UNIVERSITETI DARDANIA

FAKULTETI EKONOMIK

BIZNESI NDËRKOMBËTARË (përmbledhje e ligjëratave)

Ligjërues: Dr.Halim Gjergjizi

Prishtinë, 2007

Hyrje Qëllimi i lëndës Biznesi ndërkombëtarë është që studentët të njoftohen me “biznesin përtej kufijve të vendit”, çka e shkakton, çka e kushtëzon këte biznes dhe kush përfiton dhe humb nga tregtia e jashtme, si ka lind dhe cilat ishin qëllimet tregtisë së jashtme gjatë që nga paraqitja e soj. Studentët do të njoftohen me modelet bazë dhe shkaqet e tregtisë ndërkombëtare. Gjithashtu studenti do të kuptojë për rëndësinë e biznesit ndërkombëtarë në ekonominë kombëtare dhe ndikimin e tij në treguesit makroekonomik, mbi rëndësinë e liberalizimit të tregut të tregut ndërkombëtarë, rëndësinë e funksionimit të integrimeve ndërkombëtare, format e tregtimit, funksionimin e institucioneve ndërkombëtare. Gjatë ligjëratave do të trajtohen faktorët pse ndërmarrjet duhet patjetër të prodhojnë edhe për tregun ndërkombëtare cila ka standarde dhe organizim më lartë. Biznesi ndërkombëtarë është i kushtëzuar nga ndikimi ndryshimeve të shpejta teknologjike i liberalizimit të tregut dhe rritjes së konkurrencës ndërkombëtare. Studenti do të njoftohet pse në rrethanat e reja, ndërmarrja duhet të specializohet për të krijuar përparësi komparative. Në fund studentët do të njoftohen me analizat e procesit të politikave, kuadrit të politikave dhe të politikave te tregtisë ndërkombëtare.

2

Përmbajtja e ligjëratave

1. Biznesi ndërkombëtarë si pjesë e ekonomisë ndërkombëtare 2. Evoluimi I pikëpamjeve teorike mbi biznesin ndërkombëtare 3. Modeli I Rikardos 4. Modeli standard I tregtisë ndërkombëtare 5. Modeli Heckscher-Ohlin 6. Shpërndarja e përfitimeve dhe humbjeve nga tregtia 7. Biznesi ndërkombëtarë dhe rritja ekonomike 8. Teoritë alternative të tregtisë ndërkombëtare 9. Tarifat doganore 10. Pengesat tregtare jotarifore 11. Politikat tregtare 12. Biznesi ndërkombëtare dhe zhvillimi ekonomik 13. Blloqet tregtare 14. Globalizimi I tregut ndërkombëtarë 15. Institucionet tregtare ndërkombëtare

3

Përshkrimi I lëndës Qëllimet e kursit:

• Qëllimi i kursit është trajtimi i aspekteve teorike dhe praktike të biznesit ndërkombëtare dhe ne veçanti te qëllimeve te biznesit ndërkombëtarë, dobitë që sjellë biznesi ndërkombëtarë në planin nacional dhe ndërkombëtarë, kufizimet në biznesin ndërkombëtarë, globalizimi i tregtisë ndërkombëtare, faktorët që mund të qojnë deri tek liberalizimi i biznesit ndërkombëtarë, rëndësia dhe funksionet e integrimeve ndërkombëtare, ecurit në eksport, import të mallrave dhe shërbimeve dhe të kapitalit (bilanci i pagesave), formimi dhe ndryshimi i kursit devizor, funksionimi i institucioneve financiare ndërkombëtare etj.

• Vëmendje e veçantë i kushtohet rolit te tregtise nderkombetare ne zhvillimin ekonomik

• Rëndësi e veçantë do ti kushtohet analizës dhe të procesit të politikave, kuadrit të politikave, politikave te tregtise nderkombetare.

Rezultatet e pritura: • Të sigurojnë njohuri teorike dhe praktike për ta kuptuar ndervarsine ekonomike

midis vendeve • Të dine ti identifikojne modelet baze dhe shkaqet e tregtise nderkombetare • Të analizojnë efektet e tregtise ne mireqenien kombetare • Të krahasojnë efektet e politikave tregtare sipas shteteve, regjioneve dhe ne nivel

boteror. • Të sigurojnë shkathtësi për përcaktimin e llojeve të politikave tregtare për situate

të ndryshme të zhvillimit ekonomik • Të jenë në gjendje të hartojne masa ekonomike për rastet e caktuara të tregtise

nderkombetare • Të fitojnë aftësi për monitorimin e zbatimit të politikave tregtare .

4

Literatura Literature bazë:

1. Përmbledhja e e ligjëratave dhe prezantimi në powerpoint Literature plotësuese:

1. I.Kristo, Biznesi Ndërkombëtar, Pegi,Tiranë, 2004. 2. Gj.Uldedaj &,A.Verçuni, Marketingu Ndërkombëtar, Gjergj Fishta, Tiranë, 2003 3. S.Hilma & A.Angjeli, Financat Ndërkombëtare, ARS, Tiranë, 1995 4. J.Y. Carfantan, La mondialisation déloyale, Fayard,Paris, 2002 5. F. McDONALD & S. DELARDEN, European Economic Integration, Dorest,

London, 1999 6. B.Reka E drejta e Unionit Evropian, KIEAI, Prishtinë, 2000 7. G.W.Yohe, Ekonomics, Wesleyan University, New York,1983 8. Grup e autorëve, Ekonomia dhe tranzicioni, QSHKE, Tiranë, 1999 9. A. Civici, Politika Agrare II, UBT, Tiranë,1997 10. A.Pano, Fjalor ekonomiko-financiar, Albin, Tiranë,2002 11. P.A.Samuelson, Ekonomska citanka, Matica Hrvatska, Zagreb, 1975. 12. Sh.Bundo, Enciklopedi ekonomi-financë-drejtim, ERORILINDJA, Tiranë, 1998 13. M.Osmani &K.Pata, Terminologji e ekonomisë dhe biznesit, Gjergj Fishta,

Tiranë, 199

5

Pjesa e Parë 1. Biznesi ndërkombëtarë si pjesë e ekonomisë ndërkombëtare 1.1. Ndërvarsia ekonomike Zhvillimi I ekonomisë se vendeve te ndryshme dhe asaj botërore dëshmon për thellimin e ndërvarësise ekonomike e financiare midis vendeve. Një pjese gjithnjë me e madhe e mallrave dhe e shërbimeve te prodhuara ne vendet e ndryshme këmbehen ne tregjet ndërkombëtare. Sot është vështire te përcaktosh origjinën shtetërore te shume prej mallrave (psh produktet elektronike te cilat prodhohen ne vendet e ndryshme) Tab 1. Shpërndarja e kostove të një PC I prodhuar në SHBA

6

Tab 2. Strktura e kostos për një PC në SHBA sipas origjines së pjesëve

.2. Ndërvarësia financiare

dërvarësia financiare në mes shteteve në dekadat e fundit është intenzifikuar

jesa e konsiderueshme produktit të përgjithshëm botëror prodhohet nga jet të

ransferimi I ndërkombëtarë I teknologjisë dhe migrimi I fuqisë punëtore janë

idhjet ekonomike midis popujve të vendeve të ndryshme janë mjaftë të ër të

1 Nshumë si rezultat indërkombëtarizimit të tregut të kapitalit. Është vështirë të imagjinohet funksionimi I një ekonomie në gjendje të izoluar nga ekonomitë etjera, pra nga tregu ndërkombëtarë I mallrave dhe shërbimeve, tregu I kapitalitdhe ai I fuqisë punëtore. Jo vetëm ekonomitë e vogla por edhe ato të zhvilluarambështetën fuqimisht në tregtinë ndërkombëtare të mallrave dhe të shërbimeve P“shoqëritë shumëkombëshe” të cilat shfrytëzojnë tregun e kapitalit dhe tregcilat ofrojnë fitime më të mëdha. Ttjetër faktorë që fuqizojnë karakterin ndërkombëtarë të ekonomisë Lhershme, por në kohën e sotme janë forcuar dhe zgjeruar shumë në kuadglobalizimit të tregut ndërkombëtarë

7

Tab 3.Shtimi vjetor I tregtisë dhe I prodhimit botëror

ab 4.Dinamika e ndërvarësisë ekonomike midis vendev

T e

8

Tab 5. Roli i tregtisë ndërkombëtare në rastin e dy shteteve

ërfitimet nga tregjet ndërkombëtare mund të shihet nga tab 5. ku Koreja e Jugut

n

në

ab 6. Fenomeni i zhvillimit ekonomik Kinez

Psi sinonim i tregut te lire me politika makroekonomike nxitëse të tregtisë ndërkombëtare ka përfituar në zhvillin e vet ekonomik duke rritë mirqenjëekonomike dhe sociale të popullit përball Ganës si shtet i mbyllur dhe jo i orjentuar në tregtinë ndërkombëtare ka shenuar rezultate shumë modestezhvillimin e vetë ekonomik. T

The Growth of China Trade vs. World Trade1977-2003

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

E

1977

= 1

00

China Merchandise Trade World Total Trade

9

2.Ekonomia ndërkombëtare si degë e shkencave ekonomike

.1.Objekt i studimit të ekonomisë ndërkombëtare

Ndërvarësia ekonomike në mes vendeve ka kushtëzuar lindjen e një disipline të

Ekonomia ndërkombëtare është pjesë e shkencave ekonomike ose ekonomiksit

konomia ndërkombëtare studion mikroekonominë ndërkombëtare respektivisht

e

ig 1. Ekonomia ndërkombëtare

save

2

re ekonomike e cila quhet Ekonomia ndërkombëtare.

dhe studion marrëdhëniet ekonomike (tregtare) dhe financiare në mes shteteve të dryshme në kuadrin bilateral (dy palesh) dhe multilateral (shumë paleshë). Ebiznesin (tregtinë) ndërkombëtare dhe makroekonominë ndërkombëtare apo financat ndërkombëtare. Pra, tregtia ndërkombëtare është degë e ekonomisë,cila së bashku me financat ndërkombëtare1 formojnë dy degët kryesore të ekonomisë ndërkombëtare. F

Ekonomia ndërkombëtare

Tregtia ndërkombëtare

m

Financat ndërkombëtare sudion aspektet studion aspektet ikroekonomike

Më konkretisht, ekonomia ndërkombëtare studion tregtinë ndërkombëtare

Merret me biznesin Merret me të ardhurat

pasqyruara në bilancin e dhe pagesat totale të

pagesave

ndërkombëtarë të mallrave dhe të shërbimeve mes

shteteve

(biznesin ndërkombëtarë), politikat tregtare, tregjet valutore, bilancin e pagedhe strukturën e tregut ndërkombëtar.

1 Financa ndërkombëtare është studim i këmbimit valutor dhe qarkullimit të parasë apo kapitalit përtej kufijve ndërkombëtar. (referenca: Wikipedia International Economics)

10

Ndërsa, teoria e tregtisë ndërkombëtare analizon shkaqet, drejtimet dhe

idhjet ekonomike midis popujve të vendeve të ndryshme janë mjaftë të hershme, por në

ashkëpunimi ekonomik ndërkombëtarë e një vendi ka të bëjë me hapjen e ekonomisë së

i

uke realizuar lidhjet ekonomike me jashtë në nivel të eksportit dhe importit të balancuar

hjet

.2. Kuptimi i biznesit ndërkombëtarë

ë erën para ngritjes së shteteve të kombeve, termi tregti “ndërkombëtare” nuk

dhe

ë

r

iznesi i ndërkombëtarë në kuptimin bashkëkohor nënkupton planifikimin dhe e

ra me, biznesin ndërkombëtarë apo “tregtinë ndërkombëtare” nënkuptojmë

t nga

egjithëse tregtia ndërkombëtare është paraqitur gjatë gjithë historisë së

përfitimet nga tregtia si në nivel të shteteve ashtu në nivel global botëror Lkohën e sotme janë forcuar dhe zgjeruar shumë në kuadër të globalizimit të tregut ndërkombëtarë. Bsaj ndaj ekonomive të vendeve të jashtme, me qëllim të rritjes së produktit vendor bruto (GDP) dhe të mirëqenës së konsumatorëve duke shkëmbyer mallra dhe shërbime të cilat mundësojnë “avantazhet krahasuese” të vendit. Ddhe të kursit të këmbimit të stabilizuar, në kuadër të shtetit, realizohen një ndër katër objektivat makroekonomike.(rritja ekonomike, punësimi, stabiliteti i çmimeve dhe lidekonomike me jashtë). 2 Naplikohej në kuptimin e plotë të fjalës, por e kishte kuptimin e tregtisë në distancatë largëta, një mënyrë e lëvizjes së të mirave nëpër vende të ndryshme. Mirëpo, tregtia arriti kulminacionin në shekullin 19 dhe u bë motor i zhvillimit ekonomik të disa vendeve. Në këtë shekull, shtetet hoqën restrikcionet e tregtisë së lirë, përderisa standardi i arit përdorej gjerësisht për matjen e vlerës së të miravevalutave, duke siguruar një monedhë universale. Në këtë kohë, Britania e Madhe ishte “punishte” ndërsa Gjermania dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës fituan fuqinë ekonomike. Pas dështimit të Wall Street (SHBA) e cila drejtoi botën në njkrizë ekonomike, bota filloi të rikthehet në proteksionizëm. Tregtia binte shumë shpejtë duke shkaktuar papunësi. Disa shtete krijuan diktatorë si psh. Hilteri pëshpëtimin ekonomik dhe politik të vendit. Bdrejtimin e transaksioneve biznesore të ndërmarrjeve vendore me ato të shtetevtë jashtme. Pkëmbimin (transaksionet) e të mirave dhe shërbimeve përtej kufijve apo territoreve ndërkombëtar me qëllim të përfitimit. Në shumë shtete, të hyrabiznesi ndërkombëtarë ka pjesëmarrje të lartë në formimin e GDP-së. Mnjerëzimit, rëndësia e saj ekonomike, sociale dhe politike është rritur gjatëshekujve të fundit. Industrializimi, transportimi i avancuar, globalizimi dhe

11

korporatat multinacionale kanë pas ndikim të fuqishëm në zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare. Format më të përhapura të biznesit ndërkombëtarë janë eksporti dhe importi që ndryshojnë mjaftë nga shitblerja në vend. Mjedisi i biznesit ndërkombëtarë është shumë më ndryshe se mjedisi i tregtisë së brendshme. Ambienti i biznesit ndërkombëtarë dallon nga ambient i vendit për ka numri i faktorëve ndikues dhe nga mënyra e ndikimit të tyre në treg. Ambienti ndërkombëtarë si edhe ai i brendshëm zakonisht është i pakontrollueshëm nga eksportuesit. Biznesi ndërkombëtarë- përfshinë një pjesë gjithnjë në rritje të biznesit botëror. Ndërmarrjet në çdo vend, pa marrë parasysh madhësinë e tyre, janë të ndikuara nga konkurrenca dhe tregu ndërkombëtarë. Zhvillimi i marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare ka ndikim në zhvillimin ekonomik të çdo vendi nga se nëpërmjet tyre sigurohen të hyrat devizore, transferohet kapitali i jashtëm, hapën mundësit për sigurimin e risive tekniko-teknologjike, sigurohet nxita e procesit të specializimit etj. Biznesi ndërkombëtarë I mallrave dhe I shërbimeve realizohet me ndihmën e parasë, gjë që nënkupton këmbimin edhe të monedhave kombëtare në tregjet valutore (financiare). Kuptimi i biznesit ndërkombëtarë është parakusht për përfitime nga ky biznes. Ndërmarrjet përmes biznesit ndërkombëtarë realizojnë:

• Zgjerimin e shitjeve. Zakonisht tregjet vendore nuk mjaftojnë për shitjen e mallit andaj firmat kërkojnë të “pushtojnë” tregje të reja me kapacitete dhe aftësi blerëse më të madhe. Për prodhuesin e chipsit vendor me kapacitet prej 500 kg në orë, tregu kosovar është vogël andaj prodhuesi kërkon mundësi për të shitur produktet e veta në tregun e Maqedonisë, Shqipërisë etj.

• Sigurimin e faktorëve të prodhimit. Kompanitë në tregjet e jashtme

sigurojnë që nga lënda e parë, teknologjia, kuadri i specializuar deri tek kapitali financiar. Tregjet e jashtme janë me interes sidomos për shkak të kostos së ulët dhe sasive më të mëdha dhe kualiteti më i mirë të faktorëve të prodhimit. Një kompani e kompjuterëve në SHBA do të blejë komponentat e kompjuterit në shtetet e ndryshme si në Japoni, Kore, Tajvan, Kinë etj nga se atje këto pjesë janë më të lira dhe më cilësore. Si rezultat e komponentëve më të lira edhe produkti final (PC-ja) do të ketë kosto më të ulët dhe firma Amerikane do të jetë më konkurruese në treg.

12

• Diversifikimin e tregjeve për ta zvogëluar riskun e humbjeve nga shitja ose blerja në tregjet e caktuara. Në qoftë se një kompani do të blejë ose do të shes vetëm në një shtet ku mund të ndodhë një çrregullim (luftë, katastrofë natyrore, masa makroekonomike shtetit) atëherë kompania do të pësojë dëme dhe mund të falimentojë. Andaj, për shkaqe të zvogëlimit të rreziqeve të shitjes apo të blerjes, kompanitë orientohen në shitje apo furnizime në më shumë tregje.

2.3. Fushat e veprimit të tregtisë (biznesit) ndërkombëtarë Janë disa fusha të tregtisë ndërkombëtare:

• Eksporti dhe importi i mallrave • Eksporti dhe importi i shërbimeve • Investimet

Me lidhje tregtare kuptojmë, kur një pjesë e produkteve të një vendi eksportohen në vende tjera, ndërsa disa mallra dhe shërbime importohen.

Lidhjet tregtare me jashtë janë shumë të rëndësishme për ekonomin e çdo shteti. Gjatë çdo importi të mallrave dhe të shërbimeve, një pjesë e të ardhurave të vendit dalin nga qarkullimi financiar me qëllim të pagimit të importit. Ndodhë e kundërta gjatë eksportit të mallrave dhe të shërbimeve, kundërvlera e mallrave të shitura, hynë në qarkullimin financiar të vendit duke rritë masën monetare në treg. Një rënie e çmimeve në dollarë të mallrave të importit rritë kërkesën për mallrat e importuara. Në atë rast, importet rritën, ndërsa eksportet zvogëlohen.

Me fjalën mallra kuptojmë produktet, shërbimet, informatat, teknologjinë. Me fjalën investime kuptojmë kapital, parat, deviza, letra me vlerë etj. Rezultatet tregojnë se rritja e tregtisë ndërkombëtare ka qenë më e shpejtë se rritja e brendshme tregtare nëpër vendet ndryshme. Në 30-të vitet e fundit tregtia ndërkombëtare e mallrave është rritur nga 200 bilion dollarë, në më se 7 trilion dollar ose 35 herë më shumë. Në kuadër të tregtisë bashkëkohore të tregtisë gjithnjë e më shumë është duke u rritë krahas shitjes së mallrave edhe shitja e shërbimeve, siç janë shërbimet inxhinierike, bankare, të turizmit, të transportit, të kinematografisë, muzikës etj. Shtrirja e vendeve të zhvilluara nëpërmjet të investimeve direkte drejtë vendeve në zhvillim ka qenë një ndër aktivitetet kryesore të zhvillimit të biznesit ndërkombëtarë.

