Í.Áîëäûí îð÷óóëãà

ÏÀÐÊÈÍÑÎÍÛ ÕÓÓËÜ ÁÓÞÓ ÑÓÂÐÀÃÀËÀÍ ÓÐÃÀÕ ÖÀÖ (Ñ.Íîðòêîòå Ïàðêèíñîí)

“Àæëûã õèéæ äóóñãàõàä øààðäàãäàõ õóãàöàà óðòñàõ õýðýýð àæèë òºäèé ÷èíýý íýìýãääýã”. “¯ðýõ öàãòàé õ¿í áîë õàìãèéí çàâã¿é õ¿í” ãýñýí ç¿éð öýöýí ¿ãíýýñ ýíý ¿íýí áîëîõ íü åðºíõèé人 õàðàãäàíà. Çàâòàé áàéäàã àõèìàã íàñíû íýãýí õàòàãòàéãààð æèøýýëýõýä òýðáýýð Âàãíåð Ðåéæèñ-ò ñóóæ áóé ººðèéí çýý îõèíäîî çàõèäàë áè÷èæ èëãýýõ ãýæ á¿õýë ºäðèéã çàðöóóëíà. Èë çàõèäëàà õàéí îëîõ ãýæ 1 öàã, íàéðóóëàí áè÷èõ ãýñýýð áàéòàë íýã öàã 15 ìèíóò, çà òýãýýä çýðãýëäýý ãóäàìæèíä áàéãàà øóóäàíãèéí õàéðöàãò ºíººõºº àâàà÷èæ õèéõýýð ÿâàõäàà íàðíû õààëòàà àâàõ óó? áàéõ óó? ãýæ ýðãýëçñýýð õîðèí ìèíóò àâíà. Èéìýðõ¿¿ ìàÿãàà𠺺ð õ¿íä á¿òýí ºäðèéí íºð èõ õºäºëìºð, ýðãýëçýý, ñýòãýëèéí çîâíèë àâ÷èðñàí àæëûã àæèëñàã, øàðãóó íýãýí åð人 3 ìèíóòàä àìæóóëàõ áºãººä ýöñèéí ¿ð ä¿í íü àäèë áàéíà. ¯íýõýýð èéì àæèë (÷óõàìäàà áè÷èã öààñíû àæèë) íü öàã õóãàöàà øààðäàõäàà ÿíç ÿíç áîëîâ÷ õèéõ àæèë, ò¿¿íèéã õèéæ ã¿éöýòãýñýí õ¿íèé òîî õýìæýýòýé õîîðîíäîî ÿìàð ÷ àâöàëäààã¿é þì óó ýñâýë ìàø áàãà õîëáîî áàéõ íü èëýðõèé õàðàãääàã. Áîäèò ¿éë àæèëëàãàà õèéõã¿é áàéãàà íü çàâòàé áàéãàà ãýñýí ¿ã áèø. Àæèëã¿é áàéíãà ãýäýã íü ÷ ç¿ãýýð ñóóæ áàéãàà ãýñýí ¿ã áèø. Ýíý íü çàðöóóëñàí öàã õóãàöàà áîëîí óã ç¿éëèéí õýð à÷ õîëáîãäîëòîé, ÿðâèãòàéãààñ øóóä õàìààðàí ºñºí íýìýãäýíý. Õýäèéãýýð ýíý íü íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àâ÷ ¿¿íèé ºðãºí óòãà ñàíàà íü ÿëàíãóÿà òºðèéí çàõèðãààíû ñàëáàðûí õóâüä àíõààðàë áàãà òàòàæ èðñýí. Õèéõ àæëûí õýìæýý íýìýãäýõýä òºðèéí àëáàí õààã÷äûí òîî ºñäºã ãýæ óëñ òºð÷èä áîëîí òàòâàð òºëºã÷èä ¿çäýã (çàðèìäàà ýðãýëçýõ áîëîâ÷). Àëáàí õààã÷äûí òîî õýò ºñºõ íü òýäíèé çàðèìûã íü àæèëã¿é çîãñîîõ, ýñâýë á¿ãäýýðýý ìàø áîãèíî öàãààð àæèëëàõàä õ¿ðãýíý ãýæ ø¿¿ìæëýõ äóðòàé õ¿ì¿¿ñ ÷ ¿çýæ áàéëàà. Õàðèí ýíý áîë èòãýë ¿íýìøèë, ýðãýëçýý ñýæèã òýíöâýðò áàéðàà îëîîã¿é àñóóäàë ìýò õàðàãäàæ áàéíà. Àæëûí òîî õýìæýý áîëîí àëáàí õààã÷äûí òîî õýìæýý ººð õîîðîíäîî ÿìàð íýãýí õàìààðàëã¿é áîëîõ íü íýãýíò òîãòîîãäñîí ç¿éë. Àæèëòíû òîîíû íèéò ºñºëò íü Ïàðêèíñîíû õóóëèàð çîõèöóóëàãääàã áºãººä àæèë èõñýõ, áàãàñàõ áîëîí á¿ð àëãà áîëîõòîé àäèë õýëáýëçýæ áàéõ ¸ñòîé. Ïàðêèíñîíû õóóëèéí à÷ õîëáîãäîë íü ºñºëòèéã õÿíàæ áàéäàã õ¿÷èí ç¿éëñèéí çàäëàí øèíæèëãýýí äýýð ñóóðèëæ áàéäàãò îðøèíî. Ñàÿõàí íýýãäñýí ýíýõ¿¿ õóóëèéí áàòàëãàà íü äàãàëäàæ ãàð÷ áóé ñòàòèñòèêèéí íîòîëãîîí äýýð ãîëäóó òóëãóóðëàõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí òîäîðõîéëæ áàéãàà åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà íü ò¿¿íèéã äàãàëäàæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã îíö ñîíèðõîëòîé òàéëáàðëàñàíä îðøèæ áàéãààþì. Äýñ äóãààð ÷ þì óó òóñãàé íýð òîìú¸îã îðõèñíîîð áèä õºäºëãºã÷ 2 õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã ÿëãàí õàðæ ÷àäíà. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã (1) “Àëáàí õààã÷ íü ººðèéí óäèðäëàãàä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã îëøðóóëàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã áîëîõîîñ áóñ ºðñºëäºã÷èéí òîîã íýìýõèéã õ¿ñäýãã¿é” (2) “Àëáàí õààã÷èä áèå áèåäýý õèéõ àæèë áèé áîëãîäîã” ãýõ ìàÿãààð òºëººë¿¿ëýí îäîîãèéí çîðèëãîäîî òîìú¸îëæ áîëîõ þì. (1) äýõ õ¿÷èí ç¿éëèéã îéëãîõûí òóëä “À” ãýõ òºðèéí àëáàí õààã÷èéã òºñººëæ ¿çüå ãýòýë òý𠺺ðèé㺺 õýò èõ à÷ààëàëòàé áàéíà ãýæ ¿çäýã áîëæ ãýå. Ýíý õýò èõ àæèëëàæ áàéãàà íü ¿íýõýýð ÷ þì óó ýñâýë çîõèîìîë þì óó ãýäãèéã ¿ë õàéõðàí õàðèí áèä À-ãèéí áîäîë (õèéðõýë) ººðèéíõ íü àæèëëàõ ÷àäâàð, ýð÷ õ¿÷ áóóðñíààñ øàëòãààëñàí, åðºíõèé人 ýíý íü äóíäàæ íàñíû õ¿ì¿¿ñò ýëáýã òîõèîëääîã ç¿éë ãýäãèéã îéëãîæ àæèãëàí ñóäëàõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ áîäèòîé ýñâýë

