.-1971.) u svome doktorskome, a potom i habilitacijskome radu žarišna pitanja ondašnje teologije: ona o Crkvi1 i o objavi2. Bio je istaknuti i rado slušani profesor dogmatike i fundamentalne teologije na (sve)učilištima na kojima je predavao: u Freisingu, Bonnu, Münsteru, Tübingenu, Regensburgu. Kao kon-cilski teolog (peritus) i savjetnik kölnskog kardinala Josefa Fringsa na Drugom vatikanskom koncilu stekao je trajan teološki ugled. Bio je pozvan u Međuna-rodnu teološku komisiju, a kasnije je zajedno s Henrijem de Lubacom, Hansom Ursom von Balthasarom i drugima bio supokretač časopisa Communio, koji da-nas izlazi na sedamnaest jezika. K tomu, ne treba zanemariti činjenicu da je Jo-seph Ratzinger nastavio svoj intenzivan teološki rad i za vrijeme obnašanja služ-be nadbiskupa nadbiskupije München i Freising, kasnije prefekta Kongregacije za nauk vjere i, konačno, Petrova nasljednika. Zbog svoga iznimnoga teološkog doprinosa Joseph Ratzinger član je različitih znanstvenih akademija, dobitnik nekoliko počasnih doktorata i mnogobrojnih drugih odlikovanja. Stoga nije bilo iznenađujuće kada je odmah nakon izbora za papu 19. travnja 2005. prepozna-ta njegova teološka nadarenost te je novi papa Benedikt XVI. okarakteriziran, i to ne samo od crkvene i teološke javnosti, kao »papa teolog«, »profesor papa«, »teološki Mozart«, »religijski intelektualac«. Njegov izbor za nasljednika Ivana Pavla II. dodatno je pojačao javno zanimanje za njegovu osobu i njegovo teološ-

1 Joseph RATZINGER, Volk und Haus Gottes in Augustins Lehre von der Kirche, München, 1954., St. Ottilien, 1992.2 Joseph RATZINGER, Die Geschichtstheologie des hl. Bonaventura, München – Zürich, 1959.

10


ko djelo. »Teolog i dijagnostičar vremena Joseph Ratzinger«3, kako je pogođeno uočio Jan-Heiner Tück, pobudio je zanimanje i intelektualaca distanciranih od Crkve, koji su čitali njegova djela, te medija koji su raspravljali o njegovoj misli. I nakon odreknuća od službe Rimskoga biskupa Benedikt XVI. ostaje zapamćen kao »papa teolog«.

Izbor Josepha Ratzingera za papu dodatno je povećao nepregledno mnoštvo publikacijâ koje su posvećene njegovu životu, službama u Crkvi ili proučavanju središnjih tema njegove teološke misli, a već se nekoliko zaklada i instituta bavi proučavanjem njegove teološke baštine. Na hrvatskom govornom području ta-kođer postoji zanimanje za teološki opus Josepha Ratzingera te je preveden i izdan zapažen broj njegovih djela. S druge strane, još nedostaju sustavni radovi o njegovoj teološkoj misli. Ove navedene činjenice bile su velikim dijelom polazni motivi ove doktorske disertacije.

Nakon dubljega uvida u djela Josepha Ratzingera, literaturu o njemu i o njegovoj teološkoj misli4, moglo se uočiti da je osoba jedan od nosivih tema Ratzingerove teologije i da je bitno shvaćena u svojoj relacijskoj dimenziji. Ta je spoznaja zatim dovela do zaključka da je moguće šire i sustavnije obuhvatiti i obraditi personalno-relacijsku dimenziju teologije Josepha Ratzingera, koja se proteže gotovo kroz sva područja njegova teološkog promišljanja.

Naposljetku je postalo vidljivo da odabrana tema disertacije crpi svoju ak-tualnost i značenje, kako smo već naznačili, iz osobe kojom se bavi – iz važ-nosti teologa Josepha Ratzingera/Benedikta XVI., ali se pokazala i višestruka aktualnost samoga odabranog predmeta. Ponajprije zbog toga što personalne kategorije doprinose dinamičkoj slici Boga i svijeta, koja je često u povijesti te-ologije ostala u sjeni (nerijetko zbog prenaglašene statične i supstancijalističke paradigme), a što je opet dovodilo do udaljavanja sadržaja vjere od konkretne čovjekove egzistencije. Teološki značaj naše teme vidljiv je u tome što je danas u velikoj mjeri odnos, često povezan s communio ili komunikacijom, napredovao prema vodećoj kategoriji različitih priručnika dogmatske teologije te se ključ-ni sadržaji sustavne teologije – Bog u svome postojanju, trinitarno jedinstvo, Božje spasenjsko djelovanje, kristologija, antropologija, teologija sakramenata, ekleziologija – teološki opisuju kategorijom odnosa, a nastala su i cjelovita nova

3 Jan-Heiner TÜCK, Editorial, u: IkaZ 35 (2006.) 6, 533.4 Između ostaloga, u jednome članku otkrili smo prvi odgovarajući impuls za odabir teme disertacije: Erwin DIRSCHERL, Gott und Mensch als Beziehungswesen. Die theologische und anthropologische Denkfigur Joseph Ratzingers ausgehend von der Christologie, u: Frank MEIER-HAMIDI – Ferdinand SCHUHMACHER (ur.), Der Theologe Joseph Ratzinger, Frei-burg, 2007., 56–72.

11

Uvod

teološka polazišta poput »komunikativne teologije«.5 Konačno, u vremenu post-moderne, kako zanimljivo zamjećuje Christoph Theobald, kršćansko polazište od odnosa, poglavito mišljenje Boga u kategoriji odnosa, čini se da dobiva novu društvenu aktualnost. Theobald se priklanja dijagnozi sadašnjosti, koju mnogi shvaćaju kao zaokret od epohe moderne označene emancipacijom od prirode, tradicija, osobito onih religioznih, putem kritičkoga mišljenja. Današnji men-talitet više naglašava različite odnose koji se imaju misliti polazeći od razlike te se takvo mišljenje smatra poniznijim u odnosu prema apsolutnim zahtjevima kakve je promovirala zapadna kultura, kojoj se znala prigovoriti »opsesija jedin-stvom«, a kojoj je doprinijela i latinska teologija redukcijom trinitarnoga otajstva na monoteizam.6 Nastala su nova polazišta u protestantskoj i katoličkoj teologi-ji, osobito nakon novog vrednovanja biblijskoga i patrističkog pojma koinonía/communio, koja su upravo tu različitost u jedinstvu ponovno otkrila kao speci-fičnost kršćanske poruke. U tom smislu može se reći da je Joseph Ratzinger, zbog personalno-relacijske paradigme njegove teologije, jedan od preteča onoga što je danas u katoličkoj dogmatici usvojeno. Konačno, u sve aktualnijem dijalogu s religijama upravo je osobni odnos Boga i čovjeka postao kriterijem razlikovanja između kršćanstva i religija Dalekoga istoka.