13

Investimet e përbashkëta (joint venture) janë dukuri në përhapje shumë të madhe në tregun ndërkombëtarë. Ndodh që vendet e ndryshme disponojnë me resurse të ndryshme. Një vend disponon me resurse natyrore, por i mungojnë resurset si fuqia punëtore, kapitali, teknologjia dhe tregu. Pra, resurset tjera të nevojshme sigurohen nga kompanitë e vendeve të tjera të cilat kanë avantazhe në sigurimin e tyre. Ndodhë se një projekt i përbashkët realizohet me pjesëmarrjen e shumë kompanive ndërkombëtare. Psh një produkt prodhohet në Kinë ku resursi fuqisë punëtore është më pak e kushtueshme, ndërsa kapitali sigurohet nga një shtet arab, teknologjia nga SHBA, lënda e parë nga Rusia, kurse tregu për shitjen e mallit është Evropa dhe SHBA. Ekonomia ndërkombëtare dallohet sipas subjektit dhe objektit të transaksioneve Subjektet e transaksioneve ekonomike ndërkombëtare janë: individët, firmat apo edhe shtetet të cilat I nënshtrohen legjislacioneve dhe të politikave ekonomike kombëtare (tregtare, monetare dhe fiskale) Objektet e marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare ndryshojnë nga objektet ekonomike brenda një vendi ku produktet dhe faktorët e prodhimit mund të lëvizin lirisht. Në tregun ndërkombëtarë ekzistojnë kufizimet të natyrave të ndryshme si ndaj produkteve dhe sidomos ndaj faktorëve të prodhimit 2.4.Faktorët e zhvillimit të biznesit ndërkombëtarë

• Kushtet jo të njëjta të prodhimit • Ndryshimet në shije- preferencat • Ekonomizimi i shkallës-epërsia, specializimi, fama • Avantazhet krahasuese:

Avantazhi absolut Avantazhi relativ

a)Kushtet jo të njëjta të prodhimit Inputet prodhuese d.m.th. Pasurit natyrore , klima, toka, kapitali, teknologjia, kualifikimi i punonjësve et janë të ndryshme për vende të ndryshme, Andaj, autputet që krijohen në çdo vend, nuk janë të njëjta Për blerjen e produkteve nga vendet e kundërta, shtetet zhvillojnë marrëdhënie ekonomike me qëllim të blerjes, shitjes ose të këmbimit të mallrave

14

b)Ndryshimet në shije-preferencat si faktor i këmbimit në mes të shteteve

Shija, zakonet dhe besimet bëjnë që popujt e vendeve fqinje të shkëmbejnë reciprokisht mallra shumë të pëlqyera nga secili edhe pse kushtet e prodhimit janë plotësisht të njëjta.

c)Ekonomizimi i shkallës si faktor i këmbimit në mes të shteteve Ekonomizimi i shkallës -shpreh epërsitë që sjell përvoja, specializimi, fama e ekonomisë së ndonjë vendi (p.sh. orët Zvicerane, aspirina “Bayer”. Kushtet e prodhimit për orë në Francë mund të jenë pothuajse njëlloj të favorshme sikur në Zvicër, por blerësit i blejnë orët të njohura Zvicërane Për të arritur ekonomizimin e shkallës së vendeve me traditë duhet të shpenzohen shumë kohë, teknologji dhe capital. d) Avantazhet krahasuese Avantazhet krahasuese janë shkaqet kryesore që i kushtëzojnë lidhjet e jashtme tregtare. Avantazhi absulut –shpreh aftësinë e një vendi për të prodhuar, me të njëjta burime ekonomike, më shumë autpute se vendet tjera. Në bazë të avantazhit absolut ka lind teoria e Adam Smith se “Shkëmbimi ndërkombëtarë i mallrave është burim pasurimi për të gjithë vendet”. Avantazhi relativ –shpreh faktin se çdo vend mund të përfitoj nga shkëmbimi i mallrave me vendet tjera edhe kur nuk gëzon asnjë avantazh absolut ndaj tyre. Mjafton çmimi relativ, dmth kostoja e mallrave të shitura të jetë më e ulët se kostoja e mallrave të blera. Zbulues i principit të avantazhit relativ është David Ricardo. 2.5. Faktorët e rritjes së biznesit ndërkombëtarë

• Rritja dhe zhvillimi i shpejtë i teknologjisë • Liberalizimi i politikave qeveritare për lëvizjen midis vendeve të

produkteve dhe të burimeve • Zhvillimi i institucioneve të nevojshme për të mbështetur dhe lehtësuar

tregtinë ndërkombëtare • Rritja e konkurrencës globale

15

Teknologjia bashkëkohore pa dyshim ka ndikim më të madh në rritjen e ofertës. Me rritjen e ofertës, në të njëjtën kohë rritët edhe kërkesa. Sa rritjet oferta dhe kërkesa aq rritet edhe numri i transaksioneve në biznesin ndërkombëtarë. Përmisimi i komunikimit satelitor (fax, internet) si pjesë e teknologjisë botërore), i shpejton transaksionet tregtare dhe financiare. Produktet e shumta në treg janë si rezultat i zhvillimit të shpejtë të teknologjisë bashkëkohore Në vitin 1620 udhëtimi nga Anglia në SHBA ka zgjatur tre muaj. Sot e njëjta distancë me aeroplan kalohet për tre orë e gjysmë. Kjo ka ndodhur pas viteve 70-ta. Aeroplanët supersonik, telefonat, faxi, interneti janë realitet. Teknologjia bashkëkohore ndikon në rritjen e ofertës. Në të njëjtën kohë rritët edhe kërkesa. Sa rritet oferta dhe kërkesa aq rritet edhe numri i transaksioneve në biznesin ndërkombëtarë. Përmisimi i komunikimit satelitor (fax, internet) i shpejton këto operacione. Sot duke i falenderuar teknologjisë bashkëkohore një produktet mund të prodhohen më shpejtë, mund të prodhohet në shumë vende të botës, mund të prodhohet me kosto më të ulët si dhe mund të prodhohet sipas standardeve të vendeve të ndryshme (psh TV Panasonic apo Sony mund të prodhohet në shumë vende të botës por edhe në anije në det të hapur). Liberalizimi i politikave qeveritare është ndër faktorët kryesor të intenzifikimit të biznesit ndërkombëtarë. Liberalizmi eshte hapjaa e tregjeve dhe liria absolute te tregut përkundrejtë proteksionizmit shumë vjeçarë i cili ka sjellë varfëri dhe vuajtje sidomos për shtetet e varfëra. Dy dekadat e fundit jane karakterizuar nga nje tendence ne rritje drejt liberalizimit të tregtisë botërore. Liberalizmi tregtarë dhe financiar ka marrë karakter global i cili në vitet e fundit identifikohet me globalizimin e tregtisë ndërkombëtare. Liberalizimi global është duke stimuluar zhvillimin ekonomik e social te cdo vendi, po rrit efektivitetin e prodhimit dhe sherbimeve, po ndihmon zhvillimin e tregetise boterore, po ndikon ne rritjen e nivelit te jeteses per vendet e integruara në tregtinë ndërkombëtare. Megjithate, liberalizmi nuk eshte detyrimisht sinonim i „laissez-faire“, i hapjes totale te tregjeve e lirise absolute te tregut. Fitimet apo humbjet ne kete proces po shperndahen ne menyre te pabarabarte per vende, rajone apo grupe sociale dhe perfitimet nga politikat liberale apo hapja tregetare varen shume nga cilesia dhe permbajtja e politikave makroekonomike te cdo vendi. Zhvillimi i institucioneve të nevojshme për të mbështetur dhe lehtësuar tregtinë ndërkombëtare luajnë rolë shumë aktiv në rregullimin e politikave të

16

tregtisë ndërkombëtare, të praktikave të biznesit ndërkombëtarë, nëintenzifikimin investimeve ndërkombëtare etj. Institucionet ndërkombëtare, varësisht nga fushveprimtaria e tyre, angazhohen në qështje të ndryshme si në zhvillimin ekonomik, integrimin e vendeve ne zhvillim ne tregun boteror, stimulimin e sistemeve demokratike dhe respektimin e te drejtave te njeriut, përmisimin e sistemit shëndetësor, të arsimit, të ushqimit etj. Pas Luftës së dytë Botërore ka vepruar GATT-i ose MPTT ( Marrëveshja e Përgjithshme mbi tregtinë dhe Tarifat) i cili ka mbështet nënshkrimin e traktateve ndërkombëtare për nxitjen e tregtisë së lirë midis vendeve dhe përmes zbatimit të tarifave. Sot ate rol ka marrë OBT-ja (Organizata Botërore e tregtisë). Fondi Monetar Ndërkombëtarë (FMN) është krijuar për të krijuar stabilitetin e sistemit monetar ndërkombëtarë dhe për të mbajtur kurse fikse këmbimi midis vendeve. FMN-ja ka kontribuar edhe në lehtësimin e transaksioneve monetare ndërkombëtare me qëllim të lehtësimit të tregtisë ndërkombëtare. Banka Botërore për Rindërtim dhe Zhvillim është formuar me qëllim të ndihmës së shteteve që vuanin nga shkatërrimet e Luftës. Më vonë mori rolin e institucionit për ti ndihmuar zhvillimit të ekonomisë botërore. Rritja e konkurrencës globale është i rendesishem nga se promovon efektivitetin ekonomik çdo firme apo shteti në tërësi dhe si e tillë është e pashmangsheme. Hapja selektive e tregjeve, kompesimi i sektoreve te dobesuar nga konkurenca nderkombetare, mbeshtetja e biznesit dhe prodhimit vendas per konsolidimin dhe futjen e teknologjive te reja moderne, rregjime fiskale fleksibile e favorizuese, etj., e perbejne arsenalin kryesor „mbrojtes“ per shume vende qe aspirojne perfitime nga procesi i globalizimit. Nga aspekti i zhvillimit ekonomik, në botë evidentohen te pakten pese nivele te ndryshme të zhvillimit: vendet e industrializuara ; ekonomite ne tranzicion ; vendet e zhvilluara te avancuara ; vendet ne zhvillim ; vendet e varfera dhe ato me konflikte permanente. Vendet e varfëra dhe grupet e ndryshme sociale te tyre nuk kane te njejten force e mundesi per te perfituar nga tendencat globale dhe avantazhet e globalizimit. Humbje po shenojnë ato vende apo grupeve sociale qe nuk jane ne gjendje te reagojne me politika cilesore makroekonomike apo veprime konkrete « mbrojtese». Suksei ekonomik i Kines dhe Indise në vitet e fundit deshmon se rritja e tyre spetakulare ekonomike eshte rezultat direkt i politikave te tyre makroekonomike e financiare dhe shume pak efekt direkt i globalizimit.

17

3. Evoluimi I pikëpamjeve teorike mbi biznesin ndërkombëtare

3.1. Pikpamjet teorike mbi tregtinë ndërkombëtare

Te gjitha teorite mbi tregtinë ndërkombëtare, në thelb, përpiqën të shpjegojnë shkaqet dhe pasojet e tregtisë ndërkombëtare. Janë teoritë e ndryshme të cilat shpegojnë:

• Motivet (shkaqet) e këmbimit të tregtisë ndërkombëtare të mallrave dhe të shërbimeve

• Drejtimin e tregtisë d.m.th. Çfarë mallrash duhet të eksportohen dhe importohen nga një vend,

• Përfitimet dhe humbjet nga tregtia ndërkombëtare Teoritë kryesore të biznesit ndërkombëtarë janë:

1. Teoria merkanteliste 2. Teoria klasike ose e liberalizimit klasik e cila bazohet në teorinë e A.Smitit

te avantazheve absulute dhe në teorinë e D. Rikardos te avantazheve krahasuese

3. Teoria neoklasike ose e ekonomis së tregut social e periudhës 1920-1970 me John Maynard Keynes

4. Teoria marksiste me K.Marks, F.Engels. V. Lenin etj. 5. Teoria strukturaliste 6. Neoliberalizmi (Globalizmi) pasë vitit 1980 i përfaqësuar nga Friedrich

Hayek, Milton Friedman dheThomas Friedman 3.1.1.Teoria merkanteliste Studimi I tregtisë ndërkombëtare fillon me merkantilizmin. Epoka e merkantilizmit konsiderohet si epoka e lindjes së kapitalizmit dhe e sundimit të kapitalit tregtar. Me merkantilizmin lind teoria e ekonomisë moderne. Merkantilizmi është njëkohësisht epoka e formimit të kombeve dhe fuqizimit të tyre. Teoricientët e parë të tregtisë ndërkombëtare konsiderohen merkantilistët (nga shek 16. deri në shek 17.). Teoria merkanteliste bazohet në trajtimin filozofik dhe politik të tregtisë së jashtme. Sipas kësaj teorie ekonomike, fuqia dhe pasuria e kombeve varët nga ari dhe argjendi të cilët mund të fitohet vetëm nëpërmjet eksportit të mallrave, kështu duke krijuar gjithnjë suficit tregtar. Ndërsa, sipas tyre, importet e pakësojnë pasurinë e vendit. Teoria merakanteliste ka qenë e përhapur, sidomos në Angli (merkantelizmi tregtar), Francë (merkantelizmi agrar), Spanjë dhe Itali (merkantelizmi spanjoll dhe italian). Sipas merkantelistve, faktori kryesor është njeriu. Sipas J.Bodin (1574) “nuk ka pasuri dhe as forcë tjetër veç njeriut”

18

Merkantelistët janë angazhuar që shteti të nxitë eksportin e mallrave kurse të “ndalojë” importin. Mjetet e fituara nga eksporti, në ato kohëra, kryesisht janë përdorë për mbrojtje ushtarake respektivisht për ngritjen e forcës ushtarake të vendit. Merkantilizmi eshte nje teori ekonomike e cila mbizotëroi ne Evrope nga shekulli XVI deri ne Shekullin XVIII dhe e ka për qëllim shpjegimin e arsyesë pse ndodhë tregtia ndërkombëtare. Pikëpamjet merkanteliste mbi tregtinë nënkuptojnë synimet e rritjes së pasurisë dhe fuqisë së kombeve. Për ta rritur pasurinë dhe fuqinë e një vendi , sipas merkantelistëve, duhët nxitur sa më shumë eksportin duke kufizuar në minimum importin. Me tepricën pozitive të eksportit do të sigurohen metalet e çmuara pra së gjithash ari dhe argjendi. Sipas tyre tregtia është një mënyrë e akumulimit të arit që mund të përdorët për blerjën e armëve, ndërtimin e anijeve. Pra akumulim i arit për forcimin e shtetit. Fig 1. Ari si mjet i fuqizimit të shtetit

Sipas merkantelistëve importet e pakësojnë pasurinë e vendit. Merkantelistët janë angazhuar që shteti të nxitë eksportin e mallrave kurse të “ndalojë” importin. Mjetet e fituara nga eksporti, në ato kohëra, kryesisht janë përdorë për mbrojtje ushtarake respektivisht për ngritjen e forcës ushtarake të vendit.

19

Pasuria e një vendi matët me sasinë (dhe cilësinë) e burimeve prodhuese (njerëzore, natyrore, atyre të krijuara) të zhvilluara me punën e njerëzve. Megjithatë ate që kjo teori nuk është e saktë, pikpamjet merkanteliste kanë rëndësi historike. Më shumë ar apo argjend, sundimtarët mund të krijojnë ushtri të fuqishme dhe pushtojnë më shumë koloni. Por edhe ekonomia do të forcohej. Më shumë ar para) në qarkullim do të thot një aktivitet më i madh biznesi. Tipari kryesor i merkantilizmit ishte proteksionizmi. Merkantilistet e konsideronin tregtinë si një lojë me rezultat neto. Atë çka fiton një lojtar, e humb lojtari tjetër. Ata e kanë konsideruar se sasia e mallrave dhe të arit në botë është e fiksuar dhe roli i tregtisë është shpërdarja e tyre midis vendeve.Një vend mund të fitoi nga tregtia vetëm në kurriz të vendeve tjera. 3.1.2. Teoria klasike Shkenca moderne ekonomike fillon klasikët. Bartësit e kësaj teorie janë A.Smitht, D.Rikardo, David Hume dhe Herbert Spencer. Shekulli 18 dhe 19 periudha e teorisë së tregtisë së lirë të tipit klasik ”laisez-faire”. Sipas tyre avantazhet dhe disavantazhet në prodhime janë shkas për tregti në mes shteteve. Sipas A. Smitht dhe D. Rikardo vendet prodhojnë ato mallra për çka kanë epërsi. Klasikët e kundërshtojnë fuqishëm merkantelizmin. Sipas D.Hume “për mirëqenjën e një kombi nuk ka rëndësi sasia e arit dhe argjendit në vetëvete, por sasia e mallrave dhe e shërbimeve që mund të blihen me ar dhe argjend”. Sipas veprës së A. Smitht “ Pasuria e kombeve” nga tregtia mund të përfitojnë të gjithë palët. Tregtia përmison alokimin e burimeve, duke sjellë si rezultat që çdo mall të prodhohet në vendin që kërkon angazhimin më të paktë të mundshëm të burimeve, pra që ka produktivitet më të lartë në prodhimin e atij malli. Rezultati do të jetë një sas më e madhe e mallit të prodhuar pra edhe një sasi më e madhe për tu shpërdarë. Mbi këte bazë bëhet e mundur edhe përfitimi reciprok nga tregtia e palëve të përfshira në te. Sipas D. Rikardo dallime në çmime në mes shteteve krijohet nga dallimi në rendimentin e punës “Labour theory of value”. Sipas A.Smith dhe D. Rikardo, nga tregtia përfitojnë të gjitha palët, pra teoria reciproke e përfitimeve nga tregtia. Sipas tyre, çdo mall duhet të prodhohet në vende ku kërkon angazhim më të paktë të burimeve pra ku mund të arrihet produktiviteti më i lartë në prodhimin e atij malli.Rezultati do të jetë prodhimi i sasirave të mëdha të produkteve por edhe sasia me madhe shpërdarjes së tyre përmes tregtisë.Tregtia midis dy vendeve bazohet në avantazhet absolute

20

Adam Smith (1723-1790) 3.1.2.1.Teoria e Adam Smithit Sipas A. Smith, tregtia midis dy vendeve bazohet në avantazhet absolute të tyre. Në qoftëse një vend mund të na ofroj një mall më lirë se sa kushton po ta prodhojmë vetë, është më mirë ta blejmë me mjete që do të sigurojm ngashitja e produkteve të industrisë sonë, për të cilën kemi ndonjë avantazh. Një vend ka avantazh absolut në prodhimin e një produkti, në qoftë se ai është më efektiv në prodhimin e atij produkti se vendi tjetër. Psh Nikaragua është efektiv në prodhimin e bananeve por nuk është efektiv në prodhimin e grurit. Kanadaja është efektiv në prodhimin e grurit dhe jo të bananeve. Këto shtete duke u specializuar në produktet e tyre, ato këmbejnë tepricat e prodhimit, duke përfituar reciprokisht nga tregtia. A. Smithit argumenton se të gjitha vendet mund të përfitojnë nga tregtia e lirë. Ai është Ithtar I liberalizmit të tregtisë. Për Smith politika më e mire e shtetit është – “laissez faire” ndërhyrja sa më e vogël e shtetit në sistemin ekonomik. Perparsite absolute te vendit janë ato natyrore dhe te krijuara. 3.1.2.2.Teoria e David Rikardos Në veprën “Parimet e ekonomisë politike dhe të taksimit” studioi më tej pikpamjet e A.Smithtit mbi përfitimet reciproke nga tregtia. Ai përpunoi teorinë e avantazheve krahasuese që është aktuale edhe sot. Ai argumentoi se vendet mund të përfitojnë nga tregtia pavarësisht nëse kanë apo jo avantazhe absolute. Një vend ose nje person përfiton nga tregtia duke eksportuar mallra dhe sherbime për të cilat ai ka vantazhe krahasuese më të mëdha në produktivitet dhe duke importuar ato mallra për të cilat ka vantazhe krahasuese më të vogla.

21

David Ricardo (1772-1823) Modeli i Rikardos bazohet:

1. Konkurrencë të plotë në të gjitha tregjet 2. Kosto marxhinale (suplementare) konstante e prodhimit 3. Një faktor i vetëm i prodhimit, puna 4. Mosdikimi i kërkesës në formimin e çmimit 5. Tregu i lirë 6. Lëvizshmëria e plotë e punës brenda vendit por jo midis vendeve 7. Mungesë e ndryshimeve teknologjike 8. Munges e kostove të transportit

Të gjitha faktorët e prodhimit janë më produktiv në SHBA dhe shtrohet pytja a mund ndodhë që SHBA mos të importojnë asgja nga Evropa. Dhe Evropa a duhet me çdo kusht ta mbroj tregun e vetë me dogana dhe kuata nga prodhimet e SHBA. Në këte pytje janë përgjegjur A,Smith dhe D.Rikardo. Supozimet e skemës së këmbimit në mes të SHBA-ve dhe të Evropës në Shek XIX

• 2 vende, 2 produkte • 1 faktor – puna

Tab 7. Kostoja e produktit Produkti/puna për puntor në orë SHBA EvropaNjë nisi e ushqimit 1 3 Një njësi e stofit 2 4 Në SHBA duhen 1 orë pune për të prodhuar 1 njësi të ushqimit ndërsa 2 orë pune për 1 njësi të konfeksionit. Në Evropë duhen 3 orë pune për 1 njësi të ushqimit dhe 4 orë për 1 njësi të konfeksionit.