õèéìýë õýò à÷ààëëûã ýì÷ëýõ ãóðâàí áîëîìæèò àðãà åðºíõèé人 áàéæ áîëíî. Ýñâýë òýð àæëàà ºã÷, îãöîð÷ áîëíî, ýñâýë õàìò àæèëëàäàã íºõºð Â-ãýýñ àæëàà õóâààæ õèéëöýõèéã àñóóæ áîëíî. Á¿ð ýñâýë ººðèéí óäèðäëàãûí äîð òóñëàã÷ààð, Ñ, D íàðûã ºãºõèéã øààðäàæ ìýäíý. Õýäèéãýýð ò¿¿õýíä èéì òîõèîë àëãà áàéæ áîëîõ ÷ À-ã ãóðàâäàõü õóâèëáàðûã ñîíãîñîí ãýæ ¿çüå. Îãöîðñíîîð ìàíü õ¿í ººðèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõýý àëäàõ áîëíî. ªºðòýéãýý íýã çèíäààíä àæèëëàõ Â-òýé òîõèðîëöñîíîîð óäàëã¿é òýòãýâýðò ãàðàõ W-ãèéí àëáàí òóøààëûã áóëààëäàõ ºðñºëäºã÷ áýëäýíý ãýñýí ¿ã. Òýãýõëýýð À-ä Ñ, D íàðûí çàëóóñûã äîðîî áàéëãàõ íü äýýð. Òýä ò¿¿íèé áàéð ñóóðèéí íºëººã íýìæ, Ñ áîëîí D íàðò àæëûã õî¸ð çýðýãëýëä õóâààæ ºãñíººð õî¸óëàíã íü îéëãîõ öîðûí ãàíö õ¿í áàéõ ãàâúÿàòàé áîëíî. Ñ, D íàð õàìò àæèë ã¿éöýòãýõ íü ÷óõàë áàéñàí áºãººä ¿¿íèéã ñàëãàæ áîëîõã¿é þì. Ñ-òýé ãàíöààðàíòàé íü òîõèðîëöîõ áàðàã áîëîìæã¿é ç¿éë. ßàãààä ãýâýë Ñ íü À-òàé àæëàà õóâààæ õèéõýýñ ýõíèé Â-ãèéí àäèë øàëòãààíàà𠺺𺺠òàòãàëçàæ ìýäíý, õàðèí Ñ öîðûí ãàíö áîëîìæèò À-ãèéí çàëãàìæëàã÷ áàéâàë ººðºº àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. Äîîä øàòíû õ¿ì¿¿ñýý áóñäûíõàà òóøààë àõèõààñ àéõ áàéäàëòàé áàéëãàõ ¸ñòîé. Õýçýý íýã öàãò Ñ õýò èõ à÷ààëàëòàé áàéíà ãýæ ãîìäîëëîõ ¿åä (ýíý íü çàéëøã¿é) À íü Ñ-ã õî¸ð òóñëàã÷ àâ ãýæ çºâëºõ áîëíî. Àäèëõàí áàéäàëä áàéãàà D-ã äàõèí õî¸ð òóñëàõ àâàõûã çºâøººðñíººð À äîòîîäûí çºð÷èë çºðºë人íèéã ýöýñ áîëãîæ ÷àäíà. Á, F, G áîëîí H íàðûã øèíýýð àæèëä àâñíààð À-ãèéí òóøààë àõèõ íü çàéëøã¿é þì. Îäîî ºìíº íü íýã õ¿íèé õèéæ áàéñíûã äîëóóëàà õèéõ íü. Òýãýõëýýð ýíä õî¸ð äàõü õ¿÷èí ç¿éë (2) ¿éë÷èëæ ýõëýíý. Äîëóóëàà õàíãàëòòàé õèéõ àæèëòàé áàéõûí òóëä À ºìíºõººñºº á¿ð èë¿¿ à÷ààëàëòàé àæèëëàõ áîëíî. Èðæ áóé àëèâàà áè÷èã áàðèìò òýäíèéã á¿ãäèéã íü òîéð÷ ýðãýëäýõ áîëíî. Àëáàí õààã÷ Å íü ýíý íü F-í õàðèóöàõ õ¿ðýýíèé ç¿éë ãýæ øèéäíý. F íü Ñ-ä íîîðîãëîæ õàðèóëò áýëäýíý. Ñ áîëîõîîð D-ýýñ àñóóæ çºâëºãºº àâàõààñ ºìíº ñàéòàð çàñâàðëàíà. D