NAZIMTEKTAŞ

PARGALIİBRAHİM

PARGALIİBRAHİMÇatıKitapları/PargalıİbrahimNazımTektaşwww.kitapart.comÇATIKİTAPLARIKlodfarerCd.DostlukYurduSk.4/1Cağaloğlu/İstanbul02125187987Faks:02125187986E-Posta:info@kitapart.cominfo@catiyayincilik.com.tr

PARGALIİBRAHİMGiriş

İbretlerledolubirhayatıvarPargalı’nın.OsmanlıDevleti’ndeyükselmeninsırrıadetaondavücutbulmuş gibidir. Mevlana’nın insanlığa bir çağrısı olarak dünyada duymayanın kalmadığı sözlerincanlı misalidir, Pargalı İbrahim. Kadın ve erkek olarak başka örnekler de var Osmanlı’nındokunduğu balçığı altın yaptığına dair. Fakat bunun zirvesi birkaç kişi ve bunların, erkeklerarasındakibirincisi,anılanşahıstır.

Cins bir tay gibi çıkıp sahneye, devamlı şampiyonluğa koşan, engelleri gözü kapalı aşan, lâkinnefesleneceğiyeridahibilmeyenbirküheylandırPargalı.Önceleri‘Frenkİbrahim’diyehitapedilirdimilliyetinden dolayı, bilahare ‘Makbul’ sonra, Yavuz Sultan Selim’in kızı Hatice Sultan’la evliliğidolayısıyla‘Damat’ünvanıylaanıldı.Bu,zirvelerinkarakteriçözülemeyenmeşhuradamınihayetinde‘Maktul’oldu,bununsebebidesadecekendisidir.Toprağımızaneredengeldiğiyleilgili,yabancıbirbitkininkinebenzeyenhikâyesivarİbrahim’in.

İlkgöründüğügünlere,bilhassadaondanöncesinedairbinparçaolanbilgilerinbireindirilmesineve onun ışığında İbrahim’in tanınmasına çalışılacak. Bazı bilinmezler gelecek çeşitli renklerebürünmüş olarak, onları da bir şekil ve bir renk hâline getirmekmuradımız olacak.Devletimizdeüstlendiğivazifeler,ovazifelerdegösterdiğibaşarılarvebaşarısızlıklarpekmühim.İmparatorlukta,konumuylailgiliişleriyürütüşündekifarklıusulvekendisinebiçtiğirol,hayretletakipedilecek.İlkgöründüğügündenitibarenPargalıbirRumçocuğununhikâyesinebaşlıyoruz:

Meçhulünİzleri

İbrahim’inTürkiyemacerasınınbaşlangıcı,birazdazorlamaanlatımlarlaanlatılır.Kesinbilgininayırtedilmesimümkünolmadığından,zayıfgörünenbirrivayetleyoluaçmayaçalışacağız:

İkinci Bâyezid zamanında, Bosna Beyler-beyi İskender Paşa, esir olarak ele geçirip, KefeSancakbeyliğindebulunanŞehzadeSüleyman’ahediyeetmiş,ikisiberaberbüyümüşler.[1]Büyükbirihtimalle bu görüş doğru değil, tarihi vakalar ve şahıslarla örtüşmüyor. İskender Paşa’nın BosnaBeylerbeyiliği ve bahse konu akını 1500’den evvel, Şehzade Süleyman’ın Kefe Sancakbeyliği1509’da başlıyor. İlk adını bilmediğimiz, baştan itibaren İbrahim diye anacağımız çocuk esiralındığında ‘altı yaşındaydı’ denir, o tarihte Süleymanon beş yaşındaydı. İkisi arasında bir iki yaşolduğutespitedildiğinegöre,buanlatılangerçekdeğil.

Daha inandırıcı gelen ikinci rivayete göre: Türk gemicileri, Parga gemicilerinden birinin küçükoğlunukaçırıp,Manisalıdulbirkadınasatmışlar.VenedikElçisiPietroZen,27Haziran1523tarihliraporundaböyleanlatıyor.

“İbrahimPaşa’nınhayathikâyesi,Batılılarınmasallardarastladıklarımeçhulhikâyelergibibasitbirolaydı. İbrahim Paşa Adriyatik’in Dalmaçya kıyılarında fakir bir İtalyan balıkçısının oğlu olarakParga kasabasında dünyaya gelmişti. Güney Anadolulu Türk korsanları tarafından tutsak edilenİbrahim,İzmir ’egetirilerekManisa’dabağları,bahçeleriolanzenginvedulbirkadınasatıldı.

Çocuğun güzelliği ve zekâsı dul hanımın gururunu okşadığından, eğitimi için elinden geleniesirgemedi. Manisa’nın en meşhur bilginlerine başvurarak İbrahim’e Kur ’an-ı Kerim’i, yabancıdilleri,güzelkonuşmasanatını,şiirivemusikiyiöğrettirdi.Oğlanıgününbirindeevlâtedinmeyiveya

belki de iyi yetişmesinden istifade ederek pahalı satmayı düşündüğünden, devamlı olarak güzelgiyinmesiniteminederdi.Herzamançocuğuntabiattanveeğitimdeneldeettiğikabiliyetlerianlatırdı.Gittiğiyerlerdearkasındagençköleyigötürür,böyleceyakışıklılığınıherkesingörmesinisağlardı.Gerekerkekler,gerekkadınlarbuköleyiohanımdankıskanırlardı.”(Lamartin,3.c.736.s.)

“İbrahim Paşa, Parga’da daha sonra bu bölgede bir sancağa yönetici olan fakir bir Hıristiyanköylüsünün oğlu idi.Köle olarak -Ayamavra’nın fethi sırasında esir alınmıştı- Sultan Süleyman’labirlikteManisa’dabüyümüşve tıpkıHürremSultangibi incevezekibiryapıya sahipolduğu için,hükümdarınsadecegüveninideğil,dostluğunudakazandı.Güzelkonuşmayıbiliyorvebüyüksavaşkahramanlarınınhayatlarını inceliyordu.Aynızamandacoğrafya, felsefevehukukla ilgileniyordu.”[2]

AyamavraAdası,FatihSultanMehmetzamanındafethedilmişti;İbrahim’inesiralındığıyeradındayanlışlıkyapılmıştır.

ŞansTesadüfü

ŞehzadeSüleyman, şanlıSultanSelim’in tekoğluolarakpadişahlık talimiyapıyor,1513’tenberiSaruhanSancakbeyi olarakManisa’da bulunuyordu.Burası o zaman itibariyle pek huzurlu bir yerdeğil.Selim-Bâyezid,sonraSelim-kardeşleriuzunsürebirbirleriyleuğraştılar,asayişsarsılmıştıbazıyerlerde. İşte o hengâmede eşkıyalık, haydutluk almış yürümüş Manisa’da. Yirmi yaşlarındakiŞehzadebunalıyorvaziyetindüzensizliğinden,babasındangenişyetkiistiyorvealıyor.[3]

Babasının verdiği adı öğrenemediğimiz,Manisalı kadının İbrahimdediği çocuk delikanlı olmuş,görünüşü ve maharetleriyle dillere destan bir hayat sürüyordu. Köle değil de sanki padişahın tekşehzadesi,neşeliveoldukçaşen tabiatlı.Canınınçektiğiniyapıyor.Havanın iyiolduğubazıgünler,ormanınseringölgelerindekemanınadilverip, tabiatana’yamüzikziyafetiçekiyor,bundanaldığıhazsonsuz.

Şehzade Süleyman, düzensizliğin hüküm sürdüğü günlerden, yaşanan gailelerden bıkmış,etrafındakilerin alışılmış saygı gösterilerinden usanmıştı. Ormanlık alana canını dar atan, birazavlanmak ve kafasındaki sıkıcı düşünceleri dağıtmak isteyen Şehzade neyle karşılaşacağındanhabersiz.

Ormanın kuytuluğunda, hafif hışırtılarına kulak kabarttığı yeşilliklere dalıp keyfince dinlenenSüleyman, bu hâliyle gönlünü ferahlatırken, duyduğu keman sesiyle sarsıldı. Sanki bu ses cansıztellerden değil de o tellere konmuş bülbüllerden geliyordu. Ama şu farla ki dertli bülbül değildişakıyan,yanıkbirsesfakathuzurverici.

İşte bu yanıklığın şakraklıkla iç içe girdiği efsunlu melodiler, Köle İbrahim ile ŞehzadeSüleyman’ınkaderlerini,çözülmesizor,sağlambirdüğümlebirbirinebağlayacaktı.

ŞehzadeSüleymanonbeş,onsekizyaşarası,Köleİbrahim’indeondançokazbüyükyahutküçükolduğu sanılıyor ki emsal dahi sayılabiliyorlar. İbrahim’in yüzünden huzur akıyor, Süleyman’ınyüzünde, yaşadığı olayların yamadığı hüzün var. Aslında tersi yakışırdı ise de durum bu. Ancak,Süleyman’laİbrahimbirarayagelincehüzünlehuzurundengesisağlanıyor.

Talih’inGülerYüzü

ŞehzadeSüleymanimkânlarınazamisinesahipolsada,İbrahim’itanıdıktansonrabirşeylerineksikolduğunu fark etti. Dinden-imandan, tarihten, edebiyattan, musikiden ve bazen de boş şeylerden

bahsedilmeliydi günlük hayatta.Ne de olsa istikbalin padişahıydı ŞehzadeSüleyman, devlet büyük,yüküağır, işizor.Lalasıvehocaları iyibirpadişaholarakyetişmesinegayretederlerken, ruhununaçlıkçektiğibaşkaduygularınıhesapedemiyorlardı,belkikendisidefarkındadeğildibunun.Pargalıİbrahim yeni bir pencere açtı Şehzade Süleyman’ın ufkunda, hatırını, gücünü kullanıp arada birgörüşmeyidaimiyeçevirmekiçinKöleİbrahim’i,sahibesibulunup,yetişmesindebüyükpayıbulunandulkadındanistedi.

Nedenebilirkiböylebirteklife?Dulvemuhtemelenyaşlıdaolankadın,İbrahim’indahamutlubirortama kavuşacağını, ayrıca istikbalinin daha da iyi olacağını düşündüğü için, tereddütsüz “olur,”dedi.

Şehzade Süleyman ile Köle İbrahim’in, ecel ayırana kadar birbirinden kopmayacakları bubağlanmanın yılını, ayını, gününü bilmiyor ve de önemsemiyoruz. Pargalı gemicinin esir alınmış,köle edilmiş oğlu, padişahın oğluyla arkadaş olma şerefine kavuşturuldu.Bundan sonra hiç kimseonakölediyemeyecek,Şehzade’ye saygıgöstermekmecburiyetindeolanlar, onada saygılı olacak.Kölelikten azat edilmiş, arkadaşlık zinciriyle bağlanmıştır,ManisaSarayı’ndaŞehzade ile yarenlikedebilenbirdosttur eskiköle İbrahim.Hernekadar idiyseönlerindeki zaman,bunugünlerinigünederekdeğerlendirdiler. İbrahim, şen tavrıyla,musiki ziyafeti, tatlı ve bilgi kokanderin sohbetiyleŞehzade’ninyüzünügüldürürken,zekidavranışlarıyladagüvenveriyordu.Dostvearkadaşoldular,zamanakıpgitti.

İbrahim,PadişahSarayında

Yavuz Sultan Selim, çok hızlı yaşadı, onlarca yılın zor kaldıracağı mücadeleleri sekiz seneyesığdırmıştı, 22 Eylül 1520’de ecele teslim oldu. Osmanlı cihan tahtının rakipsiz adayı ŞehzadeSüleyman’ı bekleyen İstanbul’a, iki arkadaş beraberce geldiler. Süleyman, dünyanın en büyük veitibarlı devletinin padişahı, İbrahim onun en yakını, can dostu. Tabiatıyla aynımerdivenin değişikbasamaklarında bulunacaklar, en üstteki aşağıdakini, kuralları da zorlamak suretiyle en yakınınaçekip çıkaracak. İşte Pargalı İbrahim’in,Allah vergisi özelliklerini kendi gayretiyle zenginleştirip,ikbalmerdiveninekuruluptırmanışageçeceğigünlerbaşlıyor.

Kabiliyeti beyninde, hırsı yüreğinde olan İbrahim’in birden zıplatılması akıl kârı olmadığı için,saray’da küçük bir memuriyetle -Hasoda başılıkla- göreve başlatıldı. İşte o küçük memuriyetinmahiyeti:

“Enderun’un birinci ve en mühim teşekküllerinden biri olan has odanın başına verilen addır.Hasodabaşıaynızamandaerkân-ıhavas-ıcüvanıdenilenağalarındabüyüklerindendi.(…)

Hasoda başı merasimlerde padişahın elbisesini giydirmek ve soydurmaklamuvazzaftı. (vazifeli)Padişahnereyegiderseodaberabergiderdi.Hasodabaşınatavaşı(hadım)denilenAkağalardantayinolunanlar bulunduğu gibi enderundan yetişmiş iç oğlanlarından tayin olanlar da vardı. On altıncıasırdaHasodabaşınınyevmiyesialtmışakçeidi.(…)

HasodabaşınınderecesiKapıAğasıpayesiisedeKapıAğasıkendisindenevvelgelirdi.Padişah’ındörtmühründenbiriHasodabaşıdabulunurdu.”(TarihDeyimleriveTerimleri)

1521’deKapıAğasıoldu.EsasenlafıngelişiküçükbirgörevdeniyorFrenkİbrahim’ingetirildiğiyerlere, hedeflenen yerin yanında küçük. Kapı Ağa’lığı, Saray’da birçok önemli memuriyetlerdebulunanlarınamirihükmündebirmakamdır.

OzamanlariçinsözkonusuolmayanbirtabirkullanacağızşimdiPadişahSüleymanveKapıAğası

İbrahim’e dair: Tabiatın tabii şartlarda yetiştirmesine sabır gösterilmeyip, hormon aşılananmeyveyerine konuyor İbrahim Ağa, bunu yapan da Sultan Süleyman. İnsan ruhiyatından anlamaz mıydıPadişah,yoksakendicömertliğinimigemleyemezdi,gönlünüaçtığıgibihazinesinidemüsrifanebirihtiyatsızlıklaaçtıFrenkİbrahim’e.

Sankikardeşler,mirastaaslanpayınıkendialmış,diğerinefazlabirşeykalmamışgibidavranıyorPadişah.KendisimuhteşemTopkapıSaray’ındaotururken,İbrahim’edebirkonakyapımınabaşlandı,parası‘harc-ihasene’den,yanidevletkasasından.

Kıskançlık kıvılcımları bazı yüreklerde yer etmişti aşırı sevgi gösterilerinden dolayı, iş konakhediyeedilmesinekadargelince,kıvılcımlaralevoldu.

Aralarında ne kadar zaman farkı olduğu belli değil, lâkin bütün açıklığıyla bilinen bir şey var.Bilinen adı Alexandra Lisowska olup, Avrupalıların Roxolana, bizim Hürrem Sultan olaraktanıdığımızkadınlaPargalıİbrahim,birbiriyledüşmangibidirler.İbrahim’ekarşıSultanSüleyman’ınherbağışı,Hürrem’inİbrahim’ebeslediğiöfkeduvarınıyükseltenbirkalıntuğlaolacak,bundanenderinüzüntüyüyaşayacakolandapadişahtır.

HiçbirşeynormaldeğildiPargalıİbrahim’leilgiliolarak,nePadişah’ınsergilediğicömertlik,neHürrem’in duyduğu kıskançlık. Fakat ayan beyan görünen o ki, alışılmışın fersahlarca uzağındabulunuluyor,bunundaencamıkorkutucu.

Şu, dünkü köle İbrahim’e bakın; kısacık bir zaman içinde nelere malik oluyor? 1520 senesininsonuna doğru padişah olan Sultan Süleyman’ın ona verdiği öneme bakın ki, Belgrad Seferi’neçıkılmış,busıradabile‘İbrahimAğaHazretleri’nineviinşaatıylaalâkadarolunuyor.Ağa,Padişah’laberaber seferde. 1521 geçip, 1522 senesi geliyor,Haziran’daRodosSeferi’ne gidilirken deSultanSüleyman’laPargalı İbrahimyanyana.Hâlennepaşadırneonayakınbir şey, İbrahimAğasadeceHasodabaşıdır,padişahıngiyimkuşamınınkâhyası!

Vezir değil, paşa değil İbrahim, lâkin o kadar yakındır ki Padişah’a, itibarı vezirlerden ziyade.Kazanılmış görünenbunca sevgi vekredi birazdabaşkalarından çalınıyor gibiydi.Türklerdenbirvezir olan Pirî Mehmet Paşa, devşirme setini aşıp, Yavuz’a Sadrazam olmuş, ondan Kanuni’yekalmıştı.İbrahim’intalihatıdoludizgingiderken,birçokkişiyleberaberPirîMehmetPaşa’nınatıda,gemleriçekilmeksuretiyleyavaşlatılıyor.

İyibilinmesigerekenmeselelerdenbiri şu;baştakipadişahnekadarTürkolursaolsun,devlet’tedevşirme hâkimiyeti öylesine muhkemiyet kazanmış ki, bir türlü çökertilemiyordu. Pirî Paşa’nınkuyusunu kazanlar bu Devşirme Partisi mensuplarıdır. Meselâ, sonradan ihaneti görülüp, haindamgasıyiyenArnavutAhmetPaşa,yanınakendigibileridealarak,SadrazamPirîMehmetPaşa’yıyolsuzlukla suçlayıp, onu Padişah’ın gözünden düşürmeye çalışıyor. Güya, Pirî Paşa bazıyolsuzluklarakarışmış,bumeseletetkiklersonucuortayaçıkarılmış,Paşa’nınsuçusabitgörülmüş(!)imiş.İşiniçyüzünübilenkimseler,bununbirtertipolduğunusöylüyorlar.

Aslında, Kanuni de inanıyor değil Pirî Paşa’nın yolsuzluk yaptığına, hatta söylentiyi çıkaranlarıazarlıyor. Ne var ki, Pirî Paşa pir-i pak olsa da yerinden oynaması gerekiyordu Pargalı İbrahimgelsindiye.

Bahtsız Pirî Paşa, ne yaparsa yapsın, sönmeye başlayan yıldızını parlatamayacak, Padişah’ınbüyüttüğü yeni yıldız, önünü ve ününü kapayacaktır. Yavuz zamanında devlete sağladığı faydalar,Sultan Süleyman zamanında devam etmekteydi, fakat padişahın duygularını seziyordu Piri Paşa.

Sezgilerininkendisini yanıltmadığınakani olan tecrübeliPaşa,SultanSüleyman’ınyakın zamanda,“artıkseninleişimizbitti,”demesinibekliyordu.

Pargalıİbrahimsondurağakadarhızınıkesmedenkoşacak,orasıPirîPaşa’nınbulunduğuSadaretmakamıdır.SultanSüleymanhürmetini, saygısınıesirgemiyoremektarPaşa’dan, fakatgönlübaşkasevdanınyangınıylakavrulmakta.İbrahim,gönüldaşı,sırdaşı,herhâlindenanlayanıolmuş,herdaimyanındabulunuyorlâkinmevkiikifayetsiz.PiriPaşagibibirbabayadigârı,devletehizmetlerigeçmişvefakârvefedakârsadrazamınasılgöndersinkiPargalıİbrahim’eyeraçılsın?

İbrahim’inbulunduğumevkiden,sadaretmevkiinigörebilmekiçindürbünbileyetmez.Şuaradabiranılan ve anılacak olan, sonradan alacağı kötü bir nam ileHainAhmetPaşa İkinciVezir, birincisiindirilince, örfen ve nezaketen onun çıkarılmazı lâzım. Sırf sadaretmührüne kavuşacağı ümidiylePirî Paşa’yı lekelemeye kalkışan Ahmet Paşa, yaptıklarına pişman olmuştur ya iş işten geçtiktensonra.Padişah,İbrahim’eenyakınındayeraçmakiçinfikirgeliştiriyor,HainAhmetPaşakendisineyeraçmayaçalışıyor, aradaezilenveüzülenPirîPaşaoluyor.SultanSüleyman,Sultanlık iradesinikullanmakistedi.

SultanSüleymanâdilbirpadişah,dedikoduilegerçeği, iyiilekötüyüayırtedebilecekyeteneklerideolanbir insandı.PirîPaşaaleyhindegeliştirilenkampanyanınsebebinidebiliyor, fakatbirazdaişineyaradığıiçinsükûtutercihettiğideoluyordu.Bununsebebibelli:

“Pirî Paşa, âlim, fazıl, vakur bir kimse idi. Süleyman Han ise gençti. Pirî Paşa’ya muhalefetetmektençekiniyordu.”(Müneccimbaşı,2.c.519.s.)

Sebepler artık herkes tarafından biliniyor; Padişah, Pirî Paşa’yı azl etmek için vicdanınırahatlatacakbirbahanearamaktaydı,inanmadığıbiriftiraolmasınarağmen,birazdaonadayanarakkararınıverdi:‘Bendüşünerekyanıpkavrulacağımabaşkasıkavrulsun’deyip,Vezir-iazamPirîPaşailebaşbaşaolduklarıbirgün,saygılıüslûbunumuhafazaedereksordu:

“Kullarımdanbirinimühimbirmevkiegetirmekistiyorum.Sencehangimevkimünasiptir?”

PirîPaşayalnızyaşlılığındandolayıbuünvanıalmışdeğildi;ogerçekmanasıyladabirPir,azizidi.Padişah’ınbeklediğicevabıbilmezmikocaPirî,bilirdesöylemezmi?

SultanSüleyman’ınüzülmesine,ezilmesinerızasıyokturPirîPaşa’nın,onunneistediğinidebiliyorvebeklenencevabıtereddütsüzveriyor:

“Kulunuzunmevkiienmünasipolanıdır!”

Mesele bu kadar konuşma ile hallolmuştur; bundan sonra padişah daha huzurlu, Pargalı İbrahimdahamutluolacak.

SadrazamİbrahimPaşa

(Tarih27Haziran1523)

Pargalıİbrahimtahminen1494doğumlu,böyleolduğunagöre,29yaşındaiken,yaşlıPirîPaşa’nınkoltuğunu devralmış demektir.Centilmen bir duruşu var İbrahim’in,makamca kendi üstündekilereaşırı derecede saygılı, aşağısında bulunanlara disiplinli. Sultan Süleyman’la Pargalı İbrahim’inmünasebetleri, oldukça samimi ve seviyeli. Eğer İbrahim isteseydi Padişah ile lâubali hareketlere,konuşmalarayolaçabilirdibugenişsamimiyetiçerisinde,fakatböylebirteşebbüsügörülmedi.Tabiiikilimünasebetlerde,birininhareketinidiğeride tayineder,burada tayinmevkiindebulunanSultanSüleymanolduğunagöre,İbrahim’elaçkalaşmaimkânınıovermemişdedenebilir:

Padişah Vahdeddin’in Damat Ferit Paşa’yı ikinci defa sadrazam tayinine karşı çıkan olacaktıOsmanlıDevleti’ninbatışısıralarında;odaşöylediyecek:

“BenistersemRumpatriğinideErmenipatriğinidegetiririm.Hahambaşıyıdagetiririm.”[4]ŞimdienkudretlidönemindeSultanSüleyman,istediğikimseyiistediğimakamaniçingetirmesin?

Nekadar çokbenzetmeleryapılabilir, sadaretmakamınınderinbiruçurumkenarıolduğunu izahsadedinde,amabizbirnakildebulunacağız:

“Epir ’inküçükbalıkçısıdaimabirDemok-lesKılıcı’nıntehdidialtındabulunanbumakamıçabucakişgalediverdi;okılıçkiincecikbirsaçtelineasılmışdururveOsmanlıtarihindehiçbeklenmedikbirandamüthişbirapansızlıklaosaçtelininpekçokkerekoptuğuolurdu.”[5]

Başlangıçlarınnotunusonuçlarverir; İbrahim’inseçilmesindeki isabetveya isabetsizlik, ilerleyenzamanlardabelliolacak.Birilksayılabilirböylebirtayin;genelkaidelerintamamenharicinde.Hiçolmazsa paşalık verilmeli, sonra hızlandırılmalıydı basamakların atlatılması, fakat SultanSüleyman’ıniradesiböyletecellietmiştirvebunakarşıçıkabilecekbirAllahkuludayoktur.Hasodabaşıİbrahim,buünvanınıdakoruyacak,ayrıcaRumeliBeylerbeyiliğiilâvesiyleVezir-iazamolacak.

İbrahim“Paşa’nınyakışıklıvücudunavezirlikkaftanıgiydirildiğizaman,”[6]hileylePirîPaşa’nınharcanmasınavesileolanAhmetPaşa’nınhayalleri yıkıldı.O sanıyorduki, İkinciVezirmevkiindebulunuşu sadrazamlık sırasını kendisine getirecek. Has-odabaşı İbrahim, çok aşağılardaki mevcutmevkiindendolayıhesabakatılmıyordu.

İbrahimPaşa’yaövgüdüzenlerçok.Muhtemeldirki,ozamanlariçinbuövgülerdefazlaabartıyok:“Güzel konuşmayı biliyor ve büyük savaş kahramanlarının hayatlarını inceliyordu.”[7] Sadrazamoluşundan kısa bir süre sonra Rumeli Beylerbeyiliği de kendisine tevcih olundu: Bu sayede yıllıkgeliri150binaltınayükseldi.”

PirîPaşa’dansonraveziriazamlığakendisiningetirileceğiniumanAhmetPaşa,Pargalıİbrahimilebirliktehareketediyordu.Hasodabaşı’lığındansadaretegetirileceğiaslahayaledilmeyen İbrahim’eMühr-ü Hümayun teslim edilince, İkinci Vezir Ahmed Paşa bu usulsüz tayine karşı çıktı, divandahuzursuzluğa yol açtı ve Mısır Beylerbeyiliği’ni istedi. Onu İstanbul’dan uzaklaştırmak isteyenİbrahimPaşa’nındesteğiylebuistekkabuledildi.

Makamsahiplerinin itibarı açısından,kazançlarıdapekönemlidir;harcayacakolmasalardahibuböyle.Övünmekiçinfırsatlaryaratılırkendileritarafındanvebutürövünmelerdensıradışıbirhazalınır.

İlk’ler yaşanıyor Pargalı İbrahim’le beraber. Vezir bile yapılmadan, doğrudan sadarete, o da

yetmedi,ilâvetenRumeliBeylerbeyiliği.Normalolarakkıskananlarıfazla,ençokmerakedilenise,bunca ağır mesuliyetli yüklerin altından nasıl kalkacak? Bir de bunun hazmı meselesi var ki buhepsindenmüşkül.GerçiPadişah’layakınlığıdolayısıilekazandığıitibaronayeterlihavayıvermişti.Bu arada, İskender Paşa’nın kızıyla evlenmiş ve bir İranlı’danmüzik dersleri alıyormuş sadrazamolmadanevvel.Güvenduygusununpekişmesinebunlaryetmezmi?

OsmanlıTarihi’nin

EnGörkemliDüğünü

İbrahim için Sultan Süleyman’ın gönlünde açılmış bulunan yer çok geniş, o da burada dahaderinlerekulaçatıyor.Olguntavırları,aldığıeğitimveeriştiğikültürseviyesifevkalâde,fakattabiikanunlarınkudreti,İbrahim’leilgilimeselelerdegözardıediliyor.

Sadrazamların en kudretlisi en zayıf padişah kadar olamaz, madenleri farklı. Bir şehzadedoğumundanitibarenmüstakbelpadişahtır,bununşuuruylayaşar,büyürvenasipseolur.İbrahimbirbalıkçınınoğlu,devletteyüksekbirmevkihayalibilekurmaşansıolmadanona tesadüfenkavuştu;Sadrazam yapılışında görüldüğü gibi. Alçak rakımlı bir düzlükten, birden bire çok yükseğe çıkaninsandabaşdönmesi,vücutkimyasınınbozulmasıolmazmı?

Üzerindefazladurulmamışolabilir,amaayanbeyangörülmekteki,PargalıİbrahimPaşaolağnüstügururakapılmıştı;bununbelirtileriçokfazla.Enbarizolanıisekendisiniöneçıkararak,fakatbirinciplândagörünerekdeğilde,padişahımethedişindesergilediğitavrıdır;hemdesıkçaolmaktadırbunabenzerdurumlar.

GelelimSadrazamİbrahimPaşa’nınHaticeSultan’laevlenmemerasimlerine:

İnsaninsanısever,nekadarhoşturbusevgi.Lâkinmünasipölçününtespitiveonunmuhafazasışart.Kanuni’nin Pargalı İbrahim’e gösterdiği candan ilgi, düşmanlar şöyle dursun dostları çatlatacaknoktaya gelmiş.Boyuna veriyor, öteki de hiç ‘almam, yeter ’ demiyor. İkisinin de bıkası gelmiyorsevgi ve sevgi harici alış-verişlerden. Has odabaşılıktan Sadaret’e getirilişi bazı çevrelercehazmedilmeden,şimdideHaticeSultan’laevlendiriliyor.

HaticeSultan’ınyaşıhakkındabirşeysöylenmemiş,sadece, İskenderPaşa’dandulkalmışolmasımuhtemel imiş ki bu da zayıf bir ihtimal, hatta bir zan![8] SultanSüleyman’ın kız kardeşi, ikisi deHafsa Sultan’dan doğma,Yavuz Sultan Selim’in evlâtları. Padişah’ın tercihinemâni olabilecek birgüç yoktur, fakat Sultan Selim’in kızının bir devşirme ile evlendirilmesi kamuoyunun tasvibinialamamıştır.Askerî isyanlar görülürOsmanlı tarihinde, bunu yapanlar Türk çocukları değil, dahaziyadeTürkolmayanYeniçerilerveSipahilerdir.AnadoluahalisikutsalsayarÂliOsman’ıveonunfertlerini. Yavuz Sultan Selim gibi bir padişahın kızının, bir devşirme paşa ile evlendirilmesi pekmünasipdüşmezhalkvicdanınagöre,amahepböyleolmuyormu?Eniyisi,bizbumevzuüzerindedurmadan,düğündernekfaslınageçelim.Sadece,kamuoyuvicdanınatercümanolduğunainananbirtarihçimizintepkisiniaktaralım:

“Pargalı bir Rum yahut Ceneviz balıkçısının bu dönme dölüne, Yavuz Sultan Selim’in kızı veKanuniSultanSüleyman’ınkızkardeşiolanHaticeSultan’ınverildiğirivayetedilir!”[9]Öfkeböyle.