22

SHBA kanë përparsi absulute për prodhimin të ushqimit dhe të konfeksionit nga se ka efikasitet pune më të lartë se Evropa. Por SHBA ka përparsi komparative në prodhimin e ushqimit ndërësa Evropa në ka përparsi komparative prodhimin e konfeksionit nga se ushqimi realativisht është më i lirë në SHBA ndërsa konfeksioni në Evropë. Të dy vendet kanë dobi nëse specializohen në produktet me përparsi komparative, pra SHBA në ushqim dhe Evropa në konfeksion. Në këte rast SHBA do të eksportojnë ushqim për të paguar blerjën e konfeksionit nga Evropa. Ndërësa Evropa do të eksportoj konfeksion për të blerë ushqimin Amerikan. Me qëllim të të analizimit më të saktë të efekteve të tregtisë dhe përfitimet nga specializimi në vendet me përparsi komparative.duhet ti masim sasirat e ushqimit dhe të konfeksionit të cilat mund të prodhohen dhe të shpenzohen në çdo shtet: a) me supozim kur vendi nuk ka tregti me jashtë dhe b)vendi me tregti të lirë ku mund të specializohen sipas përparsive komparative.

a) Supozimi kur vendet nuk bëjnë tregti me njera-tjetrën Tregtimi i brendshëm realizohet sipas çmimeve realtive. Në SHBA për 1 orë pune prodhohet 1 njësi të ushqimit dhe 0,5 njësi të konfeksionit. Puntori në Evropë është më varfër, kur nuk ka tregti me jashtë. Në Evropë puntori për një orë pune fiton 1/3 të njësisë së ushqimit dhe ¼ të njësisë së konfeksionit. Në të dy vendet çmimet e ushqimit dhe të konfeksionit janë të ndryshëm për shkak të ndryshimit të shpenzimeve të prodhimit. Në SHBA konfeksioni është 2 herë më i shtrejtë se ushqimi nga se duhet dy herë më shumë punë për të prodhuar njësia e konfeksionit.. Në Evropë konfeksioni është më i shtrejtë për 1,33 herë në krahasim me ushqimin..

b) Vendi me tregti të lirë Supozojmë se të gjitha doganat janë eliminu dhe lejohet tregtimi i lirë. Në këte rast mallrat do të lëvizin nga vendet me çmime me të ulta në vendet me çmimem më të larta. Pas një kohe të mallrat do të shitën me çmim të njejtë në të dy vendet. Ushqimi relativisht i lirë në SHBA do të eksportohet në Evropë nga do të importohet konfeksioni relativisht i lirë. Konfeksioni relativisht i lirë në Evropë do të eksportohet në SHBA nga do të importohet ushqimi. Çka ndodh me prodhuesit e konfeksionit në SHBA dhe të ushqimit në Evropë?

23

Prodhuesit e konfeksionit në SHBA do të ballafaqohen me çmime në rënje si dhe të profitit, ata do ti mbyllin fabrikat e tyre. Prodhuesit e ushqimit në Evropë do të ballafaqohen me çmime në rënje si dhe të profitit, edhe ata do të ndërprejnë prodhimin. Në periudhën afatgjate, faktorët e prodhimit do të tërhiqen nga sektorët me përparsi komparative më të ulët dhe do të orjentohen në sektorët me përparsi komparative. Sipas ligjit të Rikardos të avantazheve krahasuese “Një vend ose një person përfiton nga tregtia duke eksportuar ato mallra dhe shërbime, për të cilat ai ka avantazhe krahasuese më të mëdha në produktivitet dhe duke importuar ato mallra, për të cilat ka avantazhe krahasuese më të vogla”. Modeli i Rikardos ndyshimin në çmimet realtive (oportune) mbështet në ndryshimin e produktivitetit, pra në vlerën ga puna. Kufizimi kryesor i i teorisë së Rikardos i avantazheve krahasuese është se bazohet në teorinë e vlerës nga puna. Sipas teorisë së vlerës nga puna, vlera, pra edhe çmimi i një produkti përcaktohet tërësisht nga puna e harxhuar për prodhimin e tij. Kjo nënkupton se puna është i vetmi faktorë i prodhimit, përdorët në të njejtin përpjestim dhe puna është një faktor homogjen. Përdorimi i punës sipas njësisë së prodhimit (y=shtofi, X-gruri)

• aLY = LY /QY

• aLX = LX / QX Në realitet çmimi i një produkti nuk formohet vetëm nga sasia e punës. Pra puna nuk është i vetmi faktor i prodhimit, nuk përdorët në të njejtin përpjestime dhe fikse për të gjitha produktet. Prodhimi i tekstileve kërkon më shumë punë se prodhimi i automobilave. Puna nuk është aspak faktor homogjen. Punëtorët dallojnë në bazë të kaulifikimit, produktivitetit, motivimit etj.Teoria e vlerës nga puna, nuk qëndron por nuk do të thotë se teoria e avantazheve krahasuese të Rikardos duhet të bjerë Haberler në v.1936 në bazë të teorisë së avantazheve krahasuese, në vend të kostos së punës e ka përdor konceptin e kostos oportune.

24

Në bazë të ketij ndryshimi, ligji i avantazheve krahasuese njihet ndryshe si ligji i kostove krahasuese. Sipas teorisë së kostos oportune (lëvërdisë), kostoja oportune e malli tregon se nga ç’sasi e një malli të dytë duhet hequr dorë, në mënyrë që të çlirohen burime të mjaftueshme për të prodhuar një njësi shtesë nga malli i parë. Pra këtu, puna nuk supozohet si i vetmi faktor prodhimi Vendi me kosto më të ulët oportune në prodhimin e një produkti , ka avantazh krahasues në atë produkt dhe disavatazh në ate produkt tjetër

Nga modeli i Rikardos mund të nxirrën dy konklusione :

• Vendet janë gjithmonë prfituese nga tregtia e jashtme, në qoftëse ato mundën të prodhojnë në mënyrë më efikase,

• Gjatë tregtimit, vendet specializohen në prodhimin e mallrave në të cilat kanë vantazhe komparative.

Le të marrim fillimisht një shembull të një avantazhi krahasues, nga jeta e përditshme. Agimi është një menaxher në një firmë dhe paguhet me 200 € për orë pune. Agimi ka qenë dikur specialist për riparim televizorësh. Kur i prishet televizori i tij, tani Agimi thërret Shpendin, ish-ndihmësin e tij, që vazhdon të jetë riparues televizorësh.Shpendi paguhet me 50 € /orë. Përse Agimi thërret Shpendin për të riparuar televizorin, kur Agimi vetë do ta riparonte dy herë më shpejt se Shpendi!. Pra, për shembull, ndërsa Shpendit do t’i duheshin 2 orë për të riparuar defektin, Agimit do t’i duhet vetëm 1 orë. Arsyeja është e thjeshtë: Puna e Shpendit kushton, në shembullin e mësipërm 100 € (2 orë pune me nga 50 €), kurse puna e Agimit kushton 200 € (1 orë pune me nga 200 €). Pra, Agimi më mirë bën punën e menaxherit, ku për 1 orë paguhet me 200 €, nga të cilat i jep Shpendit 100 € dhe i teprojnë 100 €, se sa të shpenzojë 200 € (vlera e një ore pune e tij) për riparimin e televizorit të vet. Duke përdorur termin ekonomik, do të thoshim se për riparimin e televizorëve, Shpendi ka avantazh krahasues ndaj Agimit nga se puna e Shpendit, në riparim televizori, kushton më lirë se puna e Agimit.

Përfitimet nga tregtia dhe nga hapja ndaj botës, realizohen kur vendet specializohen në prodhimin e atyre mallrave, për të cilat kanë avantazhe krahasuese dhe i eksportojnë ato mallra, për të blerë ato mallra për të cilat kanë disavantazhe krahasuese. Kosova, pavarësisht nga karakteristikat e saja specifike, ka klimë, tokë, ujitje, fuqi punëtore të mjaftueshme dhe traditë në prodhimin psh të disa produkteve bujqësore për treg. Me siguri ka prodhime bujqësore për të cilat ne kemi avantazhe krahasuese, ndoshta ato janë perimet, pemët, mishi I vicit etj dhe ndoshta jo gruri, jo panxhari i sheqerit etj.

25

Pas Luftës së Dytë Botërore, rendimenti i Britanisë së Madhe (Anglisë) qe shumë më i ulët se ai i SHBA-së. Megjithatë, kishte produkte që Anglia i eksportonte në Amerikë, dhe natyrisht që kishte edhe produkte që Amerika i eksportonte në Angli. Statistikat e vitit 1950, tregojnë se Anglia kishte eksport absolut për në Amerikë, edhe në ato produkte për të cilat rendimenti ishte më i ulët, por që nuk binte më poshtë se rreth 30% e rendimentit amerikan. Nga ana tjetër, nga Amerika në Angli, eksportoheshin kryesisht produktet amerikane me rendiment relativisht shumë më të lartë, më të lartë se 3.4 herë ai i produkteve angleze. Pra, Anglia eksportonte prodhime për të cilat kishte avantazh krahasues, jo avantazh absolut, pra rendimenti i tyre ishte më i ulët se rendimenti amerikan. Arsyeja kryesore e kësaj situate të atëhershme, ishte se rrogat në Angli ishin më të ulta, pothuaj gjysma e atyre amerikane. Anglezët e dinin se fitonin duke hapur vendin e tyre. Por, mos do të ishin më mirë në se do të kishin penguar, me dogana, hyrjen e produkteve amerikane! Jo, ata do të kishin qenë më keq, do të kishin humbur, sepse në total do të kishin prodhuar më pak dhe do të merrnin të ardhura më pak. Pra, mjafton që, ata, anglezët, të fitonin dhe se fitonin edhe amerikanët, kjo nuk i dëmtonte anglezët. Shembulli i mësipërm ka vlera edhe për ne, sot. Në vendet si Kosova, kapitali, puna dhe faktorët e tjerë të prodhimit, kanë të ardhura më të ulta se në vendet e zhvilluara. Janë këto të ardhura më të ulta, që krijojnë bazën e konkurrencës me vendet më të zhvilluara, krijojnë avantazhe krahasuese për disa prodhime, duke bërë që të fitojnë të dy palët: edhe Kosova, edhe të huajt. Natyrisht, avantazhe krahasuese krijohen edhe nga klima e përshtatshme, lënda e parë pranë etj., por le të mbetemi në ato avantazhe krahasuese që varen nga qëndrimet politike të shtetit. Tregtimi është rezultat i çmimeve relative të ndryshme të mallrave në mes shteteve

26

Çmimet e ndryshme relative shërbejnë për intensifikimin e marrëdhënieve tregtare në mes shteteve Çfarë rëndësie ka modeli i përparsive komparative në tregtinë aktuale ndërkobëtare mund të ilustrohet me pohimet e themeluesit dhe drejtorit ekzekutiv i Mikrosoftit, Bill Gates për përparsit komparative të SHBA-ve.

Gejts është i shqetësuar për rënjën e konkurrencës amerikane në tregjet botërore. Ai thot: “Shtetet e Bashkuara nuk mund ta ruajnë rolin udhëheqës ekonomik po qe se forca jonë e punës nuk përbëhet nga njerëz që kanë njohuritë dhe aftësitë për inovacione”. Rreth 30 % e nxënësve që janë në klasën e nëntë, nuk e përfundojnë shkollën në kohë. “Ndërkohë që vende dhe rajone të tjera si Kina dhe Bashkimi Evropian po shtojnë investimet publike për studime shkencore, shpenzimet federale për kërkime në Shtetet e Bashkuara nuk kanë të njëjtin ritëm”,

3.1.3.Teoria neoklasike

Neoklasikët pranojnë disa vlera të klasikëve por nuk pranojnë tërësisht teorinë e ekonomisë së tregut. Sipas teorisë neoklasike -zhvillimi ekonomik i një vendi konsiderohet si rezultat i politikave të brendshme (të politikave makroekonomike). Pikëpamjet neoklasike janë të ndërtuara mbi strategjinë me orjetim eksportues të zhvillimit ekonomik. Në trajtimet teorike rreth industralizimit dhe rolit të tregtisë së jashtme (eksportit) në zhvillimin ekonomik ata bazohet në: a) zhvillimin ekonomik përmes eksportit, në bazë të përparsive komparative b) zëvëndsimit të importit,

27

Përmes politikave makroekonomike (të mbrendshme) nxitën përparësitë komparative të vendit për tregun e jashtëm. Sipas neoklasikve integrimet ndërkombëtare paraqesin një rrethinë nxitëse për zhvillimin ekonomik nga se mundësohet transferi i kapitalit, teknologjisë, specializimit dhe tregjeve të përbashkëta. Vendet që zbatojnë politikat e zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare dallohen për zhvillim të shpejtuar ekonomik, për hapje të vendeve të reja të punës et. 3.1.4. Teoria marksiste Marksistët angazhohen për një sistem kolektivist ku duhet të eliminohen kontradiktat shoqërore dhe të krijohet një shoqëri komuniste ku njeriu me kërkesat dhe interesat e tij do të jetë primare. Sipas teorisë marksiste, çdo shtet duhet të zvogëlojë varësinë nga importi dhe zhvillimi duhet të bazohet nga forcat brenda shtetit. Ndërhyrja e shtetit është i domosdoshme për zhvillimin ekonomik stabël dhe të balancuar. Marksistët angazhohen për një sistem kolektivist ku duhet të eliminohen kontradiktat shoqërore dhe të krijohet një shoqëri komuniste ku njeriu me kërkesat dhe interesat e tij do të jetë primare. Sipas teorisë marksiste, çdo shtet duhet të zvogëlojë varësinë nga importi dhe zhvillimi duhet të bazohet nga forcat brenda shtetit. Ndërhyrja e shtetit është i domosdoshme për zhvillimin ekonomik stabël dhe të balancuar. 3.1.5. Teoria strukturaliste Sipas teorisë së strukturaliste (vrasisë), në marrëdhëniet ndërkombëtare, përfitojnë vendet e zhvilluara më shumë në krahasim me vendet e varfra. Sipas tyre në këto baza krijohet varësia e shteteve të varfërve nga shtetet e zhvilluara. Të varfëritë detyrohen të prodhojnë produkte parësore (primare) për nevojat e shteteve të zhvilluara Si rrugëdalje propozohen: a) diversifikimi i strukturave të eksportit dhe b)zvogëlimi i varësisë nga importi Sipas teorisë së strukturaliste (vrasisë), në marrëdhëniet ndërkombëtare, përfitojnë vendet e zhvilluara më shumë në krahasim me vendet e varfra.

28

Sipas tyre, në këto baza krijohet varësia e shteteve të varfërve nga shtetet e zhvilluara. 3.2. Modeli Heckscher-Ohlin (H-O) apo modeli standard

Modeli Heckscher-Ohlin u krijua si model alternativ nga ai i Rikardos. Sipas modelit H-O, në ndryshimin e çmimeve relative ( pra të avantazheve komparative) ndikojnë faktorët e ndryshëm të prodhimit, si:

1. Teknologjia 2. Disponibiliteti I faktorëve të prodhimit 3. Oferta dhe kërkesa (preferencat komunitare) 4. Të ardhurat, politikat shtetërore

Deri sa në modelin e Rikardos kemi 2 (mallra)x2 (vende)x1 (faktor). Në modelin H-O kemi 2x2x2

• Faktorët e prodhimit Puna (L) dhe Kapitali (K) Mallrat: • Shtofi (C) • Grur (F) Barazimet: • C=f(Kc,Lc) • F=f(Kf,Lf) • K=Kc+Kf • L=Lc+Lf)

Modeli H-O i teorisë së tregtisë ndërkombëtare bazohet në ndikimin (intensitetin relativ) të faktorëve të prodhimit në tregtinë ndërkombëtare. Intensiteti realativ dhe zotërimi relativ I faktorëve

• Koncepti I intensitetit relativ të përdorimit të faktorëve • Koncepti I intensitetit të përdorimit të faktorëve

Modeli Heckscher-Ohlin është modeli standard I teorise së tregtisë ndërkombëtare. Ky model, tregtia ndërkombëtare bazohet në kontributet e ndryshme të faktorëve të prodhimit.

Çdo vend specializohet për eksport në ato produkte në prodhimin e të cilave pjesëmarrja e faktorëve disponibël është më intensiv.

Pavarësisht nga kompleksiteti i madh, ky model nuk ka sjell shumë rezultat në parashikimet e tij. Mirëpo, nga pikëpamja teorike ky model ka ofruar një shpjegim rreth rolit të faktorëve kompleks në krijimin e ofertës. Pra, ndërsa Rikardo ndryshimin e çmimeve relative e mbështet në ndryshimin në produktivitet , modeli Heckscher-Ohlin bazohet në teorinë neoklasike të përpjestimeve të faktorëve të ndryshimit të çmimeve.

29

Teoria argumenton modelin e tregtisë ndërkombëtare i cili përcaktohet nga diferencat e faktorëve ndihmës (punës dhe kapitalit). Ky model parasheh që vendet do të eksportojnë të mirat që i prodhojnë duke përdorur në mënyrë intensive faktorët e prodhimit (me të cilat vendi është i pasur) dhe do të importojnë të mira që do të përdoreshin në mënyrë intensive (të mira të pamjaftueshme). Në këto modele, mobiliteti i punës ndërmjet industrisë është i mundshëm në periudha afat-shkurtra përderisa kapitali është imobil (palëvizshëm) në industri. Në periudha afat-shkurtëra, faktorët specifik të prodhimit, si kapitali fizik, nuk janë lehtë të transferueshëm ndërmjet industrisë. Teoria këshillon që nëse ndodh një rritje e çmimit të një të mire, pronarët e faktorëve të prodhimit të kësaj të mire do të përfitojnë në kushte reale. Në anën tjetër, pronarët e faktorëve tjerë të prodhimit (psh puna dhe kapitali) janë të prirë për lobim të punës. Anasjelltas, të dy pronarët e kapitalit dhe punës do të përfitojnë. 3.3. Paradoksi i Leontief-it

Verifikimi empirike të këtij modeli (H-O) u realizua nga W. Leontief , Në një masë të konsiderueshme vednet ekportojnë ato produkte të cilat përdorin intenzivisht (më shumë) faktorë të prodhimit me të cilat disponojnë me shumicë. Shebullilli I Kanadasë, SHBA dhe I Japonisë. Megjithate realiteti I kundërvihet teorisë H-O . Më shumë tregtojnë mes veti shtetet e zhvilluara se shtetet e zhvilluarav hd eshtetet në zhvillim. Wassily Leontief (1953) ka zbuluar një paradoks në vend se SHBA të eksportonin të mirat me kapital intensive ndërsa të importojnë me punë intensive studimi I tijë e zbulojë të kundërtën. Analiza sipas input-autput elementeve të sasisë së punës dhe të kapitalit në “shportën përfaqësuese” në një vlerë prej 1 milion $. Ishte e rasyeshme të mendohej se SHBA si vend I zhvilluar industrial duhet të ekportonte produkte me kapital intensiv dhe të importonte me punë intensive. Përfundimi I studimit ishte I papritur: SHBA edhe pse kanë normën e kapitalit për banorë më të lartë kanë eksportuar më shumë produkte me punë intensive.SHBA kanë importuar më shumë produkte me kapital intensive. 4. Shpërdarja e përfitimeve dhe e humbjeve nga tregtia Hapja ndaj tregtisë së jashtme nxit specializimin e vendit në prodhimin e produktit që ai e eksporton,

30

Në këte rast kemi rritjen e eksportit tek produkti në të cilën vendi gëzon avantazhe krahasuese

Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning

Diagrami 2 Tregu ndërkombëtarë-eksportieksporti

Copyright © 2004 South-Western

Çmimi

0Sasia e prodhimit

Ofertavendore

Cmimetpas tregtimit

Cmimetbotërore

KërkesavendoreEksporti

Cmimetparatregtimit

Kërkesavendore e sasirave

Ofertavendore e sasirave

Ndërësa importi zvoglon prodhimin vendor. Si pasojë në sektorin e produktit që vendi importon (nga se çmimet e jashtme janë më të ulta se cmimet vendore) zvoglohet prodhimi.

