UVOD

Jezička komunikacija je funkcija specifična za čoveka kao vrstu. U svakodnevnoj

komunikaciji pažnju obraćamo gotovo isključivo na sadržaj onoga što saopštavamo ili primamo,

ali ne i na način kako to radimo. Upravo zbog te lakoće kojom korisitmo jezik čini nam se da je u

pitanju jednostavan proces. U svom osnovnom, prirodnom obliku, jezik se realizuje kroz govor

koji predstavlja akustički signal proizveden govornim organima, a prima se putem auditivnog

aparata, što može nas može uputiti na zaključak da se percepcija govornog signala može svesti

na iste one procese koji su prisutni prilikom percepcije bilo kog akustičkog događaja.

Specifičnost produkcije, percepcije i razumevanja govora, međutim, navela je neke autore na

pretpostavku da je reč o jednoj posebnoj vrsti percepcije, koja može da se shvati kao zaseban

model auditivne percepcije.

Percepcija govora je zapravo složena kognitivna aktivnost interpretacije i razumevanja

zvučnih signala koji čine jedan jezik. Sam proces percepcije govora počinje na nivou detekcije

zvučnog signala, koji se dalje procesuira kako bi se izdvojile njegove akustičke i fonetičke

informacije, koje se zatim mogu koristiti za više jezičke procese poput prepoznavanja reči.

Iako u svakodnevnoj govornoj konverzaciji sa lakoćom prepoznajemo poruke koje

pristižu do nas, kognitivni procesi koji se nalaze u pozadini razumevanja govora veoma su

složeni. Sam zvučni signal nosi u sebi veliki broj informacija, tako da odrasla osoba bez većih

teškoća može odrediti položaj u prostoru osobe koja govori, njen pol, dijalekt, emotivno stanje,

starost.. Uporedo sa ovim akustičkim obrascima slušalac percipira i značenje onoga što druga

osoba govori, što predstavlja glavni predmet izučavanja percepcije govora, tj. na koji način

akustički obrasci evociraju opažanje i razumevanje jezičkih poruka.

Izučavanje govorne percepcije u bliskoj je vezi sa poljem fonetike u lingvistici, kao i sa

kognitivnom psihologijom i psihologijom opažanja. Istraživači koji se bave percepcijom govora

bili su uglavnom fokusirani na otkrivanje veza između karakteristika akustičkog signala i

jezičkih elemenata poput fonema i njihovih distinktivnih osobina. Ispostavilo se da je ovo dosta

složen zadatak, tako da jedno sveobuhvatno objašnjenje o tome kako prepoznajemo vokale i

suglasnike još uvek izmiče. Potraga za jednim takvim objašnjenjem dovela je do formiranja dve

glavne teorijske perspektive o percepciji govora koje obuhvataju većinu empirijske građe –

motorna teorija percepcije govora i generalna auditivna teorija percepcije govora.

JEDINICE GOVORNE PERCEPCIJE

U lingvističkom smislu, osnovna jedinica u govornoj komunikaciji je fonema, glas čijom

se zamenom u datoj reči menja njeno značenje. Recimo, zamenom glasa s u reči pesak glasom š,

dobijamo novu reč pešak. Većina postojećih modela razumevanja jezika polazi od pretpostavke

da se akustički signali prevode u neku vrstu posrednih jedinica koje se zatim koriste da bi se

pristupilo rečima koje čine jezički leksikon. Uprkos neslaganjima oko toga da li ulogu ovih

posrednih jedinica preuzimaju foneme, slogovi ili cele reči, veliki broj istraživača fokusiran je na

mapiranje akustičnih signala i njihovo preslikavanje u fonetske jedinice i fonetske kategorije.

Velika varijabilnost, inherentna akustičnom signalu, jeste ono što proces percepije govora

čini izuzetno kompleksnim. Slušalac se suočava sa izazovom prevođenja visoko varijabilnog

akustičnog signala u jedinice govora. Ova varijabilnost proizilazi iz više izvora.