Erkekveyakadınolmuşfarketmez,hanedanüyeleriyledışarıdakilerarasındadağlarkadarfarkvarve bu farkın kapanmasına hiçbir kişi, hiçbirmevki kâfi değil. Pargalı İbrahim’in devamlı saraydakalıyorolması,HaticeSultan’layüzyüzegörüşmelerinisağlamışolabilir,amabiraşkyaşamalarınınimkânı yoktur.Hattâ SultanHanımbir erkeği sevmeye ve bunu belli etmeye yanaşamayacağı gibi,muhatabı olan bir erkek de buna cesaret edemez. Sultanların kimlerle evleneceğine karar verecekolan padişahtır, öbürlerinin vazifeleri sadece ‘emriniz başımız üzerine,’ demekten ibaret: Bumeselenin hakikati bu. Perde gerisinde cereyan eden, cereyan ettiği sanılan hiçbir şeye aldırışetmeden,yektendüğünmerasiminintasvirinegeçeceğiz:

Peçevi,düğüntörenininanlatımınaşöylebaşlıyor:“18Recep930(22Mayıs1524,Pazar)Evlenmek

Müslümanlığın ilkelerinden biri olduğundan İbrahim Paşa, kız kardeşi ile evlenmek için saadetlipadişahtan izin istedi. Bunun üzerine Padişah, istenen izni verdiği gibi kendileri de şahsen düğüntöreninişereflendirmeyivaatbuyurdular.”

Düğün, devrin en kudretli Padişahı Sultan Süleyman’ın hemşiresi ile en itibar ettiği bir Paşa’nınolunca,dilleredestanolmasıdaşart.Geceligündüzlüonbeşgünsürecekolandüğünle,Paşa,Padişahnezdinde ki mevkiinin, devlette ki gücünün farkına ve tadına bir daha varacak. Sonra, atacağıadımlarınölçüsünükararlaştıracak.

Şenliklerrahaticraedilsindiye,İstanbul’unengenişvenamlıAtMeydanı(SultanahmetMeydanı)tahsis edildi. “Mehterhane binası önünde, muzaffer padişah için, bahtı mutluluk olan taht kuruldu.İkinciVezirAyasPaşa,YeniçeriAğası ve kapıkullarının tamamı ile saraya vararakmutlu padişahıdüğünüşereflendirmeyedavetetti.Bütünkapıkullarıveötekiesnaftakımınabirergünsüreileçeşitlişölen ve bağışlarla bolca ikramlarda bulunuldu. Misafirler için, “rengârenk musanna otaklar vesayebanlar(gölgelikler)kuruldu.Altınkaliçelerserildi.

Şimdiye kadar evlenen sultanlardanhiçbirinin düğününde olmamış bolluk ve neşe bu kez gözlerönüne serildi. Cihanın kölesi olduğu mutlu padişah düğünü onurlandırmak üzere gelirken ayağıaltınlar, sağvesolyanlarıaltın işlemeli serâserlerle,bahadaağırdibalarla,atlas,kadife,kemhavebenzeri kumaşlarla döşediler. Sokakları türlü nakış ve bezeklerin doldurduğu bir seyir yeri hâlinedöndürdüler. Vezirler ve devlet ileri gelenlerinin hepsi yaya olarak padişahın bindiği atın önünegelip,eğerörtüleriniomuzlarıüzerindetaşıyanseyislergibihizmetettiler.

UzunHasan,ŞahİsmailveTomanbaycenklerindenalınanmusanna(sanateseri)vemurakkayüksekotaklarvegölgelikleryapıldı.Altınişlemelisofralıklarvesüslüdöşeklerdöşendi.Ekâbiriçintemaşaedilecekyerleryapıldı.MeydanınetrafındaveArslanhâneüzerinemümkünolanköşelereçardaklarvesofalartertipolundu.”[10]

Padişah, kendisi için kurulmuş olan tahta oturunca sağ yanında şeyhülislâmveMüftüKemalpaşazade, sol yanında hocasıMolla Hayreddin yer aldılar. Öteki yüksek seviyedeki bilginlerle, halkınseçkinleri ve Semaniye müderrisleri, derecelerine göre sırasıyla padişahın karşısında oturup ilmîkonularüzerindebirbirleriyletartıştılar.

SonraHassaÇeşnigirlerimutlupadişahınönüneayrıbirsofrayemekkoydular,bilginleredebaşkasofralarçıkardılar.BaşdefterdarMustafaÇelebi,sarayhazinesindesaklıbulunuptabağıveçanağıileberaberNuşirevan’danyadigârdırdiyetanınanünlüfiruzekâseilesaadetlipadişahaşerbetsunduveyineyerinedönüpoturdu.”[11]

Bizimeski tarihçilerinen fazla rağbet ettikleri şey,padişahla ilgiliherneolursaolsun,mümkünolduğunca abartmak. Ama nedense bu düğünün tasvirinde cimri davranılmış. Peçevi’den devamedeceğiz:

“Yemektensonrasofralaraçeşitlitatlılarveşerbetlerkondu;bilginlerinherbirinebirersinişekerhelvasındanbaşkaçeşitlitatlılarvemurabbalarikramolunupevlerinegönderilmeklesonsuziltifatlargösterildi.”

Damat Sadrazam olunca, sağdıçlığa da İkinci Vezir Ayas Paşa seçilmişti. Padişah’ı davet görevisağdıçPaşaileYeniçeriAğası’nın.DolayısıylaOnlarhilatlerinierkenaldılardavetolunanınelinden:

“Dahasonra,dönerekAtmeydanı’nageldiklerinde, tekrarmakamıyücePadişah tarafından takımıdizilmişatıilebirermükemmelbinekihsanedilip,hilat-ifâhirelergiydirildi.”

Padişah, belki hemşiresi adına belki sadrazamı için cömertliğin sınırını geniş tutmuş, bulunanherkespayınıalıyor.BirazdaHıristiyantarihçidendinleyelim:

“Sultan Süleyman, İbrahim Paşa’yı övgüde göklere çıkararak davetçileri hediyelere gark etti vegönderdi.Yedigün,mütemadiyen, silahtarlar, sipahiler, ulufeciler, garipler, cebeciler, topçularpekdebdebeli bir surette ziyafetlere çekildiler. Sekizinci gün yeniçerilere, vezirlere, Beylerbeyilerine,sancak beylerine parlak bir ziyafet verildi. Dokuzuncu gün -ki gelinin saraydan alınacağı gününarifesidir-Padişahİbrahim’insarayınagitti.BütünhanelerinduvarlarınakıymetlikumaşlarserilmişolduğundanSultanSüleymanadetaaltınveipektenbirduvararasındangeçiyordu.”[12]

Eğer var idiyse can sıkıcı hâdiseler, onlar da gündem dışı edilmişti. Kelimenin tam mânasıylamutlulukakıyorduinsanlarınyüreğine.

Bizbunabugünisrafdiyebiliriz-dahabeterlerinizamanımızdaduyuyorolsak ta-,yapılanlarınogünkü adı, Padişah’ın cömertliğidir. Doğrusu, devletin saçıp-savuracak zenginliği vardı. Padişahlâyık görmüş israfı Sadrazamı’na ve birazda kız-kardeşine.Günlerce yendi içildi, eğlenildi; âmirimemuru, esnafı, uleması, askeri nasiplendi verilen ziyafetlerden, dağıtılan altınlardan. Nihayetmisafirlerdağıldılargeldikleriyerlere, İbrahimPaşaerdimuradına.Bugün,İbrahimPaşaSarayıolarakanılanSultanahmetMeydanı’ndakimuhteşembina,yenievlileresaadetyuvasıoldu.

İşeYarayanBirDoğum

ŞehzadeSelim,Kanuni’ninbilmemkaçıncıçocuğudur,belkifazlabirdeğerifadeetmemiştironuniçin. Hürrem, Kanuni namıyla anılacak Padişah’a kanunları-kuralları yıktıran kadın. İlk oğlunudoğurmuşolmaklanekadarşendirAllahbilir;bizdetahminederiz.

Pargalı İbrahim,Hürrem’egöre,SultanSüleyman’la aralarındabitenbir karaçalıdır.AynıduyguHürrem için İbrahimPaşa tarafındanbeslenmektedir,yaniPadişah’ın sevdiğibu iki insanbirbirinedüşman.

Hürrem, doğumunun anmeselesi oluşuna ve bumutlu hâdisenin böyle bir zamana denk gelişinefevkalâdememnunkaldı.BelkiHürrem’dendahafazlaİbrahimsevindiböylebirdenkgelişe.HerkesdahaziyadeSultanSüleyman’ınhuzurunuartırmayarışı içinde iken,damat ileüveykaynanayarısıkadınınbirbirinehasımcabakışlarıne fena tesirbırakırdı!Düğün süresince İbrahim ileHürrem’inbirbirlerinigörmemeşansıikisiadınadapahabiçilmezhediyedir.

Düğün faslına dalıp, doğum hadisesini unutmadık, lâkin araya sıkıştırılası münasip düşmemişti.Aşağıya, doğumun ve doğanın anlatılışını alıyoruz. Eğer Selim’in yetiştiği günleri, Anadolu’davalilikyaptığıyılları, sonradanasılbirpadişaholduğunubilenlerdenolmasa idik,nekadarmutluolurduk!MaalesefpekyararlıbiriolmamıştırŞehzadeSelim.Pekde,Kur ’an-ıKerim’devasfedilenahlâk üzere olduğunu söyleyemeyiz. Sonra, Cenab-ı Allah, o ayetle Peygamber Efendimizdenbahsediyor;mukayeseilginç!

“Bu büyük cemiyette bulunan şeyhler, âlimler ve Salihlerin dualarının berekâtında saltanatkapısında bir dürriyektâ (inci tanesi) sadef, anne rahmine düştü. Bir eşi bulunmaz gevher şahabenzeyeneşsizbircevher,yanigerçektenyumuşaktabiatlıbirşehzade.‘Veherhaldesenpekbüyükbir ahlâk üzerindesin (Kur ’an, LXVIII, 4), yani Selim Han, lâ-mekân âleminden varlık dünyasınaayakbastı.”[13]

Mısır’daAsayişsizlik

Pargalı İbrahim Paşa, Sultan Süleyman’ın takdiri ile sadarete getirildi, erken olmuştu, usulsüzolmuş, ama olmuştu. Öfkelerin hedefinde Padişah olmalıydı belki, fakat bütün şimşekler İbrahimPaşa’nın üzerine yağmıştı. Başka bir açıdan bakacağız meseleye, gördüklerimizle yüreklere suserpilecek:

Devşirmelertakımıtarafındanbirtezgâhkurulmuş,PirîMehmetPaşa’nınsadarettenazledilmesineçalışılıyordu; bunların elebaşı da Arnavut Ahmet Paşa idi. Eğer Sultan Süleyman faka bassa,kendisineverilen fitlere tammânasıylakansa,AhmetPaşa’yaaldansaonusadrazamyapacaktı.Herzamaniçinçokkötüdenazkötüiyidir.

Padişah,PiriPaşa’yıazledipyerineİbrahimPaşa’yıgetirincehuzursuzluğuartanAhmetPaşa’yıdaMısırValiliği’ne tayin etmişti (15 Temmuz 1523).Ahmet Paşa yaramaz, ikiyüzlü vezirlerden biri,Mısır ’avarırvarmazdaherkesepisyüzünügöstermişti.Aradanaltıaygeçmedensaltanatınıilâneden”HainAhmetPaşa,”hiçbir şeyeldeedemedenhayatınıdakaybetmişti.AhmetPaşaortadankalktı,lâkinMısır ’daasayişHakgetire.

Asayişin bozulmasına sebep olan Hain Ahmet Paşa ayrı bir konu, onu buraya taşımayacağız.İbrahimPaşa’nın,Padişah’ınhemşiresiyleevlenmesiüzerindendörtaygeçmişti.Mısır ’adirayetlivegüvenilirbirvezirgönderilirse,şirazesindençıkandüzenieskihâlinegetirebilir;bununiçinıslahatçıolmagöreviDamatİbrahimPaşa’yaverildi.(30Eylül1524).

İbrahimPaşaMısır’da

(30Eylül1524)

Sultan Süleyman, askerini ve tebaasını tanır, dünkü Hasodabaşı ile hemşiresini evlendirdiğindendolayı,birarayagelipfısıldayanlarındedikodumevzuuolduğunudabilir.Başkakimseninbilmediğivepadişahınbildiğibirşeyvar,odaPargalıİbrahim’inherhangibirvezirebenzemediği!Mısır ’dameydanagelenotoriteboşluğu,bundankaynaklanandüzensizlikeğerİbrahimPaşaeliylesağlanırsaçokönemlifaydalarıgörülecek.ÖncelikleMısırOsmanlıDevletiiçinbirkaçcandamarındanbiridir,orada yolunda giden işlerin gölgesi İstanbul’a düşer. Mısır ’da yaşanan kâbus da İstanbul ufkunaçökmektegecikmez.

Başarılı bir Mısır hareketi, Sultan Süley-man’ın İbrahim’i sadarete getirmede ve kız kardeşiyleevlendirmede isabetli davrandığını isbat eder. Başka her şey bir tarafa bırakılsa, sırf Pargalı’nınkendinigösterme işigerçekleşseyineyeter.Padişah,DamatPaşa’nınkendini isbatı içinmühimbirfırsatıdeğerlendirmekistiyor.

Sonsuzsalâhiyet,“onkadırgadanmürekkepbirfiloile”beşyüzyeniçerivebirrivayetegörebaşkasınıflardanikibindeneferalmıştıyanına.İbrahimPaşa’yarefakatedendevleterkânındanşumühimsimalarbulunmaktaydı:

“Baş-defterdar İskender Çelebi, Ulûfeciler Ağası Hayreddin Ağa, Çavuş-başı Sofu-zadeMehmetAğa,Celal-zadeMustafaÇelebi.”[14]

Bizimtarihçilerin,buuğurlanışıtakdimleriokadarhoşki,sankiensevdikleribiryemeğinlezzetinitarifeçalışıyorlar;örneğimizSolakzadetarihinden:

“PadişahHazretleri,sonderecegönülokşayıcımuhabbetlerindenvenihayetölçüdeşefkatlerinden,gönlü zengin Paşa’nın izzetli huzurlarından ayrılarak, bunca zahmet çektiğine merhamet ederek,hatırlarını teselli etmek istemişti. Hemen hassa kayıklarından birine binerek birkaç hademesi vemusahipleri ile İbrahim Paşa’nın bulunduğu kadırgaya vusul buldular. Yanaşıp, merdivenlerdenyukarıya çıkalımderken,Asafgibi yaratılmışolan İbrahimPaşa, zamanınSüleymanıolanPadişahHazretlerinin teşrifini şan ve şevket bilip, mübarek ayaklarına yüzünü ve gözünü sürdü. Onlar datafsilimümkünolmayaniltifatlarilekadriniyücelttilervetopraktanfeleklereerdirdiler.”[15]

“Celâl zade Sultan Süleyman’ın padişahlık devrinin tarihini yazmıştır. Devlet hiyerarşisindeki(makam ve yetkilere göre sıralanma) mevkii birçok vekayide bizzat hazır bulunmasını sağladığıcihetle,tarihimüracaatveitimatedilecekkıymetlieserlerdenbiridir.DonanmanınazimetindePadişahİstanbulcivarındakiadalarakadarbizzatİbrahim’erefakatlepekmeveddetkârane(dostane)birsuretteveda eyledi ki, Şark milletlerinde işitilmemiş ve Osmanlı padişahları tarihinde başka misaligörülmemişbiriltifattır.”[16]

Mısır yolculuğu böyle başlamış, bununla Sultan Süleyman, İbrahim Paşa’ya ne kadar değerverdiğini anlatmış oluyor. ‘Ben ki cihan mülkünün hükümdarıyım, bu paşama böyle iltifatlardabulunuyorum,elbettebirbildiğimvar,sizdeböyledavranın!’

Yavuz Sultan Selim’den kalan vezirlerin, Süleyman-İbrahim münasebetine alışabilmesi mümkündeğil. Emekliye sevk edildiğine üzüldüğümüz Pirî Mehmet Paşa, bu hâller kendisine nakledildiğizaman, böyle bir sahnenin şahidi olmadığı için hâline şükredecek. Yaşı otuz civarında veHasodabaşı’lıktanfırlatılıpVezir-iazamyapılmışbirköle,sefereçıkarkenkilometrelercemesafeyiberaberindekatedenpadişahtarafındanuğurlanıyor!

Meselenin, bakılması gereken birçok boyutu var; halkın homurtusu, vezirlerin kıskançlığı değilesasmühimolan;SadrazamİbrahimPaşabuncanimetinasılhazmedecek?Okadarhızlıyükselmebir insanınkimyasınıbozupdoğru ileyanlışıayırtetmesinizorlaştırmazmı?Tabiikihayatdevamettikçe,işlergörüldükçemeydanaçıkacakherşey.Bugüniçinfazlabirşeydemeninmânasıyok:

Ülkesi,milleti,devletivepadişahıadınaüzülenler,sonuçmeydanaçıktığındapişmanlıkduyabilirleryahutbeşasırsonrabileşöylehayıflananlarçıkabilir:

“OsmanlıtarihindeemsalsizbirteveccühgöstererekçoksevdiğiSadrazamı’nıadalarakadarteşyi”[17]eyledi.

Saymayacağız,sadecenakledeceğizyaşananilkleri.Şunuhayretlegöreceğiz,neverendetutukluk,nealandakanaatolacak.Pargalı İbrahim,bilgisinin,kabiliyetinin,zekâsınınvediğermarifetlerininmeyvelerinidevşirirken,birçokşeyiunutacak.

YoldaOyalanmak

Pekönemli olmayan engellerle karşılaşıldı, biz bunamaceradedik.Uğurlanışındaki fevkalâdelikSadrazam İbrahim Paşa’nın gururunu azgın deniz dalgaları misali kabartmıştı. Duygularımuzafferiyetinzirvelerinde,gemilerdenizüstündeseyrediyor.SakızAdası’nauğrayanİbrahimPaşa,buranınVenedik’limemurlarıtarafındantazimlekarşılandı.SultanSüleyman’ınVezir-iazamıdırtabiiki,şanınayakışırhediyelertakdimedildiSakızlılartarafından,dahasonraRodos’ayanaşıldı.

Dinlenmiş olarak, İskenderiye’ye yelken açan Osmanlı donanması, baş edemeyeceği havamuhalefetiyle karşılaştı. Pargalı İbrahim’e surat asan deniz, Sultan Süleyman’ın şefkatinigöstermiyor. Üç haftalık mücadeleden sonra, devam etme şansı kalmadığına inanılıp, MarmarisKörfezi’nesığınmakzorundakalınmıştır.(28Kasım1524)

Mevsimitibariyleelverişliolmayanhavaşartları,epeycezamanınisrafedilmesinesebepolmuştu.Marmaris’tenitibarenkarayolukullanılmayabaşlandı.30Eylül1524’teİstanbul’danhareketegeçenİbrahimPaşaveberaberindekiler,2Nisan1525’teKahire’yegirdiler.

Mısır’daMuhteşemKarşılanma

Pargalı İbrahim Paşa’nın pek haz aldığı bir sahne yaşanacak Kahire’ye girişte. Mısır ’da çoktanâsi’nin işi bitirilmiş, eyâlet Güzelce Kasım Paşa’nın idaresine geçmiş, fakat düzen tam olaraksağlanamamıştı.İbrahimPaşa’nıngönderilişitaşlarınyerliyerineoturtulmasıiçin.ŞimdiKahire’desergilenenkarşılamamerasiminebakalım:

“İbrahimPaşa’nınKahire’ye girişi o kadar tantanayla vukua geldi ki, bütünÇerkez sultanlarınınhatıraları, yanında sönük kaldı. Ağır elbise giyinmiş 5.000 yeniçeri, sipahi, Memlûk alay teşkilediyorlardı.BumünasebetlePadişah’ınkendisinevermişolduğuattakımları150.000altındanziyadebir kıymette idi. Süvarilerininmızrakları -Osmanlılarınmillî renklerinemugayir olarak-mavi vebeyaz idi. Sadrazam’ın hademesi hademe-i şahane gibi sırmalı serpuş ve elbise giymişlerdi.MaiyetlerindekiMemlûklardaböylegiyinmişleridi.”[18]

İbrahim Paşa, ileri derecede gösteriş meraklısıdır. Bu hususta gösterdiği tavrı fazlayadırganmamalı,eğerbubirhataise,Padişah’ınkendisinekarşıdavranışlarsorgulanmalıdır:Sultandeğil, bu kesin, kendisi de zekâsı sayesinde sultan olmadığını bilecek durumda. Şuna dainanmaktaydı:

“Evet,sultandeğilim,amabirçoksultandandahabüyüğüm.”

Düşüncesi çeşitli vesilelerle kendi dilinden ifşa edilmiştir.DebdebehevesiMısır seyahatindebilealenengörülmüştür.Buradadevletadınahayatîbirgörevicraedecektietti,hemdeenâlâsından:

Öncememnuniyetsizliğin sebeplerini anlamaya çalıştı ve gördü ki, gerçekten idarî bir noksanlıksözkonusudur:

“KansuGavriileHayırBeyzamanındabununnesuretletatbikedildiğiniöğrendivebundansonrahem halkı ve hem de hazineyi koruyacak surette âdilâne bir kanun yaptırdı. Bundan başka adlî veaskerîkanunlarıdatadilveıslaheyleyerektertipettirdiğigibibuyenikanunlarıhükümdaraarzediptasdik ettirdi. Mısır hâdiselerinin önünü aldı ve Şam Valisi Hadım Süleyman Paşa’yı MısırBeylerbeyiliğinetayinetti.”[19]

HiçtavizkârdavranmayanİbrahimPaşa,heraksiliğikendikuralınauygunolarakyolakoymuştur.Âsilerin idamı, eyâlet gelirinin belirli kısmının İstanbul’a aktarılması, yeni idarecilerin tespiti,vazifelerintaksimivebaşkaniceişlervarisehepsidüzgünbiçimdehalledilmiştir.Görüldüğüyerde,hoşagitmeyenbütünhareketveicraatlarıeleştirileceğigibi,takdirelâyıkolanlariçindekalemimizsuskunolmayacak:

En iyi tahminlere göre, Pargalı İbrahim Paşa’nın Mısır ’da kaldığı süre 73 gündür. Çok yararlıhizmetlerdebulunduğu,kendisinihiçsevmeyenlertarafındandahianlatılmaktadır:

“Bumüddet zarfında asi Arap şeyhlerinden ikisi emsaline ibret olarak idam edilmiş. Habeşistanhududuna kadar bütün şeyhlere sadakat yemini ettirilip hepsinin itaat ve inkıyadı temin olunmuş,mahallihükumettenşikâyetiolanlarmünadilerledavetediliphaklarıyerinegetirilmiş.Borçyüzündenmahpus olan fakirlerin borçları hazineden verilip hepsi tahliye edilmiş. Kahire’nin harap olanabideleriyle binaları derhal tamir edilip şehrin imarına başlanmış. Sonvaliler devrindeyükseltilenvergileri sonKölemen sultanları devrindeki defterlere göre eski nisbetlerine indirilmiş.Maarif veeytam(yetimler)işleritanzimedilmişveMısırvilayetininhususişeraitine(şartlarına)uygunmahallikanunlartanzimedilmiştir.

İbrahim Paşa’nın en mühim tedbirlerinden biri de, Umman ve Hint denizlerindeki faaliyetleriKızıldeniz’i tehlikede bırakan Portekiz’lilere karşı Süveyş Limanı merkez olmak üzere bir MısırKaptanlığıihdasedipKölemenlerdevrindebuvazifedebulunmuşolanTürkdenizcilerindenSelmanReis’i bumühimmevkie tayin etmiş olmasında gösterilebilir.Bu ıslahatın halkı çokmemnun edipOsmanlıidaresineısındırdığıhakkındabirçokrivayetlervardır.”[20]

İstanbul’daYeniçeriİsyanı

İbrahimPaşa, akilâne bir dirayetle,Mısır ’da işleri yola koyarken, İstanbul’da yeniçeriler yoldançıktı.25Mart1525’tepatlayanisyandabirçokdevletadamınınkonaklarıyağmalandı.

Yeniçerilerin isyanı için gösterilen sebep gayet basit. Sadrazam’ın Mısır ’a gitmesinin ardından,Padişah da kışmevsimini avlanarak ve dinlenerek geçirmek üzere Edirne’ye gitmişti. Bunun açıkmânasıişpaydosudemektir.

Dışarıdanbakarakdeğerlendirilse;“yeniçerilerbomboşyatıpenseyapıyorlar”denir.Oysasavaşosıralarda zafer, zafer ganimet demektir ve yeniçerilerin bayıldığı şeydir. Padişah ile Sadrazamolmayınca sefere çıkılmıyor, gelir kapıları açılmıyor, bu sefer yeniçeriler ağızlarını açıyorlar.Buisyanınizahıböyleyapılmaktadır.BaşkaizahtarzıdadoğrudanVezir-iazamİbrahimPaşa’ylailgili:

Sadaretegetirilişini hazmedemeyenbazı devlet erkânı İbrahimPaşa’yı gözdendüşürüp, sonradaazlettirmekistiyorlar:

“Zaten Kanuni’nin bu isyanda ittihaz ettiği (benimsediği) tedbirler de bu noktayı teyit edecekmahiyettedir. SultanSüleyman22MartÇarşamba günüEdirne’den İstanbul’a gelmişse de sarayınainmeyipKâğıthane ve Terkos taraflarında avlanmakla vakit geçirmişti. Bu vaziyetten istifade edenYeniçeriler üçgün sonra ayaklanıp İkinciVezirAyasPaşa ileDefterdarAbdüsselâmÇelebi’ninvehattâkuvvetlibirrivayetegöredeSadrazamİbrahimPaşa’nınkonaklarıylagümrüklerivebazıevleriyağmaetmişlerdir.

BuvakadaKanunibüyükbirsüratlehareketedipâsilerdenüçkişiyikendieliyleöldürmüş,vakadamüşevvikolduklarıanlaşılanYeniçeriAğasıMustafaAğaileReisül-küttabHaydarEfendiyivediğerbirkaçkişiyi idamettiripocağısindirmiş.Kanuni,ocağısindirdiktensonraaskereyüzbinveyahutikiyüzbindukaaltınıtevziettirerekgaleyanıteskinetmiştir.İdamedilendevletadamlarındanReisül-küttabyaniHariciyeMektupçusuHaydarÇelebi,YavuzdevrindeDivanKâtibi olupMısır seferininmufassalbirruznamesiniyazmışolankıymetlimüelliftir.”[21]

Her olay İbrahimPaşa’nın lehine netice vermekte, bu biraz da şanstan olsa gerek. Eğer İbrahimPaşa’nınazledilmesiiçinyazılmışbirsenaryonunparçasıidiyseYeniçeriİsyanı,uygulayıcılarhapıyutmuş,İbrahimPaşakazanmıştır.SultanSüleyman,bundansonrasadrazamınıdahafazlasahiplenip,dahafazlakoruyacak.

İsyanlarkanlabastırılır,başkayollarıdavarfakatenkestirmesibu!SultanSüleyman’ın,isyankâryeniçerigüruhuylamücadelesimacerafilmigibideanlatılır,bununbirkısmıhayalmahsulüolsadadinlemektenzevkalınıyordoğrusu:

“ŞehirdenkaçanlarvehâlâşehrikasıpkavuranyeniçerilerinhaykırışlarıiledurumugörenSultan,yeniden atına atladı ve yağma yapan âsilerin arasına daldı; kendilerini itaate çağırdı, kışlalarınadönmelerini emretti ve nihayet hakarette bulundu. Askerler önce dinler gibi oldularsa dakışkırtmalarınsonundaPadişah’ahakaretetmeyebaşladılarvesarayınkapısınakadarkovaladılar.OsıradaKanuni’ninatınainenbirbalta,Sultan’ınyeredüşmesinesebepoldu.BaşıüzerineyağantaşveokyağmurualtındaKanuniSultanSüleymanhemenyayınıgerdiveüçatıştaüçyeniçeriyiöldürdü.Sonrakılıcınıçekerek,biravuçbostancıilesipahilerinyardımayetişmesinekadarkendinisavundu.Böylesineyüreklibirpadişah ilekarşılaşmışolmaktanvebaşkentin lânetinemaruzkalacaklarındankorkanyeniçerilerinbirkısmıPadişah’ınayaklarınakapanırken,diğerlerikışlalarınakaçıyorlardı.”[22]

İbrahimPaşa’nınDönüşü

Niçinolduğutamaçıklanmayansebepyahutsebeplerle,İbrahimPaşaİstanbul’açağırıldı.Herhaldeyeniçerilerin isyanı bu çağırılışın başlıca sebeplerinden biridir. Şam Beylerbeyi, Mısır eyâletininbaşına getirildi.Öncedenbütün işler halledilmiş olduğu için, gailesiz vaziyette 14Haziran 1525’tepayitahtadönüldü.

Gidiş hava muhalefetine boyun eğdirdiği için biraz sıkıntılı olmuştu, dönüş yolunda faydalı birtakımhususlarlauğraşıldı.BugünlerPargalı’nın sadeceVezir-i azamolarakanılmasınıgerektirensahnelerlesüslenmektedir.