31

Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning

Diagrami 4 Tregu ndërkombëtarë-importiimporti

Copyright © 2004 South-Western

Cmimet

0 Sasia

Cmimetpastregtimit

Cmimetbotërore

e prodhimit

Ofertavendore

KërkesavendoreImporti

Ofertavendore e sasirave

Kërkesavendore e sasirave

Cmimetparatregtimit

3.4.1.Ndikimi I tregtisë së jashtme tek çmimet e faktorëve Çfarë pasojash do të ketë tregtia e jashtme në çmimin e faktorëve ( punës dhe kapitalit)? Në periudha afatshkurtra tregjet e faktorëve janë të çbalancuara. Në periudha afatshkurtra, gjatë eksportit, në sektorin e eksportit, çmimet e faktorëve rritën nga se rritët kërkesa për ta. Në periudha afatshkurtra, kur ndodh importi, në sektorin e importit, çmimet do të ulën nga se kërkesa për ta zvoglohet Në periudha afatgjata efektet ndryshojnë. Në periudha afatgjata, ofertuesit e një faktori të prodhimit do të fillojnë të reagojnë ndaj prishjes së ekuilibrit në tregun e këtij faktori. Për shembull, punëtorët e sektorit në zvoglim do të fillojnë të lëvizin drejt sektorit në zgjerim, ku pagat janë më të larta Çfare janë pasojat e eksportit e stofrave? Vendi A që eksporton stofra dhe përdor intensivisht punë. Në vendin A do të ngritën pagat ndërsa do të zvogëlohet renta Shtetet Grur Shtof A Zvoglohet renta Rritën pagat

32

Çfare janë pasojat e eksportit e ushqimeve? Vendi B që eksporton ushqime përdor intensivisht kapital. Në vendin B do të rritët renta dhe do të zvogëlohen pagat në të dy sektorët Tab. 8. Shtetet Grur Shtof

B Rritët renta

Zvoglohen pagat

Zvoglohen pagat

Në periudha afatgjata njeri nga faktorët përfiton nga tregtia absolutisht, ndërsa faktori tjetër humb absolutisht prej saj Efektet e tregtisë në periudha afatshkurtra Tab 9.

Efektet e tregtisë në periudha afatgjata Tab 10.

5.Modeli i faktorëve specifik (MFS) MFS përdorët për të sqaruar efektet e tregtisë në periudha afatshkurtra. Modeli mbështetet në skemën 2x2x3. Modeli fillon me faktorët e prodhimit (puna, kapitali,toka) Për prodhimin e secilit produkt supozohet se përdorën vetëm dy faktorë të prodhimit. Ndër ta njeri është faktor I përbashkët që përdorët për prodhimin e dy produkteve, ndërsa tjetri është faktor specifik, që përdorët për prodhimin e njerit produkt. Puna është faktori I përbashkët, ndërsa toka dhe kapitali faktorë specifik Faktorët e prodhimit janë në sasi të kufizuara. Puna ndahet midis stofrave dhe ushqimeve.Toka përdorët për prodhimin e ushqimit, ndërsa kapitali për prodhimin e stofrave. Të gjitha faktorët e prodhimit përdorën plotësisht. Faktorët specifik në degë apo sektorë të caktuar në periudha aftshkurtra janë të “palëvizëshëm”

33

Në periudhën afatshkurtër, kapitali (makina) i prodhimit të këpucve është e pamundur të përdorët në industrinë e kompjuterave

s së kpucëve të përdorët për

•

të punës të kalojnë në degët në ngritje të

• • zhvilluara ky transformim është më I lehtë për shkak të

.Tregtia ndërkombëtare dhe rritja ekonomike

or me kohën përdorimi I ktorëve ndrushojnë (teknologjia, shijet..) dhe mbi këte bazë edhe avantazhet

tit

• Faktori punë –llogaritët përmes natyrore të popullsisë

s në forcën puntore

jet, objektet…) )

Rri

balancuar e ekonomisë. Raporti K/L mbetët i andryshuar, pra edhe produktiviteti i këtyre faktorëve mbetët i pandryshuar. Në

e faktorit unë. Ç’do të dodhë me prodhimin?

• Por, në periudhën afatgjate, është plotësisht e mundur që fondi I amortizimit I formuar nga konsumimi I makinëblerjën e paisjeve që përdorën në industrinë e kompjuterave Mësuesi i matematikës nuk mund të bëhet brenda ditës ekonomist I duhet një kohë për aftësim

• Në periudha afatgjate procesi I amortizimit dhe ritrajnimit mundëson lëvizjen e kapitalit dheekonomisë Lëvizja është e pamundur të ndodhë në periudha afatshkurtra Në vendet e normave të larta të amortizimit

6 Modelet e më parshme kanë qenë krejtë statike pfakrahasuese të vendeve ndryshojnë. Pra teoritë mbi tregtinë I afrohen realiteCfare ndikimi mund të ketë rritja ekonomike në tregtinë ndërkombëtare? Rritja ekonomike është një dukuri komplekse. Rritja ekonomike paraqet rritjen kvantitative të produkteve nën ndikimin e faktorëve të prodhimit. Janë dy grupe të faktorve të prodhimit: Puna dhe Kapitali Faktorët e prodhimit

1. Rritjes natyrore2. Rritjen së normës së pjesëmarrje• Faktori kapital: 1. Inveastimet përmes kursimeve të popullsisë 2. Kapitali fizik (pajis3. Kapitali njerëzor (arsimimi, shprehit e punës..

tja e faktorëve të prodhimit Në përpjestim të njejtë -rritja e pqoftë se faktorët dyfishohen edhe KMP ose GDP-ia do të jetë dy herë më e madhe. Prodhimi rritët në të njejtin përpjestim me rritjen e faktorëve Në përpjestim të ndryshëm -rritja e pabalancuar e ekonomisë. Rritja p

34

Prodhimi i stofrave do të rritët. Për prodhimin e stofrave pos punës duhet edhekapitali i cili është në këte rast i pandr

yshueshëm, rritja e prodhimit të stofrave

und të bëhet vetëm në masën që kapitali zëvendësohet me punë

rëve(L) është në boshtin horizontal ndërsa prodhimi(Q) është ë boshtin vertikal ose si Q=f(K,L). Në një periudhë afatshkurtër, kur madhësia e

r,

mRritja e faktorit punë Prodhimi i stofrave do të rritët në një përpjestim më të vogël se rritja e faktorit punë Grafiku në vijim shprehë funksionin e prodhimit, ku numri i punëtonkapitalit/makinerive/hallave të prodhimit është e pandryshuakurse puna është madhësi e ndryshueshme, firma mund të prodhoj më shumë nese punëson më shumë punëtor… jo deri në pakufi.?

Paraqitja grafikeTabela e prodhimit të këpucve dhe paraqitja grafike e funksionit tëprodhimit:

165E

154D

133Ç

102C

41B

00A

Prodhimikëpucëve(Q)

Puna(L)

0 1 2 3 4 5

5

10

1315

Qg

h

L

16

P.sh. rritja e dyfisht e faktorit punë do të kushtëzojë rritjen e prodhimit të stofit më pakë se dyfish. Një pjesë e vogël e punës do të përdorët për prodhimin e ushqimit ne të cilin kapitali merr pjesë intenzivisht. Raporti K/L do të ulët, do të

orti K/L

Zhvillimi ekonomik I vendve të zhvilluara është më tepër rezultat I përparimit teknik se sa I rritjes së faktorëve të prodhimit

son sasinë e faktorëve të prodhimit (si të punës ashtu

ulët edhe produktiviteti i punës, pra edhe të ardhurat e faktorit punë Në qoftë se rritët vetëm kapitali, ose kapitali rritët më shpjetë se puna, rapdo të rritët, do të rritët edhe produktiviteti i punës, pra edhe të ardhurat e faktoritpunë. Efektet e përparimit teknik

•

• Përparimi teknik pakedhe të kapitalit)

35

Klasifik• përparimi teknik klasofikohet: 1. P.t.neutral -rrit produktivitetin e punës dhe të kapitalit në të njejtin

ëllim i produktit prodhohet me më pak punë dhe me ,5K=10 njësi të produktit

e

Sasia e përdorur nga secili faktor është

imi i faktorit teknik Sipas John Hicks,

përpjestim. I njejti vmë pakë kapital. Përpara 5L+5K=10. Tani 2,5L+2

2. P.t. me kursim të punës- rrit produktivitetin e punës më shumë se produktivitetin e kapitalit. Përpara 5L+5K=10 njësi të produktit. Tani 1L+3K=10 njësi të produktit

3. P.t.me kursim të kapitalit- rrit produktivitetin e kapitalit më shumë sproduktivitetin e punës. Përpara 5L+5K=10 njësi të produktit. Tani 3L+1K=10 njësi të produktit. paksuar, por kapitali është pakësuar më shumë se puna: K/L=1/3

36

Pjesa e dytë

e tarifat doganore

Për me përfitime reciproke, të cilat I kanë argumentuar edhe t të tjerë klasik,

ë

tare ka qenë lotësisht e lirë. Zhvillimi i tregtisë së lirë ndërkombëtare pengohet përmes

,

litikave konomike-tregtare në marrëdhënjet tregtare ndërkombëtare.

7.1.Proteksionizmi dhe Fritridizmi

Pro otect=mbrojtje). Proteksionizmi është një politikë tregtare që synon të mbrojë dhe të nxitë zhvillimin ekonomik të një

kombëtarë, proteksionizmi është një instrument i ndërhyrjes

7. Proteksionizmi dh

kundër avantazheve të cilat mund ti siguroi tregtia e lirë A. Smith dhe autorrë

gjithë vendet në forma apo shkallë të ndryshme, kanë zbatuar dhe zbatojnpolitika kufizuese dhe favorizuese në tregtinë ndërkombëtare. Deri tani nuk ka pasur një periudhë historike ku tregtia ndërkombëppolitikave dhe masave proteksioniste. Pengimi realizohet duke vendosur kuotaakciza, tarifa ose taksa doganore dhe bariera tjera jodoganore. Proteksionizmi është rrymë e mendimit ekonomik dhe pjesë e poe

teksionizmi rrjedhë nga anglishtja (pr

vendi duke rrethuar tregun e brendshëm me taksa doganore dhe masa tjera frenuese. Në rrafshinshtetërore për ti favorizuar disa objektiva:

rkesave e ndërmarrjeve dhe të punëtorëve të cilët janë të rrezikuar nga konkurrenca)

• re nga importi)

Që nore dhe kuaota) është mbrojtja ekonomisë vendore nga konkurenca e huaj. Me masa proteksioniste mbrohen

re

• Me karakter politik (si kënaqja e kë

• Me karakter ekonomik (reduktimi I papunësisë) Me karakter strategjik ( si zvogëlimi varësisë kombëta

7.1.1. Qëllimet e masave proteksioniste

llimet e masave proteksioniste (taksa dogaeproduktet vendore, kryesisht në disa degë të ekonomisë (psh. disa produkte agroushqimore, produkte të tekstilit etj). Me masa proteksioniste kufizohet importimi i produkteve jo aq të domosdoshëm për tregun, siç janë produktet eluksit. Me këto masa arrihet që mos të derdhën jashtë vendit mjetet financiadhe mos të keqësohet bilanci i pagesave të vendit.

37

Me masa proteksioniste, duke e ulë taksën doganore për impute do të nxitët prodhimi me kosto më ulët të produkteve të caktuara të cilat mund të jenë të

todat e proteksionizmit, të cilat shteti I zbaton si politika shtetërore, janë:

2. Kuotat- limite sasiore në import apo në eksport

Fig 3. Proteksionizmi

e

a ana e endeve të ndryshme, prodhimi botëror i produkteve do të zvogëlohet. Nga

. të

mbi importin ose eksportin e mallit apo hërbimit që është objekt I këmbimit tregtar. Taksat doganore janë tatime në

dit.

.(psh automobli). mimi i automoblit të importuar pa dogan 20.000 €+dogana 10%=22.000 €

kërkuara në tregun e jashtëm. Me

1. Tarifat doganore- taksa ndaj importit apo eksportit

Në përgjithësi aplikimi i ashpër i taksave doganore dhe të kuatave ndikon në mënyrë të dëmshme në ekonominë e vendit. Në rendë të parë, për shkak se importimi do të shtrejtohet si pasojë e së cilës do të rritën çmimet e brendshmrespektivisht do të shënohet rrënja reale të ardhurave të popullsisë. Në përgjithësi, për shkak të zvogëlimit të importimit të produkteve ngvproteksionizmi humbin si vendet në veçanti ashtu edhe tregtia ndërkombëtareKemi në përgjithësi çmime më të larta të produkteve dhe nuk kemi specializimvendeve sipas avantazhve krahasuese. Tarifat ose taksat doganore-janë tatimesmallra të cilat kalojnë kufirin e vendit. Dallojmë tarifat e importit për në mallrat e importuara të cilat prodhohen në vendet e jashtme dhe shitën në tregun e venTarifat e eksportit janë taksa doganore për mallra të eksportuara jashtë vendit. Psh tjanë të njohura taksa doganore për eksportimin pambukut në SHBA, të derivateve të naftës nga ana e shteve anëtare të OPEC-ut etj. Taksat doganore ngrisin çmimin e mallit mbi çmiminet botëroreC(çmimi pas zhdoganimit)

38

Doganat dhe kontigjentet:

ore të mallrave dhe të shërbimeve.

arierat (Tarifat) jotarifore- nënkuptojnë masa të tilla, si: kuota (kontingjente),

ë

kziston një dallim i theksuar në mes të doganave dhe të Kuotave siguruar të

ërfitimet nga tregtia ndërkombëtare e në treg

ër shkak të mundësive të rritjës

• ( për shkak të transferit të arriturave teknologjike)

1. Ngrisin çmimet vend2. Zvogëlojnë mirëqenien e konsumatorëve vendor 3. Ngrisin mirëqenien e prodhuesve vendor. 4. Ngrisin humbjet në ekonomi.

BLicenca, embargo tregtare, Subvencione, Norma teknike sanitare, etj. Barieratjotarifore janë edhe masat administrative që e vështërsojnë kalimin e mallrave thuaja në pikat kufitare, duke detyruar që ato ti nënshtrohen analizave dhe inspektimeve për arsye shëndetsore ose sigurie me qëllim që të mbrohet mirëqënia e konsumatorit vendas. E(kontigjenteve). Doganat janë taime në import dhe shërbejnë për tëhyra për Qeverinë. Kontingjentet ose kuotat-masa kufizuese ose limite sasiorepër mallra në periudha caktuara kohore dhe sigurojnë leje pronarëve në bazë të cilave sigurojnë importimin e produkteve. P

• Rritja e llojllojshmërisë e mallrav• Mundëson koston më të ulët të prodhimit p

së vëllimit të prodhimit Rritja e konkurencës

• Lëvizja e ideve të reja

39

Argumente të cilat përdorën për ta kufizuar importin

ë në fillim të zhvillimit

rsyet e vendosjës së tarifave doganore:

e të veçanta. Tarifa duke rritë çmimin e

• l.Kjo përdorët

• n e deficitit të bilancit tregtar brojtur prodhuesin vendas të

agrat doganore diskriminuese

uese, kur norma e taksës doganorendryshon

• kalojnë nga territori

Llojet e ganore

të kombinuara

atimet doganore specifike - paraqesin shumën fikse të doganës për njësin e

ompjuter

ërparësia kryesore e tarifës (tatimit) specifik është se ajo është e thjeshtë dhe

vantazhi i tarifës (tatimit) specifik është se efekti real I tarifës mbetët I

arifat doganore mbi vlerën paraqet një % fikse ndaj vlerës së produktit të et

ortuesi

• Mbrojtja e vendeve të punës • Mbrojtja e sigurimit të vendit • Ndihmë për degët e ekonimis• Pengimi I konkurencës jolojale

A• Për paksimin e konsumit të mallrav

rritë e bënë mallin më të kushtueshëm për konsumatorin Për sigurimin e të ardhurave për shtetin. Pra karakter fiskarrallë nga vendet e zhvilluara, por ajo është e zakonshme në vndet në zhvillim Për zbutje

• Si mjeet I politikës proteksioniste për ta mmallit nga konkurrenca e huaj

T• Tagrat doganore diskrimin

sipas vendit dhe të origjinës së mallit të importuar Tagrat doganore tranzit I cili zbatohet për mallrat qëkombëtarë tarifave do

• Tarifat specifike • Tarifat mbi vlerën • Tarifa të përbëra ose

Tmallit dhe që mund të matën me disa matës fizik (copë, metër, kg) apo ne vlerë (ad valorem), nëse paraqitën me çmim të mallit. Psh. Kosova importon kompjutera nga Gjermania dhe uimportuesi paguan 100 EURO për një ktë importuar. Pmë pakë e kushtueshme për tu administruar. E meta e kësaj tarife është se nuk merrë për bazë kualitetin e mallit. Apandryshuar pa marrë parasysh se sa ndryshojnë cmimet Timportuar (ad valorem tariff) është një llojë sikur tatimi në qarkullim dhe paraqnjë % fikse ndaj vlerës së produktit të importuar -. Psh Nëse është taksa doganore prej 10% në automobilin e importuar në vlerë prej 20.000 €, imppaguan në emër të taksës doganore 2.000 € (20.000 €X 10%=2.000€)

40

Problemet paraqitën në përcaktimin e cmimit të mallit. Për vlerësimin doganor të

arifat doganore të kombinuara është kombinim i tarfave specifike dhe rifa

atimet doganore mbi importin mund janë: dallim për vendin

ë ulta bërje të

roteksionizmi jotarifor nëkupton kontigjente, licenca, subvencione, norma

ontingjentet zbatohen për të kufizuar eksportin e disa lëndëve të para me

ër të kufizuar importin e mallrave të veçanta konurruese për ekonominë

ër të favorizuar shtrenjtimin për hir të kufizimit të ofertës botërore brendshëm

icencat- janë autorizime apo leje të akorduara nga shteti për importimin apo

ubvencionet- për firma eksportuese apo importuese. Për eksport mund të jenë

ormat teknike e sanitare-për mbrojtjen e konsumatorit kanë elemente

mbargoja tregtare- masa ndaj një ose më shumë vendeve për shkaqe politike.

7.2. Fritridizmi është e kundërta e proteksionizmit dhe nënkupton politikën e

iberalizimi i tregut:

mallrave mund të shërbejnë kostoja e prodhimit të mallit, cmimi i shitjes Ttarifave mbi vlerën. Psh. Nëse për importin e televizorëve aplikohen 20 € taspecifike dhe 5% tarifa në vlerën e mallit. T

• Tatimet doganore të përgjithshme- pa• Tatimet doganore konvencionale- preferenciale për disa vende • Tatimet doganore speciale- ndaj një vendi si “embargoja” • Tatimet doganore antitumbing- për disa mallra me cmime t• Tatimet doganore kundërbalancuese- mbrojtje të imputeve në për

mallit

Psanitare tregtare, embargo etj. Ksynim që të përpunohen në vend. Pkombëtare. PPër ta mënjanuar mungesën si dhe ngritjen e çmimeve në tregun e Leksportimin e mallit. Slehtësirat tatimore, kredina, Nproteksioniste. EEmbragoja ka efekt negativ si ndaj ekonomisë kombëtare ndaj së cilës i drejtohet ashtu edhe ndaj shteteve fqinje

tregtisë së lirë (free trade). Fritridizmi synon heqjën e taksave doganore dhe tëbarierave të tjera që pengojnë këmbimin e lirë të mallrave midis shteteve të ndryshme. L

41

• Shton përfitimet nga specializimi

rrjës së ekonomisë së vendit në treg

vantazhet e tregtisë së lirë

olitikat e tregtisë së lirë përbënë rrugën kryesore të zhvillimit të tregtisë t janë të

e këto masa përfishën degët të ekonomisë që kanë premisa të bëhen më ja

ë kudër të tregtisë së jashtme, çdo shtet orientohet në produktet ku ka he çdo

htetet blejnë ato produkte ku nuk kanë avantazhe krahasuese për ti prodhuar

,

. Format të tregtisë ndërkombëtare

1. Exporti-imorti i mallrave dhe i shërbimeve

.1.Exporti-imorti i mallrave

ormat më të përhapura të biznesit ndërkombëtarë janë eksporti dhe importi i mallrave dhe i shërbimeve që ndryshojnë mjaftë nga shitblerja në vend. Edhe mjedisi i veprimit është shumë më ndryshe se ai vendas.