Fluentnost kojom neka osoba govori utiče na karakteristike zvučnog signala koji dopire

do slušaoca. Ukoliko pođemo od analize govora u svakodnevnoj komunikaciji, mogli bismo

zaključiti da se prilikom produkcije govora pojedinačni glasovi javljaju sukcesivno kao diskretne

jedinice, na isti način na koji se slova sukcesivno nižu u tekstu. Pregledom spektrograma se

zapravo može utvrditi da između pojedinačnih glasova ne postoji oštra granica, već da se uticaj i

trajanje jednog glasa prostire u polje drugog glasa. U proseku, osoba izgovori 10-15 glasova u

sekundi, dok se ove vrednosti mogu udvostručiti prilikom brzog govora. Kod fluentnog govora

dolazi do preklapanja, istovremene realizacije nekoliko glasova, fenomena poznatog kao

koartikulacija. Usled koartikluacije svaki pojedinačni deo akustičkog signala sadrži informacije

o više različitih vokala i suglasnika. Drugim rečima, fizičke karakteristike glasa će u velikoj meri

zavisiti od susednih glasova, što znači da postoji varijabilnost uslovljena kontekstom. Na primer,

izgled akustičkog zapisa suglasnika /t/ u reči „trn“ u velikoj meri je pod uticajem toga da li mu

prethodi npr. reč „ceo“ ili npr. reč „crn“, kao „ceo trn“ ili „crn trn“. Kao posledica različitih

položaja jezika prilikom izgovaranja sintagmi „crn trn“ i „ceo trn“, formiraće se i dva različita

akustička zapisa suglasnika /t/ u zavisnosti od konteksta. Jedan od problema s tim u vezi jeste

kako perceptivni sistem prepoznaje funkcionalnu jednakost između ova dva akustički različita

glasa /t/.

„crn trn“

„ceo trn“

Ovu kontekstom uslovljenu varijabilnost Liberman i saradnici ilustrovali su

spektrogramom dvoformantnih obrazaca koje slušaoci prepoznaju kao slogove /di/ i /du/.

Formanti su energetske koncentracije na određenim frekvencijskim opsezima, i imaju dve glavne

karakteristike, formantske tranzicije (porast ili pad frekvencije u okviru datog fomanta) i stabilno

stanje formanta. Kod sloga /di/ frekvencija drugog formanta je oko 2,4 kHz, dok je kod sloga

/du/ 1,2 kHz. Ono što je zanimljivo jeste razlika u tranziciji drugog formanta. Dok kod sloga /di/

uočavamo porast porast frekvencije na početku drugog formanta, kod sloga /du/ imamo pad

frekvencije na početku drugog formanta. Iako se počeci drugog formanta dosta razlikuju, u oba

slučaja čujemo d.

Pored koartikulacije, ritam kojim osoba govori, njen akcenat, emocionalno stanje,

akustične osobine prostora u kome se govornik nalazi, takođe su izvori varijablinosti akustičkog

signala. Jedan od najvećih izazova sa kojim se susrećemo pri pokušaju razumevanja procesa

percepcije govora jeste na koji način identifikujemo pravo značenje onoga što govornik

namerava da nam saopšti i pored toga što mnogobrojni izvori varijabilnosti utiču na sam

akustički signal. Uprkos visokoj varijabilnosti karakteristika pojedinačnih glasova, mi i dalje

čujemo određeni glas, tj. fonemu, a ne varijacije akustičkog signala. Očigledno je da su

mehanizmi odgovorni za detektovanje govornih signala dosta složeniji od mehanizama

odgovornih za obradu negovornih auditivnih stimulusa, na osonovu čega bi se moglo zaključiti

da je percepcija govora posebna vrsta percepcije. U prilog shvatanju da je percepcija govora

posebna vrsta percepcije govore i nalazi istraživanja koji pokazuju da je diskriminacija govornog

signala daleko bolja od diskriminacije sukcesivno prikazanih šumova i tonova, materijala koji

nije govorni signal. Da bismo bili u stanju da odredimo redosled izlaganja nejezičkih stimulusa,

njihovo trajanje ne sme da bude kraće od 650 ms. Sa druge strane, govor je razumljiv i kada u

sekundi imamo 20 sukcesivno izloženih glasova, 50 ms po glasu (Warren, Obusek, Farmer i

Warren, 1967).