íü àæèë õýðãèéí õóâüä G-ãýýñ àñóóíà. Õàðèí G ýíý öýãèéã îðõèæ ÷ºëººãººð ÿâàõäàà áàðèìòûã Í-ä ãàðäóóëíà. Í áàðèìòûã íîîðîãëîæ ïðîòîêîëäîîä D-ýýð ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæ, Ñ-ä áóöààæ ºãíº. Ñ íü ººðèéí íîîðãîî ñàéæðóóëàí ¸ñ÷ëîí çàññàíààð À-ãèéí ºìíº øèíý òºðõºíä îðñîí áàðèìò õýâòýõ áîëíî. À þó õèéõ âý? Ò¿¿íä óã ìàòåðèàëûã óíøèëã¿é ãàðûí ¿ñýã çóðàõã¿é áàéõ õàíãàëòòàé ººð øàëòàã, ººð àæèë áàéãàà. Èðýõ æèë W-ãèéí àæèëä î÷èõîî ìýäýæ áàéãàà òóë ººðèéíõºº çàëãàìæëàã÷ààð Ñ, D õî¸ðûí õýíèéã ¿ëäýýõýý øèéäíý. ̺í G-ä ÿìàð ÷ áàéñàí ÷ºëººãººð ÿâàõ ýñýõýä íü çºâøººðºë ºãíº. Òýð áàñ Í ýð¿¿ë ìýíä ìóó áàéãàà òóë îðíû õ¿íèéã îëîõîä ñàíàà òàâèõ õýðýãòýé. Òýð ñàÿõíààñ çàðèìäàà íýëýýä öîíõèé÷èõñîí õàðàãäñàí ººðèéí ºâ÷íººñºº þì óó á¿¿ ìýä. Ò¿¿í÷ëýí õóðàëòàé áàéõ ¿åä F-èéí öàëèíã ÿàæ íýìýãä¿¿ëýõ, Å-ãèéí äààòãàëûí ÿàì ðóó øèëæèõ øèëæèëò áàéíà. À áàñ D-ã áè÷ýý÷ õ¿¿õýíòýé ñýòãýëòýé áîëæ ãýðëýñíèéã, G áîëîí F íàð ÿðèàíû áàé áîëæ áàéãààã ñîíñîíî. À íü Ñ-ã ººðèéí òºñ뺺 õàìò õèéå ãýæ ÿòãàæ ÷àäíà. Ãýâ÷ À óõàìñàðòàé õ¿í áîëîõîîð òýãýõã¿é. ªºðèéí íºõðèéí ººðñºä人 áîëîí ººðò íü ó÷ðóóëñàí àñóóäëóóä àëáàí õààã÷äûíõ íü áàéõ ýñýõèéã øèéäýõ àñóóäàë áýðõøýýë íü ò¿¿íèéã ººðèéí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ çàéëóóëæ ÷àäàõã¿é. Òýðáýýð òºñëèéã äóóñòàë íü àíõààðàëòàé óíøààä Ñ áà Í íàðûí íýìñýí ãÿë öàë ç¿éëñèéã äàðæ, àíõ (ààø ìóóòàé áàéæ áîëîõ) F-èéí õèéæ áàéñíààð ñýðãýýæ ìàãàäã¿é. Çàëóó÷óóä õýëíèé ìýäëýãýýð ìóó òóë òýð àíãëè õýëíèé ä¿ðìèéí äàãóó ýöýñëýí çàñààä ººðèéí áè÷èõ ¸ñòîé õàðèóãàà åð人ñºº Ñ-ãýýñ Í õ¿ðòëýõ àæèëòíóóä òºðººã¿é áàéñàí þì øèã ë áè÷èæ òààðàà. Õè÷íýýí îëîí õ¿í õè÷íýýí óäààí õèéñýí ÷ ¿ð ä¿í íü ãàíö ë áàéíà. Ãàíö íü ÷ ãýñýí çàëõóó áèø. Á¿ãä ë ººð ººðèéíõèéãýý ñàéí õèéöãýýñýí. À-ã îðîé êîíòîðîîñîî ãàðàõààñ ºìíº á¿õ þì õèéãäýýä, ýðãýæ ººðèéí çàìäàà îðñîí áàéíà. ¯äøèéí á¿ðèéãýýð õàìãèéí ñ¿¿ëä óíòàð÷ áàéãàà ãýðýë òºðèéí çàñàã çàõèðãààíû àæëûí íºð õºäºëìºðèéí íýã ºäðèéí òºãñãºëèéã çàðëàæ