HainadıverilmemişisedekötünamıilenefretkazanmışolanFerhatPaşa,ŞehsuvaroğluAliBey’isoyu sopuyla beraber katletmiştiTemmuz1522’de.DulkadırBeyliği tamamendağılmış, toprakları

İmparatorluğa dâhil edilmişti. İbrahim Paşa, “dirlikleri hazineye zapt edilen tımarlı sipahilerinşekavete (haydutluğa-soygunculuğa) başladıklarını ve bunların Mısır hazinesiyle kendisine aitağırlıklarıvuracaklarınıöğrendi.Buocakzadesipahilerinilerigelenboybeylerinigetirtipgörüştü;yapılanhaksızlığıanladıvedirliklerikesilenlerintımarlarınıgeriverdiripotaraflardakiasayişsizliğigiderdi.”[23]

Hammer, ihtişamlı sahnelerin tasvirine meraklı, biz de İbrahim Paşa’nın dönüş yolculuğunu vekarşılanışınıondanaktaracağız:

“Şam’dan geçerken Venediklilerin imtiyazlarını ve muafiyetlerini teyit etti. Kayseri’de ikâmetiesnasında Dulkadır Türkmen beylerinden alınmış olan tımarları iade etti ve Kahire’ye girdiğizamankinden ziyade debdebe ile İstanbul’a dâhil oldu. Padişah muhafız askerleriyle vezirler dörtgünlük yoldan istikbal ve Zat-ı Şahane tarafından-kıymetli taşlarlamüzeyyen takımı 200.000 dukadeğerinde-birArabatıhediyeettiler. İbrahim’deavdetindePadişah’aokıymettebir serpuş takdimetti.”[24]

SultanSüleyman cülusunun ilk günlerinde akıllı ve adalet perver bir padişahgörüntüsüvermişti.Ayrıca ölçülü bir insan olduğu zannı uyandırmıştı tanıyanlarda.Mevzu Pargalı İbrahim olunca neölçüsü kalıyor Sultan Süleyman’ın ne itidali. Aciz padişahlar devri gelecek ve o zamanınpadişahlarından,güçlüvekahramanvezirlerinekarşıbudavranışlaryakıştırılabilecek.KanuniSultanSüleyman gibi bir Hakan, daha yeni tayin ettiği bir Vezir-i azamı dört günlük yoldan karşılarsa,bununhesabını,sonundakendinedahiveremez!

SadrazamDeğilKardeş!

İbrahimPaşa’nınMısır ’dayaptıklarıfevkaladeyararlıişlerolarakkabuledilmiştir.LakiniltifatındaabartıilePadişahneyapmakistiyor,bunuanlayabilmekzor.Çaresiz,değişikyorumlarasığınılacak,SultanSüleymanbütündebdebesine,haşmetinerağmenyalnızdır.İçinirahatlıklaaçabileceği, inanıpgüvendiği bir dostu yoktur Pargalı İbrahim’den başka. Can-ı gönülden özlenen bir arkadaştırİbrahim.Bilinenlerdoğruisekiaksiiddiaedilmemiş,edilsedeciddiyealınmamış,SultanSüleymanerkekkardeşgörmemiştir.Birinsanınkendindenküçükyahutbüyükbirkardeşistemesitabiibirşey;Süleyman,İbrahim’lebireksiğinimitamamlıyoracaba?

Bu samimiyetin, aşırı olarak kabul edilen ilginin Padişah’a fazla zararı dokunmayabilir, fakatdiğeri için aynı şeyi söylemek mümkün değil. Küçük başarıları büyük zaferler gibimükâfatlandırılırsa, küçük hataları da büyük cezalara müstehak görülür, bu yüzden denebilir kiİbrahim’inişizor:

Padişah,akıllıvezekidir, insaniyetlidir,amahatadanmünezzehdeğil.Böyleyükselttiğikişiyi,birgünoyüksekliktenitiverirse,düşeningeridebırakacağıparçalanmışvücuttanbaşkabirşeyolamaz.

Devlet Başkanlığı’nda bir eksikliği vardır diye iddia edilmemiş, savaşları, kazandığı zaferlericihanıngözüönünde.SultanSüleymandünyayakabulettirmiştikendibüyüklüğünü.SultanSüleymanbilinenhiçbirhusustahiçbirkimseyeeyvallahıyok.Pekiyi,buPargalıİbrahim’eyapılanlarnormalmi?Hayır.

Hürrem Sultan’a âşık, Hürrem Sultan da ona karşı aynı duygularda görünüyor ve bununyalanlanmasıdoğruolmaz.Hürremsevdasıyladolugönlündeİbrahim’inrahatçasalınacakgenişlikteyerbulmasıtehlikealametidir.

SultanSüleyman’ıngözünegirdiği günlerde,nasıl bir sahiplenmeduygusunakapılmıştıHürrem,

kısmen de olsa biliniyor. Müthiş bir kıskançlık kini atılmış Hürrem’in yüreğine, bunun sonundaMâhidevran Haseki kaybedecek. Pargalı İbrahim Paşa dayanabilir mi Hürrem’in mukavemetine?Hürrembir işveli tuzakKanuniSultanSüleyman için, İbrahimdeğerlibilgilerledolubirkitap.Birgün ikisinden birini tercih zorunda kalırsa Padişah ne yapsın? Tuzak pek muhkem olduğundankurtulmasıkabilolmayabilirveozamandailimyüklükitapkaderineyansın!Değişikvesilelericatedip, çözmeye, anlamaya çalışıyoruz Padişah’taki İbrahim sevgisini veHürrem-İbrahim-Süleymanüçgeninin falına bakıyoruz bir manada. 9 Haziran 1526 tarihli raporu ile bir yabancının İbrahimPaşa’yıtanıtışışöyle:

“PietroBragadino’nuntesbitettiğinegöreİbrahimPaşabirkaçlisanbiliyor, tarih,coğrafya,harbtarihi,bumeyanda,Ânibal’ın,Büyükİskender ’inmuharebeleriniokuyor,musiki ilemeşguloluyorvebirİran’lıilebesteleryapıyordu.”[25]

Hammer’in bildirdiğine göre Türkçenin dışında ana dili olan Rumca, Farsça ve İtalyancakonuşabiliyor.Aynızamandakidiğervezirlerebakalım:

“BunlardanbirincisiMustafaihtiyarvemeflûç(felçli)olduğundan,hemenmütemadiyenyataktaidi.İkincisiolanAyasPaşakiMustafagibiArnavut’turokuyupyazmabilmediği,güçlüklesözsöylediği,yalnızmuharebeadamıolduğucihetledivandaancakâdetyerinibulsundiyegörülüyordu.”[26]

SadrazamDamatİbrahimPaşa’nınkıymetiniartıranözellikleriniinkârhakkaniyetedegerçeğedeaykırı düşer. Ona rakip sayılacak mevkiler öyle malullerce doldurulmuş ki, bu durum dikkatealınıncainsanınaklına,rahatsızedicibirsorugeliyor:

‘KoskocaOsmanlıİmparatorluğu,ikiişeyaramazArnavut‘tanbaşkaadambulamamışmı?’

ElbetherbakımdanzengindiOsmanlıDevleti.YığınlarcaHıristiyançocuğunualıp,Enderun’daenönemli bilgilerle donatan devlet, oradan, yetişip çıkan donanımlı kişileri getiriyordu mühimmevkilere. Hammer’den naklimizin tamamının doğru olmaması muhtemeldir. En azından AyasPaşa’nın ‘okuma yazma bilmediği’ iddiası yanlış olmalı. Bu şahıs devşirmedir ve bütün diğerlerigibi, o da Enderun’da okutulup, yetiştirilmiştir. Anavatanlarından (kara cahil) gelmiş olsalar bile,içlerindedikkatçekenler seçilip,devlethizmeti içinözelolarakeğitilmiyorlarmı?Hammer,kendidindaşlarınıaşağılamakla-aslında-Osmanlı’yıkötülemeyeçalışıyor.BaşkaeksileritartışılmazAyasPaşa’nın, fakat atfedilen cehaleti doğru değil. Esas bilmeyi ve belirtmeyi istediğimiz mesele şu:Özellikle değil, fakat talih İbrahim Paşa’nın karşısına öyle silik-sıradan kişiler yerleştirmiş ki,onların arasında kumdaki istiridye kabuğu gibi farklılık arz ediyor. Bu fark sade ikbaline değilidrarınada(düşüş)yolaçacak.

MohaçSeferiÜçüncüSeferiHümayun

(23Nisan-zafer29Ağustos1526)

Macarlarla,hiçbitmeyecekgibigörünenkavgalarımızdanbiridaha.KanuniBelgradseferinifetihleneticelendirmişti.ŞimdiMohaç’taaynıneticeyekoşulacak.

Savaşniçinyapılacakdiyedüşünmeninişeyaramayacakbirfikiryorgunluğugetireceğimalumisede biraz bakacağız.Hangi acil sebepler ısıtmıştırMohaç Sahrası’nı, bu soruya bir cevap bulmayaçalışalım.

Baş tarafa, Sadrazam İbrahim Paşa’nın Mısır ’dan erken gelmesini icap ettiren yeniçeri isyanınıalalım.Adamlarsavaşsızlığadayanamıyorlar!AradabirarızakabilindenyenilgiyüzügörülüyorolsadaOsmanlıordusununaboneliğizaferedir,zaferdeyeniçerilereganimetgetirir.

Bir başka mühim sebep; Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Zaferi’nden sonra ölen Şâh İsmail’inyerineBirinciTahmasbdiyeanılanoğlugeçmişti.DevletlerarasıkurallargereğibabasınınölümünüvekendisininiktidarınıbirheyetleKanuni’yebildirmesilâzımdı.

Bunu yapmayan yeni Şah, Macar Kralı’na ve Almanya İmparatoruna Osmanlı Devleti aleyhineittifak teklif etmiş. Bu İran’a savaş açmak için kâfi sebeptir. Fakat Batı’da başka oyunlartezgâhlanmakta, onun için İran Şâhı’na ağır bir mektup yazıp, yakın zamanda başına geleceklerehazırolmasıbildirildi.

MacarKralı İkinciLui (Osmanlı’daLayoş) İran‘la işbirliğiniTürkiye aleyhinedeğerlendirirken,Türk hâkimiyetindeki Ulah zadegânını ayaklandırmış, ayrıca Eflak ve Boğdan Prensleriyle ittifakkurupkuvvet toplamayabaşlamıştı.YapılanküçükçaplıHaçlıBirliği teminiKanunialeyhine idivesavaşçıkmasıiçinmeşrubirsebepti.İştebununiçinhazırlıkyapıldı.

SerdarıEkremİbrahimPaşa

Padişah için üçüncü sefer, adı da başlığa yazıldığı gibi. SultanSüleyman’ın ayrılmaz bir parçasıolanSadrazam İbrahimPaşa,RumeliBeylerbeyi ve bu seferinSerdarı yaniBaşkomutanı.Taşıdığısıfatlarvesorumluluklarıicabı,padişahtanbirhaftaevvelİbrahimPaşahareketegeçti,büyükordu23Nisan’daorduİstanbul’danhareketetti.

Gözümüz Pargalı İbrahim Paşa’nın üzerinde, onun izini sürüp gördüğümüz hatalarının dafaziletlerinindefotoğraflarınıçekmeyeçalışıyoruz.Karşımızasıkçaçıkanvebazencanımızıfazlacasıkan,Padişah’ınonudaimabaşkalarındanfarklıveüstüngörmesi,birfâniyeverilebilecekengüzelşeyleri ona vermesidir. Osmanlı tarihinde, Kanuni’nin nezdinde İbrahim Paşa’nın işgal ettiği yergerçekbiristisnadır.Sadrazam,RumeliBeylerbeyivedeMacaristan’aaçılanseferinserdarı.

Padişah’tanbirhafta evvel İstanbul’danhareket etmişbulunanSadrazam İbrahimPaşa,Edirne’deAnadolu ve Rumeli askerleriyle buluştu. Padişah ile Sadrazam 19Mayıs’ta Filibe’de karşılaştılar.SeferlerdeOsmanlı ordusunun en büyük engeli yağmur olagelmiştir eskiden beri; yine yağmurlaryağıyor. Devamlı şiddetini artıran yağıştan yollar belirsiz ve yürünmez, nehirler geçilmez olmuş,müşkülatla ilerleniyor. Sofya’ya 29Mayıs’ta varıldı, buradaRumeli askerlerini alan İbrahimPaşa,Padişah’tanayrılıpilerihareketetti.

Birçok durağı, yağmurdan doğan zorlukları olan bu yolculuk yüksek engellerden atlanarakuzamaktaydı, ancak üç ayda Belgrad’a varıldı. Seferin ve eziyetle geçirilen günlerin, özel olarakİbrahimPaşailealakalıkısmıdavar:

“Macaristan’da,TunaNehriüzerindenbulunanPetroVaradin(Petervaradin)’ikaradanvenehirdensıkıştırarakaldı.”[27]

Bizimtarihçilerbirazabartıyorolabilir,lakinyabancılardapekküçültüyorTürkkazançlarınıneldeedilişini.BakınRumenTarihçiYorga’ya:

“Burada İbrahim Paşa’ya, Petervaradin’e yönelip, neredeyse sadece silahlı köylülerle dolan kötütahkimedilmişkarargâhındanBatori’yisöküpatmaemriverildi.

1Temmuz’daİbrahimPaşa,AnadoluBey-lerbeyiBehrâmBey,sayısızsipahiileorduyakatılmışdaolsa, bu seferde asıl kuvvetleri oluşturan Rumeli birliklerini geçit resmi yaptırarak inceledi. 6Temmuz’daBosnaveHerseksancakbeylerienyiğitakıncılarıilebirlikteZemunKalesi’negeldiler.8Temmuz’da Sultan Süleyman’a Salankamen’de, Tuna Geçidi’nin sadece ‘habis ve lanet papaz’Başpiskopos Thomory tarafından işgal edildiği ve burada Osmanlıların yolunu kapattığı haberiulaştı. Thomory’nin yanında sadece 2 bin eğitilmemiş birlik olduğu için, Osmanlı karargâhındabayramgüvenvehuzuriçindekutlandı.”[28]

Savaşın bütünü herkesi, bilhassa da Serdar-ı Ekrem İbrahim Paşa’yı ilgilendirir. Bosna beyleritarafındanSiremmıntıkasındakikaleleralındısırasıyla.Tuna’yıtakipedenorduufaktefekdemeyipönünegelenkaleyialmakdurumundaydı,bunagöreİylukkalesi teslimalındı, ‘Darik,Gorgorofça,Cudyek,Araca,Dimitrifçevebunlarınemsalinicekalelerinfethikolaylıklamüyesseroldu.’[29]

Her güzel olayı takiben Padişah’ın gönlünü şenlendirip, takdirini almak vazifesiydi İbrahimPaşa’nın.Petervaradinkalesininzaptına12günuğraşılmış:

“Düşman tarafından, Osmanlıların iki hücumuna büyük zayiat verdirilerek mukavemet edilmişolduğu halde, duvar altından kazılan iki lağımın patlaması muhasırlara geniş bir gedik açtı:Muhafızların 500’ü idam ve 300’ü esir edildi.Vezir-i azam askerlerininmızrakları ucuna 500 başsaplanmışolduğuhaldePadişah’ıistikbalegitti.

Kalenin fethi müjdesini getirene 1000 altın vermiş bulunan Süleyman, fevkalade bir divanakdederek, Vezir-i azamın emri altında muharebe eden beylere memnuniyetini beyan etti. 400.000akçetahsisatıolanbeylereüçeryüzbinakçe,diğerlerinebuakçeninyarısıihsanolundu.“[30]

NehirlertabiisetleridirRumeliyakasının,Osmanlıordusununaşağıyukarıbütünseferlerindeaynışeyleryaşanır.Yağmurlaryollarıyürünmezdurumasokar,nehirlertaşıp,üstlerindekiköprüleriyıkarvebirMimarSinanaranır,bizimKocaSinan’ınkeşfineyaramıştırtabiatınbuzulmü,onuniçinfazlazorumuzagitmemeli.

Hizmetleri asla unutulmayan bir Yahya Paşa zade var, Semendire Beylerbeyi, işte onunyakınlarından-sülalesinden bazı dilâverler aldıkları esirlerinden, bilgi edinilecekleri Padişah’ınhuzurunagetiripkonuşturuyorlar.ÖğreniliyorkiMacarKralıLayoşbütünHıristiyandevletlerindenyardımtoplamayaçalışıyormuşvebunudakısmenbaşarmış.Hattahaylikalabalıkdüşmanordusununtehlikelibirsonuçalmayaelverişlidurumageldiğibileyakalananaskerlersöylüyor:

“Geniş bir ovada saflar bağlayıp, İslam askerinin yolunu keserek,mukabele tedbirlerini aldığınıhaber verdiler. Bu haberler alındı, Össek Kalesi yakınlarında Drava Nehri üzerine gönlü aydınlıkVezir-i azam Paşa Hazretleri’nin fermanı ile gemileri birbirine atarak, birbirine Ulalı sütunlardöşeyip,büyükbirköprütedarikolundu.Bubüyükköprütedarikvetamamoluncayakadaristirahatedildi.İslamPadişahıolanKanuniSultanSüleymanHanHazretleri,zilkadeayınınonikincigünü(20

Ağustos), o mahalle teşrif buyurdukları anda, zaman geçirmeksizin Drava köprüsünden geçtiler.Saadetle karşı yakaya kondular. O akşam ihtişam sahibi Padişah Hazretleri İslam askerinin mumdonanmasıyapmasınıemirbuyurdular.Güyayedigöğünyıldızlarıyeretoplanmışgibioldu.ÂlemiRuşenedipvadiyibirgülbahçesineçevirdiler.”[31]

‘MohaçDestanı’diyorPeçevikidoğrudur;ziraburadakazanılanzaferperçinlemiştirKanuni’yiAvrupa’ya ve burada kararmıştır Macar Krallığının istikbali. Şanın-şerefin sahibi, başta Padişaholmak üzere Türk askeridir. Sadrazam İbrahim Paşa’nın hakkı da inkâr edilemez. Yapılmışolanlardan birkaç cümleyle bahsedilişi yapılanı küçültmemeli, büyük zaferlerden biriydi kazanılanMohaçSavaşıvebununüzerindebirmiktarduracağızdahaiyianlayalımdiye:

AmaçBudin’egitmekolduğuhalde,MacarKralıİkinciLayoş’unMohaçOvasınadoğruilerlediğiöğrenilincehedefdeğiştirilmişti.BüyükTürkordusuburaya28AğustosSalıgünügeliyor,etraftanebirdüşmanaskerivarnebaşkabircanlı.ŞimdiPeçevi’yimisafiredeceğizanlatıcıolarak:

“KerametsahibibirermişveveliolduğunaşüphebulunmayanSigetvartürbesişeyhirahmetliAliDede’nin kendi ağzından dinledim. O zaman rahmetli İbrahim Paşa Rumeli alaylarını yerlerineyerleştirip, kendisi huzura geldikte saadetli Padişah Uçboyları Beylerinin çağrılarak bir danışmameclisikurulmasınıfermanbuyururlar.”

Bubuyruğauyularakkomutanlaraçavuşlargönderilir.HerkestenevvelBosnaBeylerbeyiHüsrevBeygelirvekendisine tepenindoruğunaçıkmasıemrolunur. İbrahimPaşaötekivezirlerlebirliktesaadetliPadişah’ınhuzurundaayaktadurmaktadırlarveHüsrevBey’eşöylesöylenir:

“SizUçboylarıBeylerisiniz,saadetliPadi-şahımızsizedanışma ister. İşteMohaçSahrasıbu imiş,henüzdüşmandanbirizyok.Nasılbirtedbiralmalı?”

Hüsrev Bey’in Padişah’a cevabı geçmişimiz ve bulunulan çevrenin o günlerini anlatmasıbakımından çok önemli. Bizim yaşlıların tecrübelerinden ne derecede istifade ettiğimizi ve hattaonlaranasılsaygıgösterdiğimizibelirtmesibakımındandamühimdir:

”SaadetliPadişah’ım,bizuçboylarındadanışmayıburaların tecrübeli ihtiyarları ileyaparız,kendireyimizlebirişgörmeyiz.”[32]

Kanuni beğenir söyleneni, her kime danışılacak ise yanına çağırılmasını buyurur; Hüsrev Beydurduğuyerdenbağırıraşağıdaduranlardanbirine:

“Çabuk var, Koca Alaybeyi, Kara Osman, Mehmet Subaşı, Adil Taviça ve Balaban Çeribaşıgelsinler,saadetliPadişahdanışmayıemretti,”der.

İhtiyarAdilTaviçadestanlıkbiryiğit.Danışmasözünüişitirişitmezderki:

“Buradadövüşmektenbaşkadanışmavarmıdır?”

Mohaç’ta yapılan savaş’ın öncesi güzel, devamı güzel, sonu güzel; buradan bir kahramançıkarılırsagünahtır,pekçokkişininhakkıyenir.Kanuni’ninduasınıbariaktaralımaynıeserden:

“Ey Tanrım, kuvvet ve kudret senin, ey Tanrım, sahiplik ve zafer senin, himaye senin. Tanrım,Muhammed’in ümmetinden bir bölük zayıf kimseleri sen yerindirme, bir nice kuvvetli ve devletlikâfiri sevindirme.” Padişahın bu sözleri, askere duyurarak Rabbine yalvarması, “mübarekgözlerindenyaşlarakıtıphüngürhüngürağladığınıİslamaskeriningörmesibüyüktesiruyandırmış.Askerler“güzyapraklarıağaçtandökülürcesine,atlarındaninipyüzlerinivegözlerinikaratoprağa

sürüp öyle içtenlikle gözyaşlarını akıttılar ki, görenlerde kuşku kalmadı. Sanki ‘Can ne kemterdiryolunda ideriz anı diriğ (canın değeri nedir ki yolunda onu esirgeyelim) dizesi herkesin ağzındantekrarlanırdururdu.SadrazamİbrahimPaşadaaskerepekçokdildöküpyoldaşlıkedenleresaadetliPadişahHazretlerinin türlü çeşitli bağışlarındanve nimetlerindenuzunca söz etti. Sayısız vaatlerdebulunarakokadaretkilikonuştuki,herkesbiranöncecanını,hattauçanruhunuhiçesirgemedenfedaetmekiçinçırpınırdururdu.

İşte bu derece özendirme, okşama, dini telkin ve dua işleri tamamlandıktan sonra İbrahim Paşa,saadetlipadişahınhayırduasınıyolunakılavuzedinerek,özelalayınıilerisürdü.”[33]

KocaKanuniYüceYaratıcıya,gözyaşıdökmüş,askergörmüşAllahhuzurundaağladığını,herkescoşmuş ve kendi hayatlarına hiç önem vermeyecek bir hale girmiş, Sadrazam İbrahim Paşa daüzerinedüşenvazifeyihakkıylaifaetmiş.

Ertesi gün (29 Ağustos Çarşamba) düşman gelmiş çarpışılmış, büyük zafer kazanılmıştır. Bumühimzaferinkazanılmasında İbrahimPaşa’nıngayreti, başarısı takdirle işlenir tarihinhafızasına.Danışma Kurulu toplanması, hak edenlerin, Padişah takdirine sunulması İbrahim Paşa’nın iyidavranışları olarak yâd edilir. Macarların 25 bin kadar zayiat verdiği, çamur deryasına dönenmeydandan kaçan Macaristan’ın genç kralı İkinci Layoş’un boğulduğu, bir mânada MacaristanKrallığınınbataklığasaplandığıbuönemlisavaş,çokkısasüredehitamaermişti.

MohaçMeydanMuharebesi,sayıcaeşitkuvvetlerarasındameydangelmiş,dahainançlıvevuruşkanolan taraf kazanmıştır. Umumiyetle yabancılar Türk ordusunun daha kalabalık olduğunu iddiaederler, ama bunun aslı yok. Bir çok şeyi düşünmeden yazabilen batılı yazarların, bazı sözlerininciddiyealınmamasılazım.Anılanyazarlardanbirininbusavaşlailgilinihaisözüşöyle:

“GeceyarısınadoğruTürkMehterleri zaferborazanlarını çınlattılar.Ogün,Mohaç savaşıdeğil,Mohaçkıyametidiyeanıldı.”[34]

“Bazı membalarda Mohaç muharebesinin ‘yatsıya kadar ’ ve hatta ‘gece yarısına kadar ’sürdüğünden bahsedilirse de doğru değildir. Mohaç Meydan Muharebesi İkindi vakti başlayıpakşamdanazevvelbitmiştir.”[35]

MuzafferPadişah,yanınabazıdevleterkânınıdaalıp,savaşıncereyanettiğialanıdolaşmayagitmiş,cansız yatan düşman ölülerini seyretmiş otağına dönüyordu. Koca Alaybeyini kırmızı bir çadırınönündeselamdurduğunugörüp,İbrahimPaşa’ya,okişiyiçağırmasınıemirbuyurmuştu:

“İbrahimPaşa’nınçağırmasıüzerineKocaAlaybeyihemenseğirtipgelince,saadetliPadişahgönülalçaklığı göstererek durdu. İbrahim Paşa ‘Koca Alaybeyi, yüce Tanrı’ya hamd olsun, saadetlipadişahımızbubüyükgazayıbaşarıileyaptı;PadişahEfendimiz,şimdidensonrayapılmasıgerekenişnedirdiyesoruyorlar ’der.OdateklifsizbirhalleveOğuzcaşöylecevapverir:

“Hünkârım,domuzunyatağındaçocuğuolmasın.”

Saadetli, muzaffer Padişah hafifçe gülümseyerek mübarek yüzü şen ve esen olur, bir avuç altınbağışveripfakirKocaAlaybeyinidenkleriarasındayüceltirveyolunadevameder.”

Mohaç Meydan Savaşı, Sultan Süleyman adına kaydedilmiş mühim başarılardan biri olmaklaberaber,SadrazamİbrahimPaşaiçindeanılmayadeğer.Eleştirilecekönemlibirhatasıgörülmemişve kimse tarafından böyle bir iddia vuku bulmamıştır. Fazla zayiat görülmeden kapanan Mohaçsayfasının son resimleri, askerin temaşasına sunulan düşman ordusundan kesik başlar, diğer

maktullerinahvaliolmuştu.“OrduMohaç’ıyakıp,muharebedenyedigünsonraBudin’eteveccühetti.3Eylül1526”[36]

Rüya gibi bir şey; Türk Ordusu ramazan bayramını Belgrad’da kutlayıp, kurban bayramı içinBudin’ehareketediyor.

İbrahimPaşa’danFelaketeBirAdım

İbrahim Paşa, övgüler almıştı yaptırdıklarıyla; konumu itibariyle de Sultan Süleyman’dan sonraikincibüyükşanonundu.Birçokmaddîkazançlardasağlanmış,vezirdenneferekadarherkespayınıalmıştı. Padişah tebrik edildi zaferin ertesi günü, kıymetli adamlar kıymetli hediyeler aldılar.Sadrazam’ınbaşınabizzatPadişaheliylesorguçkonuldu.AyrıcalıklıbiriolduğuburadadahigörüldüİbrahimPaşa’nın.

Mohaç’tansonradiğerMacarşehirlerinegidildi.Budin,Peştevs.Budin,İbrahimPaşaiçinmühim,buradan Türkiye’ye nakledilen bazı maddeler, Sadrazam İbrahim Paşa’nın aslında Pargalı birRum’un oğlu olduğunu millete hatırlatacak. Çok daha ileri gidilecek İbrahim Paşa hakkındakidüşünceler ve belki de gerçekle hiç alakası olmayanyorumlar türetilecek.Akıbetinin belirmesindebirçoksebeproloynarken,birdeBudinHeykellerimeselesigelecekinsanlarınaklına.Dahaziyadeyabancı tarihçilerin değerlendirmelerini mühimsiyoruz, onun için de onların kitaplarından, kendiyazdıklarıhaliylealıntılarımızoluyor:

“SultanSüleyman,TunaboyuncahızlıbiryürüyüşleTonlaüzerinden11Eylül’debaşkentBudin’egeldiveşehirdehiçkimsedirenmeyecesaretedemedi.SultanSüleyman,ordusununbaşındayanındagözdeVezir-iazamı İbrahimPaşa ilebirlikte,emirlerine rağmenkısabir süresonraateşler içindeyanacakolanşehregirdi.

NitekimKral’ınsarayıvekalebuateştenetkilenmediveMacarlarınbirçokzaferziyafetinetanıklıketmiş olan salon, Müslüman fatihlerin savaş müziği ile dolup taştı. Sultan Süleyman, gelecektekiikameti olarak sahiplendiği saraya yeniçerilerini yerleştirdi ve Tuna Nehri üzerindeki köprüyügeçerek Peşte’ye vardı.Ordunun tamamı burada toplandı ve köprü, geçiş trafiğinin tazyiki altındanihayetyıkılınca,sonradanMehmetBey,HüsrevPaşaveTunahanoğullarındanHasanBeyidaresindegelenbirlikler,sandallarlakarşıyageçirildi.BudinSarayı’nın,yenitopdökümüiçinkullanılabilecektoplarvebronzheykelleri,sökülüpgötürüldüveSultanSüleymanMacaristan’ınbaşkentindeyaşayanYahudileriİstanbul’ayerleştirdi.”[37]

Mohaç ve sonra alınan yerlerle ilgili, anlatılmadan geçilmeyecek değerde fazla bir şey yok.Macaristan, büyük savaşı Mohaç’ta, kralıyla beraber kaybetmiştir, gerisi boş. Her şey artık,Padişah’ın vicdanına kalmış; isterse her yanı helâk edecek, isterse bir yetimi sever gibi sevecek,fethettiğiyerlerinahalisinidüzeniçindeyaşatacak.

PargalıİbrahimvePut?

İstanbul’danayrılalı6ay,21günolmuş,13Kasım1526’dabaşkentedönülmüştür.Macaristan’danzenginlikler taşınmıştır İstanbul’a.Canlı, cansızgetirilenlerinhepsimemnuniyetuyandırmış isede,İbrahim Paşa’ya özel olanlar birçok insanın gözüne batmış. Hatta kalbi incinmiş bir hayliİstanbul’lunun. Rahatsız edici bu nesneler Budin’de, Macar Kraliyet Kasrından alınıp At-Meydanı’ndakiİbrahimPaşasarayınınönüne,mermerkaidelerüzerinedikilenheykelleridi.Herkül,Apollon, Diyana heykelleri itina ile yerlerinden koparılıp, gemiye yüklenip getirilmiş, İstanbul’daanılanyeredikilmişler.

Esasenput’laalakasıolmadığıbellideozamanınbazıMüslümanları,heykelinbaşkabirmanayageldiğinidüşünmekistemiyordu.Solakzadekısacaşöylebahsediyorbunesnelerden:

“Rivayetolunurki,kahrolasıkralınsarayınınönündeüçgaripsuretliveacayipgörünüşlüheykelve iki heybetli top konulmuş idi. Zikri geçen toplar nice kıyl u kal olmakla, onları da gemilereyükleterekBelgrad’agönderdiler.”(…)

Yukarıdazikrolunantoplarkötüyaratılışlıdüşmanıntasarrufualtınagirdiğinde,yadigârolarakelegeçmiştirdiyeBelgradönündenkaldırılarak,padişahlarınıntahtgahlarınailettilerveüstünlüklerininsuretiniandırmakiçin,omahaldekoyupgelipgeçenleretemaşaettirirlerdi.Onlardaetraftabulunanâlemegördükleriniveişittiklerinihaberveregelmişlerdi.