Kategorijalna percepcija

Kategorijalnaa percepcija je možda najpoznatiiji obrazac percepcije govora. Iako se

akustičke karakteristike govornog signala postepeno menjaju tokom jedne serije, obrasci po

kojima slušalac identifikuje ove signale menjaju se naglo, ne postepeno. Ova funkcija oštrog,

naglog razlikovanja jedno je od obeležja kategorijalne percepcije. Konkretno, kada je reč o

nejezičkim stimulusima, diskriminacija je, bez obzira na modalitet, kontinuirana. U stanju smo

da uočimo fine prelaze u boji, jačini i kvalitetu tona ili boje, pri čemu kontinuirana promena

datog atributa ne dovodi do nagle promene percepta. Kada je reč o diskriminaciji glasova,

variranje pojedinih parametara izaziva nagle promene u perceptu, na šta ukazuju nalazi

eksperimenta Pizonija, u kome je variran početak zvučnosti dva konsonanta (Pisoni, 1978). U

spektografskoj analizi moguće je uočiti razliku između zvučnog ba i bezvučnog pa, koja se

ogleda u vremenu proteklom između vremena propuštanja vazdušne struje i trenutka kada glasne

žice počnu da vibriraju. Kod zvučnog ba glasne žice počnu da vibriraju u trenutku propuštanja

vazdušne struje, dok kod bezvučnog pa vibracija glasnih žica počinje s određenim zakašnjenjem.

Pokazalo se da ako početak zvučnosti ( VOT – voice onset time) iznosi 0 ms ispitanici uvek čuju

ba, a ako iznosi 40 ms, čuju pa. Dakle, sve do 40 ms čuje se ba, a onda se odjednom percept

menja i čuje se pa. Druga karakteristika kategorijalne percepcije jeste postojanje obrazaca po

kojima se vrši diskriminacija duž jedne serije. Kada se slušaocima prezentuje par stimulusa

izvučenih iz serije, dobija se diskontinuirana funkcija diskriminacije stimulusa. Dok je

diskriminacija slaba kada je reč o parovima stimulusa koji su jednako distinktivni po svojim

akustičkim karakteristikama, ali se nalaze na istom polu granice identifikacije, diskriminacija

stimulusa koji se nalaze na suprotnim polovima je gotovo savršena. Poslednja karakteristika

kategorijalne percepcije jeste da se učinak u diskriminaciji govornog signala može predvideti na

osnovu učinka u identifikaciji govornog signala. Sve ove karakteristike impliciraju da je

diskriminativnost unutar govorne percepcije blisko povezana sa prisustvom ili odsustvom

funkcionalnih razlika između zvukova.

Kategorijalna percepcija nije isključivo karakteristika procesa percepcije govora. Prisutna

je takođe i u percepciji ljudskog lica i facijalnih ekspresija, muzike, kao i u percepciji veštačkih

stimulusa koje ispitanici uče da kategorišu u laboratorijskim uslovima. Pored toga, prisustvo

kategorijalne percepcije zapaženo je i u ponašanju životinja. Kategorijalna percepcija je opšta

karakteristika načina na koji perceptivni sistem reaguje na pravilnosti u našem okruženju.

Uticaji iz drugih izvora informacija

Mapiranje akustičkog govornog signala i prevođenje u njegovu fonetsku reprezentaciju je

veoma kompleksan proces i može biti pod uticajem lingvističkih informacija višeg reda, poput

poznavanja značenja reči unutar jednog jezika. Pored toga, na proces percepcije govora može

uticati i vizualni modalitet, tačnije informacije koje dobijamo posmatrajući lice osobe koja

govori. Klasičan primer ovog uticaja jeste Mek Gurkov efekat. Mek Gurkov efekat je čulni

fenomen koji podrazumeva interakciju čula sluha i percepcije govora.Iluzija koja nastaje rezultat

je uparivanja auditivne komponente jednog glasa sa vizuelnom komponentom drugog glasa, pri

čemu se najčešće čuje treći glas. Vizuelna informacija o osbi koja govori utiče na način na koji

čujemo glas. Efekat se objašnjava kognitivnim naporom da se sve informacije obrade i

analiziraju, a kako su informacije koje dolaze oprečne, vizuelna percepcija ima jači uticaj i

dobija se kombinovani rezultat u vidu trećeg glasa. Snaga efekta je takva da se i istraživači koji

se bave ovom temom, svesni ove pojave, ponekad ne mogu otrgnuti efektu.