Glavni cilj disertacije je sustavno predstaviti personalno-relacijsku misao te-ologije Josepha Ratzingera u njezinim različitim aspektima i zaključno istaknuti njezine značajke. Ratzingerova personalno-relacijska misao potvrđuje se kao pa-radigma, odnosno model kojim promišlja i tumači različite teološke teme u raz-ličitim teološkim područjima. Polazeći od proučenih relevantnih djela Josepha Ratzingera/Benedikta XVI. (teološke knjige, teološki članci, govori, intervjui, meditacije, učiteljski dokumenti), koji su nam služili kao glavni izvor istraživa-nja, kao i relevantne literature o teološkom shvaćanju osobe kroz povijest teolo-gije, iskristalizirala se odgovarajuća struktura rada od četiri poglavlja.

Prvo poglavlje pruža pregled biblijskoga i povijesnoga razvoja teološkoga po-imanja osobe, čime se dobiva odgovarajući širi povijesno-teološki okvir radi bo-ljega smještaja teme disertacije u sveukupni teološki kontekst i čime se pokazuju izvori u kojima sâm Joseph Ratzinger nalazi nadahnuće za svoju misao. Povije-sno-teološkom metodom predstavljaju se glavne etape, sadržaji i predstavnici toga dugoga i nehomogenog razvoja teološkoga shvaćanja osobe. Predstavljen je

5 Usp. Reinhold BOSCHKI, Gott erinnern – eine praktisch-theologische Aufgabe, u: RAZNI AUTORI, Gott nennen und erkennen. Theologische und philosophische Einsichten, Freiburg – Basel – Wien, 2010., 203.6 Usp. Christoph THEOBALD, »Gott ist Beziehung«. Zu einigen neueren Annäherungen an das Geheimnis der Trinität, u: Concilium, 37 (2001.) 1, 34–35.

12


najprije u glavnim crtama grčki misaono-kulturni ambijent, koji nije poznavao poimanje osobe u kršćanskom smislu, zatim biblijski motivi Staroga i Novoga zavjeta, koji će biti polazište za personalno razumijevanje Boga i čovjeka. Obra-zlažu se ključni izrazi za nastanak pojma osobe (prósopon, hypóstasis, persona). Izlaže se razvoj poimanja osobe u patristici (koja su nastajala u trinitarnim i kri-stološkim raspravama) i u srednjovjekovnoj teologiji te se ukazuje na novovje-kovni i filozofski zaokret prema subjektu. Naposljetku se spominju predstavnici i ističu značajke personalističke filozofije prošloga stoljeća, čija su promišljanja o čovjeku kao o biću u odnosu, uz oživljavanje biblijske misli, recipirana u prote-stantskoj i katoličkoj teologiji.

U sljedećim se poglavljima sustavno predstavlja, metodom analize i sinteze te kritičko-evaluativnom metodom, personalno-relacijska misao Josepha Ratzin-gera artikulirana u različitim dogmatskim područjima. Drugo poglavlje tako propituje teološko-trinitarni vid Ratzingerove personalno-relacijske paradigme, u kojemu ona ima svoj izvor. Polazi se od starozavjetnih tema koje su, prema Ratzingeru, ključne za osobnu i relacijsku sliku Boga koji stupa u odnos s čovje-kom: od Božjega imena i naravi saveza kao relacije između Boga i čovjeka. Kao vrhunac vjere u osobnoga Boga koji je u odnosu ističe se Trojstvo, koje Ratzinger s jedne strane smatra hermeneutičkim interpretativnim ključem čitave stvarnosti (trinitarna ontologija), a s druge ga strane tumači pomoću paradigme communio, Božje »mi«-stvarnosti i ljubavi. Osobnoga Boga i čovjekov osobni susret s Bogom Ratzinger suprotstavlja neosobnoj slici božanstva i čovjeka, kao i mistici identiteta azijskih religija.

Kristološku dimenziju personalno-relacijske paradigme Josepha Ratzingera obrađuje treće poglavlje. Pokazuje se da je srž Ratzingerove kristologije istovjet-nost Isusa Krista i Sina, odnosno druge božanske osobe, koji središte svoje osobe i egzistencije ima u neponovljivoj i trajnoj komunikaciji s Ocem. Iz jedinstva s Ocem proizlaze i njegovo poslanje i predanje, što, prema Ratzingeru, znači da je Kristov sinovski relacijski identitet temelj istovjetnosti njegove osobe i njegova djela. Pritom je događaj križa i uskrsnuća hermeneutički ključ identiteta Isusa i Krista, što sa svoje strane doprinosi boljem povezivanju različitih pristupa u kristologiji. Konačno, Ratzinger ističe Isusa Krista kao »egzemplarnoga čovje-ka« i kao polazište za teološku sliku čovjeka. Budući da se kristologija Josepha Ratzingera/Benedikta XVI. temelji na Svetome pismu i kristološkim dogmama, predstavljena je i njegova kritika povijesno-kritičke metode.