• Nxitë konkurencën në treg • Mundëson rritjen e pjesëma• Nxitë konkurencën ndërkombëtare dhe efektivitetin ekonomik • Inkurajon lëvizjen e lirë të resurseve • Shton përfitimet nga tregu i lirë. • Fig 4. Liberalizimi i tregut

A Pndërkombëtare. Nevojat për zbatimin e masave të karakterit protekcionispërkohshme. Mefektive dhe më kompeteteive në të ardhmën. Masat proteksioniste mund tëpërdorën edhe për të penguar shitjen në tregjet kombëtare të mallrave të huame çmime dumping. Navantazhe krahasuese. Në këtë mënyrë prodhohen produkte më të lira dvend specializohet në prodhimin e një numër të caktuar produktesh. Sato. Kur kufijtë janë të hapura për tregtimin e mallrave dhe shërbimeve, të ardhurat e çdo shteti në veçanti, i cili merr pjesë në tregtinë ndërkombëtaretregojnë rritje dhe kështu realizohet zhvillimi i shteteve në veçanti dhe të ekonomisë botërore në tërësi. 8

2. Investimet 8

F

42

Eksporti i mallrave paraqet shitjen e të mirave të prekshme jashtë vendit. Ndërsa, importi i mallrave është blerja e mallrave dhe të shërbimeve në shtetet

jshtme.

itiv ose negativ të tregtisë së jashtme. Kur bilanci tregtar është pozitiv i htohet GDP-së, ndërësa kur është negativ i zbritët GDP-së.

jekteve ekonomike vendit inpute (lëndë të para, teknologji, kapital financiar etj) për zhvillimin

tin

ilancin sa më të volitshëm të pagesave me botën. Çdo shtet siguron masa

për arta se ato botërore, dhe për t’i eksportuar këto

rodukte siguroheshin premit e ndryshme dhe lehtësirat tjera.

e Diferenca në vlerë midis eksportit dhe importit quhet bilanc tregtar i cili shpreh efektin pozs Eksporti i siguron subjekteve ekonomike të çdo vendi, tregje të nevojshme për shitjen e produkteve me lëvërdi. Ndërësa importi i siguron subtënormal të veprimtarisë ekonomike. Fig 2. Pjesëmarrja e eksportit dhe importit në GDP e vendeve përkatës në vi1994

Çdo shtet pa marrë parasysh nivelin e zhvillimit ekonomik, tenton të eksportojë mallra dhe shërbime me avantazhe krahasuese në atë mënyrë të sigurojë blehtësuese për eksportuesit e produkteve. Këto masa janë ato të doganave, premitë eksportuese etj. P.sh. në kuadër të BE gjatë viteve 80-ta çmimet e produkteve bujqësore ishin 1.32 deri 4.38 herë më të lp

43

Çdo shtet në kuadër të importit aplikon politikë të caktuar mbrojtëse, varësisht nga gjendja e tregut të brendshëm në bilancin e konsumit. Në rast të deficiti të produkteve të caktuara, lejohet importi deri në nivel të

ë rastet kur shteti duhet të ruaj prodhimtarinë e vendit të produkteve nga

mi ) përmes taksës doganore (mekanizma doganore).

ore në

uke rritur premitë në eksport dhe duke rritur taksat doganore në import mund të

shje afatgjate e rëndësishme (me tregje të mëdha) si SHBA, ë Azi, Amerikën Latine etj.

he të

tetur orientimet afatgjate të shtetit në eksport spektivisht në import. Edhe tregu i brendshëm mund të siguroi stabilitet

it të isht

ërkombëtarë.

të o

produkteve të caktuara. Në kuadër të ërcaktimit të kontingjenteve përcaktohen taksat doganore. Ato në import mund

ë të ashtuquajturat kuota retencione po devizore.

nevojshëm. Nkonkurenca e jashtme, ajo aplikon mekanizmat mbrojtëse të importit (protekcioniz Çdo importues i produkteve në kuadër të BE duhet të paguaj taksën dogannivel të ndryshimit të çmimeve në mes të BE dhe të tregut botëror. Dndikohet shumë në favorizimin e disa produkteve në vend dhe në nxitjen e eksportimit të tyre. Në mënyrë që politika e tregtisë së jashtme mos të jetë politikë afatshkurtër, shteti nënshkruan marrëveshje afatgjate me shtetet tjera. P.sh. BE ka nënshkruar marrëven Marrëveshjet afatgjate kanë rëndësi si për stabilizimin e prodhimtarisë dtregut të brendshëm. Prodhuesit mund t’i realizojë programet e tyre të prodhimtarisë duke u mbëshreafatgjatë. Në bazë të marrëveshjes afatgjate shtetërore në rastet konkrete të realizimpunëve eksportuese-importuese, sigurohen edhe lejet për eksport respektivimport. Premitë eksportuese janë masa të politikës që kanë për qëllim sigurimin e lehtësirave për eksportimin e produkteve dhe në inkuadrimin e prodhuesve në tregun nd Aplikimi i sistemit të kontingjenteve në import dhe në eksport (kuata) mund ndikohet në import respektivisht në eksport. Me këtë masë doganore lejohet apjo i importit respektivisht i eksportit tëptë jenë taksa themelore, taksa shtesë etj. Pjesë përbërëse e politikës së tregtisë së jashtme është regjimi devizor. Kyregjim është i rëndësishëm sidomos për ato vende të cilat nuk e kanë valutën konvertabile. Këto, rëndësi të veçantë kana

44

Kuota retencione apo devizore është përqindja e vlerës së mjeteve devizore e cila i takon eksportuesit. Mjetet tjera i merr shteti por për mjetet marra i paguan eksportuesit në kundërvlerë të valutës nacionale.

ështja e rolit të politikave tregtare mbetët çështje thelbësore teorike dhe

kzistojnë pikëpamjet e ndryshme sa i përket rolit të politikave tregtare. teve

t nuk ka pozitë konkurruese në tregun ndërkombëtar.

mirikës

ave akroekonomike dhe të ndërhyrjes së shtetit.

es specializimit të prodhimit, ubjektet ekonomike të vendit duhet të sigurojnë investime të nevojshme për

ble t kapitali financiar mund të igurohet si nga tregu vendor (përmes kredive bankiere apo përmes shitjes së

,

vestime portofol janë blerja e sigurimeve të huaja, siç janë aksionet apo ton

nd të blej aksione në Sony orporation në Japoni apo letra me vlerë të lëshuara nga në SHBA. Në të dyja

lerë

ër të këtyre investimeve marrin pjesë edhe trenasferimi i

Kuota retencione më e lartë i stimulon prodhuesit për eksport më të madh. Kjo është e rëndësishme sidomos në rastet kur nevojiten mjetet devizore për blerjen e teknologjisë bashkëkohore. Politika aktive e tregtisë së jashtme ndikon në mënyrë stimuluese në zhvillimin eekonomisë. Çpraktike. EPajtushmëri ekziston në qëndrimin se pa respektimin e kritereve të elementë eksporti Rasti i industrializimit i shpejtuar të vendeve të Azisë Juglindore dhe të AJugore ka shtruar në rafshin teorik dhe praktik rishqyrtimin e marrdhënjeve në mes të tregtisë së jashtme dhe të ndryshimeve strukturore, politikm

8.2. Investimet në biznesin ndërkombëtarë Për përshtatjen në tregun ndërkombëtarë përms

rjën e eknologjive bashkëkohore. Investimet apo saksioneve) dhe nga tregu ndërkombëtar financiar (përmes kredive të jashtmeinvestimeve të përbashkëta etj). Investimet vendase dhe investimet ndërkombëtare mund të jenë investime portofol dhe investime të drejtpërdrejta. Inobligacionet, ku blerësi nuk ka kontroll të drejtpërdrejtë mbi subjektin i cili emiaksionet apo obligacionet. Psh. Një huaj muCrastet investitori nuk ka kontroll të drejtpërdrejtë mbi aksionet apo letrat me vqë i emiton ato. Investime të drejtpërdrejta ose direkte janë shumë më tepër se investimet portofol. Ato janë investime të drejtpërdrejta të investitorëve në një vend të jashtëm. Në kuad

45

teknologjisë, shprehive menaxhuese, kuadrat dhe burimet tjera. Këto investime të

jitha vendet kanë politika nacionale të tregtisë dhe të investimeve dërkombëtare. Varësisht nga sistemi politik dhe ai ekonomik i vendit formohen

mbrojtjen e

dhe në respektimin e marrëveshjeve të nënshkruara bilaterale dhe ultilaterale.

ë

e punësimit përmes projekteve me karakter eksportues të me qëllim të ngritjes tekniko-

• ësi për tregun ndërkombëtarë. Të thekonomiko-financiare të ndërmarrjeve vendore, përmes integrimeve në strukturat e nnanciare dhe zhvillimore të karakterit kombëtarë dhe ndërkombëtarë.

mund të realizohen përmes ndërtimit të vijave të reja prodhuese apo blerëjevekompanive ekzituese në vend. Investimet e drejtpërdrejta realizohen me qëllim të maksimalizimit të profitit, kthimit më të shpejtë të investimeve dhe zgjërimit të tregjeve të shitjes . 9. Mjedisi i biznesit ndërkombëtarë Gnkëto politika. Politikat qeveritare kanë për qëllim rregullimin, nxitjen, drejtimin dhe mardhënjeve ekonomike me jashtë. Shtetet janë të përqendruara në politikat brenda vendit mPolitikat ekonomike me jashtë synojnë:

• Zhvillimin dhe ndryshimi i strukturës ekonomike nëpërmjet eksporteve tprodukteve me avantazhe krahasuese

• Rritjen • Transferimi i teknologjive nga jash

teknologjike të zhvillimit ekonomik, Valorizimi i resurseve vendore me rënd

gji a këto realizohen nëpërmjet rrugëve të ndryshme të mbështetjes

dryshme tregtare dhe me anë të bashkëpunimit me institucione përkatëse fi

46

China's GDP Growth, 1992-2003

0.0%

2.0%

4.0%

6.0%

8.0%

10.0%

12.0%

14.0%

16.0%

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

The Growth of China Trade vs. World Trade1977-2003

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

E

1977

= 1

00

China Merchandise Trade World Total Trade

10.Format e bashkëpunimit ekonomik me botën e jashtme Në kohën bashkëkohore të zhvillimit ekonomik zhvillohen format më të ndryshme të bashkëpunimit ekonomik në mes shteteve. Punët specifike të bashkëpunimit karakterizohen për nga subjektet e bashkëpunimit dhe natyra e punëve.

47

10.1. Punët kompensuese Punët kompensuese janë formë e tregtisë mall-para dhe realizohen në mes partnerëve në dy shtete. Kjo formë e veçantë e këmbimit nënkupton dërgesat e kushtëzuara të mallrave të caktuara sipas kontratës në një afat të shkurtër. Në këtë rast puna importuese dhe eksportuese trajtohet si e veçantë, me faturim dhe pagim përmes valutës së përcaktuar e cila i përgjigjet dërgesës dhe kontradërgesës. Qëllimi i punëve kompensuese është shkurtimi i kohës së eksportit apo i importit dhe realizimi praktik i tyre në një kohë sa më të shkurtër. Aktualisht punët kompensuese në Botë vlerësohen në rreth 200 miliard dollar ose 9,6% nga tregtia gjithmbarshme nërkombëtare 10.2. Punët Barter Punët barter kanë të bëjnë me këmbimin direkt të mallit me mall në mes partnerëve në tregtim, pa transferimin e mjeteve financiare. Fjala është për transaksionet bilaterale pa pjesëmarrjen e partnerit të tretë. Në ketë rast, këmbimi i mallrave apo i shërbimeve realizohet në mënyrë simultane në një periudhë të shkurtër kohore. Sipas Ministrisë së tregtisë së SHBA-ve, punët barter në Botë, tejkalojnë 20% e tregtisë së përgjithshme ndërkombëtare 10.3. Punët e rieksportit Punët rieksportuese paraqesin ndërmjetësimin gjatë shitblerjes në mes të partnerëve të cilët gjendën në shtetet ndryshme në krahasim me rieksportuesin Qëllimi i rieksportit është përfitimi në dallimin e çmimeve, shfrytëzimi i ndryshimeve në normat e doganës në mes shteteve etj. Reeksporti i mallrave dhe i shërbimeve

48

Sipas mënyrës së dërgimit të mallit, ekzistojnë katër lloje të punëve të rieksportit: • Rieksporti direkt • Rieksporti transit Rieksporti i direkt është forme eksportit kur malli dërgohet nga shitësi në një shtet direkt blerësit në një shtet tjetër, ndërsa orgjina e mallit është e njohur vetëm për partnerët, ndërsa dhe rieskporteri nuk e shef fare mallin. Rieksporti transit është atëherë kur malli vetëm kalon përmes shtetit rieksportues. 10.4. Punët transite Me punët transite nënkuptojmë kalimin e mallit nëpër disa hyrje doganore nga vendi i dërgesës deri në vendin e pranimit të mallit. Punët transite, varësisht nga qëndrimi i mallrave në teritorin e një vendi, mund të jenë: • Direkte • Indirekte Punët direkte transitore janë punët që kanë të bëjnë me shërbimet e ndërmarrjeve transportuese dhe të shpedicionit (të Kosovës) për transportin e mallit të huaj (p.sh. të Maqedonisë) në territorin e vendit (të Kosovës). Ai transport realizohet direkt duke mos u ndalur fare në vend (Kosovë).

49

Punët indirekte transitore, janë pos shërbimeve të transportuese dhe të shpedicionit, janë edhe shërbimet manupulative (p.sh. vendosja në depo) me mallin, që realizohen me kërkesën e pronarit të jashtëm të mallit. 10.5. Punët lohn Punët lohn janë aktivitete punuese të prodhuesit vendor për llogari të partnerit të jashtëm i cili për këtë qëllim ve në dispozicion lëndën e parë, skicat, dizajnin etj. (p.sh. materiali për konfeksion). Prodhuesi vendor kryen vetëm shërbimin. (psh shërbimi i qepjes së konfeksionit). 10.6. Punët switch Punët switch janë aranzhmane tregtare me qëllim të përfitimit të mjeteve devizore. Psh një vend blen në një vend tjetër një sasi malli me valutë joknvertibile (psh në Lekë) me qëllim të shitjes po ati malli në një shtet tjetër në një valutë konvertibile (psh në Dollar). 10.7. Punët indent Punët indet kanë të bëjë me aranzhmane ndërmjetësuese për blerësin apo për indet merchand i cili në bazë të kontratës i angazhon furnizuesin ose indentin për të siguruar mall në një shtet tjetër. Psh furnizuesit (grumbulluesit) kosovar (indetët) sigurojnë këpurdha për blerësin italian (indet merchand). 10.8.Punët lizing Lizingu paraqet format afatshkurtra apo afatgjate të dhënës së pajisjeve apo të mirave të tjera, pa marrë pjesë në përdorimin e tyre, në bazë të kontratës. Nëpërmjet kontratës për lizing, ofruesi i lizingut, obligohet që të ofrojë pranuesit të lizingut për përdorim të përkohshëm (me qera) të paisjeve apo të mirave të tjera. Shfrytëzuesi i lizingut obligohet, që pas kalimit të afatit të kontratës, do ti kthej pajisjet, do të vazhdojë kontratën apo do ti blejë pajisjet. Afatet e lizingut janë të ndryshme. Për pajisje afatet janë zakonisht 3 deri 5 vite, për objekte 15 deri 20 vite dhe për tokë për rreth 99 vite. 10.9. Liçencimi Liçencim është aranzhuan kur një firmë lejon që një firmë tjetër ti përdori pronat e veta intelektuale në këmbim të një kompensimi të caktuar. Pronat e licencuara mund të jenë patentat, markat, kopjet, teknologjia, know-how apo pjesë të tjera të biznesit.

50

Përmes licencimit mund të testohen edhe tregjet e huaja pa qenë nevoja e angazhimit të kapitalit të madhë apo të shpenzimeve. 10.10. Françiza Françiza apo franshiza është një formë e hyrjes në tregun ndërkombëtarë përmes dhënës borxh apo dhurim të drejtave nga një kompani për një kompani tjetër për të bërë biznes në një mënyrë të caktuar. Kjo e drejtë ka të bëjë me shitjen e produkteve (psh një produkti të kozmetikës, ushqimit etj), përdorimin e emrit të tij, marketingun, teknikat e prodhimit apo të praktika të tij të biznesit. 10.11. Punët joint ventures Globalizimi i tregut ndërkombëtarë ka kontribuar në rritjen e kompanive të përbashkëta (joint ventures). Këto kompani janë ndërmarrje kooperuese në një vend apo në mes kompanive të vendeve të ndryshme. Në kuadër të ekonomisë botërore, e cila po ndërkombëtarizohet vazhdimisht, kompanitë zakonisht e zgjedhin kooperimin si mundësi për kyçjen në tregun ndërkombëatë. Kooperimi është zgjedhur për ta luftuar pasigurinë që sjellë tregu, për ti përmbushur nevojat për specializim dhe për të mësuar nga partnerët. Në vitin 1999 numri i përgjithshëm i kompanive të përbashkëta (joint ventures) ishte rreth 60.000 me mbi 500 mijë filiale nëpër botë. Shitjet globale të këtyre filialeve vlerësohet në rreth 2,1 trilion $, ndërkaq që eksportet botërore vlerësohen në 2,5 trilion $. Duhet të theksohet se rritja e kompanive të përbashkëta në tërë botën apo biznesi Cross-border, po nxitët nga tre faktorë: 1. Ulja e barrierave për investime të përbashkëta, 2. Ulja e vazhdueshme për shpenzime të telekomunikacionit dhe të transportit, 3. Çmimet më të ulëta të produkteve të kompanive të përbashkëta në tregje. Përkundër faktit që kooperimi midis kompanive siguron përparësi të shumta, realizimi i kooperimit, sidomos në vendet në zhvillim, hasë në shumë vështirësi si ato organizative, të rregullativës ligjore, mungesës së infrastrukturës etj.

10.12. Kooperimi afatgjatë prodhues

51

Kooperimi afatgjatë prodhues është një bashkëpunim në mes të partnerëve ekonomik në mes dy shteteve. Ky bashkëpunim është i orientuar në zhvillimin e përbashkët të prodhimit, të kapaciteteve të kuadrove, të furnizimit, shitjeve, projektimit, të investimeve dhe të hulumtimeve shkencore. Punët të tjera tregtare me botën e jashtme janë

• Punët e shpedicionit • Punët e transportit ndërkombëtarë të mallrave dhe të pasagjerve • Punët e agjencioneve • Tregtia ndërkufitare • Përfaqësimi i firmave të huaja

11. Bilanci i pagesave dhe biznesi ndërkombëtarë Bilanci i pagesave është një pasqyre dinamike e regjistrimit të transakcioneve financiare në mes vendeve të ndryshme. Bilanci i pagesave ndërkombëtare (ose me jashtë) është një dokument ekonomik e financiar ku pasqyrohen (regjistrohen) të gjitha transaksionet financiare të banorëve të një vendi me pjesën tjetër të botës në veprimtarit tregtare dhe jotregtare. Bilanci i pagesave- shërben për ta njohur gjendjen e një vendi në pikëpamje ekonomike, financiare e monetare. Bilanci i pagesave është dokument për njohjen e aftësive paguese të një vendi ndaj detyrimeve ndaj vendeve tjera. Ky bilanc ndihmon për ta njohur qëndrushmërinë monedhës kombëtare në këmbimet me jashtë e sidomos kurin e këmbimeve e monedhës në rapor me ate të vendeve tjera Zakonisht bilanci i pagesave hartohet për një priudhë kohore prej 1 viti. Në bilancin e pagesave përbëhet nga shumë pjësë. Pasqyra e bilancit të pagesave përmban burimet dhe përdorimet e fondeve. Çdo transaksion që paraqitet si tërheqje mjeteve financiare nga jashtë quhet burim i kapitaleve apo i fondeve. Ndërësa çdo transaksion që përfundon me deljen e fondeve ose rritjen e pagesave nga një vend në një vend tjetër quhet përdorim. Në kontabilitetin e bilancit të pagesave është një rregull i cili thotë se çdo diferencë në mes burimeve dhe përdorimeve të fondeve quhet deficit, nëse përdorimet tejkalojnë burimet dhe suficit, kur përdorimet janë më të vogla se burimet.