Sinhronizovanost između vizuelne informacije koju dobijamo posmatrajući lice osobe

koja govori i akustičkog signala, od velikog je značaja prilikom percepcije govora. Govor koji se

prezentuje u uslovima buke ili pozadinskog šuma, na primer, u mnogo većoj meri je razumljiviji

ukoliko posmatramo i lice onoga koji govori.

Jedno od važnih pitanja jeste na koji način perceptivni sistem integriše vizuelne i

akustičke informacije prilikom percepcije govora. Važan teorijski problem jeste pitanje stepena u

kojem je audio-vizuelna percepcija govora rezultat integracije dve vrste informacija koje dele

zajednički izvor, ili je ta percepcija posledica učenja o prirodnoj povezanosti auditivnih i

vizuelnih signala. Ova pitanja su važna kada je reč o pravljenju razlike između postojećih

teorijskih modela percepcije govora.

TEORIJE PERCEPCIJE GOVORA

MOTORNA TEORIJA PERCEPCIJE GOVORA

Početkom 50-ih godina prošlog veka, Alvin Liberman, Frenklin Kuper i drugi istraživači

Hoskinsove laboratorije izveli su seriju istraživanja na temu perpcepcije sintetizovanog govora.

Njihov rad postavio je temelje onoga što znamo o akustičkim kakteristikama lingvističkih

jedinica, poput fonema, i otkrio da je prevođenje govornih signala u jedinice jezika dosta

kompleksan proces. Liberman i njegovi saradnici su vremenom postali uvereni da percipirane

foneme i funkcije imaju jednostavniji, gotovo jedan-na-jedan, odnos prema artikulaciji nego

prema akustičkim karakteristikama signala, što predstavlja začetak motorne teorije precepcije

govora.

Iako je motorna teorija pretrpela značajne izmene tokom vremena, svaka verzija je

zadržala osnovnu premisu prvobitno formlisane motorne teorije – percepcija govora se pre

sastoji u percepciji pokreta vokalnog trakta, nego u percepciji auditornog signala. Tačnije.

produkcija i percepcija govora su koimplikativni procesi – slušalac se prilikom obrade govornog

signala oslanja na apstraktno i implicitno znanje o tome kako se određeni govorni signal

generiše. Liberman i saradnici su prvobitno razvili motornu teoriju kako bi objasnili neke

neočekivane rezultate eksperimenata u kojima je korišćena mašina za čitanje, namenjena slepim

osobama. Učesnici u eksperimentu nisu uspevali da identifikuju pojedinačne zvuke u izloženom

nizu, već su se ti zvuci spajali u nerazlučivu, nerazumljivu celinu. Prema mišljenju Libermana i

njegovih saradnika, problem je bio u tome što su sekvence diskretnih zvukova premašivale moć

auditornog sistema da razdvaja ove zvuke. Kako bi istražili akustičku strukturu govora,

Liberman i saradnici koristili su zvučni spektograf, koji predstavlja grafički zapis govora. Na

ovaj način, oni su otkrili da fonetske segmente odlikuje koartikulacija, tj. da postoji preklapanje

pokreta vokalnog trakta za uzastopne suglasnike i samoglasnike. Za Libermana, koartikulacija

predstavlja veoma važnu karakteristiku govora, jer ako postoji preklapanje informacija sadržanih

u fonetskom segmentu, informacija za svaki segment se može razvući na duži vremenski

interval, a uvo može razložiti i rešiti segmente postepeno.

Proces produkcije govora se prema Libermanu sastoji iz serije nekoliko međusobno

povezanih nivoa: fonema→mišićna kontrakcija→oblikovanje vokalnog trakta→akustički signal.

Budući da su Liberman i saradnici smatrali da postoji odnos jedan-prema-jedan između pokreta

vokalnog trakta i akustičkih signala, kompleksno mapiranje fonema u govorne signale onakve

kakvim ih percipiramo, smatralo se prvenstveno posledicom koartikulacije.