Zadnje, četvrto poglavlje prikazuje Ratzingerovu antropološku razradu njegove personalno-relacijske misaone sheme. Polazi se od toga da shvaćanje čovjeka kao bića odnosa Ratzinger analogijski temelji na relacijskoj slici Boga. Pokazuje se, osim toga, da je čovjekova relacionalnost kao sposobnost za Boga

13

Uvod

utemeljena u stvaranju, a ostvaruje se i produbljuje u vjeri. Čin vjere u tom smi-slu Ratzinger tumači kao odgovor na Božji započeti dijalog u stvaranju i objavi, kao egzistencijalno ostvarenje čovjekove sposobnosti za Boga i drugoga omo-gućeno Kristovim otkupljenjem. Daljnja artikulacija Ratzingerove misli otkriva da je temeljno postojanje vjernika eklezijalno postojanje, po kojemu se događa preoblikovanje subjekta vjere u zajedništvo Crkve. To zajedništvo (communio), koje je neodvojivo i zajedništvo s Bogom i zajedništvo s ljudima, Ratzinger obra-zlaže koristeći i druge različite paradigme: euharistijska ekleziologija, Crkva kao tijelo Kristovo, Crkva kao sakrament jedinstva usmjerena na ujedinjenje čitava čovječanstva. Kako eklezijalno zajedništvo smjera eshatološkom ispunjenju, kod Ratzingera je u shvaćanju čovjeka neizostavna eshatološka dimenzija. Uočava se da je »dijaloška besmrtnost« ključna Ratzingerova sintagma, koja stoji u temelju njegova tumačenja svih eshatoloških tema, a koju je razvio u nakani rehabilitira-nja izraza »besmrtnost duše«. Bitni je sadržaj »dijaloške besmrtnosti« u tome da čovjek nije besmrtan po sebi i iz sama sebe, nego se ona temelji na odnosu koji je Bog s čovjekom započeo stvaranjem. Jer besmrtnost uključuje čitava čovjeka, za Ratzingera je neizostavna stvarnost uskrsnuća u kojoj se ona ispunja te smjera na dovršenje u communio sanctorum.

Završni zaključak disertacije ističe značajke personalno-relacijske teologi-je Josepha Ratzingera. Osvrće se na specifičnost Ratzingerova misaonog stila, pokazuje teo-loški (trinitarni) izvor njegova personalno-relacijskoga mišljenja i njegovo povijesno-spasenjsko polazište, uočava specifičnosti i razlike u aplikaciji te misaone paradigme na sliku čovjeka, tumači značenje i aktualnost kategorija communio i ljubavi, upozoravajući na njihovu analogijsku primjenu na različita područja teologije, te vrednuje Ratzingerovu sveobuhvatnu teološku viziju. Ma-terijalna raznolikost disertacije zahtijevala je zaključni osvrt i vrednovanje poje-dinačnih perspektiva i tema nakon svakog pojedinoga poglavlja. U radu smo u obzir uzeli i vrednovali i kritičku literaturu o teološkoj misli Josepha Ratzingera relevantnu za našu temu.

Znanstveni doprinos ove disertacije vidimo u višestrukom smislu. Ponajpri-je, disertacija daje sustavan pregled povijesno-teološkoga razvoja poimanja oso-be, koji u takvom preglednom opsegu na hrvatskom jeziku do sada nije izrađen. Koliko nam je bilo moguće utvrditi, ova tema u takvom cjelovitom opsegu, koji obuhvaća teološko trinitarnu, kristološku te antropološku, eklezijalnu i eshato-lošku dimenziju, još nije obrađena.7 Glavni doprinos našega doktorskoga rada je

7 Osim navedenoga članka u bilj. 4, pronašli smo na njemačkom jeziku jednu disertaciju koja se bavi poglavito eshatološkim vidom Ratzingerova relacijskog mišljenja: Gerhard NACHTWEI, Dialogische Unsterblichkeit. Eine Untersuchung zu Joseph Ratzingers Eschatologie und Theologie,

14


u sustavnijem i obuhvatnijem razumijevanju teološke misli Josepha Ratzingera/Benedikta XVI., koja pod obrađenim personalno-relacijskim vidom pokazuje svoj vlastiti profil i cjelovitost. Disertacija, osim toga, izvornim prijevodima daje uvid i u ona Ratzingerova djela koja nisu prevedena na hrvatski jezik (ranija teološka djela i članci, komentari na Dei Verbum i Gaudium et spes, traktat iz eshatologije te natuknice iz različitih teoloških rječnika). Konačno, disertacija u širem smislu doprinosi shvaćanju kategorija osobe, odnosa i zajedništva u kon-tekstu suvremene teološke misli.

Leipzig, 1986. te jednu disertaciju iz filozofije koja paralelno obrađuje relacijsku sliku čovjeka kod Ratzingera i Bubera: Rita KISS, Die dialogische Verfasstheit des Menschen in Philosophie und Theologie am Beispiel Martin Buber und Joseph Ratzinger – ein komparativer Ansatz, Wien, 2010. u: http://othes.univie.ac.at/10307/1/2010-05-02_6600005.pdf (13. III. 2013.).

457

Kazalo imena

KAZALO IMENA

Kako se čitav rad bavi Josephom Ratzingerom odnosno Benediktom XVI. ovo kazalo ne donosi njegovo ime.

AAbraham 24, 29, 30, 33, 38, 40, 146, 152,

156, 157, 158, 162, 182, 197, 206, 207, 210, 227, 263, 367, 371, 372

Adam, K. 217Adler, G. 361, 437Afanasjev, N. 346, 351Akrap, A. 120, 443Albert Veliki 89Aleksandar Haleški 89, 99Althaus, P. 357, 358, 366Amato, A. 75, 270, 403, 443Anderson, C. A. 196, 441Andresen, C. 57, 63, 64, 74, 178, 443Antunović, I. 6Anzelmo Canterburyjski 85Ardusso, F. 403, 443Aristotel 57, 58, 72, 85, 163, 167, 172, 197,

374, 383Auer, J. 17, 53, 84, 86, 88, 130, 131, 443Aurelije Augustin 9, 63, 70-74, 75, 85, 86,

87, 88, 90, 93, 94, 120, 134, 135, 137, 140, 141, 160, 162, 179, 184, 190, 191, 192, 193, 194, 199, 213, 224, 227, 251, 252, 255, 257, 269, 312, 315, 316, 331, 333, 346, 347, 350, 376, 386, 401, 402, 407, 413, 418, 420, 421, 436, 443, 447, 449

BBaader von, F. 315, 445Bacht, H. 289Bajsić, V. 267Bakšić, S. 181, 443Balthasar, H. U. von 9, 197, 267, 290, 338,

341, 394, 408, 410, 418, 428Barbaglio, G. 54, 403, 406, 443, 444, 447Barnjak, T. 6Barth, K. 109, 110, 111, 160, 358, 443, 447Basly, D. de 112Bazilije Veliki 67, 68, 69Beck, H.-G. 267Beinert, W. 116, 135, 251, 358, 402, 443,