áóé õýðýã. Àæëààñ õàìãèéí ñ¿¿ëä ãàðàãñäûí äóíä À ìààíü ìºðºº óíæóóëàí àæëûí àìæèëòûíõ íü òîðãóóëü ìýò áóóðàë ¿ñòýéãýý ÿðâàéñõèéæ ãàð÷ èðíý. Ýäãýýð àæëûí òóõàé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ä¿ðñëýëýýñ óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû îþóòàí íü òºðèéí çàõèðãàà íü èõ ÷ áàé áàãà ÷ áàé çààâàë ºñºí íýìýãäýõ þì áàéíà ãýäãèéã îéëãîíî. À-ãèéí àëáàí òóø,ààëä òîìèëîãäñîí áîëîí Í-èéí òýòãýâýðò ãàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õóãàöààíû õîîðîíä þó áîëîõ òàëààð ýíä ÿìàð ÷ þì õýëýãäýýã¿é áàéãàà õýäèé ÷ ìàø èõ ñòàòèñòèêèéí íîòîëãîî áàðèìò öóãëóóëæ, ä¿ãíýëò õèéõ çàìààð Ïàðêèíñîíû õóóëèéã áàòàëæ ãàðãàñàí àæýý. Ýíä íàðèéâ÷èëñàí àíàëèç õèéõ çàé áàéõã¿é ÷ óíøèã÷èä Áðèòàíèéí òýíãèñèéí öýðãèéí òîîöîî ñîíèðõîëòîé áàéõ áîëîâ óó? ¯¿íèéã ñîíãîõ áîëñîí øàëòãààí íü Àäìèðàëûí ¿éë àæèëëàãàà èõýýõýí õàðèóöëàãàòàéãààñ ãàäíà õýìæèæ òîîöîîëîõîä õóäàëäààíû ñàëáàðûã áîäâîë àðàé õÿëáàð áàéäàã þì áàéíà. Àñóóëò áîë ýíãèéí, äýñ äóãààð, æèí, áàãòààìæèéí òóõàé ýíä áàéäàã ë õýäýí áàðèìò ºãºãäýõ¿¿í áàéíà. Òýíãèñèéí ôëîòûí õ¿÷èí 1914 îíä 146000 öýðýã ýð÷¿¿ä, 3249 áîîìòûí àëáàí õààã÷, àæèëòàí, çàñâàðûí ãàçðûí 57000 àæèë÷äààñ á¿ðäýæ áàéâ. 1928 îíä öýðýã ýð÷¿¿ä 100000, àæèë÷èä 62439 áîëñîí áàéõàä àëáàí õààã÷èä, êîíòîðûí àæèëòàí íàðûí òîî 4558 áîëæýý. Óñàí îíãîöóóä 20 øèðõýã áóþó 1914 îíä 62 áàéñàíòàé õàðüöóóëàõàä º÷¿¿õýí õýñýã íü áîëñîí áàéâ. Òýãýõýä ýíý õóãàöààíä äýýä òóøààëûí àëáàí õààã÷èä 2000-ààñ 3569 áîëæ ºññºí íü “Õóóðàé ãàçðûí ñ¿ð æàâõëàíò ôëîò” õýìýýí íýðëýãäýõýä õ¿ð÷ýý. Ýäãýýð òîîã íýãä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî.