Najranija verzija motorne teorije pretpostavljala je da novorođenčad imitiraju govor koji

čuju, i da ta imitacija stvara asocijacije između artikulacije i njenih senzornih posledica sa jedne

strane, i akustičkih signala koje generišu pokreti vokalnog trakta, sa druge strane. Još jedna

važna tvrdnja sadržana u motornoj teoriji jeste da se sposobnost opažanja govora ne može svesti

na opšte mehanizme čuvenja i perceptualnog učenja, već da zavisi od specijalizovanog dekodera

koji je specifičan za ljude.

Tri glavne postavke motorne teorije bile su predmet mnogih provera kako bi se dokazala

njihova opravdanost. Te postavke jesu: 1. procesiranje govora je posebno, 2. opažanje govora

sastoji se u opažanju pokreta, i 3. motorni sistem je angažovan kod opažanja govora. Prva

postavka podložna je različitim tumačenjima, koja, sem ako nisu veoma usko interpretirana,

opovrgavaju postojeći nalazi istraživanja, tako da se verovatno može odbaciti. Jedno od

tumačenja recimo, jeste da procesuiranje govora podrazumeva angažovanje motornog sistema

prilikom percepcije govora. U strogom smislu, to bi značilo da je auditorni sistem jedini

perceptivni sistem koji podrazumeva angažovanje motornog sistema. Ukoliko ovu pretpostavku

podvrgnemo nešto slobodnijem tumačenju, mogli bismo reći da je percepcija govora posebna

aktivnost, jer unutar nje, to je jedini proces koji podrazumeva angažovanje motornog sistema.

Postoji veliki broj dokaza koji opovrgavaju ovo stanovište, i koji pokazuju da postoji generalno

angažovanje motornog sistema prilikom percepcije. Štaviše, neki od dokaza tiču se auditornih

procesa koji nemaju nikakve veze sa govorom.

Druga postavka motorne teorije, koja je izazvala dosta kontroverzi, jeste da su glavni

objekti percepcije govora zapravo pokreti vokalnog trakta osobe koja govori, a ne akustički

obrasci generisani tim pokretima. Jedan od prvih dokaza koji govore u prilog ovoj postavci

potiče od samog Libermana, koji se zapitao u kom pravcu ide percepcija, ako se artikulacija i

zvučni signal kreću različitim pravcima. Po njegovom mišljenju, percepcija prati artikulaciju.

Artikulacija proizvodi zvučni talas, iz čega sledi da ne može doći do njihovog razdvajanja.

Međutim, zahvaljujući koartikulaciji, ponekad se čini da je to razdvajanje moguće i pruža priliku

da se ispita priroda govornih percepata. Još jedan dokaz koji potvrđuje ovu postavku motorne

teorije jeste Mek Gurkov efekat – posmatranje osobe koja izgovara jedan slog, dok slušamo neki

drugi slog, može uticati na to kako je ovaj drugi slog opažen. Pored toga, opažanje govora u

bučnim uslovima je dosta tačnije ukoliko smo u mogućnosti da posmatramo osobu koja govori.

Direktnih dokaza koji bi potvrdili treću pretpostavku na kojoj počiva motorna teorija,

onu o učešću motornog sistema ili motorne kompetencije u percepciji govora, nema previše.

Indirektna uključenost motornog sistema u proces percepcije govora može se proceniti ukoliko

motornu teoriju smestimo u jedan širi kontekst, koji obezbeđuju nalazi da perceptivno-motorne

veze karakterišu ostale prirodne sisteme komunikacije i da je motorni sistem po sebi aktivan

kada se radi o perceptivnim zadacima. Jedan od malobrojnih dokaza o motornom angažovanju

prilikom percepcije govora potiče iz studije Kupera (1979). Neke ranije studije pokazale su

postojanje efekta selektivne adaptacije. Ponovljena prezentacija nekog sloga, recimo /pa/, vodi

ka manjem broju identifikacija dvosmislenih slogova kao /pa/, duž /ba/ - /pa/ kontinuuma, na

primer. Kuper je pokazao da efekat selektivne adaptacije ne utiče samo na percepciju govora, već

isto tako i na njegovu produkciju. On je našao male, ali pouzdane redukcije onset vremena

slogova /pi/ i /ti/ izgovorenih od strane subjekata nakon adaptacije na akustički prezentovan slog

/pi/, što je nalaz koji sugeriše postojanje veze izmedju percepcije i produkcije govora. Kercel i