445, 447Benoit, P. 336Berdjajev A., N. 119Berger, K. 15, 22, 23, 28, 42, 54, 443Bergmann, J. 22, 26, 444Berti, E. 15, 16, 53, 65, 104, 120, 444Bertuletti, A. 53, 444Biser, E. 428, 440Blondel, M. 119Böckenhoff, J. 128Bodrožić, I. 6Boecije 83-85, 86, 88, 91, 99, 134, 137, 179,

288, 289Bof, G. 54, 403, 406, 443

458


Bohr, N. 176Bollig, M. 134, 444Bonaventura 9, 89-90, 99, 140, 142, 143,

147, 162, 231, 418, 436, 449Börsig-Hover, L. 131Boschki, R. 11, 22, 52, 414, 444Böttigheimer, Ch. 402, 444Bouyer, L. 338Brajčić, R. 112, 113, 114, 118, 444Brebrić, S. 6Brown, R. E. 231Brunner, August 119, 129Brunner, Emil 129, 130, 154, 155, 160,

161Bsteh, A. 399, 445Buber, M. 14, 31, 119, 120, 123, 124, 125,

126, 128, 129, 130, 134, 160, 175, 195, 203, 312, 441, 444

Buchberger, M. 143Bultmann, R. 129, 221, 222, 271, 274, 281,

294, 409Bürkle, H. 200

CCasper, B. 120, 126, 133, 444Cazelles, H. 153, 156Cereti, G. 406, 444Chardin, T. de 291, 292, 315, 370, 378, 384,

388Childs, B. S. 238Ciceron 61, 62Cirne-Lima, C. 322Congar, Y. 176, 405Conrad-Martius, H. 290, 310Cordes, P. J. 425, 444Cottier, G. 118, 444Courth, F. 63, 64, 65, 68, 69, 71, 72, 73, 93,

444Cross, F. 22, 444Cullmann, O. 336, 358, 365, 366Cuttat, A. 162

DDahlke, B. 425, 444

Dalferth, I. U. 22, 24, 42, 43, 44, 45, 48, 53, 115, 119, 444

Daniel-Rops, H. 217, 447Davis, S. T. 115De la Taille, M. 112Demokrit 19Denzinger, P. 445Descartes, R. 100, 102-103, 105, 315, 445Dettloff, W. 95, 96, 97, 133, 445Deuteroizaija 156, 245, 360Dianich, S. 54, 403, 406, 444, 447Dirscherl, E. 10, 22, 134, 139, 299, 303,

309, 325, 401, 440, 445Dohmen, Ch. 309, 325, 440Drewermann, E. 218Duns Scot, Ivan 95-97, 445, 447Durando od San Porcijana 383, 384

EEbner, F. 117, 119, 120, 123, 126, 128, 129,

130, 134, 160, 195, 312, 444Eissfeldt, O. 153Englert, R. 309Erharter, H. 53, 446Erikson, E. H. 120Ernst, W. 210Essen, G. 15, 54, 76, 78, 79, 80, 81, 112,

130, 131, 134, 137, 269, 370, 445Ezekiel 156, 198

FFabry, H.-J. 22, 262, 452Feiereis, K. 210Ferry, L. 257, 445Fichte, J. G. 106, 107Figura, M. 346, 347, 351, 407, 445Filip, ap. 262Filon Aleksandrijski 56Finkenzeller, J. 358, 370, 393, 409, 445Fiore, Joakim da 147, 389Fisichella, R. 338, 438Flavijan Carigradski 285Flores D'Arcais, P. 162, 163, 436Franjo Asiški 147, 331

459

Kazalo imena

Freedman, D. N. 22, 153, 445Frings, J. 9, 143, 312Fuhrmann, M. 53, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64,

68, 73, 76, 83, 84, 85, 445

GGalot, J. 75, 76, 77, 114, 115, 135, 445Galtier, P. 112Geldhof, J. 315, 445Gelo, M. 6Gnilka, J. 250, 393, 445Goethe, J. W. 251Gogarten, F. 129, 130Görig, M. 153Götz, R. 181, 199, 445Greshake, G. 16, 17, 18, 23, 53, 54, 55, 56,

57, 58, 59, 62, 65, 66, 67, 69, 70, 72, 73, 74, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 99, 100, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 113, 116, 120, 123, 124, 125, 127, 128, 134, 137, 138, 181, 370, 388, 399, 400, 412, 423, 424, 444, 445, 450

Grgur Nisenski 68, 230Grgur Nazijanski 67, 68, 69, 71Grillmeier, A. 53, 175, 289, 446Guardini, R. 117, 119, 129, 130, 131, 132,

217, 346, 407Guggenberger, A. 16, 53, 91, 424, 446Günther, A. 109, 112

HHabermas, J. 325, 436Halder, A. 53, 60, 446Hamer, J. 405Häring, H. 218, 240, 243, 264, 441, 443Harnack, A. von 54, 222, 253, 273Hegel, G. W. F. 106-108, 110, 123, 133, 174,

389, 447Heidegger, M. 129, 135, 155, 259, 326Heim, Karl 129Heim, Maximilian 141, 142, 143, 149, 440Heinzmann, R. 133Hemmerle, K. 133

Hengel, M. 249Hengstenberg, H. E. 129, 384Herrmann, Ch. 375, 385, 412, 446Hilberath, B. J. 53, 62, 65, 66, 89, 90, 110,

119, 427, 446, 447Hilpert, K. 54, 450Hipokrat 57Hoffmann, Fritz 210Hoffman, Paul 371Hofmann, Peter 169, 197, 200, 350, 409,

441, 442Hölderlin, F. 169Hoping, H. 145, 252, 266, 440Horn, S. O. 142, 274, 438Hošea 198Hünermann, H. 445

IIvan od Križa 392Ivan Pavao II., papa 9, 144Izak 29, 30, 146, 152, 156, 157, 158, 162,

182, 207, 263, 367

JJakov, patrijarh 26, 29, 30, 38, 40, 146, 152,

155, 156, 157, 158, 162, 182, 207, 235, 263, 367

Jedin, H. 267, 446Jeremias, J. 250, 253Job 206Jona 206Jüngel, E. 22, 24, 42, 43, 44, 45, 48, 53, 115,

119, 357, 444, 451Justin 57, 74

KKant, I. 105-106, 117, 194, 221, 230Karlić, I. 5, 6, 27, 36, 294, 300, 446, 455Kasper, W. 27, 28, 35, 36, 54, 56, 63, 76, 77,