Õ¿ñíýãò 1. Àäìèðàëûí ñòàòèñòèê

Æèë Óñàí

îíãîöíóóäûí òîî

Íèéò àëáàí õààã÷èä (óñàí

öýðã¿¿ä)

Áîîìòûí àæèë÷èä

Áîîìòûí àëáàí

õààã÷èä áà êîíòîðûí

àæèë÷äûí òîî

Àäìèðàëûí (äýýä) àëáàí õààã÷äûí òîî

1914 62 146000 57000 3249 2000 1928 20 100000 62439 4558 3569

ºñºëò áà áóóðàëò -67.24 õóâü -31.5 õóâü +9.54 õóâü +40.28 õóâü +78.45 õóâü

Áàéëäàõ õ¿÷èí áîëîí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí õàðüöààã òºâëºð¿¿ëñýí öàãààñ ø¿¿ìæëýë ÷àíãàð÷ ýõýëñýí. Õàðèí ýíý õàðüöóóëàëò íü îäîîãèéí çîðèëò áèø. Òýìäýãëýõ ¸ñòîé ç¿éë ìààíü àëáàí õààã÷äûí òîîíû ºñºëò íü (2000-ààñ 3569 õ¿ðòýë) òýäíèé õèéõ àæèëòàé õàìààðàëã¿éã òîãòîîõ ¸ñòîé. Ýíý õóãàöààíä îðëîãûí õýìæýý öýðãèéí õóâüä 1/3-ýýð; îíãîöíû òîî 2/3-îîð òóñ òóñ áóóðñàí. 1922 îíîîñ ºìíº òýíãèñèéí öýðãèéí õ¿÷èí ºñºõ ãîðüäëîãîòîé áàéñàí ÷ Âàøèíãòîíû òýíãèñèéí öýðãèéí ãýðýýãýýð òóõàéí îíä óñàí îíãîö áîëîí áóñàä òîîíä õÿçãààð òîãòîîñîí. Ýíä áàéãààãààð 14 æèëä 78 õóâü ºññºí íü æèëä äóíäæààð 5.6 õóâü ºñºëò õàðàãäàæ áàéíà. Äýýä àëáàí òóøààëòíû òîî èíãýæ òîãòâîðòîé íýìýãäñýí íü áèäíèé àíõààðàëäàà àâ÷ ¿çýõ ç¿éë ìºí. Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí òîîíû ýíý ºñºëò íü òààìàãëàæ áàéñíààð èíãýæ ºñºõ ¿¿ ýñâýë ÿìàð íýã õóóëèàð çîõèöóóëàãäàõ óó? Öýðãèéí òåõíèêèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë ìàãàäã¿é ¿¿íèéã øààðäñàí áàéæ ìýäíý. Íèñäýã òåõíèê õýðýãëýñíýýð ýíý æèãòýé áàéäàë óäààí ¿ðãýëæèëñýíã¿é. Öàõèëãààí òºõººðºìæ¿¿ä óëàì ñàéæèð÷ ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí. Øóìáàäàã çàâüíóóä õýðýãëýãäýæ ýõýëñýí. Èíæåíåð, îôèöåðóóä õ¿íèé ýðõ, õ¿íëýã õàðüöààã ýðõýìëýäýã áîëñîí. Õºãæèë äýâøèëòýé öóã áèä àãóóëàõûí íÿðàâò þì ýìõýòãýõ ñàéæðóóëñàí òîíîã òºõººðºìæ èðíý ãýæ íàéäàõàà áîëüñîí. Áèä öàëèíãèéí öýñýíä çóðàã òºñºë çîõèîã÷ äèçàéíåð, òåõíèêèéí áîëîí øèíæëýõ óõààíû àæèëòàí ãýñýí íýðñ õàðààä ãàéõàõàà áîëüñîí. Õàðèí öàãààí çàõòíóóäûí òîî 80 õóâü ºññºí áàéõàä áîîìòûí