Amma o iki top, Belgrad’da alıkonuldu. Gönlü aydınlık İbrahim Paşa, güzel tedbiri ile basireterbabıolanlara ibret için,diğerüçgaripheykeli İstanbul’anaklettirerek,At-Meydanı’ndadireklerüzerinekondurdular.

ZikrigeçenİbrahimPaşa’nınsarayıkapısıkarşısındavakiolmakla,bazızarifnüktedanlarİbrahimPaşaiçinniceuygunsuzhareketlerisnatedip,‘hâşâ,putperesttir ’diyesöylendiveişitildi.”[38]

Körlerinfilitarifleriyleilgilihikâyeyebenzer,Budin’dengetirilenheykelleriçinsöylenenler;iştePeçevi’ninsözleri:

“BudinKalesikapısıdışınadikilmişgaripveacayipbirersanateseriolantunçtanüçheykelvardı.Kanımcabüyükolanı,birzamanlartümkâfirlereegemenolanbirkralınheykeliidi.Ötekiikisiiseazdaha küçük ve yine aynı biçimde olup, aynı hükümdarın kendisinden sonra krallık tahtına geçenoğullarınınheykelleriimiş.Fakatbunlarçokgaripveacayipbiçimdeolduğundanhalkınseyretmesiiçingemilereyüklenipİstanbul’anaklolundu.HattabunlarAtMeydanındaherbiritaşkürsüyedikildive seyreden halk hayran kaldı. Rahmetli Figani’nin ‘Dünya denen bu kiliseye iki İbrahim geldi’anlamındakidizesi ilebaşlayanveşairinöldürülmesineyolaçanFarsçabeyti,buheykellerüzerinesöylenmişti.”[39]

İbrahimPaşa’nınbilgilibirzatolduğundanbahsedilir,kültürhaznesininzenginliğidestanlaştırılır.SıradankimselerebenzemeyenİbrahimPaşa,nedenseheykelmeselesindeduyarsızdavranmıştır.

Milletin İslâmî hassasiyetine yabancı olmaması gerek. O sıralar heykel’in İslâm diyarında nasılkarşılanacağını düşünmesi icap ederdi. Heykeli gören Müslüman, kendisini bir put’un önündehisseder, bundan rahatsızlık duyar, İbrahim Paşa’nın bilmesi lâzım. Biz varsayımlar üzerine fikiryürütüyoruz,bundanvazgeçip,nelerolduğunabakalım:Kanuninedemiş,hiçmibir şeydememiş,Şeyhülislâm ki en salâhiyetli kişidir bu konuda, onun tavrı nasıldı, bilmiyoruz. Konuyla ilgili,TrabzonluFigânîRamazanÇelebimısralaradökmüşduygularını:

“Düİbrahimâmedbe-deyr-icihân;

Yekibût-şikenşüdyekîbût-nişân”

Figânî’ninFarsçamısralarınınTürkçekarşılığıbildiğimizbirşey:

“BirHalil-ievvelgelüpasmânıkılmıştışikest

SenHalil’imşimdigeldinhalkıkıldınputperest”

İbrahimPeygamber ’inputlarıkırmasıileİbrahimPaşa’nın‘put’dikmesikarşılaştırılıyor.Ağırbir

eleştiriolsadazamanıntercümanıolmuşsayılır.Tabii,herkesböylebakmamışmeseleye.Aynıasıriçindedoğup,önemlibirOsmanlıtarihiyazanPeçeviİbrahimEfendi’nin,heykelleriiçin‘sanateseri’dediğiniyukarıdagördük.

Peçevi, heykel meselesinden onlarca sene sonra yazmış eserini, bu arada kanaatler değişmemişolabilir. Algılayış farkını, şahısların doğup büyüdükleri coğrafyada aramak lâzım. Eleştiren şairTrabzon’dadoğmuş,itidalüzereyaklaşantarihçiMacaristandoğumlu.

Heykellere bir şey yapıldığına dair bilgiye ulaşamadık. Muhtemeldir ki, bunu sonradan, herkesiçine sindirmiş. Hammer, 1800’ün ortalarına doğru yazdığı tarihinde heykel meselesine kısmenaçıklıkgetiriyor:

“Buüçasarıatika(antikeserler)henüzmevkilerindegörülmekte isede,heykellerehaylivakittenberi ortadan kaybolmuştur. İkinci Mehmet Konstantiniye’nin fethinde üç yılan heykelinin başınıkestirmişti. Sultan Süleyman,milletinin evhamında tereddütlü olduğu için ve daha doğrusuVezir-iazamın ısrarlarına dayanamayarak Atmeydanı’nı -İslam bakımından sanem addedilebilecek- bu üçheykelletezyinetti.Buhusus,buradaşundandolayıdazikredilmeyeşayandırki,MusevişeraitigibiŞeraitiMuhammediye dahi insan eliyle yapılmış tasvirlerimen ettiğinden ve veziri için hakikatenfilozofça bir cesaret eseri addedilmeye müstehaktır. Mezhep taassubu, İbrahim Paşa’nın, dinbakımındangösterdiğibuitinasızlıktanşikâyetetmektegerikalmadı.”[40]

KanuniSultanSüleyman,geçenzamaniçinde,İbrahimPaşa’nınhatalarınıgörmemeyiyeğlemiştir;elbet bunun da geçerli bir sebebi var. Bir Müslüman ülkesi olan Türkiye ve Bizans’tan alındığızamandanberiİstanbulHeykeleyabancıdır.Hattayemeklerdedomuzetikullanmamakkadarkarşıdırheykele.Bütünbirmilletinimananlayışınatersdüşen,devrintabiriyle‘buacayip’nesnelerhoşgörülimanına sığınabilmiş, ama hiciv şairi heykeller kadar şanslı değil. Bahtsız şair eşeğe tersbindirilerekşehirdedolaştırılmış,sonradaasılmıştır.

GenişkitlelerKanunisevgisiylesükûtu tercihetmişolabilir, İbrahimPaşahoşgörülmüşolabilir,zatenfarklıbirkişiliktio:

“Divanaçıktığıvakitberaberindehanendevesazendeler icram-iahenkettiğihakkındabir rivayetvar,”[41]deniyor.

Bu kadarına inanılmaz; buna İbrahim Paşa’nın zekâsı, Kanuni’nin kuralları ve diğer vezirleringöstereceği tepki müsaade etmez: Osmanlı Sadrazamları içinde, öncekiler ve sonrakiler arasındaböyle biri daha görülmemiştir; İbrahim Paşa bir istisnadır, fakat o kadar da değil! Gerçi SultanSüleyman hoş görüyor her yaptığını, azarlandığı vaki değil, ama her şeyin bir ölçüsü var. Eskiarkadaşlık, sonra enişte kayınlık ve bir de kafaların uyuşması, bütün inançların ve örfüntepelenmesineyolaçacakolamaz.SultanSüleyman,yanındanbiranuzakkalmasındiye,saraydaonaait bir oda hazırlatmıştı. Yabancı yazar, elçi ve gözlemcilerin dikkatinden kaçmayacak derecedeaşikârdıolanlar:

(İkiYüzlüVezirleradlıkitabımızda,İbrahimPaşa’yıheykelkonusundadahaseteleştirmiştik.)

BirazKanuniBirazPargalı

SultanSüleymanve İbrahimPaşahakkındakaydadeğerbilgilerverip fikir ileri sürenkişilerdenistifadeediliyor.Yorga’nınbuhusustayazdıklarımühimsendiği içinbirmiktar alıntı ileufkumuzuaçacağız:

Sultan Süleyman, savaşı zevk için istemiyordu, zira doğuştan ne bir savaşçı ne bir fatihti ve bukonudahırsıyoktu.Aile içindevedostlarınakarşınazikbir insandıveörneğingüçlüVezir-iazamİbrahim Paşameselesinde olduğu gibi, ikincil derecede yer almayacak kadar kibirli değildi. BunarağmenSultanSüleymanhiçbirzaman,SultanSelim’intabiriyle‘sakalındançektikleri’babasıSultanBayezid gibi, gözde vezirler tarafından yönetilen bir adam durumuna düşmedi. Aksine hiçbirOsmanlı Sultanı, Osman Bey’in halefi, padişah ve halife olarak sahip olduğu bilinci, onun kadarihtişamlıtaşımadı.(…)

Sultan Süleyman’ın vezirleri arasında en çok dikkat çeken Vezir-i azam İbrahim Paşa olmuştu.Onunkariyeri,SultanSüleyman’ınilkdönemlerindekiyönetimşeklinibütünaçıklamalardandahaiyigözlerönüneseriyordu.(…)

“O, artık devletin en nüfuzlu adamı idi. Bir Hıristiyan, 1525 yılında ’Türkler ’in İmparatorluğu,İbrahimPaşa’nınidaresiileyürütülüyor ’diyeyazmıştı.”

Macar elçisiLaski 1528 yılında ona: “Sultanı yöneten sensin” diye hitap ettiğinde, İbrahimPaşa,mütevazıbirşekilde:“BenEfendiminkölesiyim“diyecevapvermişti…”[42]Jorgadevamediyor:

“İbrahimPaşa’nınetrafındaaltınişlemelibrokarveipekgiysiler içinde1.500kölesivardı.Kendigiysileri, efendisinin giysilerinden daha değerli idi, ama Sultan Süleyman bunu hak ettiğinisavunuyordu.Sıkçaziyaretedilenevindeikifilivardı.İstediğizamanbirvezirinistidasınıaçıklamayapmadan geri çevirebiliyordu. Bir defasında resmî Divan kendi sarayında toplanmıştı; bu, dahaevvelhiçgörülmemişbirolaydı.”[43]

PargalıİbrahimPaşa,böyledeğişikbirkişilik;Vezir-iazamüstübiryetkikullanıyor,gerektiğinde,benefendiminkölesiyimdediyebiliyor!

AnadoluİsyanlarınıBastırmada

İbrahimPaşa(1527)

DahaönceMısır ’dadüzenisağlamayıbaşarmıştıİbrahimPaşa.KanuniSultanSüleyman’ınsihirlideğneğiolduVezir-iazamı,neredebiraksihareketolsaüzerlerineatıveriyor.Anadoluisyanlarıiçingösterilenengeçerlisebep,OsmanlıTürkDevletinidevşirmelerinidareetmesidir.Fatih’inbaşlattığıbu yol genişleyerek, yabancı menşeli paşaların hâkimiyetine dönüşmüş. Anadolu Türkleri zulümgörüyor, inciniyor. Arada bir baş gösteren ayaklanmalar, yine aynı sıfatı taşıyan kişiler eliylebastırılıyor.

İstanbul’dan görünen Anadolu ile içinde yaşayanların bildiği farklı. Devletin meseleye bakışı,başlangıçta olduğu gibi devam ettiği sürece, isyan bastırmaya yarayan usûl bunun tekrarının dazeminiolmaktanöteişeyaramıyor.Bunlarısöylerken,hırsızınhiçgünahıyokdediğimizsanılmasın,buradabakışımıztektaraflı,yerigeldikçediğertarafıdaaynıbiçimdeeleştireceğiz:

Macaristan Fütuhatı’nın başlamasıyla meydana gelen boşlukta başladı isyan hareketi. Umumiyetitibariyle,Padişah’ınseferdeolduğuzamanlarda,isyanhareketlerihızkazanır;budefadaöyleoldu.Yukarıda belirtilen sebep öne sürülerek isyanın haklılığını savunmak yanlış. Biraz doğrudurdevşirmelereduyulanöfke,amabucanıgözealıpsilahasarılmakiçinyeterlideğil.

Anadolu isyanları için bir başka ve daha mühim etken İran idi. Taassup derecesinde bağlıgöründüğü Şiiliği, Anadolu’da kökleştirmeye çalışan Şah, önündeki engeli aşmak için her yoludeniyor.OsmanlıDevletinekadarzayıflarsa,İranokadarkuvvetlenecek.İnanılanbuoluncahalkınayaklanması-ayaklandırılması-enucuzvekolayçareolarakgeliyorİranşahlarınınaklına.

İsyanlardaelebaşırollerindegörünenlertanınınca,işinaslınıdahaiyianlayabiliriz.Birçokisyanvebirokadardaelebaşıvar;kastımız isyanlar tarihiyazmakdeğil,SadrazamİbrahimPaşa’nın1527Nisan’ında niçin Anadolu’ya gönderildiğini anlamaya çalışmak. İsyanları yönetenlerden iki isimüzerindeduracağız,biriBabaZünnundiğeriKalenderŞah.Esasmaksatlarıbağcıyıdövmekmiyoksaüzüm yemek mi olduğunu anlamanın imkânı yok, ama öyle bir hadise ki, herkes istediği gibiinanabilir!

BabaZünnun

Devlet isyancıları sevmez, ne kadar zararlı olduklarını anlatırken pireyi deve yapar. Bir detaraftarları var isyanların ve bunu hayata geçirenlerin, onlar da tam tersini savunurlar. İsyanlarınvukuu zamanında, şimdi bizim Alevi dediğimiz kesim Kızılbaş adıyla anılırdı, alıntı yapacağımızyerlerde bu şekilde anılmışlardır, biz de öyle yazacağız. Kanuni’nin, haklı olarak devlette birliğimuhafazaya çalışması şart, bunun için, isyancılara göz açtırmaması lazım. Önceki padişahlardönemindebaşgösterenbutürhareketler,devşirmepaşalarınkomutasındabastırılmayaçalışılmıştı,şimdideöyleolacak.

Şikâyetlerin önemli bir sebebi dönme-devşirme paşalar olduğu halde, aynı durumdaki insanlarınşikâyetçilerisindirmekiçinvazifelendirilmeleri,ateşibenzinlesöndürmekgibioluyor.

AlevivatandaşlarımızkiöpözTürk’türler,eskidenkendileriniitilmişfarzederlerdi.DoğusuBatısıaynıyalnızseferyollarındabulunanyerleronlardanşanslıydımaddibakımlardan.Hangimezheptenolursa olsun varlık ve yokluk herkes içinmevzuubahis idi, bunuAleviler kendilerine has saymakistediler. Bunun dışında İran’ın attığı çengele takılmaları, İstanbul hükümetininvurdumduymazlığındanmı yoksa Şii İran’ın cazibesimi, isyancılara göre birincisi,Devlet’e göre

ikincisidoğru.

Tarihçesine dalmadan Baba Zünnun’a gelmek istiyoruz. O zamanki adı Bozok olan Yozgat’tadevletinyetkilisiileAlevilerarasındaanlaşmazlıkbaşgösterir,zaptiyelerbirAlevidedesininsakalınıve bıyığını keserler. Alevi inancına hakarette bulunurlar ve bunun altında kalmayı kabul etmeyenBozokluAlevilerşahlanır.

Hor görülmek, isyanın sebebi değil gazı olacak, çünkü zaten isyan halinde idiler. Dulkadiroğullarından Baba Zünnun’u yardıma çağırılır, Baba gelip ayaklanmanın başına geçer. Peçevi’ninnaklinebakılırsaisyancılarkesinliklehaksız:

“Dinin koruyucusu saadetli padişah, muzaffer İslam askeri ile bir süre kâfir ülkelerini talan veyakıpyıkmaişleriyleuğraşırkenBozokTürkmenlerindenadlarıgeçeneşkıyaayaklanıp”diyedevamediyor.[44]

AyaklanmaOsmanlılarakarşıdenir,fakatateşinyakacağıcisimleriseçmekabiliyetiolmadığıgibi,isyancılarındayoktu.İlköncekurbanedilen,obölgeninKadısıMuslihüddinEfendioldu,peşindenkâtibi Mehmet Efendi ve Sancakbeyi Mustafa Bey öldürüldü. Yerinde durmuyor, etrafa yayılıyorisyandalgası,Sivasvilâyetinesaldırıp,Osmanlınınmallarınıyağmalıyorlar.

İşleriyiceçığırındançıktıktansonra;KaramanBeylerbeyiHürremPaşa,İçelSancakbeyiBostancıAliBeyileKayseriValisiBehrâmBeyiyanınaalarakisyancılarınüzerineyürüyor.BabaZünnun’unkuvvetleri, Hürrem Paşa’nın yani devletin kuvvetlerini yeniyor; Hürrem Paşa, İçel SancakbeyiBostancıAliBey,KayseriHâkimiBehrâmBey,asilertarafındanöldürülüyorlar.

Türklerin,devşirmeveonlargibiolanbir takım idareciler tarafındanezildiğini, sömürüldüğünüileri sürenler neticedenmemnun.Alevilerin ezilip sömürüldüğünüdüşünenler dememnundevletinpaşalarınınöldürülmesinden.Devletdekendinisavunmakdurumundadır.

Meseleyi İstanbul’daki hükmedicilerin bazı memurları tarafından yapılan yanlışlıklar olarakgörmekyerine,birbaşkamecrayataşımanınfaydasıyok.Meydanagelenayaklanmaları,sankidevletAleviTürkmenleresavaşaçmışdaonuniçinbirhareketbaşlamışdiyetakdimedilmesidoğrudeğil.Biradaletsizliksözkonusuedilecekse,bununiçinmezhephattamilliyetayırımınanegerekvar?

Yokluk,sefalet,adaletsizlikkoyubirsisolupçökmüşAnadoluinsanlarıüzerinevebunlarınbirinciderecedemüsebbipleri dedevşirmeve ahlaksızgörevliler idi.Eğerhelak edici bir doluyağıyorsatoprağa, Alevi-Sünni tarlasını birbirinden ayırmaz, herkesin mahsulü hasardan nasiplenir. Şurasıdoğru,Devlet ihmalkârdır bumemleketin ilkTürklerinekarşı. İranŞahıbu fırsatı değerlendirmekiçin hem sefaleti hemKızılbaşlığı kullanıyor. İsyanlar konusunu işleyen kitaplar telif edilmiştir vehükümetler suçlanmıştır o eserlerde. Bizim kendimize tayin ettiğimiz vazife Pargalı İbrahim’intanınıptanıtılmasıdır,diğerkonularıdaonunlailgisiolduğukadarkarıştıracağız.

Kalender-Şah

“Kalender‘yahut‘KalenderŞah’çokmühimbirşahsiyettir:HacıBektaş-ıVelîsülâlesindenolmakitibariyle,Anadolu’daBektaşiliğinyayılmasınayıllarcaçalışmış,etrafınamüritler,abdallar,dervişlerve halk arasından taraftarlar toplamış ve rivayete nazaran otuz bin kişilik bir kuvvetle ortayaatılmıştır.”[45]

“AdıgeçenKalenderŞahokadargüçveitibarkazandı,okadarkalabalıkbirtopluluğunbaşıolduki,böylesişimdiyedekhiçbirasiyenasipolmuşdeğildi.IşıkveAbdaldiyeanılannekadarinancıve

eylemibozukkimselervaridiyseyanınatoplayıpyirmi,otuzbinkadareşkıyadanoluşanbüyükbirçetemeydanageldi.İsteristemez,bunlarınyakalanmalarıiçinSadrazamveBaşkomutanİbrahimPaşagörevlendirildi.”[46]

İstanbul’danAnadolu’ya

30Nisan1527

Çok ayaklanmalar gördüAnadolu toprağı, fakatKalenderÇelebi ayaklanması,Osmanlı’ya yahutDevlet’e karşı o güne kadar olan ayaklanmaların en tehlikelisi idi. O nedenle, bu ayaklanmayıbastırmak içinSadrazamveBaşkomutan İbrahimPaşagörevlendi.Pargalı İbrahimPaşa,yanınaüçbinyeniçeriveikibinsipahialarak30Nisan1527SalıgünüÜsküdar ’danyolaçıktı.

İbrahimPaşa,Kalender ’innekadargüçlüdesteğesahipolduğunubilmektedir,onuniçinAksaraysancağına varınca kendi kuvvetlerine, Anadolu Beylerbeyi Behrâm Paşa ve Karaman BeylerbeyiMahmut Paşanın da kuvvetlerini dâhil etti. İbrahim Paşa, Anadolu Beylerbeyi Behrâm Paşa veKaraman BeylerbeyiMahmut Paşa komutasında, eyaletlerindeki tımar ve zeametlerden oluşan birkuvveti,KalenderÇelebiüzerinegönderdi.KalenderÇelebi ileTokatyakınlarındaCincilfe denilenyerde27.5.1527tarihindekarşılaşıldı,ilkvuruşmayeriburasıdır.

KalenderÇelebikuvvetleridahagüçlüvesankiserdengeçtilerdenmeydanagelmebirordugibidir:BehrâmPaşaveMahmutPaşa,AlaiyeBeyiSinanBey,AmasyaBeyiKoçiBey,MustafaBey,AnadoluTımarDefterdarıNuhveKaramanKethüdasıŞeyhMehmet,isyancılarınkılıçlarıylamaktuldüştüler.Bu galibiyet büyük bir zaferdi Kalender Çelebi ve isyan adına, başarının cezp ediciliği hemenhükmünüicraetti,Kalenderinfedaisayısıyenikatılımlarla40bineulaştı.

ŞahünvanıtaşıyanKalender ’inamacıaşikâr;eğerdevletgüçlerinidizegetirebilirse,İranŞahı’nındesteğiyle, kendi Şah’lığını ilân edecek. Sonra ne olur? Safevîlerin pençesi Anadolu toprağına,çıkmamak üzere saplanır. Bunun adı ‘Kalender Şah’ devleti mi yoksa İran’ın genişlemiş hali miolur?Aslındabununcevabızordeğil;işinşakayageliryanıyok.

İsyanateşibütünşiddetiylesarıyoretrafı.Padişah’ıngönderdiğidüzenliordular,görüldüğüüzeremağlup oluyorlar,Kalender ’in ordusu dimdik ayakta.Nice namlıOsmanlı Paşa’sımaktul düşüyorsavaşmeydanında,nicevatanevladıserpiliyorvatantoprağına.Ölendeöldürendebizimvebusavaşkendikendimizledir,işinenkötüyanıbu.

KanayanbiryaradırisyanlarvebirbaşkasıkıntıdırDevşirmemeselesi,fazladeşmeyedegelmez.Sevelim-sevmeyelim,Pargalı İbrahimPaşaüstlendiğihervazifede,girdiğihermücadeledekendinibiraz daha büyütebiliyor. Padişah’ın kalbindeki tahtını sağlama alıyor devamlı. Becerilerini inkârnadanlıktır. Anadolu yangınına yağmur olmayı da başardı. Önemli kimselerin farkındaydı,meselâgücendirilmiş bulunan Dulkadirli Boy Beyleri. Paşa isabetli tedbirler alıp, bahsedilen beylerinkalplerini kazandı.Onların desteği kesilinceKalender ’in gücü kırıldı ve ordusuElbistan’ınBaşsızyaylasındabozgunauğradı.[47]

Nekadargüçlüolursaolsunneticeitibariyledaracıkbirbölgeninbiravuçinsanıydıasiler.İstediğizaman250.000 asker çıkarabilen, her türlümaddi güce sahipve enkuvvetli devletleri dize getirenOsmanlıisyancılaraboyuneğecekdeğilya!Lakinbusayıları40.000deolsabiravuçmesabesindekiasiordusupaşaları,beyleriveonlarınmaiyetindekierleriöldürüyor.KendisinetanınanimkândiğerpaşalaratanınandanfazlamıydıkiİbrahimPaşaasilerisindirecek;yoksaonunbaşkamarifetlerimivar?

Başka bir adla anmak istemediğimiz için hep aynı kelimeyle hitap ettiğimiz asiler, devletinpaşalarınımaktuldüşürünce,yanidevletinordusunubirkeredahabozunca,bunudaSadrazamveAsiSerdarı İbrahimPaşa duyunca sarsılmıştı.Dağılıp kaçan yahut hakikimanasıyla firari olan birçokaskervar,bunlarkötüörnek:

İbrahimPaşamaiyetindekiaskerinmaneviyatınıbozmamakiçinfirariaskeriordugâhınasokmadı.Yanında yalnız beş bin kapıkulu askeri bulunuyordu; bunun üzerine Paşa müessir bir tedbirebaşvurdu. Kalendere iltihak edenlerden mühim bir kısmı Dulkadırlı sipahileri idi; bunların Boybeyleri, İbrahimPaşa tarafındanorduyadavetolunarakkendileriylegörüşülüpanlaşılarak, evvelceher ne sebebe mebni ise dirlikleri-tımarları ellerinden alınarak asiye iltihak eden sipahilerin yinedirlikleri verileceğini ilan eyledi ve bu tedbirKalenderÇelebi’nin kuvvetini sarstı.Geceleri yavaşyavaş çöküntü başladı ve derhal yapılan taarruz üzerineKalender Çelebi’nin kuvvetleri dağıldı vekendisideyakalanarakbaşıkesildi.”[48]

Peçevi’nin nakline göre: ”Mübarek Rama-zan’ın yirmi ikisine rastlayan Cuma günü” yapılanbaskındaperişanedilmişeşkıyaordusu.Kalender ’inbaşıkesilmiş,DulkadirliBeyoğullarındanVeliDündar ’ınkellesiyleberaberterkilereasılmış.Bütünsilahveeşyalarıalınıp,İstanbul’agönderilmiş.İbrahimPaşaDulkadirlileriKalender ’insafındanuzaklaştırmış,fakatadıgeçenPrensinadındasebatgösterdiğiiçinmalûmakıbeteuğramıştı.

Sadrazam’ınkahramanlığıdeğilesasmevzu,BelâlıMehmetveDeliPervane’dirişibitirenler.Amaasıl olan komutanlık ise, bunu yapan İbrahim Paşa’dır. Bu yeni başarı itibarını artırdığı gibi altınişlemelikılıç,onurkaftanı,mücevhervedahabirçokarmağanlarkazandırdıİbrahimPaşa’ya.[49]Üçbuçuk ay sürenAnadolumeşgalesi, tahsisatını da 1.200.000 den 2.000.000’a çıkarmıştır. Padişah’ınPargalıİbrahimPaşa’yakarşıcömertliğisınırsız.

DulkadirliBeyliği’ninKalenderisyanınakatılmaları,uğradıklarızulmebirtepkiidi.HırvatFerhatPaşa tarafından tuzağa düşürülen Şehsuvar-oğlu Ali Bey, oğulları ve akrabalarıyla beraberöldürülmüş (1522), bu olay Beyliğin Osmanlı’dan soğumasına yol açmıştı. Geride kalanlar daellerinden tımarlarının alınmasıyla, yaşama imkânlarından mahrum edilmiş, meşru olmayanhareketleresapmalarınınzeminihazırlanmış,bahsigeçenHırvatÜçüncüVezireliyle.

Kalender ’intelefedilişiniküçümsemekdoğrudeğil,İbrahimPaşa’yıkahramanlaştırmakta.Tutanlarince siyasetinden bahsederken, kötülemeye çalışan korkaklığını taşıyor gündeme.Hakikat gün gibiaşikâr,birsürüpaşagitmiş,beygitmişisyanlarınüzerine,isyancılarınoyuncağıolupdönmüşveyadönememiş.

“İbrahimPaşa,KalenderemağlupolmaktankurtulamayankumandanlarilebeyleriTokat’açağırdı.Hepsine suçlayan bir ifade ile hitap etti. ’Neden yarı çıplak ve sefil bir dervişler güruhu önündenkorkakça kaçtınız?’ Dinleyenler korku ve utançtan başlarını önlerine eğmişler susmayı tercihediyorlardı.CellâtlarçadırınetrafındaSadrazamınişaretinibekliyorlardı.”[50]

İbrahim Paşa kazanmış mücadeleyi. Sonra, pes edenleri çekmiş sorguya. Eşkıya karşısındatutunamayıp kaçan, devletin görevlileridir bunlar. Önce Anadolu Beylerbeyi Behrâm Paşa’dansoruluyor kaçışının hesabı, Paşa sükût içinde önüne bakıyor. Diğer birçok kişi birbirinin üzerineatmaya çalışıyor suçu. İbrahim Paşa, suçluların idamlarına hükmediyorken, ortaya Pirî MehmetPaşa’nın, İçelSancakbeyiolanoğluMehmetBeyatılıp,vaziyetikurtarıyor.Yapılan işlerdeAllah’asığınılmadığından, güngörmüş, akıllı kişilere danışılmadığından, danışmaya kalkanlarınayıplandığından bahsediyor Mehmet Bey. Başa gelenlerin böyle gururlu hareketler yüzündenolduğunusöylüyor,yanibirmânadaözürdiliyorherkesadına.DuyduklarıduygulandırıyorİbrahimPaşa’yı,insafagelip,vazgeçiyoridamişinden.[51]

MollaKâbızMeselesi

Şah İsmail bir Türk çocuğu olarak, 1487 tarihindeErdebil’de doğmuş, İran’da SafeviDevleti’ni

kurmuşveŞaholmuştu.Şiiliğibenimseyip,bunudaAnadoluTürkleriarasındayaymayaçalışması,Yavuz Sultan Selim’le aralarında savaş çıkmasına sebep olmuştu. 1514 Ağustos‘unda yaşananÇaldıranMeydanMuharebesinde,SevgiliTaçlıHatun’udabırakıpkaçmakzorundakalmış,amaeliniOsmanlıhuzurunubozmakiçinAnadolu’nunüzerindençekmemişti.

O gün bu gündür, İran’ın körüklediği Şiilik ocağı yanar, arada bir hararetlenir isyanlar çıkar.İsyanların sonuncusunun çok pahalıyamal olduğunu,Anadolu’daTürkmenŞiilerce yakılan ateşin,RumçocuğuPargalıİbrahimPaşa’nınnefesiylesöndürüldüğünüazöncegördük.