79, 80, 84, 86, 88, 97, 107, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 133, 134, 250, 273, 280, 298, 300, 324, 325, 352, 353, 413, 417, 423, 428, 440, 442, 446, 451

Kendall, D. 115, 447

460


Kible, B. Th. 53, 86, 89, 90, 91, 94, 95, 98, 99, 445

Kierkegaard, S. 120Kiss, R. 14, 441Kittel, G. 22, 42, 43, 44, 45, 446, 452Kleinknecht, H. 22, 42, 43, 44, 45, 446Kobusch, Th. 15, 16, 53, 446Koch, K. 143, 144, 196, 234, 428, 441Kolbe, Maksimilijan 331Kollmannsberger, P. 130Köster, H. 57, 58, 59, 446Kraus, G. 15, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29,

30, 31, 35, 37, 38, 446Kreiml, J. 215, 245Krieg, R. A. 432Kronawitter, K.-H. 309, 439Kügler, J. 218, 294, 296, 441Kuhn, J. von 109Küng, H. 218, 338Kušar, S. 27, 29, 30, 32, 446Kutleša, S. 423, 424, 448, 450

LLaCugna M., C. 95, 446Ladaria, L. F. 39, 41, 42, 43, 46, 49, 194,

312, 425, 429, 432, 446Lampey, E. 413Lang, B. 153Langemeyer, B. G. 116, 120, 123, 124, 126,

127, 128, 129, 131, 132, 447Langer, M. 309, 439Latourelle, R. 46, 312, 446Laux, B. 309Lazar 279, 368, 371Lazareth, W. H. 231Leiner, M. 87, 447Leoncije Bizantski 79, 80Leoncije Jeruzalemski 79, 80Leon, papa 70, 285Letzkus, A. 265, 439Lindbeck, G. 231Link, Ch. 208Locke, J. 103-105Lohse, E. 23, 26, 55, 56, 447

Lonergan, B. 111López, A. 196, 197, 441Lorenz, D. 134Loretz, O. 208, 209, 441Lotz, J. B. 120, 447Lubac, H. de 9, 194, 332, 336, 338, 346,

353, 354, 405, 407, 418Lubsczyk, H. 210Lujić, B. 164, 447Luka, ev. 251, 252, 276, 277, 351Luther, M. 86, 98-100, 326, 366, 371Lutzmann, W. 26, 444

MMainberger, G. 274Maksim Ispovjedatelj 69, 80, 81, 82, 267,

269, 270, 290Mandac, M. 191, 447Marcel, G. 119Marengo, G. 16, 17, 60, 62, 449Marschler, Th. 409, 441Martínez Gordo, J. 294, 441Marx, K. 174, 389Matej, ev. 250, 251Mead, G. H. 120Medina, J. 338Meier-Hamidi, F. 10, 152, 230, 243, 250,

251, 269, 295, 297, 378, 410, 440, 441, 442

Melkisedek 206Menke, K.-H. 131, 132, 134, 162, 197, 325,

346, 351, 352, 370, 441Messori, V. 143, 440Metz, J. B. 132, 314Milano, A. 16, 17, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 62,

64, 65, 67, 68, 69, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 136, 267, 447

Möhler, A. 315Mojsije 24, 25, 26, 29, 30, 33, 38, 41, 152,

153, 155, 156, 208, 209, 246, 259, 260, 261, 262, 263, 300, 329, 367, 404

Moltmann, J. 132, 134Moreschini, C. 55, 64, 66, 67, 447

461

Kazalo imena

Mounier, E. 119Mouroux, J. 322Mueffels, O. 431, 447Mühlen, H. 95, 96, 133, 194, 447Müller, G. L. 135, 149, 215, 251, 298, 299,

300, 430, 441, 442, 447Mußner, F. 359, 381

NNachtwei, G. 13, 304, 308, 375, 385, 413,

418, 428, 429, 432, 441Nédoncelle, M. 60, 119Nemet, L. 375, 381, 411, 412Nicols, A. 176, 442Nitsche, B. 427, 428, 447Noa 49Noronha Galvão, H. de 345, 440

OO’Collins, G. 115, 447O’Connor, Michael 153O’Connor, Patrick 22, 445O’Donnell, J. 115, 447Offermanns, H. 56, 63, 75, 447Origen 59, 64Ott, H. 358

PPannenberg, W. 16, 53, 77, 84, 106, 107,

110, 112, 114, 119, 123, 132, 270, 448Papini, G. 197, 217, 218Parente, P. 112Pareyson, L. 119Paša, Ž. 113, 448Pascal, B. 120, 315, 318Pavao, ap. 44, 45, 50, 234, 247, 276, 291,

292, 318, 331, 346, 347, 352, 368, 370, 371, 381, 382

Pavić, J. 63, 70, 76, 448Pehar, M. 6Periklo 20Pesch, R. 274Pešić, B. 424, 448Petar, ap. 40, 235

Peterson, E. 235Peters, T. R. 317, 438Pfnür, V. 142, 274, 438Pieper, J. 197, 363Pilat 272Pio XII., papa 112, 118, 407Platon 153, 154, 182, 308, 357, 361, 373,

374Plevko, S. 6Plotin 17, 18, 59, 251Pöltner, G. 16, 445Porfirije 59Posejdonije, stoik 58Pottmeyer, H. J. 352, 428, 448Prades López, J. 16, 17, 60, 62, 449Praksej 64, 75Pseudodionizije Areopagit 81, 89, 197,

203, 431

RRadlbeck, R. 134Rad, G. von 22, 42, 43, 44, 45, 153, 446Raguž, I. 143, 442Rahner, Johanna 375, 406, 408, 448Rahner, Karl 39, 53, 109, 110, 111, 113,

114, 115, 116, 117, 118, 129, 148, 231, 233, 304, 314, 370, 384, 395, 436, 446, 448, 451, 455

Reiser, M. 295, 442Renouvier, Ch. B. 119Rikard od sv. Viktora 86-89, 90, 92, 95, 99,

128, 134, 137, 214, 289, 420Rolnick, Ph. A. 54, 60, 66, 73, 76, 77, 78,

84, 85, 86, 88, 448Rosenstock-Huessy, E. 123Rosenzweig, F. 120, 123, 195, 444Rosmini-Serbati, A. 109Rourke, Th. 422, 442Rowland, T. 337, 442Rudolf, K. 362, 436