àëáàí õààã÷äûí òîî äºíãºæ 40 õóâü ºññºí õàðàãäàæ áàéíà. Ïîðòñìîóò1-ä íýã ìàñòåð þì óó öàõèëãààíû èíæåíåð øèíýýð àæèëä îðîõîä ×àðèíã Ãðîññò2-ò 2 àëáàí õààã÷ íýìýãäýíý ãýñýí ¿ã. Ýíäýýñ òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí òîî áàðàã 2 äàõèí ºñºõºä æèíõýíý õýðýãëýãäýõ õ¿÷èí (äàëàé÷èä) ìààíü 31.5 õóâü áóóðñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. Õýäèéãýýð ñ¿¿ë÷èéí ýíý õàðüöóóëàëò õàìààðàëã¿é ÷ ýíý íü ñòàòèñòèêèéí ¿¿äíýýñ èéíõ¿¿ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíä íýã ñîíèðõîëòîé ç¿éë àæèãëàãäñàí íü äýýä àëáàí õààã÷äûí òîî 1935 îíä 8118 áàéñíàà 1954 îíä 33788 áîëæ ºññºí áàéíà. Õàðèí Êîëîíèéí îôèññèéí (ÿàì) àëáàí õààã÷äûí ¿ç¿¿ëýëò àðàé äýýð áàéíà. Àäìèðàëûí ñòàòèñòèê ÿíç ÿíçûí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàõ òóë ýíý æèëèéã äàðààãèéíõòàé íü õàðüöóóëàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Êîëîíèéí îôèññ (ÿàì) áîë öýâýð çàõèðãàà òàëààñàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Äîîð õàìààðàëòàé ñòàòèñòèêèéã õàðóóëàâ.

1935 1939 1943 1947 1954 372 450 817 1139 1661

Ýíý õàðèí æèëèéí äîòîð óäèðäëàãûí õàðèóöëàãà õýðõýí ºñºí íýìýãäñýíèéã áèä àæèãëàõ ¸ñòîé. 1935-ààñ 1939 îíä Êîëîíèéí ãàçàð íóòàã áîëîí õ¿í àì ººð÷ëºã人ã¿é. 1943 îíîîñ òýð ãàçàð íóòàã ìààíü áàãàñ÷ ýõýëñýí íü òîäîðõîé ãàçàð íóòàã äàéñíû ãàðò áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Êîëîíèä 1947 îíîîñ ºñ÷ ýõýëñýí àâ÷ æèëýýñ æèëä êîëîíè íóòãóóä ººðèéí òóñãààð òîãòíîëîî îëæ, çàðëàæ ýõýëñýí. Ýíý íü óãòàà íýãäñýí õààíò óëñûí çàñàã çàõèðãààíä òóñãàëàà îëîõ ¸ñòîé áàéñàí ÷ òîî áîëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îëîí øàò äàìæëàãà çàéëøã¿é ºññºíèé㠺㿿ëæ áàéíà. Ýäãýýð ºñºëò íü (Empire) õààíò óëñ îðøèí áàéãàà ýñýõ, ò¿¿íèé õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààðàí íýìýãäýæ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà. ªñºëòèéí õóâü ãýæ þó þì áý? Áèä äýëõèéí II äàéíû ¿åä óäèðäëàãûí õàðèóöëàãà áóóðñàíòàé äàãàëäàæ ºññºí àëáàí õààã÷èéí òîî îãöîì ºñºëòèéã ýíý çîðèëãîäîî àøèãëàõã¿é. Áèä çºâõºí òàéâàí öàãò áóþó 1935-1939 îíä ºññºí 5.24 õóâü, 1947-1954 îíä ºññºí 6.55 õóâü ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýå. Ýäãýýðèéí äóíäàæ ºñºëò æèëèéí 5.89 õóâü áàéãàà íü Àäìèðàëûí àëáàí õààã÷äûí ºñºëò 1914-1928 îíä ºññºíòýé áàðàã àäèë áàéíà. Èéìýðõ¿¿ àæèëä èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí àíàëèç õèéõ øààðäëàãàã¿é þì. Ýíäýýñ àëáàí õààã÷èéí àæèëä òîìèëñíîîñ õîéø õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì äàõèí õî¸ð ÷ þì óó ò¿¿íýýñ îëîí òóñëàõ òîìèëîõ áîëäîã íü îéëãîãäîæ áàéãàà áèç. Àëáàí õààã÷äûí òîîãîîð öýâýð ìàòåìàòèê ¿éëäýë õèéõýä äóíäàæ ºñºëò æèëèéí 5.75 õóâü áîëæ áàéíà. Ýíý ôëîò áîë Ïàðêèíñîíû õóóëèàð òîãòîîãäñîí ç¿éë áà ¿¿íèéã ìàòåìàòèê õýëáýðò îðóóëáàë: Äàéíû ¿åýñ áóñàä ¿åä òºðèéí çàõèðãàà, ò¿¿íèé àëáàí õààã÷èä íü äàðààõ òîìú¸îãîîð ºñºõ áîëíî.