Açıktan ve gizliden bir dâva sürüp gider Şiilerle Sünniler arasında. Belki de, Şii İran ile SünnîOsmanlıarasındadenmelidir.İslâmAnsiklopedisi’ne“Kâbız”maddesiniyazanT.H.adlışahsagöre:

“Aslında Sünnî Türk ulemadan olup, Hubmasîhi (halk arasında Hupmesihî) tarikatınınmümessilidir”[52]

KâbızOsmanlı toprağında sapık kabul edilmiştir ve umumi kanaate göreKâbız İranlı bir Şiidir.Şurasıkesin,buzat’ın itikadıbozuk,ama ilmi fazla,dili işlek.Padişah’ınMohaç’tameşgulolduğusıralarda meyhaneler dâhil, İstanbul’un birçok yerlerini dolaşarak ‘bozuk itikadını’ yaymayaçalışıyor.Sözleriniâyetlerlesüsleyip,bunlarakattığıözelyorumlarıylaHazretiMuhammed’iHazretiİsa’nınaltınaindirip,mevcutİslâmîinancısarsmayagayretediyor,bundabaşarılıdaoluyor,birhaylicahilinsanıpeşinetakabiliyordu.

Anadolu’dangeldiktenüç-dörtaysonraİbrahimPaşagördüki,İstanbul,Kâbız’ınyaydığıfikirlerleçalkalanmakta.BuhaligörenbazıgayretliâlimlerinşikâyetleriüzerineMollaKâbızsarayagetirilirve SadrazamPargalı İbrahim Paşanın huzurundaRumeliKazaskeriMuhyiddinÇelebi ileAnadoluKazaskeriKadiriÇelebi’ninkarşısındafikirleriniispatetmesiistenir.

Meseledinîolduğuiçinsapıksaydıklarıadamısusturmaişiulemayadüşüyordu.AnadoluKazaskeriKadiriEfendiileRumeliKazaskeriMuhyiddinÇelebi,Kâbız’lafikirkavgasınabaşladılar.Maalesef,bizim namlı âlimler Kâbız’ı susturmaya muvaffak olamadılar. Kâbız’ın yanlışları bizimkilerindoğrularınıbastırdı.

Molla Kâbız, gerçekten de fikirlerini mükemmel bir surette savunmuş ve kazaskerler kendisiniilzamedememişler.Çünküonlarbulunduklarıoyücemakamıdolduracakilmesahipdeğillerdir.

Fikrîyenilgiasabîleştirdiâlimlerimizi.Doğruluğukesinolanbilgiler,yanlışlığıaşikârolanbilgiveyorumkarşısındasükûtedincehuzursuzlaşankazaskerleruygunolmayanyollaratevessülettiler.İbrahimPaşahakemmevkiindemünakaşalarıtakipetmekteydi,hemenmüdahaleetti:

“Sizelâzımolansertlikleedadeğil,belkişer-işerifilekazadır.Banahayretverirki,Hakkilebatılıfarketmedeveulemamızıneskigittiğiyoldayürümedeacizkalmışsınız.”[53]

Kâbız’ın önünü bilgiyle kesemeyen kazaskerler, öfkeyle idam hükmü veriyorlar. Buna kızanİbrahim Paşa, “önce fikirlerini çürütmeyi becerin, sonra katline ferman isteyin” deyip, dağıtıyortoplantıyı. Kanuni, pencere gerisinde gözlemcidir, görür, dinler cereyan eden tartışmaları, üzülürgelinen noktaya. Sadrazam İbrahim Paşa, huzuruna vardığı zaman bir yığın azar işitir SultanSüleyman’dan:

”Bir sapkın divanımıza gelip, Peygam-berimizin şanına gölge düşürür ve susturulamadan çekipgider;bunasebepnedir?”İbrahimPaşa:

”Kazaskerlerimiz şeriat meselelerinde bilgin değiller ki o melunu delilleriyle konuşamaz hâlegetiripsustursunlar“cevabınıverir.[54]

Padişahdinkonusununkazaskerleremünhasırolmadığınısöyleyip,ŞeyhülislâmKemalPaşa-zadeŞemsüddinAhmetEfendi ile İstanbulKadısıSaadeddinÇelebi’yigörevlendirirKâbız’ınhakkındangelsinlerdiye.Bilhassa,KemalPaşa-zade,Kâbız’ın ileri sürdüğüasılsızdelilleri, sağlamdelillerlebirgüzelçürütür.

Hakkındaverilecekcezaağır,busebeptensorarKemalPaşa-zade:

“İştegerçekmeydanaçıktı,başkasözünvarmıdır?Buyanlışinançtandönervedoğruyukabuledermisin?”

FakatKâbızbildiğindenşaşmaz.BununüzerineŞeyhü’l-İslâmKadıSadiÇelebi’yedönerek;“Fetvaişitamamoldu,şeriatagöregereğinisizhükmedin.”der.

Sadi Çelebi, Molla Kâbız’a; “Ehlisünnet ve cemaat üzere doğru inanç yoluna girdin mi?” diyesorar. Fakat Kâbız yine sözünden dönmez. Bunun üzerine de Kadı Sadi Çelebi, Kâbız’ın idamınakararverirvehüküminfazedilir.

PargalıİbrahimPaşa’nınZihniyeti!

İsterdiniolsun,isteraskeri,İbrahimPaşa’nınadildavrandığı,ilmimeselelerevukufiyetiyledikkatçektiği inkâr edilemez bir biçimde görülüyor. Pargalı diye hitabımız, biraz da onun geçmişiniunutturmamak için ısrarla devam ettirilmekteydi, bundan sonra daha ziyadeMakbul İbrahim Paşaolarakanacağız.İzdivacındandolayıistifadelendiğibirmevzuolursaDamatönadını,sadecenormaldurumlardaiseherhangibirVezir-iazamgibianılacak.

Tekrarımız, hafızaları tazelemek içindir; Mısır ’da asayişin temini ile Padişah’ın takdirlerinemuhatapolanSadrazamİbrahimPaşapekşımarmamıştı.Anadoluisyanlarınınbastırılmasındabirçokpaşanın başını verdiği bilinmekte, haddinden fazla asker ve asi kaybedildiği de bir gerçek. Tekrardirilecekolsada,isyanifritinincanıalınmış,iyikötüdirlikdüzensağlanmıştıAnadolu’da.İbrahimPaşa’nın bir Sadrazam ve Başkomutan olarak, hayatını ortaya koymadığı, şahsi risk almadığısöylenebilir,budoğru.Ondanbeklenenkahramanlıkgösterisideğil,devletinitibarınıkoruyupasilerisindirmesiydi.

Kusur, her kimde aranırsa mutlaka bir miktar bulunur. Sadrazam İbrahim Paşa, nasıl olsaöldürülecek olanlarTürkmenlerdir deyip, üzerlerine insafsızca gitti, birçok insanın lüzumsuz yeretelefolmasınagözyumdu,denebilir.Bunusöylerken,onunOsmanlıSadrazamıolmaktanbaşkabirvasfıbulunmadığı,Osmanlı’nındaTürklüklealakasıkalmadığıdahiiddiaedilebilirveedilmiştirde.

İşte böyle, ters açılardan bakmak isteyenler için daimamenfi değerlendirme kapısı açıktır. HemPadişah töhmet altına alınabilir hem Sadrazam.Adil olurmu bu tür yorum ve suçlama?Kişilerinbaktıkları pencereler farklı olduğundan, gördükleri de farklı olur ve herkes kendi açısından haklıolabilir.

İbrahimPaşa’yı,henüztamamınıbilmediğimiz,görmediğimizuzunbiryolfarzedip,mesafelerkatedildikçe yokuşunu-düzünü tanıyacağız. Şimdilik yağ gibi kayan bir geniş cadde görünümü varİbrahimPaşa’da.Gerçipekfazlakonuşulacakolaylarzuhuretmemiştirhenüz, fakatbugidişinönüaçık görünüyor. Az aşağıda yabancı devlet elçileriyle karşı karşıya göreceğimiz Paşa’nın tavrınızevkleseyredebiliriz:

MacaristanveAvusturyaElçileri

Zapolya’nınElçisiveİbrahimPaşa

OsmanlıDevleti,krallar tayinedecekmertebeyeyükselmiş,buyükselişten,mevkiinegöreherkespay alıyor. Sadrazam İbrahim Paşa, makamını en iyi kullanabilen, bunu itibara tahvil edebilmedeyegânedir.BirkaçdefafırsatçıktıgeçmiştevebunlardanolabileceğikadaristifadeedenbirİbrahimPaşa gördük, bundan sonra daha inkişaf etmiş haliyle bir Sadrazam İbrahimPaşa ile karşı karşıyaolacağımızaşüpheyok.

MohaçMeydanMuhaberesişanlıbirzaferlehitamaererken29Ağustos1526’da,MacarKrallığınada son verilmişti. Macar Kralı Layoş çok genç yaşta bataklığa cansız düşüp gitmişti. Kral’ın,arkasında bir varis bırakmadan ölmesi ile Macaristan’da kargaşa yaşanmaya başlamış, ülkeninistikbalimevcutgörünümüylezifirikaranlık.

HâlenbağımsızolanbazıbölgelerdeMacar ’lar, yenibirkral çıkarmaçabasındaydılar.MilliyetçiolarakbilinenlerinistediğiErdelVoyvodasıZapolya’dır;AlmanyaİmparatoruŞarlkenise,ArşidükFerdinand’ı istemekte. Beri yanda Kanuni, Zapolya’yı kral yapacağına dair daha önceden sözvermişti. Taht adayları kapıştılar, Zapolya kaybetti. Galip gelenin gücü kendisini kral yapmayayetmiyor,bununiçinTürkHükümdarınınonayıgerek.Padişah’ındesteklediğiZapolya,maharetlibirsefirolanLehasilzadesiLaçki’yiTürkiye’yegönderip,MacarKrallıkTacı’nınkendisineverilmesinitalepediyor.

Zapolya, hakikaten işi bilen bir taht adayı olmalı ki, elçi olarak seçtiği Laçki, farklıydı birçokhususta. İlk önce vezirlerle görüşüp, sonra padişah’ın huzuruna çıkma yolunu araması gerekirdi,fakat Laçki Venedikli Gritti’ye verdi önceliği. Bu kişi, ülkesi adına İstanbul’da görev yapıyor,Sadrazam İbrahim Paşa ile iyi ilişki kurup teveccüh kazanmış, Padişah’ın da iltifatına mazharolmuştur.

Laçki, bir nevi silsile takibiyle aşağıdan işi pişirerek yukarıya çıkacak. Leh asilzadesi olduğusöylenen elçi Laçki, Venedikli Gritti’yi bulup, onunla dostluk kurdu. Bu tür ilişkilerin, bütünzamanlar için en vazgeçilmez harcı olan rüşvet, değişik isimler altında rahatça kullanılır, hiçbirmahzuruyok(!)

ŞayetZapolyaMacartahtınakavuşursa,Grittidekrallığınpiskoposluğuileberaberbinlercedukaaltınakavuşacak;anlaşmaböyle:Bizde‘Baltutanparmağınıyalar’diyebirsözvarya,iyivekötümânalarıolanbusözüntatbikiyapılıyorLaçkiileGrittiarasında.

Esasen Laçki bazı vezirlerle de görüşmüş, lâkin arada soğuk bir perde mevcut olduğundan,birbirlerininsıcacıknefesleriniyüzlerindegerektiğigibihissedememişler.LaçkitarafındanGritti’ningönlükazanılınca,dahasonrakigörüşmelerebahariklimindebaşlandı.Evvelvergidiyetutturanlar,hediyeileyetindiler.Birçokvesairevargörüşmelerde,konuşmalarda,amabunlartalikonularbizimiçin;neyinasılyaptığınabakacağımıztekkişiSadrazamİbrahimPaşa’dır,öbürlerinedeenteresanbirmanzaraverdiklerizamanbakabiliriz.

Laçki’yiİbrahimPaşa’nınEzişi

Macar tahtının adayı Zapolya’nın Laçki’si ile bizim Paşa’nın ilk görüşmeleri 22Aralık 1527’degerçekleşir.İşteburadabütünhaşmetiyletemaşaedilecekbirTürkSadrazamı’dırİbrahimPaşa;şöylesorarLaçki’ye:

“Niçin metbûun Macaristan tâcını Padi-şah’tan daha evvel istememiştir? Ofen yangınıyla KralKöşkü’nünmuhafazasınınnedemekolduğunuanlamadımı?Buradaherşeydenmalûmatalınmıştır.Arşidük’ün, senin efendinin değerlerinin ne olduğu ve Hıristiyanlığın öteki prenslerinin neyapabileceklerimalûmdur.”

Güçlü olmak, bunu kullanmaya meraklı olmak ayrı şeylerdir, güzeldir, hoştur fakat gücükullanmayı bilmek hepsinden önemli. İbrahim Paşa’dan önce gelip geçen paşalar, vezirler, veziriazamlarçoktur,onunzamanındadapaşavevezirçok.NüfuzluolupdabunuSadrazamİbrahimPaşakadarkullananbirkişidahagörülmedi.Dahailerigiderekdenebilirki,KanuniSultanSüleymandahikendisininfazlakullanmadığıgücü,İbrahimPaşa’nınustalıklakullanmasındanhazzedergibi!

Akıllıvezekibiradamolan,Sadrazam’ıngücününfarkındaolanElçiLaçki:

”Zapolya’nınyalnızPadişah’ındostluğunudeğil,onunüzerindetambirnüfuzasahipolanzatındateveccühüne mazhar olmak ümit ve arzusunda bulunduğu şeklinde mahirane bir cevap vermekletebessümvetahsinenailolmuştur.”

Farkında olduklarınımuhatabına da fark ettirmek niyeti ve kurnazlığıyla, gönül alıcı sözler sarfedenelçi,beklemekzorundadır.

İbrahim Paşa biraz yorulmasınımurat etmiştirMacar elçisinin,meseleyi kesip atmaz,muallâktabırakırbirzamaniçinyahutolgunlaşmasınıbekler.

İstanbul’da,OsmanlısadrazamıİbrahimPaşa’nınburnuKafDağı’ndagörünmüştürLaçki’ye;odaertesi günMustafa Paşa ile bilahareAyas Paşa ile görüşmüştür.Mustafa Paşa’da İbrahimPaşa’nınkurnazlığıdayoknezaketide,biryığınazarlar işitmişve sarsılmıştırLaçki.MustafaPaşa’nın sertsözleriileLaçki’ninsükûtunu,HammerTarihi’ndennaklediyoruz:

“Demek oluyor ki, sen hediyesiz olarak bizim dostluğumuzu değil, yardımımızı istemeyegelmişsin. Söyle bakayım; senin efendin, Padişah’ın atının ayağını bastığı Budin’e ve Efendimizinavdeti için tahsis olunan Kral Köşkü’ne girmeğe nasıl cüret etmiştir? Bizim kanunumuz ister ki,Padişah’ınistirahatettiği,atınıngöründüğüheryerdaimahükmümüzaltındabulunsun.

Sen vergisiz olarak ve Padişah’ın kullarından biri tarafından geliyorsun. Bilmezmisin ki güneşgibiyegâneolanmetbûumuzunasumanvezemindegökteveyerde)hükmücaridir(geçerlidir).SenTransilvanyaBanı’nın adamı, saadetli Padişahı, efendin kadar aciz, fakir bir prensin babası olmaküzereyâdetmeyenasılcesaretediyorsun?”[55]

Aradan altı gün geçer, 1527’nin 28 Aralık tarihinde Sadrazam İbrahim Paşa tarafından bir dahakabul edilir. Uzun ve tesirli bir nutuk irad eder paşa. Zapolya’nın, Macaristan Kralı sıfatınıkullanabileceğini,elçisivasıtasıylakendisineküçükkardeşigibihitapedebileceğini,bunamüsaadesiolduğunusöyler,birhayliuzattığısözüneşöyledevameder:

“BizKralLui’yi(Layoş,diyeanılanMacarKralı)öldürdük.Karısınıaldık,oradayemekyedikveuyuduk. Onun krallığı bizimdir. Kralların tâc ile kral olacaklarını zannetmek deliliktir, İcrayı-ıHükûmet edenler altın değildir, kıymetli taşlar değildir; demirdir; kılıç itaatemecbur eder; kılıçlakazanılan şeyi kılıçla muhafaza etmek lâzım gelir. Biliniz ki Macaristan’ın parası membalarıkalmamıştır;şuhaldeseninefendinPadişah’ımetbûutanısın,onunkuvvetliellerindenimdatistesin;ozamanyardımeder.Onlarındağlarınıatlarımızınayaklarıylaovayaparız.

DocGrittiveoğluolmasaydı,Ferdinand’ınveseninefendinhükümetindennişanbırakmayacaktık;

zirakarşılıklıolarakbirbiriniharapedenikidüşmanınmuharebesiüzerindengelenbirüçüncüiçindaimamüsaittir.Eğerbenyeniçerilerle,RumeliaskerleriyleFerdinand’ınüzerineyürümüşolsaydımyahutAyasPaşaBoğdanlılarla,Tatarlarlaefendinizinüzerinedüşmüşolsaydı,neolacaktı?Buyaz,Venedikli dostlarımızın ricası üzerine kendimizi hareketsiz tuttuk. Fakat böyle yapmaklauyumuyordukveeğergerekirsemuharebeyeçıkmayahazırız.

İkirakibinbirbirininkuvvetinimahvetmişolduğunugörüyoruz;Padişah’ınordularıkolaycagalebeedecektir. İki hasmımızın üzerine, yalnız birinin üzerine gönderdiğimizden ziyade askergöndereceğizveBudin’ibirikinciİstanbulyapacağız.

Ben sana Türk usulüyle, yani pek kısa söyledim. Türkler az söylerler çok yaparlar. Sen benimgüldüğümügörüptetaaccüpediyorsun;kılıcımızınkuvvetiylefethettiğimizyerleriistemeyegeldiğiniçin gülüyorum. Malûmun olsun ki, bizim şahin pençesinden daha korkunç pençelerimiz vardır.Ellerimizbirkerekoyduğumuzyerdençıkmaz;meğerkikesilmesin.Busözlerihatırındatut,çünkühakikatbudur.

Yergöktendüşenherdamlayıalır;bizdeonungibi,bizesöylenilensözlerincümlesini,özelliklebir sefir tarafından söylenilenleri hatırımızda tutarız. Lakin bizim uzun kollarımız varsa, sizin deuzağıgörengözlerinizvardır.“

Elçi’ninbazı taleplerivardırdabunlarınacayipliğigüldürürİbrahimPaşa’yı.Hükmedicipozuyladers verip, biraz haddini bilmesi için zorluyor, fakat gereğinden fazla ezip un-ufak ediyor. Buna,sadrazamı bulunduğu devletin gücünü gösteriyor denebileceği gibi, ‘İbrahim Paşa, kendi gücününtadınıçıkarıyor ’dadenebilir:

“Siz,pekçoksenelerdenberikaybedilmişmemleketleriistiyorsunuz.Benzannederimki,Sirmi’yiçoktan beri unutmuş bulunasın; lâkin görüyorum ki Sirmi şarabı içmişsin ve anlaşılan hoşunagitmiştir.Bueyâletinbizevaridatındanziyademasrafıolduğunusöylüyorsun;buşimdilikdoğrudur.Çünküher ayyirmi sekizyükgümüşakçe,yani elli altıbinduka sarf ediyoruzki, senede672.000dukaeder.Sirmi’yemukabilbizhediyeistemiyoruz,vergiistiyoruz.”

(Sirmi-Sirem,Belgradyakınındayedibinkilometrelikbirsaha)

Laçkibaşarılıbirdiplomat,İbrahimPaşaKanuni’ninsağladığıimkânlarlagüçlüvehitabettemahir.Suyunuçıkaracakkadarezdiğielçi’ninPadişah’lagörüşmesiniteminetti.SonradedikiLaçki’ye:

“BizeikidefaLehistan’danbahsettin;bukrallığınsonelçisiniüçsenelikbirmütarekeilegönderdikki, onun da müddeti yakında bitecektir. Lehistan’la muharebede bulunmaklığımızla beraber, sonsenelerde oradan ellişer bin duka gelmiştir; çünkü Tatarlar, Lehistan’dan aldıkları esirleri hepTürklere satarlar; Kili ve Kefe gümrükleri de iki senede mutat varidatlarından 30.000 duka fazlavermiştir.EğeraskerimizEflak’danLehistan’agirseydi,Kralneyaparsayapsın,bütünbirseneheryeriateşevererek,kansaçarakoradakalacaklardı.”[56]

DahasonraPadişahlaveondansonrayineVezir-iazamlagörüşebilenelçiondanşugüzelsözleriişitti:

“Şimdi metbuuna “Kral” diyeceğiz; Transilvanya Banı değil. (Ban, ancak prens seviyesinde birunvan)Padişahımız,hükümdarınındüşmanlarıüzerinebizzatyürüyecektir.Artıknehediyeisteriz,nevergi!”[57]

“Bukadarincebirsiyaset,Macaristan’damilletinseçtiğibirhükümdarınOsmanlılaratabiolmayı

kabul etmesi ile başarının zirvesine çıkıyordu.Kanuni ile İbrahimPaşa’nın siyasetiAvrupa’nın enusta geçinen devletlerinin inceliğine çoktan erişiyor, hitabet sahasında ise onları geri bırakıyordu.Devşirme dehası ile Türkün dehası bu iki başlı Devlet’te birleşince söz, kılıcın tasarladığınıtamamlıyordu.ÇıkarlarıyüzündenİbrahimPaşa’yaborçluolanİtalyanLuiGritti,busiyaseteAvrupasaraylarınınhavasınıveİtalyanhilesinisokuyordu.Bugizlidanışmanınitibarıhergeçengünsaraydaartıyordu;İslamiyetidekabulettiktensonraZapolyaonuİstanbul’aelçiolaraktayinetti.”[58]

Son olarak Padişah tarafından kabul edilen Laçki’nin keyfi yerindeydi; en hayatî vaatleri almış,kendisine gösterilen sevginin, himaye duygusunun şahidi olmuş, sevinçle ülkesine dönecek. Ağırhediyelerleuğurlanmanın3Şubat1528’detattırdığımutluluğadiyecekyok.Oldukçamemnundöndüülkesine.Macaristan’laTürkiyearasında,26günsonrabirahitnameimzalandı.

Ferdinand’ınElçileriveİbrahimPaşa

29Mayıs1528

Zapolya’nınelçisiİstanbul’dahaylihırpalanmışolmaklaberaber,efendisinebiranlaşmametniyledönmüştü. Ferdinand duymuş; mademki, Sultan Süleyman Zapolya’dan baba şefkatini esirgemedi,bizdenniyeesirgesin,diyedüşünmüş.Rakibininelçilerineleryaptı,neavantajlareldeettiiseaynısınaZapolyadatalip:

“Avusturya’nınBab-ıDevlet’eilksefaretiolanbusefaret,JanHobordanskiveSalatnokisimlerindeikinons(Avusturyaelçilerineböyledeniyor)ileaslenAlmanyalıolanSigismuondWeixelberger ’denmürekkepolup, imdat istemeyedeğil,Macaristan’danalınanarazinintalebine,kesinbiranlaşmavehiçolmazsabirmütareketeklifinememuridiler.

Zapolya,dışilişkilerdebaşarılıolduklarınainanılanüçadamınıgöndermiştiİstanbul’a.Bunlar,binTürkatlısıtarafındankarşılandılar,29Mayıs1528’de.

Ne var ki, Ferdinand’ın elçileri Zapolya’nın elçisinin yerini tutamazlar, istekleri de reddedilir.Aralarındakiönemlifarklardanbiri, istediğinialanhaddinibilirken,alamayanlaryaniFerdinand’ınadamlarıbundanbî-habergörünüyorlar.Konuşmalarıylaçizgidışınataşıyorlar.

İbrahimPaşaJanHabordanski’den:

“Bütün Hıristiyanlık âlemi hükümdarlarının, gölgesine iltica etmekte oldukları OsmanlıPadişahı’nın huzurunda senin metbuun nasıl, kendisini ziyade kuvvetli ünvanını vermek gibimağruranebircürettebulunmuştur?”

Diye sordu.Habordanski’nin,OsmanlıDevleti’ninhimayesini istirhamedendevletlerinhangileriolduğunu bilmek istemesi üzerine, İbrahim Paşa Fransa’yı, Lehistan’ı, Venedik’i, Transilvanya’yısaydı. Vezir-i azam, Ferdinand tarafından talep edilen memleketlerin listesini görmesi üzerine,İstanbul’un da istenilmemesine çok şaşırdığını beyan etti.MacarmuharibiHabordanski’nin kabacatavırlarıLehistanpalatiniLaçki’ninprotokollereuygunmuamelelerindenpekfarklıydı.”[59]

Sadrazam İbrahim Paşa, ‘Efendim’ derken gurur duyduğu Sultan Süleyman’ı, her defasındamemnunediyordu.KüstahçatavırlarıylaiticibirkişiliksergileyenAvusturyaelçileri,davranışlarınınhakettiğikarşılığıgördüler.İbrahimPaşa,aslatavizkardavranmıyor;birkereOsmanlı’danbirşeyistemeye gelen, gururu kibiri memleketinde bırakıp gelmelidir. Hem isteyen ve hem de emredenolmaklabirşeyeldeedilemez.

Ferdinand’ınelçileri,sonuçolarakhayalkırıklığıyaşamayamahkûmoldular;görüşmelerkesildi,elçilerindokuzaysürecekmevkufiyetleribaşladı.Süredolar,hapistençıkarelçiler,hediyelerleyolcuedilirler.GayetsertbirmesajgönderirPadişah:

“Ferdinand’a,beklediğicevabıordularımlagelerekkendimvereceğim!”

BirMutluGaripİdiİbrahim!

Yağmuryağarkentestisinidoldurup,rüzgâreserkenharmanınısavuranlardanolmakgibikârlıbirbaşka davranış biçimi yoktur. Allah kem gözlerden esirgesin, dedirtiyor Sadrazam İbrahim Paşa.Günler, aylar,yıllargeçiyorbirçokolaylarlabezenerek,yaşananher iyinindekötününde İbrahimPaşa’ya faydasıdokunuyor. İkikraladayınınelçileri ileyapılangörüşmelerdahiPaşa’nın itibarınaolumluyansıdı.

İbrahimPaşa’nınikiyüzüvar;bu,belkiherkesteolmasıgerekenbirşeydir,belkideayıpbirşey!Hükümvermektenziyade tesbittebulunmaktayız:KanuniSultanSüleyman’ıbulan, İbrahimdeğildi,sahibi olduğu her ne var ise bunların talibi de İbrahim olmamıştı. Zengin ve şefkatli bir kadınınsamimisevgisi,elindekiimkânlarımutluediyorduPargalıİbrahim’i.Yazınsıcakgünleriniormanınyeşilliğinde, kışın soğuk günlerini sıcak sobanın karşısında keman çalıp, kitap okuyarakdeğerlendirenİbrahimsaadetiçindeyüzüyordu.

İbrahimneredenbilecektidünyanınenkudretlidevletininsadaretmührünütaşımayı,neredenaklınagetirecektiAvrupa’nınkrallarınaakılverecekmevkiegeleceğini?

Yeni bir gün doğacak, biraz daha aydınlanacak İbrahim Paşa’nın bahtı. Tamamen sultan vari birhüviyetebürünecekolanPaşa’yı,geridekalanyıllarıylabirazhatırlayalım,istedik!

Pargalı İbrahim’i ormanın kuytuluğundan çekip çıkaran Süleyman, Şehzadeliğinde olduğu gibi,Padişahlığındadahisağkoluyaptı.Doğrusu,şimdiyekadarseyredilenİbrahim,yerleştirildiğiköşeyebir yüzük taşı gibi yakıştı. Efendisine kayıtsız şartsız itaatkâr, kendisinden aşağıda oturanlardan,kendisiiçinaynıitaatibekliyor.

VerenElAlanEldenÜstündür!

Zorla bir şey istediği-aldığı yok tabii; Padişah devamlı vermeyi seviyor, Sadrazam da almayı.Hatırlanırsa,PargalıİbrahimHasodabaşılıktanfırlamıştıSadarete.ÜstelikRumeliBeylerbeyiliğideyanında ikram edilmişti. Mohaç zaferinden İstanbul’a dönüldüğünde Beylerbeyiliği görevi alındıüzerinden, Sadaret devam ediyor. Viyana Seferi başlıyor (28 Mart 1529), Rumeli BeylerbeyiliğitekrarverildiveSer-askeryapıldıbusefere.Şimdi,üçkişiyebolcayetecekolanüçmühimgörevbirkişininüzerinde:

“Yani o muazzam devletin siyasî, idarî ve askerî bütün salâhiyetlerini nefsinde toplamış” [60]İbrahimPaşa.

Hürrem Sultan, kısa zamanda Sultan Süleyman’ı kendisine bağlamış ve bunu büyü ile başardığırivayetolunmuştu.Tabiiinananlarvardırbugariprivayete,amaböyleinanılıncadaHürrem’inhakkıyeniyor.Şimdi,KanuniSultanSüleyman’ın,Pargalıİbrahim’ebahşettiğisınırsızimkânlarıneyleizahedebiliriz?Eniyisi,herikisiiçindedurugidenhavalarıbozmamakadınabukonuüzerindedurmayıerteleyelim:

İbrahimPaşa’nınuhdesineverilenSer-askerlikvazifeveünvanıbirseferlesınırlıdeğildaimi,yanibir kaza olmazsa İbrahim Paşa tabii Serdar ’dır bundan sonra. İşin garibi serdar yapılması değil,bununuygulanabilirliğipekmüşkülolandevamlılığıdır.

ÇıkılanseferdePadişaholsunveyaolmasın,Serdar, İbrahimPaşa’dır.Onaherkeskayıtsız-şartsızitaatedecek,tıpkıPadişah’aitaatettiğigibi.İstanbul’davetaşra’daBeylerbeyileridâhil,memurlarıntamamının tayin ve azil işleri, tımar verilmesi ve alınması İbrahim Paşa’nın uhdesine bırakılmış.İdamdâhil,hertürlücezavermeye,dolayısıylaaffetmeyedeSer-askeryetkilikılınmıştır.