SSaier, O. 340, 341Sanders, J. A. 238

462


Santinello, G. 120, 448Sara 40Sartori, L. 22, 23, 38, 51, 53, 54, 55, 72, 85,

99, 101, 448Scarafoni, P. 419, 449Schattler, A. 366Scheffczyk, L. 133, 363, 399, 437Scheler, M. 117, 119, 120, 121, 122, 130,

432Schell, H. 109, 112Schelling, F. W. J. 174Scherer, G. 53, 103, 104, 105, 106, 108, 445Schilson, A. 228, 449Schleiermacher, F. D. E. 119Schlier, H. 235, 334, 352Schmaus, M. 72, 129, 130, 133, 147Schmemann, A. 346Schmidbaur, H. Ch. 149, 168, 172, 194,

206, 442Schmidinger, H. 15, 109, 112, 116, 117,

118, 120, 121, 122, 130, 449Schmidt, W. H. 26, 444Schmitz, K. E. 53Schnackenburg, R. 404Schneider, Michael 139, 299, 348, 349, 352,

353, 428, 442Schneider, Theodor 38, 450Scholl, N. 15, 54, 126, 449Schönborn, Ch. 17, 54, 66, 77, 78, 269, 270,

449Schoonenberg, P. 113, 114Schrödinger, E. 179Schuhmacher, F. 10, 152, 230, 378, 410,

440, 442Schuller, F. 159Schulz, M. 169, 200, 325, 442Schürmann, H. 250, 449Schweizer, E. 374, 449Scola, A. 16, 17, 60, 62, 449Seckler, M. 402, 449Seewald, Michael 269, 405, 408, 425, 449Seewald, Peter 135, 141, 142, 150, 303, 438,

439Semmelroth, O. 129

Sepe, C. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 27, 29, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 52, 53, 120, 449

Siebel, W. 213, 449Simian-Yofre, H. 22, 262, 449Simons, E. 119, 120, 123, 129, 132, 449Sjöberg, E. 178Söding, Th. 218, 229, 231, 232, 233, 237,

293, 294, 442Söhngen, G. 9, 147Sottopietra, G. P. 148, 252, 442Spaemann, H. 215Stange, C. 366Starić, A. 370, 381, 412, 449Staudenmaier, F. A. 116Stefanini, L. 16, 53, 60, 119, 120, 449Steinbüchel, Th. 117, 119, 129, 130, 132,

134Stjepan, prvomučenik 235, 261Stockmeier, P. 54, 449Stubenrauch, B. 269, 405, 408, 425, 449Studer, B. 57, 449

ŠŠeper, F. 372Šestak, I. 54, 449

TTamarut, A. 370, 408, 412, 450Tanjić, Ž. 352, 442Tenšek, T. Z. 63, 70, 76, 448Tenzler, J. 218, 437Teodor Mopsuestijski 76Terezija iz Lisieuxa 392Tertulijan 63-66, 74, 75-76, 178, 393Theobald, Christoph 11, 426, 449Theobald, Michael 240, 443Theunissen, M. 120, 450Thielicke, H. 358Thüsing, W. 114, 448Tolvajčić, D. 6Toma Akvinski 90-95, 96, 99, 100, 120,

134, 137, 160, 180, 194, 230, 241, 304,

463

Kazalo imena

329, 330, 331, 346, 374, 376, 379, 383, 384, 412, 418

Tukidid 18Tück, J.-H. 10, 145, 196, 337, 440, 443Twomey, V. 140, 142, 438, 443

UUrban, C. 317, 438

VVeljak, L. 423, 450Verweyen, H. 160, 231, 238, 295, 443Vinko Paulski 331Vogel, C. J. de 17Vorgrimler, H. 120, 447

WWabbel, Th. D. 171, 439Weinfeld, M. 22, 164, 450

Weizsäcker, C. F. von 176Welte, B. 289Wendel, S. 213, 450Werbick, J. 16, 38, 53, 67, 68, 72, 87, 89,

98, 99, 450Weß, P. 263, 264, 443Wiedenhofer, S. 141, 443Wiederkehr, D. 270Wilckens, U. 274Wildfeuer, A. G. 54, 60, 450Willam, F. M. 217Wilmsen, A. 135Wilpinger, F. 211, 450

ZZaborowski, H. 265, 439Zaratustra 201, 202Zenko, F. 154, 155, 443Zizoulas, J. 134

465

Sadržaj

SADRŽAJ

Predgovor ................................................................................................................................... 5

Pismo pape emeritusa Benedikta XVI. .................................................................................. 7

Uvod ............................................................................................................................................ 9

I. POGLAVLJE: BIBLIJSKI I POVIJESNI RAZVOJ TEOLOŠKOG POIMANJA OSOBE ........................15

1. Grčka misao i pojam osoba .........................................................................................17

2. Biblijski temelji osobnosti Boga i čovjeka ...............................................................222.1. Opisi Božje osobnosti u Starome zavjetu .............................................................23

2.1.1. Božji govor i Božja riječ ..............................................................................242.1.2. Božje lice .....................................................................................................262.1.3. Božje srce ......................................................................................................272.1.4. Božje očinstvo ..............................................................................................272.1.5. Božja osobna imena ....................................................................................29

a) El ...........................................................................................................29b) Elohim ..................................................................................................30c) Jahve ......................................................................................................30

2.1.6. Božja osobna prisutnost ............................................................................32a) Hijerofanija ..........................................................................................32b) Savez .....................................................................................................32c) Obećanje ...............................................................................................33

2.2. Isus Krist – konačni objavitelj osobnoga Boga .....................................................342.2.1. Utjelovljena Riječ kao punina personalizirane riječi ..............................342.2.2. Konačni Objavitelj Boga kao Oca ............................................................352.2.3. Objavitelj troosobnoga Boga .....................................................................37

2.3. Čovjek kao osoba ...................................................................................................382.3.1. Riječ Božja stvara čovjeka kao osobu .......................................................392.3.2. Slika Božja – bitno određenje čovjeka kao osobe ...................................412.3.3. Isus Krist – »vjerna slika« Božja i »praslika« čovjekova.........................43

466


2.3.4. Povijesna dimenzija ljudske osobe ...........................................................462.3.5. Kozmička dimenzija ljudske osobe ...........................................................48

2.4. Zaključak .................................................................................................................51

3. Početak teološkoga promišljanja osobe u patrističko doba ..................................533.1. Ključni izrazi ...........................................................................................................55