2 êm + L N

X = ¯¿íýýñ: Ê – äýâøèõèéã ýðìýëçýæ áóé óäèðäëàãàí äîð áóé àëáàí õààã÷èä L – òóøààëä òîìèëîãäñîí íàñ áîëîí òýòãýâýðò ãàðàõ íàñíû çºð¿¿ Ì – àñóóäëûã øèéäýõýä çàõèðãààíû çàðöóóëñàí õ¿í – öàãèéí òîî N – çàõèðãààíû èäýâõèòýé íýãæèéí òîî Õ – øèíýýð øààðäàãäàõ àæèëòíû òîî (æèë áîëãîí) Ìàòåìàòèê÷èä ìýäýýæ ºñºëòèéí õóâèéã ÿàæ ãàðãàõûã ìýäíý. Õ-ã 100-ð ¿ðæ¿¿ëæ ºìíºõ æèëèéíõýä íü õóâààñíààð äàðààõ ìàÿãààð

1 Ïîðòñìîóò íü äàëàéí ýðãèéí áîîìò 2 ×àðèíã Ãðîññò íü óäèðäàõ ãàçàð

100 (2 km + L) yn

%

Ýíä ó áîë àíõíû àëáàí õààã÷äûí òîî áîëíî. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò áîë ÿìàð ÷ àæèë õèéãäñýí áàé, àëü ÷ õóâèëáàðààð 5.1-ãààñ 6.56 õóâü õîîðîíä áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãàðãàëãààã ãàðãàõàä õýðýãëýñýí ãîë çàð÷ìóóä áîëîí ýíýõ¿¿ õóóëü íü óëñ òºðèéí ÿìàð íýã ¿íýëýìæ ¿ã¿é þì. Õýí ¿¿íèéã ¿íýõýýð ÷óõàë ãýæ ¿çíý ò¿¿íä ººðèéí ñàíàëàà õýðýãæ¿¿ëýõýä íü õýðýãëýãäýíý. Õýí ¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýíä ýðãýëäýíý ººð ÿìàð ÷ ïðîòîêîë óíøñàí áàñ ë àäèë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. (õ¿ëýýí çºâøººðíº) Òºðèéí çàñàã çàõèðãàà áîëîí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí õîîðîíä ÿìàð íýã òîîí õàðüöàà áàéíà ãýæ ¿çýõ íü öàãààñ ýðòýäñýí îðîëäëîãî þì. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ºãºãäñºí îðîí íóòàãò õýäýí æèëèéí äàðàà ÿìàð õàðüöààòàé áîëîõûã ìàãàäëàí òîãòîîõîä õýðýãëýæ áîëíî. Õàðèí ¿¿íèéã äàãàëäàæ ãàðàõ ¿ð ä¿í íü áàñ ë óëñ òºðèéí ÿìàð ÷ ¿íý öýíýã¿é áàéõ áîëíî. Ýöýñò íü õýëýõýä Ïàðêèíñîíû õóóëü íü öýâýð øèíæëýõ óõààíû íýýëò áîëõîîñ óëñ òºðèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í áèø. Ýíý áîë õîãèéí óðãàìàë òàñàëäàã óðãàìàë ñóäëàà÷èéí àæèë áèø áºãººä çºâõºí àëèâàà ºñºëòèéã õýð õóðäàöòàé áàéõûã áèäýíä õýëæ ºã÷ áàéãàà íü õàíãàëòòàé þì.