Bekering (2000), našli su povezanost percepcije i produkcije u zadacima koji uključuju vizuelno

prezentovanje govornih gestova. Učesnicima u eksperimentu prezentovan je video snimak osobe

koja izgovara slogove /ba/ ili /da/, prilikom svakom pokušaja. Tokom varijabilnog vremenskog

intervala nakon ove vizuelne prezentacije materijala irelevantnog za zadatak, učesnicima je

prikazan jedan od dva simbola, && ili ##, koje su učesnici prehodno naučili da povežu sa

izgovaranjem slogova /ba/ i /da/. Zadatak učesnika bio je da što je moguće brže reaguju na

prikazane simbole, tako što će izgovoriti /ba/ ili /da/, uz uputstvo da ignorišu video klipove. I

pored takvog uputstva, rezultati su pokazali da postoji efekat uticaja irelevantnog materijala.

Konkretno, postojao je uticaj na vreme potrebno da se izgovori slog uparen sa odgovarajućim

simbolom. Vreme reakcije za odgovor /ba/ bilo je kraće kada je ispitaniku prikazan snimak na

kome se vidi kako usta izgovaraju /ba/, nego kada izgovaraju /da/. Isto tako, odgovori /da/ bili su

brži kada je ispitaniku prikazan snimak na kome vidi kako se izgovara /da/, nego kada mu je

prikazan snimak izgovaranja /ba/. Kercel i Bekering sugerisali su da opažanje načina izgovaranja

aktivira odgovarajući motorni kod koji stupa u interakciju sa kodovima aktiviranim od strane

simultanog planiranja istovetne akcije.

Neki dokazi ukazuju da je ne samo motorna kompetencija, već i sam motorni sistem

angažovan prilikom percepcije. Otkriće tzv. neurona ogledala (mirror neurons) pruža direktne

neurološke dokaze o uključenosti motornog sistema u proces percepcije. Krajem 80-ih i

početkom 90-ih godina dvadesetog veka, tim neuronaučnika sa Univerziteta iz Parme u Italiji, na

čelu sa Giacomo Rizzolatti-em otkrio je zanimljiv fenomen proučavajući majmune. Kada

majmun približi hranu ustima, u mozgu se aktiviraju određeni neuroni. Naučnici su, međutim,

utvrdili da se ti isti neuroni aktiviraju i u trenutku dok majmun posmatra nekog drugog

(majmuna ili čoveka) da približava hranu ustima, čak i ako sam subjekt (majmun) u tom trenutku

ne radi ništa. To je vodilo otkriću da jedna grupa ćelija u mozgu (neuroni ogledala- mirror

neurons) biva aktivirana posmatranjem akcije na isti način kao kada organizam sam izvodi tu

akciju. Kasnije se ispostavilo da su neuroni ogledala kod ljudi još složeniji, fleksibilniji i

razvijeniji, čime se može objasniti napredovanje socijalnih sposobnosti kod ljudi u odnosu na

majmune. Drugim rečima, naučnici smatraju da ovi neuroni direktno doprinose razumevanju

među ljudima - umesto da intelektom zaključujemo šta neko oseća, naš mozak nam dozvoljava

da steknemo utisak o umu drugog putem direktne stimulacije koja se odvija u našem sopstvenom

mozgu.

Kada je reč o govornoj percepciji, sada postoje dokazi da opažanje govora uključuje i

neuralnu aktivnost motornog sistema. Studije u kojima je korišćena transkranijalna magnetska

stimulacija motornog korteksa pokazale su aktivaciju mišića povezanih sa govorom tokom same

percepcije govora. Fadiga i njegovi saradnici (2002) našli su da kada slušaoci čuju neki iskaz

koji sadrži suglasnike, oni pokazaju pojačanu mišićnu aktivnost jezika. Votkins i saradnici

(2003) pronašli su da prilikom slušanja govora, kao i prilikom gledanja pokreta usana povezanih

sa govorom, ljudi pokazuju pojačanu mišićnu aktivnost u oblasti usana. Pored toga, u dvema

studijama koje su koristile fMRI tehniku snimanja moždane aktivnosti (Pulvermuller et al., 2006;

S.M. Wilson, Saygin, Sereno & Iacoboni, 2004) demonstrirano je postojanje preklapanja između

kortikalnih oblasti aktivnih tokom produkcije govora i onih oblasti aktivnih tokom pasivnog

slušanja govora.