52

Transaksioni i cili çon në rritjen e pagesave nga banorët e një vendi paraqet një deficit në bilancin e pagesave të atij vendi. P.sh. nëse një qytetar i Kosovës blen një automobil në Gjermani, tjetri blen një apartament në Durrës kurse tjetri depoziton mjetet në një bankë në Zvicër-të gjitha paraqesin deficit për bilancin e pagesave të Kosovës. Në anën tjetër, shitja e mallrave kosovare jashtë vendit, privatizimi i një ndërmarrje kosovare nga një shtetas i huaj, marrja e pensioneve nga banorët kosovar në shtetet tjera, paraqesin suficit (tepricë) në bilancin e pagesave të Kosovës. Pjesët përbërëse të bilancit të pagesave me jashtë janë:

• Të hyrat dhe të dalat nga veprimtaria eksport-import të mallrave • Të hyrat dhe të dalat nga nga transporti detar, tokësor dhe ajror • Të hyrat dhe të dalat nga turizmi • Të hyrat dhe të dalat nga devidentët dhe interesat për kapitalin e investuar

në formë aksionesh, obligacionesh • Të hyrat dhe të dalat nga I kapitaleve të investuara jashtë nga vendasit • Të hyrat dhe të dalat nga emigracioni ekonomik • Të hyrat dhe të dalat nga reparacionet e luftës • Të hyrat dhe të dalat e arit dhe të devizave

Shembulli I personit N.N. Pjesa e veprimtarisë rrjedhëse (korrente) deficiti…...……………….……. -3.500 € Eksportime ( të ardhurat nga puna, dividenda, interesi..) të ardhurat….+23.000 € Importimet (mjekimi, pushimet, blerja e veturës) shpenzimet …..… …-26.500 € Pjesa e veprimtarive kapitale ose financimi I deficitit……………..……. ….3.500 € realizohet përmes: Shitjeve të aksioneve në velerë prej 2.000 € ose përmes huazimet në vlerë prej1.500 €. Atëhere saldoja është=0 Elementet e bilancit të pagesave me jashtë janë: Deficiti- I bilancit të veprimtarive rrjedhëse do të thotë se shpenzimet janë më të mëdha se të hyrat dhe se ky deficit financohet me rritjen e të hyrave ose me shitjen e veprimtarisë. Suficiti- I bilancit të veprimtarive rrjedhëse do të thotë se të ardhurat janë më të mëdha se shpenzimet dhe se ky sufcit financon një shtesë të veprimtarisë financiare Bilanci I pagesave të një vendi përbëhet nga:

53

• Bilanci tregtar është regjistrimi i tregtisë së mallrave me jashtë ( në mes

eksportit dhe importit) dhe zë vendin kryesor në bilancin e pagesave të një vendi.

• Eksporti- është aktivi ndërësa importi- është pasivi • Bilanci I veprimtarive të padukshme është regjistrimi I veprimtarive

jotregtare(turizmi, transporti, dividendat, interesat, arsimimi, mjekimi…) • Bilanci korrent (rrjedhëse) regjistron të gjitha transakcionet ne tregtinë e

mallrave dhe të shërbimeve, si dhe pagesat e transferueshme jotregtare (jo mallra).

• Bilanci i kapitalit i cili regjistron blerjet dhe shitjet e kapitalit financiar respektivisht të investimeve.

Fig. 3. Përbërja e bilancit të pagesave me jashtë

Copyright © 2004 South-Western/Thomson Learning

Përbërja e bilancit të pagesave me jashtë

Bilanci I veprimtarive të

padukshmeBilanci tregtar

Bilanci I veprimarive

rrjedhëseBilnci I lëvizjes

së kapitaleve

Bilanci bazëI pagesave

Bilanci I lëvizjëssë arit dhe të devizave

BilanciBilanci I I pagesavepagesaveme me jashtjashtëë

Pagesat me jashtë Parimisht tregtia ndërkombëtare I detyron tregtarët të paguajnë mallrat me monedhë të shtetit importues. Por me që tregtia është ndërkombëtarizuar shtrohet nevoja për një njësi matjeje ndërkombëtare të vlerës ashtu si kemi njësi matje për peshën kg. për gjatësi m, etj pra një etalon vlere.

54

Kursi I këmbimit të monedhës ose kursi valutor (KV)- çmimi I një valute të një vendi të huaj në raport me valutën kombëtare. Kursi valutor nuk është vetëm një istrument llogarritës por ai shprehë raportin e një ekonomie me tregun e jashtëm. KV është instrument e politikës monetare të vendit për të nxitur eksportin dhe për të kufizuar importin. Dallojmë: • Kursin e këmbimit të qëndrushëm- të pandyshuar për një kohë të gjatë pa ndërhyrjen e shtetit (Bankës qendrore). • Kursin e këmbimit fiks- i cili realizohet përmes ndërhyrjës së bankës qendrore • Kursin valutor luhatës- ku kursi luhatët nën ndikimin e tregut të ofertës dhe të kërkesës të valutave. 12.Tregtia ndërkombëtare dhe zhvillimi ekonomik Burimet e gjitha problemeve ekonomike, sociale dhe politika të vendeve në zhvillim (varfëra) janë rezultat i pozitës së pabarabart në mes vendeve të zhvilluara dhe vendeve të varfëra, në tregun ndërkombëtarë. Vendet e zhvilluara vazhdojnë me subvencionimin e produkteve për eksport me çka prodhuesit e tyre krijojnë të ardhura të larta. Në anën tjetër, vendet e varfëra ballafaqohen me rënjën e çmimeve të lëndëve të para në tregun botëror e cila gjë ndikon në rrënjën e të ardhurave. Pjesëmarrja e lëndëve të para në tregun botëror (pos naftës) ka rënje të vazhdueshme (edhe për shkak të zëvëndësimeve me produkte alternative) Tregtia ndërkombëtare dhe zhvillimi ekonomik. Sipas FMN-së,nNga pikëpamja të nivelit të zhvillimit, shumica e vendeve të botës konsiderohen si të varfëra:

55

Tab 11. Vendet sipas standardit jetësor

Varfëria si faktor imitues i valorizimit të resurseve njerëzore. Varfëria është një fenomen shumë aktual në tërë botën. Sipas shenimeve të Kombeve të Bashkuara në botë janë rreth 1 miliard njrëz të cilët jetojnë në varfëri të skajshme. Tab 12. Kriterët e kategorizimit të vendeve

Rreth 20.000 njerëz vdesin çdo ditë nga mungesa e ushqimit apo nga ushqimi i pamjaftueshëm. Varfëria për kah shtrirja nuk është një qështje e vacantë për një vend apo për një rajon por ajo është dukuri globale. Në Afrikë nga 41 shtete, 31 konsiderohen si të varfëra Niveli I zhvillimit të vendeve të varfra nuk është aspak homogjen. Pabarazia në mes të varfërve është më e madhe se në mes të pasurve.

56

Tab 13. Vendet e pasura

Tab 14. Vendet në tranzicion

57

Tab 15. Vendet e varfëra

Në vitin 2002, rreth 78,2% të popullsisë botërore I takonte vendeve të varfëra. Vendet e varfëra marrin pjesë në prodhimin botëror me 38,1% Në eksportin botëror me 20,3%. Cili është roli I tregtisë së jashtme në hendekun e zhvillimit? Cështja e zhvillimit dhe e bazës teorike te tij « ekonomisë së zhvillimit » u shfaq si nje degë e re e shkencës ekonomise pas viteve 50-të të shek. XX-të. Shpjegimet e para u fokusuan në dy drejtime: 1.« Mos-zhvillimi » konsiderohej si një vonese kohore ne procesin e zhvillimit ; 2.Rryma « strukturaliste » : mos-zhvillimin e konsideron si një fenomen historik të lidhur me c’rregullimet dhe disproporcionet e strukturave prodhuese. Zgjidhjet e problemit te moszhvillimit në fillim u propozua të eliminohet sipas politikave intervencioniste : 1. Projekte te perqendruara shteterore, 2. Strategjive te zevendesimit te importeve me prodhim vendas panvaresisht nga kostot e tij, etj. Ne vitet 60–70, fokusim drejt idese se « mos-zhvillimi eshte pasoje e dominimit te vendeve te medha e zhvilluara kapitaliste mbi vendet e varfera »…se zhvillimi i tyre ishte i pamundur pa « konsensusin » e perkrahjen e tyre.

58

Ne fund te kesaj periudhe linden teorite e « ndervarjes » se ekonomive, te relacioneve « qender-periferi », te « kembimeve jo te barabarta », etj. Ngadalesimi i zhvillimit ekonomik boteror pas viteve 70–80 -te i shoqeruar me « krize e borxheve » e provokuar nga aplikimi i politikave monetare e financiare liberale i dha fund iluzioneve te krijuara nga politikat intervencioniste dhe….. ……pergatiti terrenin drejt politikave tipike liberale. Si rrjedhojëë e gjendjës së vështirë ekonomike në botë është paraqitë lindja e « konsensusit te Washingtonit » : ku kredi zhvillimi nga Banka Boterore apo institucione te tjera nderkombetare perfitohen vetem kur zbatohen kriteret rigoroze financiare te FMN. Thelbi i këtyre politikave të konsensusit te Washingtonit është « axhustimi strukturor » me objektiv të integrimit të vendeve ne zhvillim (të varfëra) ne tregun boteror. Në fund të shek. XX: Banka Botërore dhe FMN, futen konceptin e «mireqeverisjes» dhe objektivin e «luftes kunder varferise» duke i kushtezuar keshtu kredite e tyre me përmbushjen e treguesve makroekonomik të stabilitetit ekonomik të vendit. Në vitin 1999 - OKB-ja dhe mbi 170 kryetare shtetesh e qeverish lancuan : « Objektivat globale te zhvillimit te mijevjecarit » si instrument kryesor shpallën teorine dhe praktikat e « zhvillimit te qendrueshem ». Me zhvillimin e qëndrueshëm nënkuptohet që çdo gjeneratë duhet ti zgjedhë problemet e veta duke mos lënë ato ti zgjedhin gjeneratat e ardhshme. Zhvillimi i qëndrueshëm është një raport ndaj resurseve dhe ardhmërisë. Motoja e zhvillimit të qëndrueshëm është: “Plotësimi i nevojave të gjeneratës së tashme duke mos i shkatërruar mundësit për plotësimin e nevojave për gjeneratat e ardhshme” Pra, zhvillimi i qëndrueshëm ka të bëjë me balancimin e aspekteve sociale, ekonomike dhe ambientale. Janë tri aspekte të zhvillimit të qëndrueshëm:

1. Baraspesha ekologjike, 2. Siguria ekonomike dhe 3. Drejtësia sociale

Me qëllim të kontribuimit sa më të madhë për zhvillimin e qëndrueshëm, Kombet e Bashkuara e kanë shpall periudhën (2005-2014) për dekadë të “Arsimimit për zhvillimin e qëndrueshëm”

59

Ndërkohë në mesin ne shteteve të varfëra është shfaqë nje rryme e cilesuar si « rrefuzuese » ndaj tendencave globale me argumentin se modelet e zhvillimit qe propozohen jane specifike vetem per vendet e pasura dhe synojne rritjen e dominimit ekonomik, politik e kulturor te tyre në botë. Kerkohet anullimi i marreveshjeve me BB, FMN e OBT-ne, largimin e qeverive nga bashkepunimi me keto organizata, hartimi i politikave te pavarura, modele origjinale zhvillimi, etj 13. Biznesi ndërkombëtarë në kushtet e globalizimit Globlizimi është nje proces i kapërcimit të kufinjve të lindur historikisht. Kështu ai nënkupton delegimin e një pjese të sovranitetit kombtaro-shtetëror në institucionet ndërkombëtare. Globalizimi është shndërruar tashmë në një realitet duke u konsideruar këtu nga njëra anë si “kërcënim” dhe nga ana tjetër si “shansë” për prosperitetin ekonomik të çdo vendi dhe të ekonomisë botërore në tërësi. Globalizimi tani paraqitet si fenomen:

• Ekonomik • Social • Kulturor • Dhe shumë më tepër (shiqo fig. 1) Fig 1.

60

Dimensioni ekonomik i globalizimit ka padyshim një rëndësi tepër të madhe dhe përbën një shkak dhe forcë të rëndësishme lëvizëse për proceset e globalizimit në fusha të tjera. Tani globalizimi eshte nje perberes esencial i zhvillimit ekonomik. Dimensioni ekonomik është në plan të parë (rritja tejet e madhe e tregtisë dhe investimeve direkte, globalizimi i tregjeve financiare si shembull parade, prodhimi i integruar ndërkombëtar, sipërmarrje ndërkombëtare, konkurrenca lokale e shteteve dhe rajoneve, fundi i ekonomive kombëtare). Probleme globale si ngrohja e atmosferës së tokës, vrima e ozonit apo shpyllëzimi i pyjeve tropikale e bëjnë të qartë globalizimin në mënyrën më mbresëlënëse, pasi këtu bëhet fjalë pa diskutim për probleme globale, të cilat kanë nevojë për një trajtim global. E megjithatë, në aspektin e mjedisit natyrisht ka edhe probleme lokale dhe rajonale, edhe atëherë kur ato dëshmojnë të kenë karakter ndërkufitar, si p.sh. ndotja e lumenjve. Prodhimet e Hollywood-it mund të shihen në të gjithë botën, nuk duhet mohuar një lloj „Amerikanizimi“ i kulturës, por: kjo nuk do të thotë, se kulturat rajonale apo lokale po zhduken. Krejt e kundërta: ndërgjegjësimi për këto kultura bën pjesë pikërisht në dukuritë shoqëruese të globalizimit, arsye kjo për të cilën në debat është shfaqur edhe termi „Glokalizim“. Bota po shndërrohet në një „global village“, përveç komuniteteve tradicionale si familja apo fqinjësia po dalin në skenë komunitete të reja komunikimi (Chat, E-Mail), por: ato nuk zëvendësojnë dot këto hapësira tradicionale komunikimi, sa për të përmendur një shembull nga dimensioni shoqëror. Politika duhet të luftojë probleme masive. Globalizimi dhe konkurrenca lokale kufizojne hapësirën e veprimit për politikën kombtare, shumë probleme mund të trajtohen në mënyrë të përshtatshme vetëm në nivel ndërkombëtar apo global. Duhen gjetur forma dhe arena të tjera të politikës. Kështu integrimi evropian përcaktohet si një përgjigje sukses-premtuese ndaj sfidave të gobalizimit. Globalizimi përfshinë edhe fusht të tjera tëë jetës dhe të veprimtarisë njerëzore. (shiqo fig 2)

61

Fig 2. Shkaqet e globalizimit Shkaqet e globalizmit janë të shumta. Ndër kryesorët janë ndryshimet teknologjike, përmisimi i kushteve të transportit mes shteteve dhe kontinenteve, mbarimi i luftës së ftohtë, paraqitja e problemeve globale si grohja, ndotja, terorizmi dhe shumë të tjera. Fig. 3. Shkaqet e globalizimit

62

Pos vantazheve të shumta, globalizimi ka sjellë edhe shumë pasoja si dobësimi i shteteve në qeverisje, thellimi i hendekut në mes të shteteve të pasura dhe të varfëra, ndotja, terorizmi, smundjet Fig 4.Pasojat e globalizimit

63

Disa shifra qe ngjallin nga debati i globalizimit.t:

• Rreth 1 miliard njerez vuajne nga uria kronike ; • Rreth 3.2 miliard njerez jetojne me te ardhura me te vogla se 2 $/dite ; • 7 njerezit me te pasur te SHBA – jane me te pasur se 47 vendet me te

varfera te botes se bashku ku jetojne mbi 830 million njerez; • Ne bote ka vetem 30 million traktore per 1.3 miliard ferma - mbi 85% e

tyre ndodhen ne vendet e zhvilluara ; • ·Ne vendet e zhvilluara konsumi ushqimor varion ne intervalin 2800 –

3500 kal/dite/person, nderkohe qe ne vendet e varfera kjo shifer varion ne 1200 – 2000 kal/dite/person ;

• GDP/banore ne vendet e zhvilluara : 18000 – 39000 USD/person ne vit • ne vendet e varfera PBB/fryme/vit eshte 300 – 2000 USD/per/vit ;

Sipas shumë studimeve gjatë viteve të fundit vrehet një korelacion pozitiv ndermjet globalizimit dhe zhvillimit ekonomik. Sidomos gjatë viteve 80-ta është vrejtur një zbutje I dallimeve në zhvillim Zhvillimi ekonomik I vendeve të Azisë Lindore ka qenë më domëthënës në Botë. Ky zhvillim nisi në Japoni në vitet 1950. Procesi ekonomik u përhap te Katër Tigrat (Hong Kongu, Tajvani, Koreja e Jugut,Singapori) pastaj Kina, Malezija,

64

Tajlanda, Indonezia. Këto vende një nkohë të gjatë kanë pasë rritje vjetore prej 8-10%. Lëvizja ndërkombëtare e faktorëve Migrimi ndërkomëtarë I faktorve të prodhimit: I punës, transferimi I kapitalit (nëpërmjet huadhënjeve, shoqërive shumëkombëshe):

• Lëvizja ndërkombëtare e faktorëve • Lëvizja ndërkombëtare e punës • Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit • Investimet e huaja direkte dhe firmat shumëkombëshe

Lëvizja ndërkombëtare e faktorëve të prodhimit përkundër ngjajshmërisë nga pikëpamja ekonomike ndryshon nga pikpamja politike nga tregtia ndërkombëtare e mallrave dhe të shërbimeve. 14. Roli i tregtisë së jashtme në zhvillimin ekonomik Disa autorë (përkrahësit e tregtisë së jashtme) konsiderojnë se tregtia e jashtme mund të kontribojë në zbutjen e hendekut në mes të zhvilluarve dhe të varfërve. Secili vend duhet të specializohet në produkte ku ai gzon avantazhe krahasuese. Industrializimi është e vetmja mundësi e zhvillimit ekonomik Tab 13.Rritja e te ardhurave vjetore reale mesatare per banore sipas PPP-se ne Vendet e Pasura, vendet e Globalizuara dhe Jo-Globalizuara

Vendet sipas qëndrimit ngaj globalizimit

1960-1970

1970-1980

1980-1990

1990-2000

Vendet e pasura 4.7

3.1

2.3

2.2

Vendet që e pranojnë globalizimin

1.4

2.9

3.5

5.0

Vendet që e kundërshtojnë globalizimin

2.4

3.3

0.8

1.4

Ndërsa, disa autor (kundështarët e tregtisë së jashtme ) kane konsideruar se tregtia e jashtme më shumë e ka penguar se sa e ka nxitur zhvillimin ekonomik sidomos të shteteve të varfra. Në vendet e varfra të hyrat nga eksporti janë zvogluar dhe varshmëria nga shtetet e zhvilluar është shtuar.Këto vende janë të varfra dhe të varura.