Yine,Hürrem’ihatırlayacağızmeseleyedeğişikbiraçıdanbakalımdiye.Kanuni,İbrahim,Hürremüçlüsününuyumunasıloluyor,dahadoğrusunasılolabiliyor,bunuanlamakistiyoruz:

Harem haramdır yabancı gözlere, sırlarına vakıf değiliz.O rengârenk süslerle bezeli duvarlarınarasındayaşananlarbilinmez,lakinaşikârolanbirşeyvar;SultanSüleymanHürrem’eâşık.Hürrem,Sultan Süleyman’a gönülden ve kayıtsız şartsız bağlı, İbrahim’den hiç hoşlanmıyor. Sultan

Süleyman’ı,zamanınınbüyükbirbölümünüberabergeçirdikleriiçinİbrahim’denkıskananHürrem,onaverilenlerinasıliçinesindirecek?Velhasıl,cevabıbulunamayansuallerdiziliyorinsanınzihnineveistikbalinaydınlıkolmayacağıvehmiylecedelleşiliyor.

Kanuni henüz genç, yaşlanmış olsa bile, İbrahim Paşa da ondan genç değil aşağı yukarı aynıyaştalar.Böyleolduğuhalde,ona,buncasalâhiyetverilmesininsebebinedir?Anlayamadık,doğrusumerakediyor,soruyoruz:‘Nereyekadar?’Celal-zadeMustafaÇelebianlatıyor:

“Bir gün vezirler evlerine gitmek üzereDivandan ayrıldıktan sonraHüdavendigarHazretleri bufakirkullarınıyüksekhuzurlarınaçağırtıp,incigibiparlakvedüzenlisözlerlelütuflandırdılar.

“Tanrı’nın iradesiylebirdenbireülkemizgenişledi.Müslümanların işleri vebizimuğraşacağımızmeseleler pek çoğaldı. Her işimizle doğrudan doğruya kendimizin ilgilenmemize artık imkânkalmadı. Din ve devletin önemli meseleleri ile uğraşması ve uygulamaya koyması için İbrahimPaşa’yı ser-askerliğe atadım. Bütün kullarımın ona uymaları, itaat etmeleri için bir berat taslağıkalemealarakbanagetir.”

Diye buyurdular. Görevim gereği olarak o gece istenen berat tasarısının müsveddesi yapılarakertesi gün yüksek huzurlarına sunuldu. İçindekileri dinledikten sonra uygun olduğunu söylediler.Berat,ağdalıbirüslupvegösterişlibirbiçimdetemizeçekilipâlemiparlatantuğrailedesüslendiktensonrayüksekhuzurlarınateslimolundu.

Sonra aynı günde Yeniçeri Ağası Padişah katına çağırıldı ve yeniçeri halkı Padişah kapısınavardılar.(İbrahimPaşa’yaPadişah’ıngönderdiğihediyelerinlistesiveriliyor).

Sözügeçen,şanıyüksekberatilenakitolarakbeşyüzbinakçe,birialtınkakmaişlenmişeğervedizginilesüslenmişolmaküzeredokuzbaşat.Birtanedeğerlitaşlarlabezelikılıç,dörttaneşahaneonurkaftanı,dokuzbohçadeğerlikumaşvemücevherlerledonatılmışbirsorguçyeniçeriağası ileİbrahimPaşa’yagönderildi.

BuberatlaİbrahimPaşa’yaverilenarmağanlarınhepsinisaymayagerekyok.Terfilerdenveönemlibahşişlerdengelengelirlerdenbaşka,sadrazamımyönetiminebırakılankendihaslarıyirmikereyüzbin iken, şimdionkereyüzbindahaeklenerekotuzkereyüzbinakçeyeçıkarıldı.Sadrazamlığınaseraskerlikdeeklenerekmutlulukışıklarısaçantuğiledavulvebayrakihsanolundu.

Osmanlı padişahlarının bayrakları şimdiye kadar dört iken bundan böyle yedi olması fermanbuyuruldu.

O gün bütün kapıkulu halkı, vezirler, bilginler ve bütün ileri gelenler toplandılar. Önlerindemübarek berat okunduktan sonra mübarek olsun diye kutladılar ve el öptüler. Rütbeleri bir katyükseltilipödenekleriartırıldıvehepsidahayüksekderecelereeriştiler.”[61]

Gerçekten cinsbir adamşuPargalı İbrahim,Padişahonabütünkanallarından cömertlik akıtıyor,ama o her şeyi yetersiz görüyor. Tavrına bakıldığı zaman, her emre ‘başüstüne’ diyen bir adamgörülür, lakin usluca bir eda ile itiraz eder ki kırılması zordur. Naz mı yapıyor, denemeye miçalışıyor anlamak zor.Aşağıda Sadrazam Pargalı İbrahim Paşa’nın,maddi birmeselede Padişah’ınasılsıkıştırdığınıgöreceğiz:

Ölçü

Kanuni Sultan Süleyman, bir Padişah olarak kendi ölçüleri içinde verilebilecek her şeyi veriyor.

İbrahim Paşa’nın memnuniyetini kendi memnuniyeti saymış, onu mesut ve şen görmekten hazalmaktadır. Dışarıdan bakanların, devletini sevenlerin kıskançlık damarları çatlayacak İbrahim’everilenleri duydukça. Lâkin almada sınır tanımıyor Sadrazam İbrahim Paşa, her neye malik olsa,“daha”diyorkendineözelusulüyle.Aldıkları tatminetmiyorvebirdefasındapervasızcaserzeniştebulunuyorKanuni’ye:

“FatihSultanMehmet’inSadrazamıMahmutPaşa’nınaldığıihsankırkkereyüzbinakçeidi,banadaokadarverilirseneeksilir?”

İşteKanuni’nin,kıskananlarınendişelerinigidericicevabı:

“Onlarİstanbul’ualmayıbaşarmışlardır.Dahafazlasıdaverilseyerindeolurdu.”

İbrahimPaşaalttakalmakistermihiç:

”Bağdadki,büyükhalifelerinbaşkentidir,Budiniseeskidenberikrallartahtıyeridir.Hernekadarbunlarİstanbul’danüstüntutulamazsada,dahaaşağıdasayılmazlar.”

Hakkını teslim etmek lazım Pargalı’nın, bu derece mantıklı cevapları anında ve karşısındakiniincitmeden verebilmek bir maharettir. Kültürlü, bilgili bir genç olduğundan herkes bahsederdiPargalı İbrahim’in, Devlet Adamı olmakla, hazırda olanların üzerine biraz daha koymuş,bildiklerinindeğerinidaarttırmış.Birazdaaralarındakisamimiyetinverdiğicesaretvarya,kendiniifadezorluğuyaşamadan,aklınagelenlerirahatlıklakarşısındakineaktarabiliyor.

KanuniSultanSüleyman, sadebirveziriyle tartışanPadişahmevkiindedeğil, candanbirdostuylahasbihaledenarkadaştıroanlardavemukabelesitevazudurtammanasıyla:

“İstanbul bizim başkentimizdir, onlar İstanbul’a nasıl tercih edilir? Hele o büyük Padişahla boyölçüşmekbizimhaddimizdeğildir.”[62]

Kölelikten sadarete yükselen, Pargalı denizcinin oğlu İbrahim Paşa ile Yavuz Sultan Selim oğluKanuni Sultan Süleyman, bazı şeylere aynı yerden bakamıyorlar. Eski köleye yersiz gurur yolgöstericiolurken,PadişahoğluPadişahmütevazıolmayıyeğliyor, işte iki farklıkaraktervebu ikiayrıkarakterinyolarkadaşlığı.

Pargalı İbrahim Paşa’nın doymazlığına dair bir numune olması bakımından önemsediğimiz birfasıldırbutakdimolunankıssa.Padişah’lanasılpazarlığagiriştiğinihayretlegördük.Herhalde,alış-veriş pazarlığı gibi değil, eski arkadaşlığın samimiyeti içinde, işin içine naz katarak istiyorduİbrahim Paşa. Kanuni’nin reddi de nazik, incitmek istemiyor eski arkadaşını, Fatih dedesi ilemukayeseedilirkengösterdiğitevazutavrıyakışıyorkendisine,hemdepekiyiyakışıyordoğrusu.

ViyanaSeferi’ndeİbrahimPaşa

(10Mayıs1529)

Viyana’ya niçin gidilmek istendiği yani takdimine çalışılan bu seferin açılış sebebi anlatılmıştı.MacartahtınınLayoş(Lui)’unölümüyleboşalmasıveikiadayınmücadelesi.Macarasilzadelerinin,milliyetçilerininistediğiZapolya,SultanSüleymantarafındandaisteniyordu.BirkısımMacarlarileAlman Kralı Şarlken Ferdinand’ı istemektedir; Şarlken’in isteyişinin herhalde en geçerli sebebiFerdinand’lakardeşolmalarıydı.

Macaristan,ikibaşlılığınsonundaikikrallıoldu.AralarındasavaştılarZapolyayenildi.Pâdişah’ıntayinettiğiKralyenilmişti,onasahipçıkılmasıbüyükSultan’ınvazifesidir.

Önemli,fakatneticesimemnuniyetvericideğil.Viyana,dahasonradahabüyükkayaolarakdüşecekbaşımıza. Viyana dayanıklı bir kaya ve inat mı inat. Kanuni Sultan Süleyman’ı mahzun edişindenziyade İbrahim Paşa ile münasebetine bakacağız bu şehrin. Şanı, gelmiş-geçmiş vezirlerden fazlayüceltildi, yetkileri genişletildi, aldıklarını nasıl kullanacağını göstermesi için sıkça çıkan fırsatlaryaşanıyor. Türk ordusu karşısına çıkabilecek düşman ordusundan kalabalık, silah yeterli, seferebaşlayış şatafatlı. Yine Sadrazam İbrahim Paşa farklılığı göze çarpar ilk nazarda. Padişahlarınyanında ancak Şeyhülislâmlar at-başı gidebilirken, bu kural değişiyor Viyana seferi esnasında kiişitilmişvegörülmüşbirşeydeğildirogünekadar.SadrazamİbrahimPaşa,PadişahKanuni’yleaynıhizadagitmektedir.[63]

“10Mayısİstanbul’dan,30MayısEdir-ne’denhareket.5Haziran’daFilibe’deveoldukçazorlaşıyoryolculuk, aşırıyağışların taşırdığıMeriçNehri, alınanbütün tedbirlere rağmenbirçokaskerimizinboğularakölmesineyolaçıyor.

20Haziran’da Sofya’da görünüyorKanuni. 15Ağustos’ta, Zapolya taraftarıMacarmilliyetçileriTürkOrdusu’nagelipitaatarzettiler.

Budin’deBirkaçGün

18 Ağustos’ta üç sene önce zafer yaşanan Mohaç Ovası’nda, Kanuni ve Ordusu yaşadıklarınınhatırasını canlandırıyordu. “Türk himaye ve hâkimiyetine girmiş olan Macar Kralı Zapolya(SzapolyaJonas)iştebutarihisahradaaltıbinMacaratlısındanmürekkepbirkuvvetleTürkordusunailtihaketmiştir.Kralınordugâhayaklaştığımalumolduğuiçin,ikindivaktinedoğruVezir-iazamveSerasker İbrahimPaşa,Yeniçeri ve diğer sınıflardan beş yüz askerle istikbalememur edilip yoldagelirkenkarşılamışveordugâhtahazırlananotağagetirmiştir.”[64]

“Sultan Süleyman, Zapolya’nın girdiğini görünce üç adım ileri yürüyerek öptürmek için eliniuzattı;sağtarafınaoturtmaküzeredavetetti.Vezir-iazamİbrahim,Ayas,KasımPaşa’larsoltaraftaayaktaduruyorlardı.PadişahZapolya’yaruhsatverdiğisıradasırmagâşiyeliüçbaşcinsatvesırmalıçuhadandörtkaftanhediyeetti.[65]”

Budin, iki sene önce alınmıştı epey uğraşıdan sonra. Elde tutulamadı, Kral Ferdinand tarafındanteslimalındı.BudefadahasağlamatılacaktemelivetemelliTürk’ünolsundiyeçarpışılacak.Azimlesarılındı işe. Kanuni, kendi halkının vatansever milliyetçilerince benimsenen Zapolya’yı krallıktacıylaşereflendirecek.

Şehir, iki senedir Ferdinand’ın işgalindedir ve Alman askerler ile Macar askerler tarafındankorunmaktadır.3Eylül’deBudincivarındakibağlıksırtlarüzerineTürkordugâhıkurulup,muhasara

hazırlığınabaşlandı.

“Padişah ve Vezir-i azam arkalarında adi kürklü kaftan ve başlarında miğfer olduğu halde,istihkâmlarıkeşfeçıktılar.”[66]

Kanuni Sultan Süleyman’ın amacı kan dökmek değil, verdiği sözü yerine getirmek idi. MacarKrallık Tacı Zapolya’nın başına konacak. Padişahın, teslim olmaları karşılığında hiçbir şeylerinedokunulmayacağı vaadine aldırmadıkları için, savaşılacak. Eylül’ün üçünde yahut bir iki günsonrasındaTürksaldırısıbaşladı.

BirgünevvelesiredilmişolanbirAlmanaskerineTürkordusunundüzenivekudretigösteriliyor.Maksat, karşı koymaya çalıştıkları gücün azameti karşısında şaşırıp, maneviyatları bozulsun;Sadrazam-SeraskerİbrahimPaşa,bilhassayaptırırbugösteriyi,sonundaderkiesire:

“Vargitgördüklerinianlat!”

Esir,kuşgibiuçupgiderde,arkadaşlarına,kumandanlarınanasılanlatır,orasıbellideğil.

Netice olarak, birkaç günlük uğraşma sonucunda şehrin koruyucuları pes ediyorlar, bu defa dayeniçerilerin tamahı dikiliyor Sadrazam İbrahim Paşa’nın önüne. İlle de yağma hareketlerinemüsaadeedilmesiniistiyorlar.Neyseki,serbestçeçekilipgitmelerineizinverilenAlmanaskerlerdenbirsaldırıvukuubuldu,bununüzerineçıkankavgadayeniçerilermuratlarınanailoldular.

ViyanaMuhasarası

Viyana, Türk ordularının yüzünü güldürmemeye yeminlidir, Sultan Süleyman’la Pargalı İbrahimPaşa’nınyüzügülermidiyemeraketmekteyiz;anlatmakistediğimizdahaziyadebu:

Kanuni Sultan Süleyman, 24 Eylül Cuma günü kan dökmek için değil, Ferdinand’a haddinibildirmek için geldiğini söylüyordu. Kendiliğinden teslim olunduğu takdirde kimsenin canına vemalınadokunulmayacağınıilanetti;şayetsavaşılırsa,şehiraskerlerebırakılacak.

Muhasara edilmeyi göze alan, şehrinmüdafilerinin cevabı olumsuz. TürklerinViyana kuşatmasıalınan ret cevabı üzerine başlayacaktır.Vezir-i azam İbrahimPaşa, Serasker veRumeliBeylerbeyisıfatıyla,esasordudanbirkonaköndegiderekkuşatmadüzeninisağlamakiçinmevzialdı.

Kanuni,İbrahimPaşa’danbirgünsonraViyanaduvarlarıönünegeldi,27Eylül1529,Pazargünüordugâh kuruldu. Budin’de ganimete izin koparamayan yeniçerilerde heves zayıf. Yine de, şehirkuşatmaaltınaalınıyor,fakatdurumumulandankötü.Kalesonderecemüstahkemvebinasısağlam,uzaklardangelindiğiiçin(!)uyguntoplargetirilmemiş,kaleduvarlarıgerektiğigibidövülemiyor.[67]ZorişbirazdahazorlaşıyormalzemeeksikliğindendolayıveherhaldemesulkişiSadrazamSeraskerveRumeliBeylerbeyiolanİbrahimPaşa.Başkatedbirlerebaşvuruluyor.

Hammer’in bir Avusturya’lı olduğunu bilerek, onun kitabından Viyana Kuşatması bilgilerialacağız:

“Otağı Hümayun, dâhilen sırmalı kumaşlarla döşenmiş olarak, hariçte altın direkler üzerinekurulmuştu.Bunun etrafına 12.000 yeniçeri tevzi olunmuştu.AnadoluBeylerbeyiBehrâmPaşa’nınaskeri, ŞvehatDeresi’ne kadar Padişah’ın bütün ordugâhının sağ tarafına yayılıyordu. Simerinğ’insağ tarafında nişancı ve defterdar çadırları bulunuyordu; Vezir-i azamın ordugâhı aziz Mark ileViyana’nın ‘Ocaklar Kapısı’ denilen kapısına kadar olan mesafeyi işgal ediyor ve bu noktadanVienerbergdenilendağakadaruzanıyordu. İbrahimPaşa’nın çadırları yanındaGran istihkâmlarını

silahpatlatmaksızınalçakçateslimetmişolanPolVerday,MacarKrallığıtacınınmuhafızıPolPereny(Pereney),Zapolya’nınâlimdostuSimonAtinayiileVezir-iazamınmahremiLuiGritti’ninçadırlarıvardı.(…)

Muhasaraordusundatakriben120.000adamve20.000devevardı.KasımVoyvodaTunaüzerinde,martolozbulunan (gayrimuntazamaskerbulunan) sekizyüzbalıkçıkayığındanmürekkepbir incedonanmayakumandaediyordu.Şehirdemahsurlar-herbiriTürklerinbirordugâhınakarşılıkolmaküzere-yedimevkiinistihkâmlarıüzerinedağıtılmışlardı.

Vezir-iazamınçadırıkarşısındaBavyeraDukasıPalatinFilip400süvarive14taburimparatorlukaskeriyleOcaklarKapısı’nıişgaletmişti.Bunlar,soldaKırmızıKule’ye,sağdaKarintiyaKapısı’ndanyarı yola kadar yayılmakta idi. İstihkâmın Karintiya Kapısı’yla bitişik ve OgüstenlerManastırı’nakadaruzanankısmınınmuhafazasışövalyeEckDörebişahkumandasındakiAşağıAvusturyamuavinaskerlerinetevdiolunmuştu.”[68]

Biraz daha devam edeceğiz aynı yazarla, Türk askerine düşman diye hitap edişini de anlayışlakarşılayacağız, bu hususta bize lazım olan onun dostluğu değil verdiği bilgilerdir. Teferruatlıdırkuşatmasafhaları,günügününeikitarafındayaptıklarıgözlerönüneseriliyor,amabizuzunizahlarıgeçip,neticeyegeleceğiz.Hammer’den:

“Mahsurların lağımlara, mukabil lağım kazılmasına başlanıldı. Türklerin lağım yaptıklarıHıristiyanlara, düşman tarafına firar etmiş bir Osmanlı tarafından haber verilmişti. Düşman(Osmanlılar),buteşebbüslerindemuvaffakolamamasıüzerine,KarintiyaKapısıüzerineşiddetlibirateşaçtıvebuateşbütüngecedevametti.”

Viyana tersgeliyorbizimaskerlere,sağlamkaledenbir tuğladüşürmekdahibaşlıbaşınamesele.Askeritecrübeiledurumagörebaşkatedbirlerebaşvuruluyor.10Ekim1529’dalağımlaratılıp,gedikaçılıyor,buradaniçeriyeaskerlergirmeyebaşlıyorlar.

“9 Teşrinievvel (Ekim), öğleden üç saat sonraya doğruKarintiyaKapısı’nın sağında ve solundalağımpatlayarakikigedikaçtılar.Gediklerdenbiriyirmidörtkişinin,bircephedegirmesinemüsaitve öteki 2 on vüsatında idi. Osmanlılar 10-11-12 Ekim günleri mütemadiyen şehre hücum ettiler;lakin-tehlikenintehditedicibirhalaldığıhermevkiegiden-NikolaDöSalemveJanKaçmaner ’iheryerde karşılarında buldular. İki lağımın daha patlaması, Karintiya gediğini genişletti. Ancak bufırsattanistifadeetmekisteyenYanyaveAvlonyabeyleriikiyüzkişizayiatlaüçdefaricatettirildiler.(…)

Viyanakuleleriyukarısından,paşalarınbeylerin,yeniçerilerveazaplarıngayretinideğnekvekılıçile tahrik etmekte oldukları görüldü. Osmanlılar iki defa daha ricat ettirildiğinden, Vezir-i azammüşavere için bir Harp Meclisi toplayarak, bunlara -ertesi gün mevsimin ilerlemesi ve yiyecekbulunmamasıricatıemreylediğivebirmuharebesafındaveyahutmuhasaradaüçhücumukâfigörenşeriathükmüyerinibulmuşolduğucihetle-artıksonbirhücumicrasıkararlaştırıldı.

Ordunun muhteli olmaya (bozulmaya) yüz tutan şecaati (cesareti-kahramanlığı) para tevziiyle,birçok vaatlerle iade edildi. Yeniçerilerin her biri 1.000 akçe, yani 20 duka aldı; ordugâhta ilanolunduki,duvarlarınaltınailkvaran30.000akçelikbirzeametalacak.(…)

PadişahgedikleribizzatmuayeneyegittiverkâfiderecedegenişbularakVezir-iazamıziyadesiyleövdüveşehremütemadibirateşyıldırımıyağdırmaktaiken,PolBakicveJanKaçyanerbiryürüyüşyaparak,birkaçesirledöndüler.”(Hammer,3.c.75.s.)

SadrazamİbrahimPaşa’nınHatası?

Kazanılansavaşlardakahramanbulmakkolay,enazından-eğersaraydadeğildemeydandaidiyse-padişahbirzaferkazanmışolarakilanedilir;kaybınmesulünübulmakzor.Yeniçerilerveazaplarıngayretini değnek ve kılıç ile tahrik etmekte oldukları görüldükten sonra, neticenin rengi belliolmuştu.Sopazoruylasavaşasürülenaskerdennehayırgelir?

Viyana hayal kırıklığının başlıca sebeplerinden biriYeniçeriler denebiliyor ve başka sebepler desıralanıyor. Sadrazam İbrahim Paşa’ya yüklenen suç daha mühim ve de yaralayıcı. Bilhassavurgulanmak istediğimiz, Viyana’da Pargalı İbrahim’in oynadığı rol ve onun ihanetine dairsöylenenler. Ağır bir ithamdır, ihtiyatla bakılmalı, mesele mantık süzgecinden geçirilmeli, hemenkararverilmemeli.Buuyarıdansonra,uzuncabireleştiribölümünaklediliyorKronoloji’den.Okumarahatlığısağlansındiyebirçokkelimenin,orijinalhalinibozacağız,mesela;‘alunur ’alınıryapılacak:

“Bu sefer de Budin Kalesi teslim alındığı zaman şehrin yağmasınamüsaade edilmemesi ocağınViyanamuhasarasına gönülsüz gitmesiyle neticelenmiştir.Yeniçeriler için bumuhasaraBudin’dekimahrumiyetinintikamınıalmayavesileteşkiletmiştir:HerhaldeViyana’nınkurtulmasındaiçeridekimüdafilerin mukavemeti kadar dışarıdaki Yeniçerilerin münasebetsizlikleri de hesaba katılmalıdır.Diğermühim sebepler içinde o havalide daha Eylül’den itibaren başlayan şiddetli soğuklardan ve

bilhassakardandabahsedilir.

Hatta mevsimin biraz daha ilerlemesi yalnız ordunun hareketini değil, mühimmat naklindekullanılanyirmibindeveninsevkinideimkânsızhalegetirebilir.Butehlikelivaziyeteiaşemüşkülatıda inzimam etmiş (diğer aksiliklere eklenmiş) ve havaların fenalaşması üzerine erzak sıkıntısı dabaşlamıştır. Bir taraftan da Dük Frederik kumandasındaki imparatorluk ordusunun yola çıkmışolmasıveŞarlken(Charles-Quint)’indeAvrupa’yıTürkistilasındankurtarmakiçinbütünülkelerdenaskertoplamayabaşlamasımevcutmüşkülatıbüsbütünartıranaskeritehlikelerdemektir:

BirinciViyanaMuhasarası’nınokadarmühimbir teşebbüsekâfigelmeyecekkadarazbirzamansürdüktensonrabirdenbirekaldırılmasıiştebütünbumücbirvemühimsebeplerinzarurivetabiibirneticesidir.Bu elimneticenin en acıklı tarafı,müdafiler için belki ongündahamukavemet imkânıkalmamışolduğusıradamuhasaranınkaldırılmasınamecburiyethâsılolmasıdır:

Şehrincivarmahalleleribaştanbaşavemerkezideyarıyarıyayakılmış,surlardelikdeşikolmuş,müdafiler birçok telefata uğramıştı. Almanya’ya kadar ilerleyen Türk akıncıları her tarafı yıkıpyakarakAvrupa’yıhaşyetvedehşetiçindebırakmışolduklarıbirsıradabirdenbireverilenbuavdetkararıçokmühimbirihanetrivayetinebileyolaçmıştır.BufecirivayetegöreViyanaMuhasarası’nınkaldırılmasıVezir-i azamveSeraskerFrenk-İbrahimPaşa’nın ihaneti yüzündendir ve budevşirmePaşaHabsburglarayaniKralFerdinand’laCharleQuint’esatılmıştır.(…)

Muhakkakolannokta,muhasaranınkaldırılmasındaİbrahimPaşa’nınilkmüteşebbisvebaşlıcaamilvaziyetindebulunmasıdır.Viyanaseferiruznamelerindemuhasaranınkaldırılmasındanikigünevvel,yani12Teşrinievvel (Ekim)Salıgünü İbrahimPaşa’nınRumeliBeylerbeyi sıfatıylayalnızRumeliBeyleri’ndenmürekkepbirharbmeclisitoplayıpricatfikrininasılortayaattığışöyleanlatılır:

İki lağıma od verilip gayet de iyi gedikler edip amma yürüyüş olmayıp tehir olundu ve PaşaHazretleriRumeliBeylerincem’edipdanışıkedipbivaktoldu(vakitgeçti)demiştir.Hemkahtdırseferdendönülmekmünasiptir.

(Pek uzun bir cümle idi kısaltıldı. İbrahim Paşa, hava muhalefetinden yiyecek kıtlığına kadarbirçok;mazeretlersıralıyor.)

Bu fıkranın sonundaki “alınır alınmaz” tabiri “alınsa da alınmasa da” manasına kullanılmıştır.BundananlaşılacağıgibiİbrahimPaşamevsiminilerlemişolmasındanvekıtlıktanbahsederekavdetfikrini ilk defa olarakRumeliBeyleri’ndenmürekkep birmecliste ileri sürmüş.Hatta bu vesikayagöreogünaçılan“gayetdeiyi”gediklerüzerinehernedensehücumyaptırmamıştır.

Muharebenin son günü padişahın huzurunda akdedilen Divan’da muhasaranın derhal kaldırılıpavdetedilmesinekararverilmesideişteoilkharpmeclisindekiiptidaikararıntabiineticesidir.Böylemenfibirrolünveburolemüsaitolandevşirmelikvedönmeliğinbazıgarpmembalarındakiihanetrivayetine pek uygundur. Lakin elde sarih bir vesika bulunmadığı için bu hususta kati bir hükümvermekkabildeğildir.Herhaldemuhakkakolannokta,FrenkİbrahimPaşa’nıniyibirbaşkumandanolmadığıdır.(…)

ViyanaSeferiMacaristan’daTürkhâki-miyetininistikbaliniteminedenseferdemektir.HattaSultanSüleyman’la İbrahim Paşa’nın bu fikirde oldukları hakkında bir rivayet vardır. Mesela İbrahimPaşa’nınmuhasarayıkaldırdıktansonraşöylebirsözsöylediğirivayetedilir:

‘SaadetlûPadişahımızBeç’ialmakiçingelmemişidi:AncakgarazıHümayunlarıFerdinandkralınmiktarın bildirmek idi; bundan sonra dahi miktarını bilmezse bifadlillahi Teâlâ gelip haddini

bildirmektenacziyoktur.“[69]

Demek isteniyor ki; Sultan Süleyman’ın maksadı Viyana’yı almak değil Ferdinand’a haddinibildirmekti.Bundansonradahihaddinibilmezse,Allah’ınizniylebunuyapmaktanacizdeğiliz!

Üzüntü verici bir hal; çekilen emekler heba olmuş, kuşatma hiçbir işe yaramamış, mevsiminilerlediğisöylenerekeliboşdönülmüş.

İsmail Hami Bey mazeretleri pek kabul etmez, İbrahim Paşa’yı hayli hırpalar. Ona, Viyana’dayaptığındanveyapmadığındandolayı“hain”demeyeneskitarihçilerisitemleyâdeder.İhanetinresmîbelgesişartdeğil,ünlütarihçimizegöre:

“FrenkİbrahimPaşaiyibirBaşKumandandeğildi.”Konuylailgiliolarak,birazhafifsayılabilecekbirparagrafdahaalıyoruzadıgeçenşahsınkitabından:

“Türklerin Viyana kapılarına dayanması İbrahim Paşa’nın iktidarından değil, tarihin tekâmülkanunundandır.İbrahimPaşaiştebukanundanistifadeetmesinibilmemiştir.KanuniSultanSüleymanda Belgrad ve Rodos seferlerini muvaffakiyetle başaran büyük Sadrazam Pirî Mehmet Paşa’nınyerine bu şımarık ve haris devşirmeyi getirmiş olmasının cezasını işte bu muvaffakiyetsizliğiyleçekmişdemektir.”

Kötüdüşüncelerlefikiryürütmeyip,mütevekkilbirtavırlaanlatanlardavarViyana’yı;iştebirininifadesi:

“Yüce Tanrı takdirinde o kalenin alınmasını nasip etmemiş. Kış soğukları da birden bastırarakyağmur ve kar her tarafı kapladı. Böylece, işi sürdürmeye imkân ve güç kalmadığından PadişahHazretleri’nin, kullarına karşı merhamet ve şefkat denizi kabardı. Yararlılıkları karşılığındaYeniçerilerebinerakçeödülihsanedipkaleyialmaktanvazgeçmeemriniverdi.”[70]

Viyana’daiyi imtihanverememiştirİbrahimPaşa,fakat itibarındaeksilmesözkonusudeğil.EğerbunusadeceViyana’yaendekslemez,diğeryerleredebakarisekmoralimizbirazdüzelir.Kanuni‘ninbir önemli vaadi gerçekleşti,Macar krallık tacı Zapolya’nın başına takıldı.Bundan böyleOsmanlıDevletinebağlıbirMacarKralıbulunacak;LakinViyanabaşımızabelâolmayadevamedecek.