GENERALNI AUDITIVNI PRISTUP PERCEPCIJI GOVORA

Sredinom 70-ih godina, nekoliko novih empirijskih nalaza dovelo je u pitanje osnovne

postavke motorne teorije, u to vreme dominantnom pristupu u objašnjenju percepcije govora. Za

razliku od motorne teorije, koja postulira postojanje specifičnih i specijalizovanih mehanizama

za percepciju govora, u okviru generalnog auditivnog pristupa se tvrdi da su isti auditivni

mehanizmi odgovorni kako za percepciju govora tako i za percepciju ostalih akustičkih događaja

iz okoline. Pored toga, zagovornici ovog pristupa smatraju da prevođenje zvučnog signala,

tačnije pridavanje značenja zvučnom signalu, nije posredovano percepcijom artikularnih gestova,

već da uključuje prevođenje kompleksne strukture zvučnog signala u određene pravilnosti

naučene kroz odnose sa jezičkom zajednicom.

Percipirana jednakost suglasnika d u slogovima /di/ i /du/, i pored različitih akustičkih

obrazaca, smatrana je dokazom koji potvrđuje postavke motorne teorije. Objašnjenje ove

perceptivne jednakosti bi se, u okviru generalnog pristupa, zasnivalo na opštoj sposobnosti

slušaoca da višestruke nesavršenosti akustičkog signala iskoristi kako bi izvršio kategorizaciju

kompleksnih stimulusa. Za generalni pristup, ova konstantnost u opažanju ne zahteva

angažovanje posebnog perceptivnog modula ili rekonstrukciju artikularnih gestova.

Generalni pristup percepciji govora je upravo to, pristup, a ne teorija jer je dosta

apstraktan, i definiše se uglavnom preko isticanja pretpostavki suprotnih od onih na kojima

počiva motorna teorija. I pored toga, ovaj pristup nudi opšti okvir za formulisanje i testiranje

određenih teorijskih tvrdnji.

USVAJANJE JEZIČKIH KATEGORIJA

Jedan on najvažnijih problema kada je reč o procesu percepcije govora odnosi se na to

kako ljudi opažaju zvuke u skladu sa načinom koji je jedinstven za njihov maternji jezik. Kako bi

bio u stanju da bez problema komunicira sa drugim ljudima, slušalac mora da razluči akustičke

varijanse sadržane u govornom signalu koje su jezički relevantne od onih koje to nisu. Šta je to

što se smatra relevantnim ili ne, zavisi od inventara fonema specifičnog jezika.

Dokazano je da novorođenčad, do uzrasta od šest meseci, poseduju sposobnost da

razlikuju veliki broj zvukova karakteritičnih za veliki broj jezika. Pre kraja prve godine, ona

postaju perceptivno 'podešena' tako da bolje razlikuju zvuke karakteristične za maternji jezik

sredine u kojoj odrastaju, dok se njihova sposobnost razlikovanja zvukova karakterističnih za

druge jezike smanjuje. Konkretnije, u stanju su da naprave razliku između kategorija fonema

karakterističnij za njihov jezik, ali ne i između zvukova unutar tih kategorija. Do ove promene

dolazi pre razvoja jezičkog leksikona.

U skladu sa postavkama motorne teorije, spekulisalo se da je ova rana perceptivna

sposobnost zapravo pravi pokazatelj fino podešenih, urođenih, specijalizovanih mehanizama za

percepciju govora. Novija razmatranja procesa usvajanja govora, koja se kreću u okvirima

generalnog pristupa percepcije govora, postuliraju da je ta inicijalna diskriminativna sposobnost

koju pokazuju deca, posledica njihovog dobro razvijenog auditornog sistema. Izloženost

pravilnostima koje već postoje unutar prirodnog jezika izgleda da vodi ka reorganizaciji

percepcije, i stvaranju pojedinačnih kategorija fonema, koje omogućavaju prevođenje akustičkih

u lingvističke elemente.