3.1.1. Prósopon .......................................................................................................553.1.2. Hypóstasis .....................................................................................................573.1.3. Persona ..........................................................................................................59

3.2. Osoba u trinitarnim raspravama ..........................................................................633.2.1. Tertulijan .....................................................................................................633.2.2. Kapadočani ..................................................................................................663.2.3. Augustin ......................................................................................................70

3.3. Kristološki naglasci ................................................................................................743.3.1. Začetci kod Tertulijana ...............................................................................753.3.2. Kalcedonsko preciziranje ...........................................................................763.3.3. Poslijekalcedonska interpretacija ..............................................................793.3.4. Boecijeva formalna definicija ...................................................................83

4. Srednjovjekovno produbljivanje ...............................................................................854.1. Rikard od Sv. Viktora ............................................................................................864.2. Bonaventura ...........................................................................................................894.3. Toma Akvinski ........................................................................................................90

4.3.1. Osoba kao duhovna subzistencija ............................................................914.3.2. Osoba kao relatio subsistens .......................................................................93

4.4. Ivan Duns Scot .......................................................................................................954.5. Martin Luther .........................................................................................................98

5. Novovjekovni zaokret prema subjektu ...................................................................1005.1. Povodi i opće značajke novovjekovne misli ........................................................1005.2. Važniji predstavnici novovjekovnoga poimanja osobe......................................102

5.2.1. René Descartes ..........................................................................................1025.2.2. John Locke .................................................................................................1035.2.3. Immanuel Kant ..........................................................................................1055.2.4. Georg Wilhem Friedrich Hegel ...............................................................106

6. Posljedice novovjekovne misli za teološki pojam osobe .....................................1086.1. Tri subjekta? ..........................................................................................................1096.2. Pitanje Kristove ljudske osobe .............................................................................1116.3. Čovjek kao subjekt ...............................................................................................116

7. Novi zamah »personalizma« ...................................................................................1197.1. Osoba u filozofiji vrednota...................................................................................1207.2. Značajke osobe prema »dijaloškom mišljenju« .................................................123

7.2.1. Odnos »ja«-»ti« .........................................................................................124

467

Sadržaj

7.2.2. Sfera »između« ..........................................................................................1277.3. Teološka recepcija »dijaloškoga mišljenja«.........................................................1297.4. Suvremeni teološki naglasci na odnosu i zajedništvu .......................................133

8. Zaključak .....................................................................................................................136

II. POGLAVLJE: BOG IZRAELOV I BOG ISUSA KRISTA KAO »BOG-U-ODNOSU« ........................139

1. Teo-loška polazišta .....................................................................................................1401.1. Prioritet Boga u Ratzingerovoj misli ...................................................................1421.2. Bog se objavljuje u povijesti ................................................................................1451.3. Osobni Bog – središte biblijske i kršćanske vjere ................................................149

2. Bog Izraelov objavljuje se kao osobni Bog i Bog osobâ .......................................1522.1. Bog objavljuje svoje ime ......................................................................................152

2.1.1. Jahve u svjetlu ideje bitka .........................................................................1532.1.2. Jahve kao numen personale ......................................................................1562.1.3. Božje ime kao mogućnost zazivanja .......................................................159

2.2. Savez ili odnos između Boga i čovjeka ...............................................................164

3. Trojstveni Bog – zajedništvo u jedinstvu i različitosti .........................................1673.1. Trojstvo u perspektivi »unutarnje nužnosti« i povijesnospasenjske objave ....168

3.1.1. Logos – smisao, um, ljubav, osoba ...........................................................1683.1.2. Objava Trojstva u povijesti spasenja .......................................................172

3.2. Granice i pozitivni smisao nauka o Trojstvu .....................................................1753.2.1. Nauk o Trojstvu kao »osujećena teologija« ............................................1753.2.2. Nauk o Trojstvu kao paradigma novoga shvaćanja stvarnosti ............176

a) Vrednovanje mnoštva .........................................................................176b) Shvaćanje osobe kao odnosa ...............................................................177c) »Apsolutnost relativnoga« ...................................................................180

3.3. Božanske osobe u različitosti odnosa ..................................................................1813.3.1. Bog Otac u odnosu prema ljudima i prema Sinu..................................1823.3.2. Duh Sveti kao osobno zajedništvo (communio) ....................................185

a) Duh Sveti – princip zajedništva u povijesti spasenja ........................185b) Duh Sveti – osobno zajedništvo Oca i Sina........................................188

3.4. Trinitarna communio – zajedništvo u ljubavi ..................................................1933.4.1. Trojstvo kao communio ili Božja »mi«-stvarnost ..................................1933.4.2. Bog kao Ljubav – najviša slika pomirenja jedinstva i mnoštva ...........196

a) Božja »osobna ljubav« prema čovjeku ...............................................196b) Trojstvo kao vječni »krug ljubavi«......................................................198

4. Kršćanski osobni Bog u diskursu o svjetskim religijama ....................................2004.1. Kršćanstvo kao put »monoteističke revolucije« unutar povijesti religijâ .........2004.2. Osobni susret s Bogom nasuprot mistici identiteta............................................201

468


4.3. Bog kojega se može zazivati .................................................................................204

5. Zaključak .....................................................................................................................207

III. POGLAVLJE: ISUS KRIST SIN – »BESKRAJNA BLIZINA« BOGA ......................................................215

1. Ratzingerov put do »stvarnoga« lika Isusa Krista ................................................2161.1. Današnji temeljni problem vjere u Isusa Krista ................................................2161.2. Razdvajanje »povijesnoga Isusa« i »Krista vjere« ............................................218

1.2.1. Ograničenja povijesno-kritičke metode ................................................2191.2.2. Filozofska pozadina povijesno-kritičke metode ..................................2201.2.3. Kristološke posljedice iz perspektive povijesno-kritičke metode .......2211.2.4. Aporije hermeneutičkog horizonta moderne egzegeze .......................225

1.3. »Hermeneutika vjere« kao put do »stvarnog« lika Isusa Krista ......................2281.3.1. Povezivanje s »otvorenom filozofijom« ..................................................2291.3.2. Tumačenje Svetoga pisma prema Dei Verbum .......................................2311.3.3. Sveto pismo i predaja u svjetlu objave .....................................................232

a) Stvarnost objave i njezino svjedočenje ...............................................233b) Kristološki temelj jedinstva u napetosti Staroga i Novog zavjeta .....233c) Kristološki i eklezijalni okvir predaje ..................................................234d) Odnos Svetoga pisma i predaje ..........................................................236