65

Kundështarët konsiderojnë se përfitimet nga specializimi i eksportit të lëndëve të para, të produkteve të papërpunuara, të lëndëve djegëse energjetike , të mineraleve, të produkteve ushqimore etj është i afatshkurtër. Me që këto produkte duhet të këmbehën me produkte teknologjike të vendeve të pasura atëhere vendet e varfra do të jenë në pozitë të varsisë nga vendet e zhvilluara. Në 125 vende varfra, vetëm në 7 vende në strukturën e eksportit pjesëmarrja e lëndëve është më pakë se 50%. Në 76 vende të varfra, lëndët e para marrin pjesë më se 85% nga eksporti i përgjithshëm. Në periudhën 50 vjeçare pjesëmarrja e lëndëve të para në tregun botëror ka ra nga 38% në rreth 10%.. Në të njëjtën periudhë pjesëmarrja e shteteve të varfra në tregun botëror të lëndëve të para ka ra nga 40,8% në 18,1%. Sipas shumë treguesve statistikor shumë vendet e varfra po ballafaqohen me rrënjën e çmimeve të lëndëve të para në tregun botëror e cila gjë ndikon në rrënjën e të ardhurave. Pjesëmarrja e lëndëve të para në tregun botëror (pos naftës) ka rrënje të vazhdueshme (edhe për shkak të zëvendësimeve me produkte alternative) Burimet e gjitha problemeve ekonomike, sociale dhe politika të vendeve në zhvillim janë në pozitat e pabarabarta, në mes vendeve të zhvilluara dhe vendeve të varfra, në tregun ndërkombëtarë. Vendet e zhvilluara vazhdojnë me subvencionimin e produkteve për eksport me çka prodhuesit e tyre krijojnë të ardhura të larta. Rrugdalja nga pabarazia në mes të vendeve

• Reformimi i sistemit ekonomik ndërkombëtarë duke marrë për parasysh nevojat e zhvillimit të këtyre vendeve

• Industrializimi i vendeve të varfra përmes politikave të zëvendësimit të importeve

Kundërshtarët duke u bazuar në teorinë statike të zhvillimit ekonomik, e kundërshtojnë një koncept të tillë. Ndërësa përkrahësit duke u bazuar në teorinë dinamike të zhvillimit ekonomik, propozojnë teorinë moderne të zhvillimit si rrugdalje nga pabarazia në mes të vendeve.

66

Shtetet përkrahëse të zhvillimit modern, bazohen në përvojën e tyre historike të zhvillimit. Ata thojnë se kur një vend akumulon kapital të mjaftueshëm dhe përmison teknologjinë, mund të kaloj nga eksporti i lëndëve të para në eksportin e produkteve të industrisë përpunuese dhe të produkteve të teknologjisë së sofistikuar, Si dëshmi, ata ofrojnë një varg studimesh empirike ku tregtia e jashtme paraqitet si një faktor qenësor i zhvillimit ekonomik Shembulli më i mirë është roli i tregtisë së jashtme në zhvillimin e “kolonive të reja” të B. së Madhe gjatë shek XIX. (SHBA, Kanadaja, Australia, Z. e Re, Argentina, Afrika e Jugut. Sipas shumë treguesve, sektori i eksportit i këtyre vendeve ishte sektori udhëheqës në zhvillimin ekonomik. Në këto vende tregtia e jashtme ishte “lokomotiva e zhvillimit dhe e rritjes” gjatë shekullit XIX Si rezultat i zhvillimit të tregtisë në mes shteteve të “kolonive të reja” në periudhën 1815-1913 popullsia e B. të Madhe u trefishua, GDP-ia u dhjetëfishua, importi i produkteve ushqimore u rritë për 20 herë. Oferta dhe kërkesa në vendet e “kolonive të reja” ishte shumë e lartë. Ndërsa sot kërkesa në vendet e varfra është ulët për shkak të ardhurave të pamjaftueshme. Sot kushtet e ofretës janë të ndryshme: Vendet e varfra zotërojnë shumë më pak burime natyrore( përjashtim vendet eksportuese të naftës) krahasuar me kolonit e reja Megjithate tregtia e jashtme siguron:

• Ppërdorimin e plotë të burimeve. • Tregtia e jashtme siguron ndarjen e punës ose diverzifikimin e strukturës

së ekonomisë • Siguron trnsferimin e teknologjive të reja, ideve të reja dhe aftësive të reja

menaxheriale, • Nxit lëvizjen e kapitalit nga vendet e zhvilluar në ato të varfra, • Importi rritë konkurencën në ekonominë e vendit, • Eliminon monopolin në treg dhe • Nxit efektivitetin e ekonomisë vendore

Politikat tregtare dhe zhvillimi ekonomik:

• Marrveshtjet ndërkombëtare të stoqeve mbrojtëse • Marrveshtjet ndërkombëtare të kuotave • Mekanizmi i financimit kompensues

Politikat që i kundësrshtojnë keqësimin e tregtisë:

• Diversifikimi i eksportrve (përfshirja në te e produkteve të industrisë përpunuese) me qëllim të përshtatjës në shportën e mallrave të eksportit

67

• Formimi i kartelve të eksporteve me qëllim të zbutje së vështërsive në eksport. OPEC-u kartel eksporti

• Kufizimi i eksportit dhe i importit me qëllim të përmisimit të tregtisë • Projektet e integrimit ekonomik si zonat e tregtisë së lirë apo tregjet e

përbashkëta me qëllim të nxitjes së tregtisë, të investimeve midis vendeve në zhvillim dhe vendeve të zhvilluara

15. Mjedisi ekonomik i niznesit ndërkombëatarë Ambienti i biznesit ndërkombëtarë dallon nga ambient i vendit për ka numri i faktorëve ndikues dhe nga mënyra e ndikimit të tyre në treg. Ambienti ndërkombëtarë si edhe ai i brendshëm është i pakontrollueshëm nga eksportuesit. Deri sa në tregun e brendshëm i dallojmë 5 grupe të faktorëve kushtëzues, ndërsa në ambientin e jashtëm janë së paku edhe dy faktorë të tjerë Faktorët e brendshëm :

• Mjedisi i konkurrencës • Mjedisi teknologjik • Mjedisi ekonomik dhe financiar • Mjedisi kulturor • Mjedisi politik e ligjor

Faktorët e jashtëm:

• Mjedisi i konkurrencës • Mjedisi teknologjik • Mjedisi ekonomik dhe financiar • Mjedisi kulturor • Mjedisi politik e ligjor • Mjedisi gjeografik (infrastruktura) • Mjedisi i distribuimit

Faktorët nën kontrollin e eksportuesit: Çdo eksportues duhet të ketë njohuri të mjaftueshme për tërë mjedisin (faktorët) ndërkombëtarë. Mjedisi (ambienti) ndërkombëtarë paraqet për çdo eksportues mundësi për përfitime, por edhe rreziqe të cilat duhet të njihen në mënyrë që ato të evitohen dhe përfitimet nga eksporti të jenë maksimale. Faktorët nën kontrollin e eksportuesit: Çdo eksportues në tregun e synuar (piketuar) ka mundësi të kontrollojë:

68

çmimin duke iu adaptuar konkurrencës, ta rregullojë produktin nga aspekti i pamjes, llojit, dizajnit dhe aspekteve të tjera, ta organizojë promocionin (nxitjen) dhe ta sigurojë distribuimin e mallit. Faktorët nën kontrollin e eksportuesit

• Çmimet • Produkti

7

3. Ekonomia

• Promocioni dhe

69

1. Konkurenca

1. Konkurenca

2. TeknologjiaÇmimet Produktet

Promotion Distribuimi6. Gjeografia dheInfrastruktura

Ambienti ndërkombëtarë(I pakontrollueshëm)

7. Structura eDistribuimit

3. Ekonomia

5. Politik-juridik

Ambienti vendor(I pakontrollueshëm)

(I kontrollueshëm)

5. Politik-juridik

4. Kultura

2 .Teeknologjia

4.Kultura

• Distribuimi.

Tregusynuar

16. Blqet tregtare Në tregtinë ndërkombëtare shpesh zbatohen pengesat tregtare ose diskriminimet tregtare. Blloqet tregtare janë rezultat I diskriminimit në politikat tregtare Unioni Evropian (UE) si shembull tipik i një blloku tregtarë, lejon një tregti të lirë ndërmjet vendve anëtare, ndërësa zbaton një bllokim tregtar për vendet tjera, varësisht nga niveli I integrimit të këtyre vendeve në UE. Varësisht nga niveli I integrimit, dallojmë katër lloje të blloqesh:

1. Zona e Tregtisë së Lirë (ZTL) 2. Bashkimi Doganor (BD) 3. Tregu I Përbashkët (TP) 4. Bashkimi Ekonomik (BE)

Tab 14. Blloqet tregtare

Tregtia e lirë midis anëtarëve

Tarifa të përbashkëta ndaj të tretëve

Lëvizja e lirë e faktorëve

Harmonizim I politikave ekonomike

Zona e Tregtisë së Lirë * Bashkimi Doganor * * Tregu I Përbashkët * * * Bashkimi Ekonomik * * * *

Niveli më I lartë I integrimit ekonomikm shpie në Bashkimin Politik (BP)

• Zona e tregtisë së lirë (ZTL) Eshtë niveli me më pakë kufizime e integrimit ekonomik. Qëllimi kryesor i ZTL-së është heqja e të gjitha pengesave (barrierave) tregtare midis vendeve anëtare, Mallrat dhe shërbimet tregtohen lirshëm midis vendeve anëtare. Nuk lejohet asnjë lloji takse diskriminuese, tarife apo barriera të tjera. Shpesh ZTL krijohet vetëm për një lloji mallrash, p.sh produkte bujqësore. Ndërësa secili prej këtyre vendeve zbaton një politikë të vet kombëtare të kufizimeve tregtare ndaj vendeve të treta. Shembujt e ZTL janë Zona Evropiane të Tregtisë së Lirë EFTA (European Free Trade Area) e formuar në vitin 1960 me marrëveshtjen e 8 vendeve. NAFTA (North America Free Trade Area) e formuar në vitin 1995 CEFTA-marrveshtje e tregtisë së lirë që përfshin 8 vendet e rajonit(Kosovën, Shqipërinë, Maqedoninë, Malin e Zi, Serbinë, Bosnën dhe Hercegovinën, Kroacinë dhe Molldavinë)

• Bashkimi Doganor (BD)

BD është një hap më tej në integrimin ekonomik. BN nënkupton heqjën e të gjitha pengesave tregtare midis vendeve pjesëmarrëse në tregtimin e mallrave por BD –ja parasheh zbatimin e një politike të përbashkët tregtare ndaj vendeve të treta. Tarifat doganore janë të përbashkëta për shtetet të jashtme. Pra, edhe importet doganohen me të njejtat tarifa. Nuk ka kontrolle doganore në kufijtë e brendshëm të BD-së. Shembulli tipik është Komuniteti Ekonomik Evropian gjatë periudhës 1957-1992

• Tregu I Përbashkët (TP)

70

TP është një integrim ekonomik më I gjërë. Nuk ka barriera tregtare midis vendeve. Ka një politikë të përbashkët të jashtme tregtare. Ekziston liria e plotë e lëvizjes së faktorëve (punës, kapitalit, teknologjisë) midis vendeve pjesëmarrëse.Nuk ka kufizime në dogana. integrime, investime. Pas vitit 2002 Bshkimi Evropian shëndrohet në tregun unik. Pasë Konferencës së Maastrihtit (2003) në BE fillon lëvizja e lirë e njerëzve, e kapitalit, mallrave dhe të ideve

• Bashkimi Ekonomik (BE)

Nënkupton unifikimin e plotë të të gjitha politikave ekonomike të vendeve anëtare. Anëtarët e BE i harmonizojnë politikat monetare (krijimi I zonës së EURO-së), fiskale, tregtare, të taksave shtetërore, të migrimit, të faktorëve të prodhimit etj Anëtarësimi i shteteve në BE nënkupton humbjen e një mase të sovranitetit kombëtarë. Bashkimi Evropian është shembulli tipik I bashkimit ekonomik por aty kamë shumë marrveshtje për ta krijuar BE se sa një bashkim të vërtet ekonomik realizimi I të cilit kërkon kohë të gjatë Nga përvoja, Bashkimet Ekonomike midis vendeve të veçanta, kanë: më shumë sukses dhe janë me jetë më të gjatë. Më shumë sukses kanë integrimet kur tregtohen mallrat e luksit. Më pakë sukses kanë mallrat bujqësore për shkak të elasticitetit të ulët të çmimeve. Përfitimi I parë më I lartë I mundshëm nga anëtarësimi në blloqe (psh bashkimi doganor) është:

• Konkurrenca e rritur. • Heqja e pengesave tregtare midis vendeve anëtare dhe zgjërimi I tregut

ka ndiku në rritjen e efikasitetit në prodhim dhe në përballjen e konkurrencës

• Ulja e kostos dhe të çmimeve për konsumatorët • Rritja e fuqisë konkurruese të firmave e vendeve anëtare në tregjet

ndërkombëtare Përfitimi I dytë I mundshëm nga anëtarësimi në blloqe (psh bashkimi doganor) është:

• Rritja e firmave ose ekonomizimet e shkallës të nxitura nga përmasat e rritura të prodhimit

Përfitimi I tretë I mundshëm nga anëtarësimi në blloqe (psh bashkimi doganor) është:

• Nxitja e investimeve në bazë të tregut të zgjëruar • Zggjerimi I investimeve për shkak të përballimit të konkurrencës së rritur.

71

• Investitorët e hyaj I rrisin investimet me qëllim të jenë të pranishëm me produktet e tyre në tregun e zgjëruar

• Pengesat të këtij bashkimi Përfitimi I katërt I mundshëm nga anëtarësimi në blloqe (psh bashkimi doganor) është:

• Mundësia e një përdorimi më të mirë të resurseve prodhuese në të gjitha shtetet anëtare

• Përvoja e vendeve në zhvillim Përvoja e blloqeve të vendeve të Botës së Tretë ka dëshmuar se jetëgjatësia e këtyre blloqeve ka qenë shumë shkurtër. Kështu ka ndodhur me Zonën e Tregtisë së Lirë të Amerikës Latine apo me Tregun e Perbashkët të Amerikës Qendrore jeta e së cilave zgjati rreth një dekadë. (1960-1969 dhe 1960-1970) Fat të njejtë ka pasur edhe Komiteti I Afrikës Lindore( Kenia, Tanzania, Uganda) Edhe klasikët kanë dëshmuar për përfitimet nga tregtia e lirë. Cfare janë përfitimet kur tregtia e lirë kufizohet në një grup vendesh. Psh përmes bashkimit doganor dmth vendet tregtojnë lirshëm midis tyre. Tab 15.Vendet A, B dhe C prodhojnë të njejtin produkt me kosto të ndryshëm

Në kushtet e tregtisë jo të lirë midis vendit A dhe B, prodhuesi me kosto më të ulët (B) zëvëndsohet me ate me kosto më të lartë (A). Supozojmë se dy vendet A dhe B krijojnë bashkim doganor dhe heqin të gjitha tarifat doganore në mes të tyre dhe ruajnë këto tarifa me C që është jashtë bashkimit doganorë. Për shkak të epërsisë në kosto, prodhimi do të përqendrohet në vendin B, prandaj burimet prodhuese do të zhvendosën në vendin B ku industritë kanë epërsi krahasuese. Dy vendet (A dhe B) do të përfitojnë. Ky përfitim quhet përfitim nga integrimi. Çfarë ndodh me vendin C që është jashtë BD-së? Ai prodhon produktin me kosto 0,8 dhe ka epërsi në kosto në krahasim me vendet A dhe B.

72

Në kushtet e ekportit në vendet e BD cmimi është (0,8+0,15=0,95) dhe nuk mund ti konkurroj vendit B në kuadër të BD. Kjo quhet kostoja e integrimit. Efektet e diskriminimit tregtar Shembulli: blerja e automobilave në Britani të Madhe nga importi Cmimi I automobilit Japonez; 5.000 paund, Gjerman.5.500 paund Tarifa lineare: 1.000 paund Figura Tregu I BM për automobila të importuar

Argumente mbi integrimin ekonomik

• Ulja e cmimeve të importit • Rritja e konkurrencës • Rritja e produktivitetit

Pengesa e integrimit:

• nacionalizmi I qeverive

Ekzistojnë grupime të ndryshme të shteteve ekonomikisht më të fuqishëme në Botë. Grupimet e shteteve me të ardhura më të larta për banorë dhe ekonomikisht më të fuqishme janë:

• Grupi i të Pestëve (SHBA, Britania, Franca, Gjermania dhe Japonia) • Grupi i të Shatëve plus NJë (SHBA, Britania, Franca, Gjermania, Japonia, Italia, Kanada dhe Rusia)

73

• Grupi i të Dhjetëve (SHBA, Britania, Franca, Gjermania dhe JaponItalia, Kanada, Rusia, Suedia, Holan

ia, da dhe Belgjika)

re adaja, Australia, Republika

16. Institucionet tregtare ndërkombëtare

N shtë nënshkruar Karta e avanës për Organizatën e Tregtisë Ndërkombëtare (ITO). Me këtë marrëveshje

ministrimin

rrëveshja e Përgjithshme mbi tregtinë dhe Tarifat) ka filluar ë në vitin 1947.

-it:

sor të njerëzve: • duke reduktuar tarifat dha barrierat doganore midis shteteve

ë tregtinë ndërkombëtare, të drejta,

tarifave mbi kufijtë e miratuar Në kua dërkombëtare për nxitjen e tregtisë ë lirë midis vendeve dhe përmes zbatimit të tarifave. Tarifat janë taksat për

mi i mekanizmit mbrojtës ose favorizues për rodukte ose për degë të caktuar të ekonomisë.

in e kufizimeve tregtare në 0.000 produkte. Më vonë në bisedat e mëtejshme (Raundi Kenedi dhe Raundi i

• Grupi i të njëzet e nëntë vendeve përfshinë anëtarët e vendeve anëtatë OECD (shtetet e Evropës Perëndimore, SHBA, Kadçeke, Hungaria, Japonia, Meksika, Zelanda e Re, Koreja e Jugut, Turqia)

16.1.Zhvillimi i tregut ndërkombëtarë pas vitit 1945

ë vitin 1948 në Havanë të Kubës mes 53 vendeve ë

Hjanë rregulluar politikat e tregtisë ndërkombëtare, praktikat e biznesit ndërkombëtarë, investimet ndërkombëtare etj. Në ketë marrëveshje është rregulluar edhe çështja e Agjencionit të Kombeve të Bashkuara për ade tregtisë së jashtme. GATT ose MPTT ( Maq Qëllimet e GATT Rritja e standardit jetë

• duke mos lejuar diskriminime n• duke i zgjedhur konfliktet tregtare me konsultime dhe gjykime

dhe • duke siguruar kompensimin e dëmeve që u shkaktohen partënerve nga

rritja e

dër të GATT-it u nënshkruan traktat nsmallrat e importuara. Tarifa mund të jetë % në çmimin e mallit, në vlerën e mallit,për njësi të mallit. Tarifat janë të klasave të ndryshme. Të gjitha së bashku përbëjnë sistemin tarifor. Roli i tarifave është sigurip GATT-i me politikat e veta kontribuojë në reduktim5Tokjos) vazhdoj reduktimi i barrierave tregtare dhe përsosjen e mekanizmave zgjedhës të problemeve.