ZAKLJUČAK

Posle više od pedeset godina izučavanja procesa percepcije govora, i dalje raspolažemo

skromnim znanjem o ovom fenomenu. Najveću zagonetku za istraživače koji se bave ovom

oblašću predstavlja pojava perceptivne normalizacije govornog signala, iako su same akustičke

karakteristike govornog signala nestabilne i podložne velikim distorzijama. Prevođenje

varijabilnog govornog signala u stabilan percept, izgleda da je uslovljeno osobinama koje se

obrađuju na višim kognitivnim nivoima, koji uključuju semantičke, sintaksičke i prozodisjke

karakteristike. Upravo ovi činioci omogućavaju nam da izdvojimo signal koji je utopljen u šum.

Međutim, objasniti toleranciju na varijabilnost i diskriminaciju signala od šuma faktorima višeg

reda samo dodatno komplikuje čitavu stvar.

Tolerancija na šum i varijabilnost koji se ne sreću u drugim oblicima percepcije, kao i

dokazi koji govore u prilog boljoj diskriminaciji govornog signala od drugih auditivnih

stimulusa, doveli su do zaključka nekih autora da su za percepciju govora zaduženi posebni

mehanizmi. Međutim, ovakav pristup ne nudi obašnjenje fenomena kategorijalne percepcije.

Pored toga, ovaj prisup pretpostavlja da se u okviru već postojećeg čulnog modaliteta izdvaja

poseban modul zadužen samo za obradu govora kao specifične auditivne stimulacije, što ga čini

neekonimičnim.

Generalni pristup razumevanju procesa percepcije govora, sa druge strane, ne

pretpostavlja postojanje posebnih i specijalizovanih mehanizama koji bi bili angažovani prilikom

opažanja govornih signala. Osnovna pretpostavka ovog pristupa jeste da da prevođenje zvučnog

signala, tačnije pridavanje značenja zvučnom signalu, nije posredovano percepcijom artikularnih

gestova, već da uključuje prevođenje kompleksne strukture zvučnog signala u određene

pravilnosti naučene kroz odnose sa jezičkom zajednicom. Iako hipoteze o tome kako se odvija

proces percepcije govora u okviru ovog pristupa deluju obećavajuće, većina njih se ipak zasniva

na nedovoljno preciznim informacijama i rezultatima istraživanja, tako da još uvek nije jasno

pod kojim uslovima bi se date hipoteze mogle primeniti.

Dati odgovor na pitanje da li je percepcija govora posebna perceptivna aktivnost zapravo

znači dati odgovor na mnoga, najčešće nedovoljno jasno formulisana, pitanja koja okružuju ovu

oblast. Koji se mehanizmi aktiviraju prilikom percepcije govora, postoji li poseban perceptualni

modul zadužen samo za govor, kako se percepcija govora razlikuje od percepcije drugih,

biološki značajnih, auditivnih stimulusa, šta su zapravo objekti percepcije govora – aspekti

artikulacije ili zvuci, samo su neka od tih pitanja. Liberman je svojim eksperimentima otvorio

put ka istraživanju ove oblasti, ali je takođe i pokazao da se jedan ovako kompleksan fenomen ne

može razumeti ukoliko se posmatra isključivo u uslovima laboratorijske izolacije, niti se može

svesti na detekciju apstraktnih odlika akustičkog signala. Razumevanje procesa percepcije

govora zahteva da se taj proces posmatra kao sastavni, neodvojivi deo smislenog ekološkog

konteksta i kao deo živog sistema akcije i percepcije. Dosadašnji napori istraživača jesu doprineli

rasvetljavanju pojedinih aspekata ovog fenomena, ali su istovremeno otvorena i mnoga druga

pitanja, na koja će buduća istraživanja, nadamo se, dati pouzdane odgovore.

Literatura

1. Diehl, L.R., Lotto, J.A., Holt, L.L. (2004) Speech perception, Annual Review of

Psychology, 55:149-79.

2. Holt, L.L. (2008) Speech Perception, Adult, Dietrich Colege of Humanities and Social

Sciences, Department of Psychology, Paper 120.

3. Galantucci, B., Fowler, A.C., Turvey, M.T. (2006) The Motor Theory of Speech

Perception Reviewed, Psychon Bull Rev., 13(3): 361-377.

4. Kostić, A. (2010) Kognitivna psihologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Beograd.

5. O'Callaghan, C. (2009) Is Speech Special, Rice University, Philosophy Department,

Volume 24.