Çokkullanılanherşeyeskir;bazılarıdeğerineeskiliğiyledeğerkatar,bazılarıbıkkınlıkverir.Hoşbir söz var Cengiz Han’a atfedilen: Bir çivi bir atı, diye başlar sonunda o çivinin memleketikurtardığınıizahetmişolur.ŞimdibizdebenzerbirfanteziyiViyanabaşarısızlığıylaanlatacağız:

Bazıolaylar,yaşadığıyerivezamanıaşıpgeleceğetaşınır,iyivekötütezahürleribenzerlerinedeyansır. Diğer önemli engeller meydana gelmese ve İbrahim Paşa mükemmel bir başkomutanlıksergileyipViyana’nınfethinibaşarmışolsaidi,bugünekadarkahramanlığıylayâdedilirdi.

Aksi oldu, hatta bazı Hıristiyan-Batılı tarihçiler onun ihanetinden bahsettiler Türkler adına.[71]İstersek, öncekiler gibi biz de inanmayabiliriz bu tür sözlere. “Olmuş bir başarısızlık ve bu ilk tedeğil”denebilirdişayet1683acısıyaşanmasaydı.Talihsiz,MerzifonluKaraMustafaPaşaitibarınıvekellesiniverdi,başaramadığıamabilaharebaşarmaimkânveihtimaliyüksekolanViyanaBozgunuyüzünden.Neysetarihinbütünsayfalarıbirmilletiçinhepgüleçyüzlüolacakdeğilya!

KaraMustafaPaşa’nın arkasındakudretli bir padişahyoktu, İbrahimPaşa’nın arkasındadağgibiSultanSüleymanvar,tabiisavaşmeydanındaberaberidiler.Esasenortadabirhatavarsa,ayıpvarsabunungünahısadecePargalı’dadırdiyeİbrahimPaşa’nınomzunayüklenemez.

Bir başkadır Sadrazam İbrahim Paşa, hatası da azim olur sevabı da. Padişah tarafındanmükâfatlandırılışı farklıdır başkavezirleregöre, sevindirilişi farklı.TalihPargalı’nınyüzünedahabirmüddetgülecek,KanuniSultanSüleymanonabirazdahasonsuzderecedegüvenecek.Macaristan,Viyana, yakalanamayan Ferdinand, gerçekleşmeyen amaç vız gelip tırıs gidecek. Seferdeyaşananlarınacısınaaldırılmadan,yenilgimizdahizafergibialgılanacak,Paşa’nınyıldızıparlamayadevamedecek.

Şöylebirdeğişikyüzündenokumayaçalışalımbazıhadiseleri,dahadoğrusuvehimsizdüşünelim:Kanuni Sultan Süleyman, genç yaşına rağmen olgun bir padişahtır; Vezir-i azam İbrahim Paşa’yatakdirlerini bildirmiş, sılaya dönme hazırlığı yapılırken; niçin? Askerler maddi bakımdansevindirilmişti,niçin?Bunlarınyorumuhemçokbasithemdeçokzor!

ŞehzadelerinSünnetiDüğünümü?

İbrahimPaşa’nınDüğünümü?

Başlangıcından beri, her vesileyle Pargalı İbrahim Paşa’nın farklılığına vurgu yaptık. Meydanaçıktığıilkgündenitibaren,İbrahimPaşa’yıpekçokyönüylegörüp,tanımayaçalıştık.Başarılıolduğuıslahatçılığınatakdirlerimizibildirip,Viyana’dauğranılansükûtuhayalinsuçunudaonayükledik.

Serdar olarak, orduyu sevk ve idaresi geçerli notu alamadı, ekseri böyle; bunun yanı sıra, sözustalığıtakdireşayan.Yabancılarlatemaslarındakendinifazlaönemsiyorgörünmesi,karşısınaaldığıgüçsüzlerin iyicedermanınıkesmesi,nüfuzluluğanekadarâşıkolduğunuanlamamızayaradı,hemsevdik, hem kızdık. Ölçüyü kaçırması iki yönlü ele alınabilir, biri iyi biri kötü. Padişahınınbüyüklüğünü,ülkesininkuvvetvekudretiniyabancılarınbeynineçakmasıvebundankendinedepayçıkarmasıbencilliğiylealakalıolabileceğigibi,devletebağlılığıyladaizahedilebilir.

Kelimelere hükmedebilen Pargalı İbrahim, sözlerinin içini boş bırakmaz, derin ve nüktelimanalarladoldururhersözünün içini.Hele, şehzadelerinsünnetmerasimindePadişah’laaralarındageçenkonuşma,halaiyibir‘nükte’olarakhatırlanmaktadır.

Sultan Süleyman, Vezir-i azam’ı, diğer vezirleri ve bilumum askeri iltifatlarıyla, maddimükâfatlarıyla sevindirmek suretiyle, bir hezimetin zafer gibi idrak edilmesini sağlamak istemişti.Aslında kendi de biliyordu istenenin olmadığını, İbrahim Paşa da, öbür vezirlerde biliyorduViyana’da zafer kazanılmadığını. Sultan Süleyman, geçenden ziyade gelecek olanı hesap etmekzorundaydıvegelecekolanınipideeldekivezirleriveaskerlerinelindeydi.Bugünişeyaramadığınainananinsanyarındaişeyarayamayacağızannınakapılır,inancınıkaybedeninsan,işemağlupbaşlar.

Kanuni’nin bilgisinden, cesaretinden, dirayetinden emin olduğumuz için böyle düşünmekteyiz,hareketiniböylemanalandırmaktayız.HayalperestbirideğildiKanuni,Viyanaruhunaazapvermişti,ama bunu etrafa hissettirmek faydasızdı ve bunun içinmaneviyatının yüksekliğini gösterdi askere.Şundan pek şüphemiz yok; Sultan Süleyman da Pargalı İbrahim de Viyana’da sergilenen savaştanmemnundeğillerveyüreklerinde,hissettirmekistemedikleribirhüzünvar.

“SüleymanBirOrduKaybediyor”

BöylediyenyabancıbirFransız’dır.Biz,KanuniViyanaseferinibirazdaFransaiçinyaptıdesekde,onların aklı başında bir adamı, Türk başarısızlığına sevinir gibi. Şehzadelerin Sünnet MerasimianlatılırkensergileniyorFransız’ınsevinci.

“Ordusununuğradığıilkbüyükbaşarısızlığınkanlarıveayıbıüzerine,Süleymanihtişamınınaltıntülünü örttü. Bedbince homurtuları susturmak, ezilmiş bir ordunun fütuhat ateşini yenidenşevklendirmeklazımdı:Viyana’nınkaraltısınıİstanbul’unşaşaasıiçindekaybetmekgerekti.

Haberciler,paşalarınvesancakbeylerininkonaklarınagitmeküzereimparatorluğundörtbucağınayayıldılar;VenedikDoca’sının ve diğermüttefik hükümdarların saraylarına ulaşmak için gemilereSüleyman’ınüçoğlununsünnetdüğünüiçinbirdavetiyegötürdüler.Buşevklendiricimerasimiçinşuzamanıbuluşdoğrusuustalıklıolmuştu.”[72]

DikDurmakİçin!

KızılcıkŞerbetiiçtimdiyenhastagibifarzetmekhaksızlıkolsada,nazarımızdaPadişah’ındurumuböyle.Azönce,üzüntülerimizesebepolanViyanabaşarısızlığıyla İstanbul’adönülmüş,birazefkâr

dağıtmak,birazdabirgörevinifasıiçin,şehzadelerinsünnetdüğünüdüzenlendi:

“Söz konusu şehzadeler Sultan Mustafa Han, Sultan Mehmet Han ve Sultan Selim Han’dırlar.(Şehzade Bayezid unutulmuş olmalı, aslında sünnet olan dört Şehzade’dir.) Düğün 18 Haziran1530’da başladı. At meydanı üzerinde bulunanMehterhane’de saadetli Padişah için uygun bir yerayrıldı ve buraya çok güzel bir köşk kuruldu. Vezirler ve devlet büyükleri için yüksek otağlar,baştanbaşa bezenmiş, ipek kumaşlardan gölgelikler dikildi. İkinci Vezir Ayas Paşa, Üçüncü VezirKasımPaşa,RumeliBeylerbeyiveötekidivanüyelerisabaherkendenPadişahDivanı’natoplandılar.HerzamankigibibirazsonraSadrazamveSerasker (İbrahimPaşa)degeldi.BundansonraPadişahatabinerekhepbirliktegösterişlibiralayladüğünyerinedoğruyolakoyuldular.Aslanhanekarşısınagelindiğindevezirleryayaolarakpadişahayaklaştılar.OradanmeydanortasınavarıldıktaSeraskerİbrahimPaşa,Beylerbeyi,YeniçeriAğa’sıveÜzengiAğa’larıkarşıladılar.”[73]

Efkârlı yüzünü aksettirmeye çalıştığımız bir seferin dönüşünde, mümkün olduğunca coşkuyaşanacak. Yüreklerde hüzne dair en ince bir iz dahi kalmamış gibi görünülecek. Başta Padişaholmaküzere,herkesbunubecerecekdurumdadır.Meramımızdüğününsevincindenpayalmakdeğil,onun için başlıklar halinde sunuyoruz yapılanları. Sultan Süleyman ile Pargalı İbrahim’in kısasohbetinicanlandırmakiçinbirgirizgâhyerinegeçeceksözlersarfediliyortarafımızdan.

Olabilecek her türlü gösteri, zenginlik, ihtişam sergileniyor, en seçkin davetliler eğlenceyedoyuyor,herkesbirbüyüyekapılmış,mestolmuşturgördükleriyle.Padişahdahiöylesinekapılmışkigörkeme,bunupaylaşmak,takdirinedestekalmakisterSadrazam’danvesafbiredailesorar:

“Senindüğününilebenimdüğünümnicedir?Hangisidahamükelleftir,nasılanlarsın?”

İbrahimPaşamağrurane,samimibirküstahlıklacevaplarPadişah’ınsualini:

“Benim düğünüm kadar, Hz. Adem devrinden bu zamana gelinceye dek bir düğün görülmüşdeğildir.Neolmuştur,neolacaktır.”

Padişah,‘DoğrudurSultan’ım’mealindetasdikinibekliyordusöylediğinin;tamzıddıgeldiİbrahimPaşa’dan.Azarlamadan,lâkinincinmişolarak,kırgınkonuştu:

“İbrahim,dâvayama’nîâşıkanişangerek, senindüğünününbizimdüğünümüzdenyüceolduğunadelilinnedir?”

“Padişah’ım,dediİbrahimPaşa,benimdüğünüme,bizzatMekkeveMedine,Müslümanlarınsedd-isedidiolanBudin,MısırveŞamPadişahı,zamanınSüleymanıeşiğiyücehalifevemekânıSüreyyagibi yüksek olan Cihan Padişahı teşrif buyurdular. Amma senin düğününe o rütbede bir kimseningelmesivakioldumu?”[74]

Mana düşüklüğü vardır verilen cevapta, lakin kimse bunu anlamak istemez. Kanuni SultanSüleyman,bizzatdüğününsahibiolarakoradabulununca,esasenoradayokmusayılır?

AslındaOKadarDeğil!

Viyana,başarısızbirseferolarakanlatıldı,üzüntüler,esefleryağdıgönüllerdendillere,amaaslındao kadar da değil. Meseleye bir başka açıdan bakarak teselli bulmamız mümkün. Psikolojikşartlanmanınkurbanıoluyoruz,bunuaçıkçagörüpbilmeklazım.BizTürkler,Kanunidendiğizaman,sonundazaferkazanılanseferleridüşünürüz,bununaksiaslaaklımızagelmez.BirbaşkaPadişah’ınseferi olsaydı, neticede kazanılmış olunanlarla sevinebilirdik.Macaristan krallık tacı, Ferdinand’ın

başından alınıp Zapolya’nın başına konulmuş, bunun küçümsenecek bir iş olduğunu söylemekhaksızlık.Fransa,OsmanlıDevleti’ningenişkanatlarıaltındahuzurbulmakiçinricacıolmuş,Padişahhimayesözüvermişti:

“FransızKralıBirinciFransuvabusıradaAlmanİmparatoruŞarlkentarafındanmüşkülbirdurumadüşürülmüşidi.ViyanamuhasarasıaynızamandaFransuva’nındurumunudadüzeltti;zatenBudin’inistirdadındansonraViyana’nınmuhasarasıFransaKralı’nayardımiçinyapılmıştı.”[75]

Ayrıca,birhareketindoğurduğuneticelerinbaşkalarıtarafındannasılalgılanıpdeğerlendirildiğinedebakmak lazım:Kanuni,16Aralık1529’da İstanbul’adönmüştü,17Ekim1529’daAvusturya’danelçilergeldi.Halakendiçapındakrallığını sürdürmeyeçalışanvekralolduğuna inananFerdinand,SultanSüleyman’danbirsulhanlaşmasıricaediyor.

Ferdinand’ınElçilerive

İbrahimPaşa

Kendisinidünyanınenbüyüğügibigörmekvegöstermekhususunda,kimseonunelinesudökemez.Bahsedilen kişi,Almanya İmparatoru ve İspanyaKralı Şarlken (CharlesQuint). Şarlken’in kardeşiFerdinandMacaristanKralıolmayaçabalıyor,bununiçinyeterligücüyok,imparatorağabeyinindegücü kifayetsiz. Ferdinand, 1529’da yapılan ve bizim de şikâyetlerimize konu olan seferde Türkordusununkarşısınaçıkamamış,varlığınıgösterememişti.Ferdinand’ınrakibiolanZapolya,krallıktacınıbaşınakoyuptahtaoturmuş,arkasındaKanuni’ninbulunduğunubilmeninhuzurunuyaşıyor.

Romanya’lı tarihçi Nicolae Jorga (Nikola Yorga), Pargalı İbrahim Paşa’nın sadrazam olduğunuanlatırkenDemokles’in kılıcı örneğini veriyordu ve haklıydı.Aynı husus birçok yabancı ülke içingeçerli,bilhassaKanuniSultanSüleyman’ladostolmayıbeceremeyenleriçin:

AvusturyaveAlmanyaileOsmanlıDevletiarasındasonolarakbiryılöncesavaşyaşanmış,şimdisükûnethâkim,lakinbirsulhanlaşmasıdayok.Avrupa’nınaltıüstünegetiriliyorakıncılartarafından,Padişah krallar tayin ediyorken korku çanları yankılanıyor bütün Avrupa’da. Ferdinand 24 kişilikmaiyetiyleikielçigönderiyorİstanbul’a.Bunlarsekizgünzorakimisafirliktensonra,25Ekim1530SalıgünükabulediliyorlarSadrazamİbrahimPaşa’nınhuzuruna.

İtibarMücadelesi!

PargalıİbrahimPaşa’nınenbaşarılıolduğusahadiplomasidir.Çokokuyan,öğrenenvebunuiçinesindirebilen İbrahim Paşa, yeri geldiğinde bilgisini kullanmayı da beceriyordu.Avusturya elçileri,daha doğrusu Ferdinand’ın elçileri İbrahimPaşa ile görüşmek ne demektir bilirler. Fakat hiç dersalmayanbirkralcıktırFerdinand,birtürlüilmisiyasetibilenelçikullanmıyor.Esasen,kralolduğunusöyleyenşahıssiyasetfukarasıtavrınımuhafazaettiği,şartlarıdikkatealmadanisteklerdebulunduğuiçin, ceremeyi elçileri çekiyor. Bu defaki Avusturya elçileri öncekilerden iyi, fakat karşılarındakiİbrahimPaşadeğildebaşkaherhangibirpaşaolsa!

Elçileringururları,devletlerininkudretiölçüsündeolmalıdır.Hemyardımdilenici,hemdekendiisteklerini dayatıcı olan kimselerle alay edilir. Hele de, gerektiğinde gurur abidesi olmaktan pekhazzeden Sadrazam İbrahim Paşa’nın karşısında, zayıfın güçlü görünme çabası tamamen hüsranauğramayamahkûmdur.

Huzuruna,sekizgündensonralütfenkabulolunanelçilerleİbrahimPaşa’nınilkgörüşmesi,sankibironursavaşıylabaşlamıştı.

“OzamanAvusturyasarayındamillilisanaokadarhürmetolunurdukibuelçilerinVezir-iazam’ave Padişah’a memuriyet sebeplerini Almanca’dan başka lisan ile ifade etmeleri hususi suretteyasaklanmıştı. İbrahim Paşa, kendi tercümanının İtalyanca’dan başka lisan bilmediğini söyleyerek,sefirlerin sözlerinin Latince’ye tercüme edilmesine muvafakat göstermediğinden, bunlar fikirdeğiştirmeye mecbur kalarak, yalnız Hırvatça bilen bir tercüman istemekle iktifa ettiler; bunamüsaadeolundu.”

Avusturya’lılar,İstanbul’dabileAlman-ca’danbaşkabirdilkonuşmamatalimatıalmışlar,İbrahimPaşaonlardanaşağıkalırmı?NikolaYurişiçveJozefDöLambergadlıelçiler,buhusustaİbrahimPaşa’nın itirazıyla karşılaştılar. Hırvatça bilenYurişiç’in ricası üzerine, bu dili bilen bir tercümangetirdiler;konuşmalarageçildivehemenpadişahlagörüşmelerininsağlanmasınıistediler:

“Vezir-i azam bunları, Şarlken ve Ferdi-nand’ın şimdi nerede bulundukları, bu hükümdarlarınitiyatları, işlerininahvalivesairehakkında sualleregarketti. İmparator ileBohemyaveMacaristanKralıhakkındacereyanedenmükâlemedebirincisiancakİspanyaKralıveikincisikısacaFerdinandtabiriyleyâdediliyor.”[76]

Avusturya’lıların lisan hassasiyeti, efendileri hakkında gösterdikleri saygılı tavır İbrahim Paşatarafından fazlaönemlideğil,odaTürkçe’yikorumayaçalışırveneFerdinand’ınkrallığınıkabulederneŞarlken’inimparatorluğunu.

Elçiler,Ferdinand’ınkendileriniMacarKralısıfatıylagöndermişolduğundandemvurduklarıiçinağırsözlerletekdiredilmişlerdi.Ferdinand’ınMacarKralıveyahutBohemyaKralıolmayıpİspanyaKralıŞarlken(Charles-Quint)’inViyanavalisindenbaşkabirşeyolmayacağıvehattabüyükkardeşiCharles-Quint’in bileTürkiye nazarındaAlmanya İmparatoru olmayıp ancak İspanyaKralı olduğuşeklindesertbircevapalmışlardır.”[77]

İbrahim Paşa, Almanya İmparatoru Şarlken-’den bahsederken sadece, İspanya Kralı, diyor,Ferdinand’asözgelince,ancakadını telaffuzediyordu.Böyleyapılmakla,anılanşahısların,kendisive devleti nazarındaki mevkileri işaret edilmiş sayılıyor. Padişah’ın huzuruna çıkabilmeleri içinyardımricaediyorlar,Paşaezicisorularyöneltiyorelçilere.İspanyaKralı’nınFransa’yayaptığınıveBirinci Fransuva’ya karşı tutumunu başına kakıyor. Şarlken ile Papa arasında yapılmış bulunananlaşmanın sonunda, ordularınınRoma’yı yağmalayıp, Papa’yı esarete düşürdüğünü,mağdur olanher iki şahsın da (Birinci Fransuva ile Papa) padişahtan yardım istediklerini anlatıyor.Velhâsıl, nekadarkirliçamaşırlarıvarsasayıpdöküyor,önlerineseriyorelçilerin.

Adamakıllıezilip,gururlarıyumuşatılankişilere,amiranesoruyor:

“Sizingelişinizinesasmaksadıne,neyigörüşmekistiyorsunuz?”

İbrahim Paşa, Padişah’a söylemek istedikleri her ne ise, bunların kendisine de bildirilmesigerektiğini vurguluyor. Elçiler, mevzu bilinirse görüşmenin engelleneceği kanaatindeler, fakatçarelerimivar?Güçlününkazanması tabiidirya,boyuneğiyorzayıflar.LâtinceyazılmışbirküçükkâğıtveriyorlarPaşa’ya;bundavazifelerininneolduğuözetlenmiştir.[78]İbrahimPaşa,konuşmalarınuzamasınalüzumgörmeyip,başkabirzamanaerteliyormülâkatı.

ElçilerleİkinciRandevu

On dört gün sonra tekrar bir araya gelindi. İbrahim Paşa, yine elçilerde söz öyleme mecalibırakmamaya gayret gösterdi. Bu defa Kanuni’yi methedip, Ferdinand’ı yerme seansına geçmiş,gücünü yüklediği kelimelerle habire acımasızca vuruyor. İbrahim Paşa’nın anlattığına göre KralFerdinand, ancak İspanya Kralı’nın (yani Şarlken’in) Viyana Valisidir. Çünkü Padişah Macaristantacını Zapolya’ya giydirmiştir. Şarlken İtalya seferini Fransa Kralı Birinci Fransuva’dan parakoparmakiçinyapmıştır;başınakukelatavetackoymaklakendisiniimparatorsanmasın:

”İmparatorlukkılıçtadır;sulhagelince,Ferdinand’ınMacaristan’danvazgeçip,oradahenüzelindebulunanyerleriteslimetmedikçeveŞarlkenYarımada’yaçekilipgitmeküzereAlmanya’dançıkıpdaYanoş’a(ZapolyaJanos)ihsanolunankrallığı,onunsükûnetpervercetasarrufunabırakmadıkça,sulhmümkündeğildir.”[79]

Hammertafsilatıylaverirgörüşmeleri-konuşmaları.HattarüşvetteklifedilirİbrahimPaşa’ya.Fazlasinirlenmez Paşa, parmak işaretiyle Yedikule’yi gösterip, oranın altınla dolu bulunduğunu,

efendisinin hiç kimsenin servetine ihtiyacı olmadığını, böyle bir teklifin daha önce de yapılıp,reddedildiğini söyler.Özür dilemekten başka çareleri kalmaz elçilerin, Paşa kabul eder özürlerini.ÜzerindeısrarladurduklarıkonuPadişah’lagörüşmelerininteminidir.İbrahimPaşalûtfeder,elçilerHuzur-uHümayun’açıkmaşerefine17Kasım1530’danailolurlar.

Kanuni ile görüşürler, fakatmeseleleri hallolmuş sayılmaz, konuşulmuş olmanın ötesinde somutbir şey yok. Başka bir gün yine karşı karşıya geldi elçilerle İbrahim Paşa. Konuşmaların biröncekinden önemli farkı görünmüyor elçiler namına. Türkler tarafından fethedilen yerleri isteyen(Şubat 1528’de), Ferdinand’ın elçisi Hobordanski’nin başına gelenleri dinliyorlar. Paşa’dan akılalıyorlar,istemeselerde.Tehditalıyorlar,fakatcezaalmıyorlar.SonundaPadişah’avedaziyaretindebulunupgidiyorlarülkelerine,yanlarındaaldıklarıkıymetihediyelervar.Kanuni,elçilerlebirnameyolluyorFerdinand’a, fakatoayıpsürprizhazırlamış. İstanbul’dabarış içinçırpınanelçilerNikolaYurişiç ile JosefDö Lamberg resmî görüşmelere devam ederlerken, efendileri FerdinandBudin’imuhasaraetmiş,bazıbaşkakaleleridekazanmıştı.Amabunlarıelindetutmayagücüyetmedi.

BeşinciSeferiHümayun

AlmanSeferi(25Nisan1532)

Gelişmeler barışa hizmet edememiş, meydana çıkan şartlar zarurî kılmış, kendisini Almanyaİmparatoru sayan Şarlken ile Avusturya Kralı olduğunu iddia eden kardeşi Ferdinand’a dersverilecek. Zira müşterek zeminde anlaşma imkânı, kısmen gösterilen karşılıklı gayretlere rağmenbulunamamıştı. Üstelik düşman savaşı kaşımadan durmuyor. O halde, ”Kozumuzu kılıçlarlapaylaşalım”dendi.Eskitarihçilerin‘AlamanSeferi-iHümayunu’dedikleribuseferinhazırlığınaciddimânada önemverildi. Son seferin bitimiyle bıraktığıRumeliBeylerbeyi’liğini tekrar alan İbrahimPaşa,buseferindeserdarıdır.[80]

“Sultân Süleyman, beşinci seferini, Bohem-ya ve Macaristan Kralı unvanını verdiği ve İspanyaKralı’nm bir adamı addederek, mektuplarında her zamanViyana Valisi diye yâd ettiği Ferdinandaleyhinedeğil,AlmanyaveŞarlkenaleyhineolmaküzereaçtı.

İbrahim’in ve efendisinin ifrat derecedeki gururu, Ferdinand’ın şahsında kendilerinin azamet vekudretlerine lâyık bir hasım görmeyerek, Macaristan tacı için başlanan münazaada Şarlken’denbaşkasını rakip olarak telâkki etmeğe tenezzül etmiyorlardı. Süleyman, daha sonra OsmanlıDevleti’nin itaati altında olmak üzere Zapolya için tesis olunanMacaristan Krallığı’nın hududunuViyanaValisimarifetiyle, tehditeden İspanyaKralı’ylaboyölçüşmekşerefiniarzuediyordu; lâkinŞarlken’i kendisiyle muharebe etmek şerefine kavuşturmak arzusunda bulunmakla beraber, bununiçin«imparator»olaraktanımıyordu.Buunvanıkimseilepaylaşmakistemiyordu.”[81]

HammerböyleanlatıyorvetabiiüslubuhınçlıdırbirAvusturya’lıgeneraloğluolduğundandolayı.KanuniSultânSüleyman’ıngurundanşikâyetedenbuAvusturya’lı,tepedentırnağaSultanSüleymanmüdafiiolanİbrahimPaşahakkında,nazikânebirkılıfiçinde,aynıüslubukullanmaktadır.SadrazamİbrahimPaşa’nınsıklıklakullandığıbirsözüvar,onadakızıyorHammer:

ÂlemdeyalnızbirAllaholduğugibi,dünyadadahibirtekİmparator-Şehenşah-krallarkralı-şahlarşahıvardır.Birimparatordanbaşkabulunmamasılazımgelir.

“KendisiniŞahı şahan,PadişahıazamünvanlarıylayâdedenSultânSüleyman’ındarbelerialtındaezilmeğe lâyık yegâne bir düşman varsa, bütün Almanya’yı Türkler aleyhine harekete geçirmeğeçalışan, kudret ve geniş tasavvurlarıBirinci Fransuva’nın rekabetine yol açan Şarlken idi. ŞarlkenkendisininTürkleraleyhinemuharebeyetahrikindenhazzediyordu.”[82]

İbrahim Paşa’nınRumeli Beylerbeyi, Başkumandan ve Sadrazam olarak bütün yetkileri şahsındatopladığıbuAlmanSeferifazlamaceralıgeçmemiştir.Herşeyerağmen,birsürekavınaçıkılmışvekendi arazisi üstündegeziliyormuşgibi olması bile, şanolması bakımındanküçümsenecekbir şeydeğil.Buseferitamamenboşgeçmemekiçin,Hammer’denalacağımızmalumatladeğerlendireceğiz:

“Süleyman,25Nisan1532’deİstanbul’danhareketetti.300 toptanmürekkeptopçu takımını ihtivaedenordusunda200.000kişibulunuyordu.Bunların16.000’iRumeli,30.000’iAnadoluaskeri,12.000yeniçeri, 20.000’i muntazam süvari, 60.000’i akıncı idi. Süleyman mücazat (ceza) ve mükâfatımünasip zamanda kullanmak suretiyle askerini oldukça şiddetli bir intizama riayet ettirmeğemuvaffakoldu.

Niş’tengeçerken,Visgrad’daZapolyaileakdolunanmütarekenintemdidinitalepetmeküzereKontDö Lamberg ile Kont Dö Nogarola’dan mürekkep olup Ferdinand tarafından gönderilen sefaret

heyetinihuzurunakabuletti.Padişah’ıBelgrad’dabulmaküzeregelmişolanFransızelçisiRinson(5Temmuz 1532) bir mülakata nail oldu ki, bunda son sefer esnasında Zapolya için icra olunanmerasimeriayetolunmuştur.Şukadarki,Ferdinand’ınelçileriBirinciFransuva’nın,efendisinePadi-şah’ın dostluğunun yeniden sağlanmasıyla avdet eden elçisi gibi hüsn-i muamele görmekten uzakkaldılar.

Ösek’tePiyerPereneyileoğluelöpmemerasiminekabulolundular;fakatPadişah’ındeğil,Vezir-iazam’ın elini öpebildiler. Gritti bir müddet sonra bunların tevkifini ihtar ettiğinden, Pereney’inkendilerini müdafaa etmek isteyen iki arkadaşı idam edilerek, diğer ikisi hayatlarını satın almağamecburoldular.Pereneyise,hürriyetinigerialmakiçin7yaşındakioğlunurehinbırakmağamecburoldu.Zapolya’yaemanetedilenbuçocuk,dahasonrasünnetettirilerekİstanbul’agönderildiğicihetle,babasınıbirdahagörmedi.

OsmanlıordusuBelgrad’danhareketindensonra,KırımHanı’nınkardeşiSahibGiray’ıngetirdiği15.000 Tatar ’ın ilhakıyla kuvvetini artırmıştı. Ösek’te Bosna Valisi Husrev Beğ, 100.000 kişi ileordugâhailtihaketti.”

Hammer, yol boyunca fethedilen kaleleri sıralıyor; büyük bir savaş görülmemekle beraberdüşürülenkaleçokveadlarışöyle:

“Şikloş, Agersek, Babuça, Belovar, Berzense, Kapolna, Çiçu (Çiçev), Şafade, Kapornak, Votuş,Poloşke,Rom,Hidvek,Gurmendvar,İkervar,Meşteri,Sumbathey.”

Başka neler olmuştur kayda değer mühimlikte, ona bakacağız. Avusturya hududundaki Kösek(Guns)Kalesimuhasara edilip, biraz uğraşıldıktan sonra alınmıştır. Başkomutan İbrahim Paşa’nınkarşısında, kalenin muhafazasına çalışan kişi, elçi olarak geldiği İstanbul’da fazla yüz bulamayanNikolaYurişiç idi, o yine başarısız oldu (28Ağustos 1532).Hammer’in kendimilletini korumayaçalışır tarzda ifadelere yer verdiği anlatımıyla ve Peçevi’nin eserinden alıntılarla Günş’ün teslimalınışınıtakdimedeceğiz.Ayrıcaaynıyazarın,PadişahileSadrazam’ıbirmiktaryerensatırlarınayerverilecek:

“Yurişiççalıyığınlarınaateşverebildiysede,derhâlsöndürüldü.Padişah’ınGünşönünegelişininon dokuzuncu günü (28 Ağustos) Yurişiç Kral’a raporunu yazmış olduğu sırada, İbrahim Paşatarafındandaşehrinteslimiyleberaber,vergivermekveyahutyeniçerizabitlerine2.000Macardukasıhediyeetmeksuretiylekendilerinisatınalmakiçin,ihtarvakioldu.