1.3.4. »Kanonska egzegeza« ................................................................................2371.3.5. Središnjost događaja i osobe Isusa Krista ..............................................240

2. Isusova komunikacija s Ocem: središte njegove osobe i egzistencije ................2432.1. Isusov sinovski odnos s Ocem ..............................................................................244

2.1.1. »Sin Božji« ..................................................................................................2452.1.2. »Sin« ............................................................................................................249

a) Međusobno poznavanje Oca i Sina ....................................................250b) Sin u svjetlu »abba« ............................................................................252c) Ivanov daljnji razvoj – ontološka dimenzija ......................................254

2.1.3. Logos – Riječ ..............................................................................................2572.1.4. Poslanik ......................................................................................................258

2.2. Odnos »licem u lice« – Isus nadilazi Mojsija .....................................................2592.3. Jedinstvo Isusove i Očeve volje: neokalcedonsko tumačenje .............................263

3. Istovjetnost osobe Isusa Krista i njegova djela: Kristova pro-egzistencija ......2713.1. Istovjetnost Isusa i »Krista« .................................................................................2713.2. Događaj križa kao hermeneutički ključ jedinstva osobe i djela .......................272

3.2.1. Ishodište vjere u Isusa kao Krista ............................................................2723.2.2. Smisao Isusove smrti u svjetlu Posljednje večere ..................................2743.2.3. Isusovo uskrsnuće – punina njegove ljubavi ostvarene na križu ........2773.2.4. Jedinstvo teologije utjelovljenja i teologije križa ...................................279

469

Sadržaj

3.2.5. Jedinstvo kristologije i soteriologije........................................................2823.3. Osoba Posrednika .................................................................................................2853.4. Isus Krist – »egzemplarni čovjek« .......................................................................287

4. Zaključak .....................................................................................................................293

IV. POGLAVLJE: ČOVJEK – BIćE ODNOSA S BOGOM I S DRUGIMA .................................................303

1. Utemeljenje čovjekove relacionalnosti u stvaranju ..............................................3041.1. Stvorenjska ovisnost u ljubavi .............................................................................3041.2. Stvaranje po riječi kao Božje započinjanje dijaloga ..........................................3071.3. Dah Božji i slika Božja: sposobnost za Boga ......................................................3091.4. Čovjekova upućenost na čovječanstvo ................................................................3131.5. Narušavanje iskonskoga odnosa grijehom ........................................................317

2. Vjera – usmjerenje čitavoga čovjeka prema Bogu ................................................3212.1. »Vjerujem u tebe« – temeljni stav povjerenja i predanja ..................................3212.2. Razumijevanje kao prihvaćanje smisla .............................................................3242.3. Participacija u gledanju Isusa i svetaca ..............................................................3282.4. Preoblikovanje subjekta vjere: od »ja« prema »mi« Crkve ..............................3312.5. Središte kršćanske vjere: jedinstvo kristološke i trinitarne vjeroispovijesti ......334

3. Eklezijalno-sakramentalna dimenzija communio utemeljena na kristologiji ..............................................................................................................337

3.1. Suvremeno otkriće pojma communio ...............................................................3373.2. Krštenje – ulazak u Isusov odnos s Ocem u Crkvi .............................................3413.3. Prožetost euharistijske i eklezijalne dimenzije communio ...............................343

3.3.1. Isus Krist omogućuje zajedništvo između Boga i ljudi ........................3433.3.2. Euharistijska ekleziologija tijela Kristova ..............................................3463.3.3. Prioritet univerzalne Crkve pred mjesnim Crkvama ...........................3513.3.4. Crkva – »sakrament jedinstva« ...............................................................353

4. Eshatološko dovršenje u perspektivi čovjekove »dijaloške besmrtnosti« ........3564.1. Teološko tumačenje smrti ...................................................................................357

4.1.1. Prevladavanje smrti po zajedništvu s Bogom ........................................3584.1.2. Kristološko produbljivanje smrti ...........................................................361

4.2. Kršćansko utemeljenje »besmrtnosti duše« ........................................................3654.2.1. Biblijsko svjedočanstvo ...........................................................................366

a) Vjera u uskrsnuće mrtvih utemeljena na Isusovu uskrsnuću ...........366b) Stvarnost »međustanja« između smrti i uskrsnuća ...........................369

4.2.2. Teološko produbljivanje ...........................................................................373a) Pojam duša kao nositelj »međustanja« .............................................373b) Dimenzije dijaloškoga karaktera besmrtnosti ..................................375c) Stvorenjsko određenje čovjeka za besmrtnost ...................................378

470


4.3. »Uskrsnuće mrtvih« i ponovni Kristov dolazak .................................................3804.3.1. »Uskrsnuće mrtvih« .................................................................................380

a) »Pneumatski realizam« uskrsnuća tijela ............................................381b) Uskrsnuće na »sudnji dan« u svjetlu »memoriavremena« ..............385

4.3.2. Ponovni Kristov dolazak i posljednji sud ...............................................3884.4. Mogući načini čovjekove sudbine nakon smrti ..................................................390

4.4.1. Pakao ..........................................................................................................3914.4.2. Čistilište .....................................................................................................3924.4.3. Nebo ............................................................................................................394

5. Zaključak ....................................................................................................................398

ZAKLJUČAK .........................................................................................................................417

1. Specifičnost Ratzingerova stila mišljenja ...............................................................417

2. Teo-loški izvor personalno-relacijskoga mišljenja ...............................................418

3. Polazište od povijesnospasenjske objave ................................................................420

4. Čovjek – biće odnosa ................................................................................................422

5. Communio – odnos u jedinstvu i različitosti .........................................................425

6. Ljubav kao princip bitka u relaciji ...........................................................................428

7. Ratzingerova cjelovita teološka vizija ....................................................................431

Literatura ...............................................................................................................................435

Popis kratica ...........................................................................................................................451

Summary ................................................................................................................................453

Životopis autorice ..................................................................................................................455

Kazalo imena ..........................................................................................................................457

Sadržaj ....................................................................................................................................465

PERSONALNO-RELACIJSKA PARADIGMA TEOLOGIJE …Boje spasenjsko djelovanje, kristologija,...

Documents

Transcript of PERSONALNO-RELACIJSKA PARADIGMA TEOLOGIJE …Boje spasenjsko djelovanje, kristologija,...