74

GATT-i ka shërbyer si forum ndërkombëtarë për diskutimin e problemeve të

të

ë fillim të viteve 80-ta në Uruguaj filluan bisedat për reformimin e GATT-it dhe

në

ër të forcuar parimin e mbizotërimit të ligjit dhe të rregullit në marrëdhëniet ër

onferenca Ministrore është organi më i lartë vendim-marrës për të gjitha r

e

ve

idhur me marrëveshjet e veçanta, OBT-ja parashikon një këshill të posaçëm për

onferenca Ministrore është ngarkuar gjithashtu për krijimin e Komiteteve

uke qenë se marrëveshjet e OBT-së janë komplekse dhe mbulojnë një mori

ë vija të përgjithshme ato mund të përmblidhen në (1) Parimin e ar dhe (B)

rejtë

tregtisë ndërkombëtare. Janë zhvilluar 8 runde bisedimesh (në vitin 1947 në Gjenevë dhe e fundit në Urugvaj(1986-1994). Reformimi i GATT-it me qëllim liberalizimit të politikave tregtare përmes pakësimit të pengesave jotarifore, të subvencioneve etj. Nnë vitin 1994 u bisedat u kurorëzuan me formimin e Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT). Gjatë këtyre bisedave u dakordua për eliminimin e barrierave tregtinë e shërbime, të tregtisë së mallrave, në mbrojtjen e drejtave së pasurisë intelektuale etj. Sot OBT-ja përfshin 146 vende dhe ka zgjeruar spektrin e saj shumë më tepër se që janë marrëveshjet tregtare dhe tarifat. Ptregtare brenda OBT-së, themeluesit e saj krijuan mekanizmat institucional pmarrjen e vendimeve, përpunimin e agendave, drejtimin e liberalizimit të tregut, rishikimit të politikave tregtare dhe zgjidhjen e konflikteve. Kçështjet që lidhen me marrëveshjet, për pranimin e anëtarëve të rinj dhe pëfillimin e raundeve tregtare. Ajo përbëhet nga përfaqësues të të gjithë vendevanëtare dhe mblidhet të paktën një herë në 2 vjet . Në intervalin e kohës midis dy mbledhjeve, aktiviteti i organizatës udhëhiqet nga Këshilli i Përgjithshëm që përbëhet gjithashtu nga përfaqësues të shteteve anëtare. Nën varësinë e tij janëdy trupa të specializuar, Trupi i Rishikimit të Politikave Tregtare dhe Trupi i Zgjidhjes së Konflikteve (më poshtë DSB), të cilët operojnë sipas procedurapërkatëse dhe përbëhen nga përfaqësues të shteteve anëtare. Lsecilën marrëveshje, si Këshilli i Produkteve, i Shërbimeve dhe i Pronësisë Intelektuale. Kspecifike, siKomiteti për Zhvillimin dhe Komiteti i Tregtisë dhe Ambientit. Dfushash dhe aplikohen nga një numër i madh vendesh, ato mbështeten në disaparime që shërbejnë dhe si themele të qëndrueshmërisë të vetë sistemit shumëpalësh tregtar. Nmosdiskriminimit dhe këtu futen:(A) Parimi i Kombit më të FavorizuTrajtimit Kombëtar, (2) Tregtia e lirë; e cila duhet të realizohet gradualisht nëpërmjet negociatave, (3) Parashikueshmëria; e cila realizohet nëpërmjetdetyrueshmërisë dhe transparencës , (4) Promovimi i një konkurrence të d(reciprociteti), (5) Inkurajimi i zhillimit dhe i reformave . Secili nga këto parime

75

gjen pasqyrim konkret në nenet e marrëveshjeve duke pasur një rëndësi të njejzbatueshmërie.

të

PE-Tregu i përbashkët evropian. U krijua në vitet 50-ta me 6 shtete (Gjermania,

TA-Treg i përbashkët Amerikanoverior.

FTA-Marrëveshtja Evropiane e Tregtisë së Lirë (Norvegjia, Suedia, Filanda,

NER-Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke

ondi Monetar Ndërkombëtarë (FMN) është krijuar për të krijuar e

egtisë

ëllimet e Fondit: Përparimi i bashkëpunimit ndërkombëtarë përmes

emeve

2. egtisë ndërkombëtare, rritja e punësimit, të

3. he pengimit të depresionit

4. ilaterale në transakcionet vijuese dhe

5. lcit të

6. diferencave në bilancin e pagesave

ktivitetet e FMN-se:

• Mbikqyrje

• Asistenca Teknike

• Asistenca Sociale – ende e pa perdorur

Mbikqyrja perfshin monitorimin e rritjes ekonomike dhe financiare, dhe

MN-ja asistencen teknike siguron në 4 fusha:

TFranca, Italia, Holanda, Belgjika dhe Luksemburgu). Pastaj u shtuan në 9, 12 F EAustria, Zvicra dhe Islanda). K Fstabilitetin e sistemit monetar ndërkombëtarë dhe për të mbajtur kurse fikskëmbimi midis vendeve. FMN-ja ka kontribuar edhe në lehtësimin e transaksioneve monetare ndërkombëtare me qëllim të lehtësimit të trndërkombëtare. Q

1.konsultimeve dhe zgjidhjës së përbashkët të probelmonetare Zgjërimi i trardhurave dhe i prodhimit; Stabilizimi i kursit devizor dkonkurrues; Pagesat multeleminimin e kufizimeve devizore në mes shteteve; Sigurimi i mjeteve financiare për harmonizimin e bilapagesave; Zvoglimin e

A

ofron keshilla politike me qëllim të parandalimit të krizave financiare dhe zhvillimore. F

76

• Në politikat monetare dhe financiare (përmes të instrumenteve të politikes

• dhe të doganave dhe

• i i treguesve

• së dhei financave.

anka Botërore për Rindërtim dhe Zhvillim është formuar në vitin 1944 me ori

.2. Europa-historia e Komunitetit Europian.

olitika e UE funksionon plotë 50 vite. Nga kjo politikë varën me miliona kompani

ompanit janë modernizuar, ambienti është fisnikruar, janë futur metodat dhe

ë vitin 1962 në UE janë përmbushë nevojat me rreth 80% në produkte shtë

ualiteti dhe standardet e produkteve janë ndër më të larta në Botë.

derimi i Europës nga pikpamja ekonomike ka evoluar progresivisht nga traktati i

ioni

bas disa eksperiencave të pjesshme në fushën e bashkëpunimit europian të

in

u të

monetare; mbikqyrja e sistemit bankar në vend); Në kuadër të politikave fiskale (politikat e taksaveadministrimi dheformulimi i bugjetit të vendet); Perpilimi ,menagjimi, propagandimi dhe pemisimmakroekonomik ; dhe Legjislacioni e ekonomi

Bqëllim të ndihmës së shteteve që vuanin nga shkatërrimet e Luftës. Më vonë mrolin e institucionit për ti ndihmuar zhvillimit të ekonomisë botërore. 16 Pdhe konsumatorë. Kjo politikë e ka patur historinë e vetë me kriza të vogla por në përgjithësi shumë e sukseshme. Kteknologjia e reja, produktiviteti është rritur dhe janë zhvilluar degët e reja të industrisë. Nushqimore. Tani prodhohet 20% mbi nevojat e tregut Evropian. Tani UE ëexportuesi i dytë në Botë i produkteve ushqimore. K NRomës në vitin 1957 ku u hodhën bazat e tregut të përbashkët europian, tek marreveshtja e Maastricht-it në vitin 1992 i cili i hapi rrugën një procesi tranzicdrejt monedhës së përbashkët parashikuar të realizohet në vitin 1999. Mkonkretizuara në vitin 1951 me krijimin e “bashkimit europian të qymyrit dhe hekurit”, ishte traktati i Romës në vitin 1957, ai qe institucionalizoi “KomunitetEkonomik Europian” (KEE). Synimi themelorë i këtij projekti ishte krijimi i një “tregu të përbashkët”, qe konsistonte në një bashkim doganor për produktet industriale-d.m.th. eleminimi i tarifave doganore ndërmjet vendeve anëtare, vendosja e një sistemi të jashtëm doganor të përbashkët dhe krijimi i një tregpërbashkët të punës dhe të kapitalit. Traktati i Romës parashtroi dhe principet komunitare për këtë qëllim.

77

Fillimisht KEE-ja u themelua nga gjashtë shtete anëtare, Gjermania, Franca, Italia, Belgjika, Hollanda dhe Luksemburgu: më vonë Europa u zgjerua dhe katër here të tjera: në vitin 1973 (Anglia, Irlanda, Danimarka) në 1981 (Greqia), në 1986 (Spanja dhe Portugalia), 1995 (Austri, Finlandë, Suedi).

1. Datat e themelimit dhe të zgjërimit të Unionit Evropian (UE) :

• Me 25 Mars 1957 në Romë u themeluai Komuniteti Ekonomik Evropian (KEE-ut) nga 6 shtete (Gjermania, Franca, Italia, Belgjika, Hollanda dhe Luksemburgu).

• Zgjërimi i parë, në vitin 1973: (Anglia, Irlanda, Danimarka), • Zgjërimi i dytë, në vitin 1981: (Greqia), • Zgjërimi i tretë, në vitin 1986: (Spanja dhe Portugalia), • Zgjërimi i katërt, në vitin 1995: (Austria, Filanda, Suedia). • Zgjërimi i pestë, në vitin 2004:(10 shtete) • Zgjërimi I gjashtë, në fillim të vitit 2007 (2 shtetet)

2. Dokumentet më të rëndësishme :

• Akti unik i adoptuar në vitin 1985-1987, shtroi si perspective krijimin, në fund të vitit 1992, të një tregu të mbrendshëm krejtsisht të lire, qëllimi i të cilit ishte që të jepte një impuls të forte prodhimtarisë europiane me qëllim të konkurimit në tregun amerikan dhe japonez.

• Marreveshtjai Maastricht-it, i adoptuar në vitet 1992-1993, e vuri

theksin tek Europa politike dhe Europa ekonomike e financiare. Nga pikpamja politike, në kompetencat e Europës u shtuan elemente të rinj si p.sh. politika e jashtme e përbashkët, politika e sigurimit dhe ndërhyrjet në fushën e policies dhe drejtësisë; ndërsa nga pikpamja ekonomike elementi më i rendësishëm ishte qëllimi për të kaluar në periudhën 1997-1999 në aplikimin e monedhës së përbashkët europiane.

4. Institucionet më të rëndësishme Europiane :

78

Bashkimi Europian është ndërtuar nga:

• Komisioni evropian (20.000 të punësuar) – propozues I ligjeve apo I akteve nënligjore

• Këshilli I ministrave (2.500 të punësuar) – aprovon ligje apo akte nënligjore

• Parlamenti evropian (2.000 të punësuar)– kontrolon dhe në disa raste aprovon ligje apo akte nënligjore

• “Këshilli i Dejtësisë” respektivisht Gjygji I drejtësisë (25 gjygjëtar, 20 avokat dhe pakë administratë)– kontrolon ligjshmërinë dhe proceset e vendimarrjes.

• “Komisioni i kontrollit” ka për detyrë kontrollin e financave publike europiane.

• Banka Evropiane Qendrore- implementon politikat monetare evropiane Komisioni Europian”, përbëhet nga komisionare të veçantë, të pamvar nga qeveritë e tyre përkatëse. (ka rreth 20.000 të punësuar). Ai luan një rol determinues në pregaditjen, adoptimin dhe propozimin e ligjeve dhe akteve të tjera ligjore. Ka 27 anëtarë të Komisonit, Kryeson Kryetari – pjesëmarrës çdo shtetë anëtarë Komisioni përbëhet nga dy pjesë:

• Politik – çdo anëtarë është I ngarkuar për një sektorë (portfolio) • Administrativ - 26 drejtor gjeneral dhe 9 shërbime speciale (të

ngarkuara për lami të caktuara). Këshilli i Ministrave”, është organi kryesorë vendim-marrës nga se aprovon ligjet dhe aktet tjera nënligjore

79

Në të marrin pjesë përfaqësuesit e të gjithë shteteve anëtare të përfaqësuar në nivel ministrash të jashtëm ose ministra të tjerë në funksion të temave të diskutimit (p.sh. ministrat e bujqësisë për qështje agrare atj. Vendimet merren me unanimitet (gjë që e nënkupton të drejtën e vetos për secilin nga shtetet anëtare) ose me anë të shumicës çdo shtet ka një numër votash proporcional me madhësinë e tij). Vepron sipas iniciativës së Komisionit Evropian. Presidenca e këshillit të ministrave drejtohet me një rotacion 6 mujorë nga ana e çdo vendi anëtarë. Mban rret 90 mbledhje gjatë vitit në Bruksel dhe gjate prillit, qershorit dhe tetorit ne Luksemburg. Këshilli i Europës” është krijuar në vitin 1975 mr konferencën e Parizit si konferencë ndërqeveritar. Përbëhet nga presidentët dhe kryesministrat e vendeve anëtare dhe ka për objektiv marrjen e vendimeve strategjike. Është organ politik me rëndësi të veçantë për institucionet tjera ekzukutive të UE. “Parlamenti Europian” përbëhet nga parlamentare, të cilët që nga viti 1989 zgjidhen me votim të përgjithshëm në secilin nga vendet anëtare. Ai merr pjesë në mënyrë konsultative në marrjen e mendimeve.

80

“Këshilli i Dejtësisë” ka për detyrë zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që mund të lindin ndërmjet personave fizik, juridik, institucioneve europiane, shteteve anëtare etj. Në fushën e aplikimit të traktateve apo vendimeve të ndryshme

“Komisioni i kontrollit” ka për detyrë kontrollin e financave publike europiane.

Fig 3.Unioni Evropian

Unioni kujdeset me disa mjete të nevojshme për ekzekutimin e

kompetencave të tij dhe për realizimin e objektivave të tij, siç janë:

• të përkrah apo të kaloj në shkallë më të lartë Unionin;

• të përmisoj kushtet e punës dhe jetësore të qytetarëve të tij;

• të kujdeset për zhvillimin ekonomik, tregtinë e balancuar dhe

konkurrencën e lirë;

• të reduktojë pabarazinë ndërmjet regjioneve;

• të ndihmojë zhvillimin e kombeve;

• të garantojë paqe dhe liri;

81

Për realizimin e këtyre objektivave nevojitet lëvizja e lirë e njerëzve, të

mirave, shërbimeve dhe kapitalit, dhe për këtë, shtetet anëtare

bashkëpunojnë reciprokisht në lidhjen e kontratave ndërmjet dhe me

institucionet e Unionit, e që janë:

• Parlamenti Evropian (EP)

• Këshilli i Unionit Evropian

• Komisioni Evropian

• Gjykata e Drejtësisë

• Gjykata e Auditorëve

Këto janë institucionet përbërëse që figurojnë në nenin 7 të Traktatit që

krijoi Komunitetin Evropian pas amendamenteve të bëra në Traktatin e

Amsterdamit më 1997. Gjithashtu në këtë nen është vendosur që Këshilli

dhe Komisioni do të ndihmohen nga Komiteti Ekonomik dhe Shoqëror dhe

nga Komuniteti i Regjioneve, në rolin e këshilluesit.

Përveç kësaj, në marrëveshje me procedurat e parapara në Traktatin e

përmendur mësipërm, u krijuan këto institucione:

• Sistemi Evropian i Bankave Qendrore (ESCB)

• Banka Qendrore Evropiane (ECB)

• Banka Investuese Evropiane (EIB)

Një personalitet tjetër i rëndësishëm që u krijua sipas nenit 195 të Traktatit

është Ombudspersoni Evropian.

Është me rëndësi të përmendet edhe Fondi Evropian për Investime e cila

është organizatë trepalëshe e përbërë nga Komuniteti Evropian, Banka

82

Evropiane për Investime dhe entitet tjera financiare. Objektiv i këtij

institucioni është të kontribuoj në konsolidimin e tregut të brendshëm dhe

të përmisoj kohezionin ekonomik dhe shoqëror, të ndërhyj në projekte

madhore të infrastrukturës, për përkrah iniciativat e ndërmarra nga

bizneset e vogla dhe të mesme, të përkrah agjencionet tjera Evropiane,

agjensionet vëzhguese dhe zyrat tjera Evropiane që merren me aktivitete

të ndryshme si psh.:

• Agjensioni Evropian për evoluimin e produkteve medicionale

• Agjensioni Evropian për Ambient

• Fondacioni Evropian për përmisimin e kushteve të jetës dhe të

punës

• Qendra Evropiane për Zhvillimin e Trajnimit Profesional

• Fondacioni Evropian për Trajnim

• Qendra Evropiane për Monitorimin e Drogave

• Agjensioni Evropian për Siguri dhe Shëndet në Punë

• Zyra për Harmonizimin e Tregut të Brendshëm (Trade Mark dhe

Dizajnet)

• Qendra për Kërkime

• Observatori Evropian për Zhvillimin Rural

• Observatori Evropian Audiovizuel

• Observatori Evropian për Politika Familjare

• Observatori Evropian për Punësim

• Qendra Monitoruese Evropiane për Racizëm dhe Ksenofobi

83

• Byroja Evropiane për Gjuhët

• EUROPOL-i

• Qendra e Përkthyesve për institucionet e Unionit Evropian

• Agjensioni Evropian për Rindërtim

84

85

Unioni Monetar dhe Ekonomik Evropian

Unioni monetar Evropian, u krijua sipas rezolutës së Këshillit Evropian më

5 Dhjetor 1978. Ka hyrë në fuqi më 13 Mars 1979, sipas marrëveshjes së

njohur në të njëjtën ditë ndërmjet bankave qendrore të shteteve që krijuan

pjesën e Komunitetit.

Objektivat kryesore të sistemit evropian ishin:

• të stabilizojë kurset e këmbimit në mënyrë që të rregullojë

paqëndrueshmërinë ekzistuese;

• të reduktojë inflacionin;

• të përgatis unifikimin monetar Evropian përmes bashkëpunimit;

Janë gjithsej tre elemente bazë të këtij sistemi:

• EKY-ja (ECU): referohet valutës së kompozuar (apo shporta

86

monetare), formuar nga përqindja e dhënë nga valuta e secilit shtet

anëtarë, me funksionin që të kontribuoj respektivisht në GNP-në e

Komunitetit Evropian. Vlera e shportës ishte kalkuluar me

shumëfishimin e ngarkesës për secilën valutë në kursin e këmbimit.

EKY-ja ishte valutë e cila përdorej për të specifikuar buxhetin e

komunitetit, mirëpo më shumë përdorej për pagesa dhe rezerva të

bankave qendrore.

• Kursi i Këmbimit dhe Mekanizimi ndërhyrës (ERM): ishte baza e

EMS-së. ERM-ja është themeluar për secilin valutë të komunitetit,

si lloj qendre për konvertimin në EKY (boshti qendror) dhe disa

kurse të këmbimit apo pariteti fiks për secilën valutë respektivisht

në tepricë (boshti anësor). Me këtë komplet të pariteteve të formuar

nga kurset e këmbimit bilaterale duhej të stabilizohej kurset e

ndryshme të këmbimit për valutat pjesëmarrëse. Në këtë mënyre,

bankat qendrore ishin të bindura në ndërhyrjen e tregut valutor në

mënyrë që të tentojë të mirëmbajnë valutat e tyre brenda

lëkundjeve të krijuara margjinale.

• Fondi Monetar Evropian për Bashkëpunim (EMCF): i krijuar në

Tetor të vitit 1972, me funksionet themelore:

të lehtësoj ndërhyrjet në tregjet monetare,

të kryej likuidimet ndërmjet bankave qendrore dhe

të menaxhojë në periudha afat-shkurtra lehtësirat kreditore

me EMS-në.

87

me krijimin e Unionit Monetar Evropian është menduar të

krijohet një zonë në të cilën politika monetare dhe kurset e

këmbimit të vendeve që përbëjnë unionin të menaxhojnë në

atë mënyrë për të arritur objektivat ekonomike të

përbashkëta. Për krijimin e tij ka qenë i domosdoshëm:

liberalizimi i përgjithshëm i lëvizjes së kapitalit

integrimi i bankave dhe tregjeve financiare të vendeve të

integruara, dhe

eliminimi i lëkundjeve marxhinale përmes kurseve të

këmbimit të pakthyeshme

Përveç kësaj, në marrëveshje me procedurat e parapara në Traktatin e

përmendur mësipërm, u krijuan këto institucione:

• Sistemi Evropian i Bankave Qendrore (ESCB)

• Banka Qendrore Evropiane (ECB)

• Banka Investuese Evropiane (EIB)

2.6 Valuta Unike në Unionin Monetar dhe Ekonomik

Për herë të parë emetimi i euros është bërë më 1999, ndërsa qarkullimi i

saj në treg nëpër Evropë u bë më 1 Janar 2002. Me këtë Evropa arriti

synimin e saj shumëvjeçar për integrimin ekonomik përmes një valute

unike. Euroja është fytyra e Unionit Monetar Evropian (EMU). Euroja

është komponenti më i njohur i EMU-së – strukturë politike e dizajnuar të

integrojë ekonomitë e shteteve të Unionit Evropian duke mirëmbajtur

norma të ulëta dhe të qëndrueshme të inflacionit, përkujdesje të

88

pandërprerë për rritje ekonomike dhe të përmisoj prodhimtarinë dhe

konkurrencën veçanërisht në euro zonë. Euroja ka statusin e saj legal,

kornizat rregullative, të kompozuara nga dy Rregulla të Këshillit Evropian.

E para e cila është aprovuar më 17 Qershor 1997 dhe hyri në fuqi më 19

Qershor 1997, e cila nxjerri në përfundim këto aspekte të euros:

o Emërtimin: 1 Euro = 100 centë

o Konvertimin Euro – Eky: 1 Eky = 1 euro

o Kursin e këmbimit gjashtë shifror

89

90 90