Yurişiç,Günş’ünkendisininolmadığını,bundandolayıüzerindehiçbirşahsîhakkıbulunmayanbirşehri vergiye bağlayamıyacağını, bununla beraber ahalide istenilen 2.000 duka bulunmadığını,cevaben ileri sürdü. İbrahim’in diğer üç ihtarına da başka cevap verilmediğinden, derhâl hücumkararlaştırıldı.”[83]

“Gerçektendeçokodunyandıvebundanİslamaskeriepeyceüzüldü.Bununüzerine,bazıtecrübeliihtiyarlar oluklar yaptırıp sakalar üşüşerek ateşi söndürmeyi başardılar. Böylece melunların butedbirleridesonuçvermedi.Yığılanodunvedalbudakhoşagidenbirkulehalinegeldi.Bukulelerüzerinden tüfekçilerin ateş yağdırarak yol açabilecekleri düşünülürken,melunlar da içeride hemenderme çatma bir kule meydana getirerek üzerine tüfekçileri yerleştirdiler ve bu suretle İslamaskerinden birçok gazileri şehitlik şerbetini içtiler. İslam askeri merdivenlerle yeniden hücumabaşladı. Sadrazam ve Serasker bunlara dirlik, terakki, tımar ve zeamet gibi zengin ödüller vaatettiğinden,herkesdişinitırnağınatakıp‘yaalırım,yabaşveririm’diyeuğraşırdururdu.

Ağır kayıplara uğrayan kâfirler korkuya kapılıp, eninde sonunda kalenin ellerinden alınacağınaşüphelerikalmadığından,kaleninkomutanıolanSakloşadındakiakılsızköpekamandiledi.Kaledendışarıçıkarakmerhametlipadişahınayaklarınakapandı.Kâinatınsığınağıolanpadişahtanmerhametdileğindebulundu‘afzaferinzekâtıdır ’sözüuyarıncakalehalkınacanlarıbağışlandı.

Paşa Hazretlerinin karargâhı kaleye yakın bir yerde bulunuyordu. Paşa Hazretleri bu önemlibaşarıyıhuzuraarzettiktensonrakaleyakınınakonmaküzereyolaçıktı.Kaleyikuşatmaklagörevlibeylerbeylerivetümaskertarafındankarşılanıpdevletvesaadetleotağınakonduktansonraherbirineonurkaftanları,ödenekartırımlarıvedahanicebağışlaryapıldı.ÖzellikleşanlıSerdarveSadrazamCenapları kat be kat hilatler, sorguç, kakmalı kılıç, keselerce para vb. armağanlarla padişahınnimetlerineboğuldu.Kaleninfethi,adıgeçenayınyirmialtıncıgünüolmuştur.”[84]

İki taraf da elinden geleni yapmış, kazanan Osmanlı ordusu olmuştu, fakat buna gaybi sebeplerbulmaktan hazzedenler mucizevî hikâyelere sarıldılar. Bir kaleden Türk askerinin kaçışınınAvusturya’lılaragöresebebi.BazıyerlerdekitarafgirifadelerinibilerekyineHammer’idinliyoruz:

“Yeniçeriveazablar tarafındanduvarlarınüzerinesekizbayrakdikilmişken, siper ittihazettikleriağaçlar arkasında son dakikalarını beklemekte olan ihtiyarlar, kadınlar, çocuklar o kadar acı ve okadar müessir surette bağrıştılar ki, hücum edenler dehşete düşüp, iki bayrağı düşmana bırakıpkaçtılar (Bizzat Yurişiç’in ifadesi). Bu netice gerek muhasırlara, gerek mahsurlara o kadar garipgöründüki,birmucizeiletefsirelüzumhissettiler.

Hücum edenler gökte parıldayan kılıcıyla, kendilerini tehdit eden bir süvari görmüş olduklarınıiddiaettiklerigibi,müdafilerdeSumbatı(AngenehriüzerindeStein)beldesininbüyükhamisiAzizMartentarafındanyardımedildiğinekendileriniinandırdılar.

Osmanlı’ların çekilmesinden üç saat geçmiş idi ki, görüşmek üzere dörtmemur gedik üzerindegörünerekYurişiç’ingösterdiğişecaatin,Padişah’ıntakdirleriniçekmişolduğunubildirdiler.Bununiçin kendisini görmekten ve meziyyetini takdir eder bir tavır göstermekten haz duyacağını beyanederek, Vezir-i azamın verdiği sözün muhafazası altında olmak üzere, onun Türk ordugâhınagelmesinisöylediler.

Yurişiç, son hücumda yara almış olduğundan, eğer tekrar hücuma başlansaydı bir saat dahadayanamayacaktı.Mevkiinmuhasarasınabaşlandığızaman700kahramandanibaretolanmaiyetindenşimdiancakyarısıkalmıştı.Topçularınbarutuyoktu;askercesaretinikaybetmeğebaşlamıştı.BundandolayıYurişiç,teklifikabuledip,fakatbirgeçiştezkeresiverilmesiniveikirehininkendisineteslimolunmasınışartolarakilerisürdü.

Dörtgörüşmecidenbirigöğsündenbirmümrûriyye(geçiş tezkeresi)çıkarıpverdi; ikisiderehinolarakkaldı.

Yurişiç,yeniçeriağasıvasıtasıylaVeziri-iazamagötürüldü.İbrahimPaşaayağakalkıpeliniuzattı;oturmasını teklif etti. Vezir-i azam, İstanbul’da duçar olduğu hastalıktan tamimiyle kurtulupkurtulmamış olduğunu ve yarasının ağır olup olmadığını sorduktan sonra «Batyani ve PiyerDeberausgibiniçinteslimolmadığınıvehâlâefendisindenimdatmıbeklediğinisordu.

Yurişiç,sonsualigeçiştirerek,artıkeskihastalığındanmuzdaripolmadığını,biriateşlibirsilâhtan,diğeri bir taş darbesinden almış olduğu iki yaranın tehlikeli şeyler olmadığını söyledi ve nihayet,düşmanınınefendisine,mecburiyetgörmedikçeitaatarzetmeğeşerefininmâniolduğunuifadeetti.

İbrahim Paşa, Padişah’ın şehir ve kaleyi kendisine ihsan edeceği cihetle, huzur-ı şahanede diz

çökmesilâzımgeleceğinibeyanetti.AncakYurişiç,İstanbul’dasefaretiesnasındaİbrahimPaşa’danbir şeye nail olmanın en güzel çaresinin, harisane duygularını okşamak olduğunu bildiğinden,kendisi huzur-ı şahaneye çıkamayacak kadar kuvvetsiz olmakla beraber, Vezir-i azamı tarafındanverilen kararları zat-ı şahanenin daima tasdik etmekte olduğunu beyan etti. Bu cevap, İbrahimPaşa’nın hoşuna gittiğinden, Yurişiç’in çekimserliğini memnuniyetle kabul etti. İbrahim Paşa,bakıyye-iaskeringirişiniönlemekiçingedikleringirişineonikineferkonulmasıhakkındakitalebinideyerinegetirdi.Yeniçeriağasıkaleyigörmekistedi,lâkinYurişiç,şecaatiderecesindeihtiyatsahibiolduğundan, ağayı içeri almamak için,muhafız kuvvetlerinin intizamsız İspanyol veAlmanlar ’danmürekkep olduğunu ve kendisi zaten kale için değil, yalnız şehir için söz vermiş bulunduğunusöyledi. Bu cevap da İbrahim tarafından kabul olundu. Yurişiç, Vezir-i azam’a ve ordununbüyüklerinekıymetligümüşvazolarvererek,kendisidebirhilataldı.”[85]

AvusturyaŞehirlerineAkınlar

“PadişahileVezir-iazamHerbartimevkiindeayrıldılar.Padişahyeniçerivesipahilerlebirliktesoltarafı tutarakKaproneşkaveVeroçyoluylaPozaga’yagitti. İbrahimPaşaordununartçılarıyla sağadönerek hiçbir hasarda bulunmaksızın birbirini müteakip Kroç, Godoveç, Hasma, Velika ileZapolya’nın ecdadının kulesinden geçti. Logoviç’te, Vezir-i azam Andre Stavler isminde bir esiriİtalyan’cabirmektuplaFerdinand’agönderdi. İbrahimPaşa,ordununasıl ricat sebepleriniövünmedolu ifadelerle Şarlken’in gaybubeti (meydanlarda görünmemesi) gibi gülünç bir bahane ilegizleyerek “Bir hükümdarın memleketleri onun zevcesi gibi” olduğunu beyan ile sözlerine sonveriyorduki,Şarlken’ingerekzevcelerininyanındagerekmemleketindebulmanınmüşkülolduğunubelirten sözleri kaba ve hakikaten bir tahriktir.Kırk-elli bin nüfusu ihtiva eden Pozaga şehri ateşeverildi. Ösek’in alt tarafında bulunan Padrogaç veNasiç kaleleri itaatlerinin nişanesi olmak üzereanahtarlarınıgönderdiler.Padişahbukalelerizeametolarakİbrahim’everdi.”[86]

SeraskerSadrazam İbrahimPaşa’nın,Şarlken’inmeydanaçıkmayışındanduyduğuöfkeyimektupsatırlarına dökmesi Hammer’i ziyadesiyle üzmüş. Savaşlarda işlenen hatalar hep böyle olsa, amanerde! Galiplerin ne kadar zulmedici, kahredici olduğunu herkes bilir, hele de Türklere karşısavaşanların vahşetleri, dünyanın bütün tarafsızlarının nefretini çekmiştir. Pargalı İbrahim Paşa,Sultan Fatih’in, Sultan Selim’in daha önceleri, meydanda bulamadıkları düşmanlarına yaptıklarınıtaklitetmiş.

Hammer, iyi bir Osmanlı Tarihi yazmış, lakin bütün padişahları ve diğer doğulu devletadamlarının, kışkırtıcılığı böyle yaptıklarını fark edememiş. Yahut şöyle olabilir; kendi devletininhorlanmasıkanınadokunduğuiçinaşırıtepkigöstermektedir:

İspanyolmatadorlarınıngüçlüboğalarıazdırmak içinnasıl tahrikedicihareketlerdebulunduklarımalum. Rakibi öfkelendirip, hatta izzeti nefsini yaralayıp savaş alanına çekmenin yollarından biriaşağılayıcı mektuplar olmaktaydı. Kadınlara ait eşyalar bile gönderilirdi şahlara ve başkalarına;İbrahimPaşa’nınyaptığıhiçbirşeydeğil.

Karşı taraftan olanların asıl sinirleneceği mektup Kanuni Sultan Süleyman tarafından kalemealınmıştır.Hammer’inbumektubakızmayışınıanlayamadığımızıifadeederek,yerigelmişkenSultanSüleyman’ınateşleyicisözlerinedebakalım.PeçeviİbrahimEfendi’den:

“KâfirtarihlerindeyazılmışolduğunagöresaadetliPadişah,dahaöncegelmişolanNemçeelçisini,Kösenğ’infethindensonraİmparator ’ageriyolladıvebirmektupdayazıpşöylefermaneyledi:

‘Bu kadar zamandır erkeklik taslarsın, meydan eriyim dersin. Şimdiye dek kaç kezdir üzerine

geliyorum ve mülkünde istediğimi yapıyorum. Ne senden, ne de kardeşinden nişan var. Sizehükümdarlık ve erlik iddiası haramdır. Askerinden, hatta avretinden de utanmazsın. Belki avrettegayret var, fakat sende yoktur. Er isenmeydana gelesin.Yüce Tanrı’nın isteği ne ise yerine gelsegerek. Saltanat için kozumuzu seninleViyana sahrasında paylaşalım.Reaya fukarası da rahat etsin.Yoksameydanı aslandan boş buldukça tilki gibi fırsat kollayıp avlanmayı erlik sayma.Bu defa dameydana çıkmazsan avretler gibi iğ ve çıkrık alasın, başına taç örtmeyesin ve erlik adını ağzınaalmayasın.’

Elçi bu haber ile İmparatorun yanına geldi. Getirdiği mektup okundu. Bunun üzerine İmparatorderhalyetiştirdiğiaskeri topladı.Buordu, seksenbinyaya ilekırkbinatlıdanoluşmakta idi.Fakatpadişahın üzerine gelmeyerek başka bir yöne gitti. Çünkü ordusunda kıtlık, hastalık ve güçsüzlükvardı.”[87]

İstanbul’aDönüş

Arzuedilensavaşvukuubulmamışolmaklaberaber,küçükçaplıçarpışmalarlaveakıncılarınüstüngayetleriylebirçokmuvaffakiyeteldeedilmişti.BütünbaşarılarSeraskerSadrazamİbrahimPaşa’nınkazanç hanesine yazılamaz, fakat üstlendiği görev netice itibariyle başkomutanlık idi ve iyisonuçlanmışkabuledilmektedir.

Ordu30.000esirledönüyordu;dahadaartabilirdiesir sayısı, lâkinPosot’ugeçtiktensonra,artıkPadişah’ınmemleketlerinegirildiğinden,yenidenesiralınmasınınyasaklandığınıbildirenbiremir-nameneşrolundu.Bunarağmenesirsayısını40.000olarakbildirenlerdevar.

BelgradkarşısındaSultânSüleyman’ınordusuVezir-iazam’ınordusuylabirleşti(12Ekim1532).İbrahim Paşa, paşalarla, beylerle birlikte, efendisine bağlılıklarını arz etmeğe geldi. Birleşmiş ikifırka Tuna’yı geçerek Belgrad Kale’si altında ordugâh kurdular. Ertesi gün, Sultan Süleyman,askerinegeçit resmiyaptırarak,dahaertesigünkurulandivandavezirlere,defterdarlara,nişancıya,Anadolu ve Rumeli beğlerbeğilerine hilatler giydirildi. Yine o gün son seferde kazanılmış olanzaferlerihabervermeküzerehertarafa,vilâyetlerinvalilerine,VenedikDocu’naulaklarçıkarıldı.

NeSultanSüleyman’ıntehditveaşağılamasıkaretti,neSerdarveSadrazamİbrahimPaşa’nın.İkiside uzaktan kahramanlık tasladıkları halde, ayaklarına kadar gelen fırsatı kaçırdılar. Karanlıktankorkan çocukların gözlerini kapamaları gibi davranmayı yeğleyen Ferdinand ile Şarlken sadegözlerinideğilkulaklarınıdakapamışidiler.Türkordularının,Avusturyaovalarındakişneyenatlarıkıllarınıkımıldatmadıkahramankardeşlerin.

Bu seferde, yirmi civarında kalenin fethi gerçekleştirilmiş dolayısıyla faydalı uğraşlar verilmişdemektir.LâkinkendisinibüyükAlmanyaİmparatoruveİspanyaKralısayanŞarlkenveMacaristanKrallığıiddiasındanbirtürlüvazgeçmeyenFerdinandbulunamamıştır.SultanSüleymanileİbrahimPaşa siyasetenkabul etmesede, aslındabiri İmparator vediğeri deKraldır, amagüçleri kifayetsizolduğundankendileridedirayetsizliğemahkûmoluyorlar.

FerdinandileŞarlkenikigaripkişilik.Uzaktanuzağa,düşmanıüzerineçekmekistergibitahrikçilikyaptıkları halde, topraklarında cirit atıp birçok kalelerini sahiplenen Osmanlı’nın karşısınaçıkmıyorlar.

Amaçtamolarakgerçekleşmemiştir,Ferdi-nandileŞarlkenmeydanaçıkmadıklarıiçin.Fakatsefermevsimigeçip,kışınbaşlamasıiledönüşyolculuğubaşladı.21Kasım’daKanunigeldiveİstanbul’da,Alman seferinin Avusturya tehlikesini bertaraf etmiş olmasından dolayı beş gün zafer şenlikleri

yapıldı, herkes mutluydu vaziyetten. Serdar Sadrazam İbrahim Paşa yine gözdesiydi Padişah’ın;gayretinemükâfatolarakkendisinekıymetlieyervurulmuşbiratilebirmiktardaakçeihsanedildi.Onun daha önceleri aldığı ihsanların yanında bunun sözü mü olur, mukayese mi edilir dense demükâfatmükâfattır,Paşaefendisindenaldığıhediyelerdenmemnun.

PiriPaşa’nınÖlümüveBirİsnat!

PiriMehmet Paşa pekmuhterem birDevlet adamı olarak gönüllere taht kurmuştu.Yavuz SultanSelim’inVezir-iazam’ıidiveondanoğluSultanSüleyman’ayadigârkalmıştı.HainAhmetPaşaveyandaşlarıtarafındaniftirayauğrayanPiriPaşa,yüksekbirmeblağileemekliyesevkedilmişti,fakatbuemekliliğinsebebiatılaniftiradeğil.Pargalıİbrahim’iSadrazamyapmayıkararlaştırmışbulunanSultanSüleyman,saygılıbirbiçimdePiriPaşa’danMührüHümayun’ualıp,Pargalı’yavermişti.

YaşlılıkveihtiyarlıkyıllarınıSilivri’dekiçiftliğindegeçirenPiriMehmetPaşa,halensaygınlığınıkorumakta idi. Önemli günlerde saraya gelir, Sultan Süleyman’dan daimi itibar görür, bu hal dePargalı İbrahim Paşa’nın kıskançlık duygularını kırbaçlardı. Neticeyi kelam, Piri Paşa sadaretteolduğugibinüfuzkullanabilenbireskisadrazamiken,13Kasım1532Çarşambagünüöldü.Hiçbiryorumveilaveyapmadan,İsmailDanişmendiBey’inyazdıklarınıaktaracağız:

“PiriMehmetPaşa’nınölümübazırivayetleregöremüthişbirfaciaşeklindedir;OsmanzadeTaibbufaciayışöyleanlatır:

‘Ferzend-i na-pesendi Edirne Kadısı Mehmet Efendi Vezir-i azam İbrahim Paşa’nın mevaid-iarkubiyeilefirifteolupmacununazehirtabiyeitmeğin…’

Bu izahata göre Piri Mehmet Paşa’yı sadaret makamında halefi olan Pargalı Frenk İbrahimzehirletmiş. Bu mülevves (pis) devşirmeye ondan da mülevves olması lazım gelen Edirne KadısıMehmetEfendialetolmuştur:Frenkİbrahim’inbirtakımparlakvaatlerlekandırıpomüthişcinayetealet ittihazettiğibuEdirneKadısıMehmetEfendi,PiriPaşa’nınoğludur.BusuretleFrenk İbrahimherhaldebusıralardasarsılmışolduğunuhissettiğimevkiinitakviyeiçinmübarekbirbabanınmelunoğlundanistifadeetmişdemektir.

TabiiKanuni’ninbugizlicinayettenhaberdarolmadığımuhakkaktır:BelkidesonradanhaberalmışveFrenkİbrahim’inidamındabuiğrençcinayetinintesiriolmuştur.

Babakatili olanEdirneKadısıMollaMehmetEfendi’ninbukatmerli cinayetten istifade etmesineimkânbırakmayanakıbetidepek feciolmuştur.Nişancızadeohainevladaçok layıkolanbuelimakıbetişöyleanlatır:

‘Vezir-iazamİbrahimPaşahatırıiçinpederinimazul(emekli)ikenzehirleyipbadehugayretiHakerişipkadimdenşurb-ıarakamüptelaolmağın(içkiyedüşkünlük)birkışgecesiocakkenarındalibası(elbisesi)tutuşupmestaneuyanıp,hayretlearaktestisinsusanıpüstünedökmekle,yağdökülmüşgibialevleniphelakoldu.”[88]

YıldızınParlakGünleri

YineFerdinand’ınElçisi

Şöyle-böyle savaş sona ermiş, Avusturya büyük bir tehlikeyi ucuz atlatmıştı. Artık sulh içindeyaşama zamanı. İstanbul’a 29 Mayıs 1532’de Ferdinand’ın ve Macaristan’ın son kralının geridebırakmış olduğu Mari’nin sefiri olan Kornelyus Dö Poliçius Şeper geldi. Şeper Gran’ınanahtarlarıylaberaberPadişah’aikimektuptakdiminememuridi.MektuplardanbiriŞarlken’denidiki, biraderi Ferdinand’la Sultan Süleyman arasında arabuluculuğu ve Macaristan’ın kardeşinebırakılmasını teklifini içine alıyordu. Ferdinand’dan olan diğeri Koron’un iadesi için Şarlkennezdinde tavassut (arabuluculuk) edeceği vaadini ihtiva ediyor veOğul’un baba tarafından teklifolunacaksulhumemnuniyetlekabuledeceğiniifadeederekbitiyordu.

BusulhteşebbüsleriarasındaJeromDöZara,İbrahim’inarzusunauygunolarak,mütarekeninimzaolunduğunu haber vermek içinViyana valisine, KarniyolaMeclis idaresine, Gran, Fozaga, KoronkumandanlarınaveAndreaDorya’yaİstanbul’danbirumumimektupyazdı.

Nisan’ınnihayetinedoğruMacaristan’daherişigörmekteolanAlvazioGritti,Budin’denİstanbul’ageldi. İbrahim’in emrine istinaden Jerom ile bir mülakatında, Sultân Süleyman’ın Macaristanüzerindekitaleplerinedairdefalarcamüzakeremevzuuolmuşolanmeseleyiaçtı.

EvvelceFerdinand’agönderilmişolançavuş,sulhunkatîşartlarınıkararlaştırmağamemuredilenVespazienDöZaraveKornelyusDöPliçiusilebirlikte25Mayıs’tadöndü.

Jerom Dö Zara ve oğlu Vespazien Gran’ın anahtarlarıyla Ferdinand’m muhteşem hediyeleriniVezir-i azam’a takdim ettiler. Avusturya hükümdarı Ferdinand’ın itaat alâmeti olmak üzere takdimettiği bu anahtarları görünce, Vezir-i azam, iftiharla tebessüm ederek ‘Jerom’a, bunları muhafazaedebileceğini işaret etti.Kral’ın,kabulünü rica eylediği2.000dukalıkbir elmasvebunun ikimislikıymetinde bir yakut ve elmasın yarı kıymetinde ve armut şeklinde bir inci ile müzeyyen birmadalyonudaaynıderecedememnuniyetlealdı.

Değerlendirmelerinde tarafgir olduğunu gördüğümüz Hammer, kendi ülkesi ve milleti mevzuubahisolduğuiçinaffedilebilir.

“İbrahim,hemenmülakatta,akdolunacakahitnameşartlarınınmüzakerelerinebaşlamakistedi;lâkinJerom arkadaşı beraber olmaksızın hiçbir şey kararlaştıramayacağını bildirdiğinden, bu husustabirinci müzakerenin bir gün sonra icra edilmesine karar verildi. Müzakereler yedi gün sürdü.Ferdinand’ın elçilerinin İbrahim Paşa ve Gritti ile yedi mülakatına dair olan vesikalar, yalnız ozamanın siyasimünasebetlerinin evrak-ımüsbitesi olmalarından dolayı değil, İbrahim’in tabiat vemevkiini tamâmiyle tavsif etmeleri bakımından da pek kıymetlidirler ve bu tarihte tasvir etmekteolduğumuz levhayı ikmal ederler. Bundan dolayı, konuşmalar hakkında tafsilât vermemize veİbrahim Paşa’nın lisanındın son defa olmak üzere işiteceğimiz sözleri nakletmemize, okuyucularmüsaadeederler.”[89]

Biraz aşağıda geçecek olan, Sadrazam İbrahim Paşa’nın konuşmaları Hammer’in pek hoşunagitmiş.Sözsöylemeyeteneğinizatenbiliyoruz,kelimelereistediğirengivekokuyuverip,kastettiğimanalarırahatlıklayükleyebilirİbrahimPaşa.Anadiliolmadığıhalde,sonradanöğrendiğibirlisana,manalarıiyibirelbisegibigiydirip,istediğikadaryumuşatıp,sertleştirebilenbirsanatkârdırPargalı.

Daha evvel gelen Avusturya’lı elçilere ne çileler çektirmiş, söz cambazlığındaki maharetine,

Padişah tarafından kendisine bahşedilen gücü de katarak nasıl bir aktörlük yaptığı hatırımızdadır.Sultan Süleyman’la karşılıklı konuşmalarında kullandığı üslubu da bilmekteyiz. Şimdi barışgörüşmelerindenasılbirsihirkullanacak,muhataplarınınasıletkileyecekgörelim:

SadrazamİbrahimPaşa

VeMüzakerelerinSeyri

DiplomatikmünasebetlerdenekadarbaşarılıolduğununfarkındadırSadrazamİbrahimPaşa,bunabinaen büyük haz alıyor elçilerle görüşmekten. Doğrusu şu ki, Paşa sözleriyle ve davranışlarıyladevleti, onunbaşındakini vebu aradakendisini de enyücelere taşımayıbiliyor.Sonraoyüksektenbaktığında elçileriminnacık görüyor.Alman Seferinde, ermeydanına çıkamayan Ferdinand, alttanalmanınlüzumunainanmış,dahaöncegelmişolanelçiNikolaYurişiç’inkardeşiJeromDöZara’yı,yanınaonkişikatarakİstanbul’agöndermiş.

Avusturya’dan 27 Mayıs’ta gelen elçiler, kalabalık bir maiyet askeriyle tekrar Vezir-i azamınsarayınagittiler.İbrahimPaşa’nınbaşınabelaolan,Budin’dentaşınmışbulunanheykellerinyanındangeçerekiçerialındılar:

“İbrahim Paşa, sırmalı bir kaftan giymişti ve bunun altında mavi renkte yine sırmalı bir libasgörülmekteydi. Şeper ve Jerom’u yerinden kalkmaksızın kabul etti ve bir müddet ayak üzerindebıraktı.ElçilerdebiranlıkbirbakışlaİbrahimPaşa’yıtetkikettiler.İbrahim,ortaboylu,esmertenli,beyzîçehreliidi;altçenesindegayetkeskinvearalıklıbeş-altıdişnazar-ıdikkatiçekiyordu.Nihayetmurahhaslar eteğini öperek Efendileri olan Ferdinand’ın ve Kraliçe Mari’nin biraderiniselâmladılar.

Vezir-iazamderhâlmuharebeninfelâketlineticelerivePâdişâh’ınkudretihakkındauzunbirnutkabaşladı.Şöylesöylüyordu:”

‘Aslında, yeniçerilerin yevmiyesi yarım akçeden ibaretti; sonra tedricen iki, üç, dört, beş akçeyeterakki etmiştir. Lâkin sıra neferinin sekiz akçeden ziyâde aldığı yoktur. Deniz kuvvetlerinin harpzamanındamasrafıpekçoktur;ancakhazineokadarzengindirki,bundanpekazmüteessirolur.Dün,İtalya’yakarşıbirdonanmateçhizi için1.000atyüküakçe,yani2milyondukaaldım.50.000Tatarcihanıtalanetmeğekâfidir.Binlercekadınveçocuğuesarettenkurtarmakiçinormanlaragönderdim;ben ve başka birçokları böyle hareket ettik. Türklerin hiçbiri Hıristiyanların söylemekten hazduyduklarıgibivahşî,zalim,insaniyetsizdeğildirler.

Bubüyükdevletiidareedenbenim;herneyaparsam,yapılmışolarakkalır,zîrâbütünkudretbenimelimdedir;memuriyetleri ben veririm, eyâletleri ben tevzi ederim; verdiğim verilmiş, reddettiğimreddedilmiştir.BüyükPadişahbirşeyihsanetmekistediğiyahutihsanettiğizamanbileeğerbenonunkararını tasdiketmeyecekolursam,gayr-ivaki’gibikalır;çünküher şey;harb, sulh, servetkuvvetbenim elimdedir. Bunları size söylemekten maksadım, meramınızı serbestçe söylemenize cesaretvermekiçindir.’

Bunun üzerine Kornelyus, talimatı mucibince, Ferdinand’ın Padişah’ı babası ve İbrahim Paşa’yıkardeşiolarakselâmladığınısöylemesiüzerine,Vezir-iazamşucevâbıverdi:

‘Ferdinand,benimPadişahımkadarbüyükbirŞehinşahındostluğunukazanmağaçalışmaklapekiyiyapar;çünkübudostlukolmasa,belkitürlüfelâketlereuğrardı.’

OndansonraKornelyussözebaşlayıpmeramınışöyleifadeetti:

‘KralFerdinand,Macaristan’ınhenüzkendielindebulunankısmınatemellükedebilmeküzere,sizinnasihatlarmızamüracaatetmekiçin

bizigöndermiştir.’

Vezir-i azam Kornelyus’un imasına cevap vermeksizin, ondan Ferdinand’ın mektubunu aldığısırada, Şarlken’de de bir mektup olup olmadığını sordu. Kornelyus, Şarlken’in biraderi lehindetavassutubildirenmektubuvermesiüzerine,İbrahimayağakalkarak:

‘O, saygı değer büyük bir hükümdardır.’ dedi vemektubu öpüp göğsü üzerine koyduktan sonrabüyükbirhürmetleyanınakoydu.

Kornelyusdevametti:

‘Kral Ferdinand, kardeşi İmparator ’u Padişah’ın dostluk hislerinden haberdar etmiştir. İmparatorŞarl,Padişah’ıkendikardeşiaddedervehususibirmuahedeyapılmağahacetolmaksızınaşağıdakişartlarla Ferdinand’ın sulhuna dâhil olmak ister: Macaristan Ferdinand’a ve Arcel adası ilksahiplerine iade olunduğu takdirde Koron geri verilecektir; Koron ahalisi mallarıylaçekilebileceklerdir. Papa, Venedik, Fransa Kralı ile diğer bütün Hıristiyan hükümetlerinin sulhunmenfaatlerindenistifadeetmelerinemüsaadeolunacaktır.’

İbrahimPaşacevabendediki:

‘EğerŞarl,halisanesulhistiyorsa,metbûumreddetmez;evvelâmektubunuokuyayım.’

Şarlken’inİmparatorlukmührünebakarakşusözlerisöyledi:

‘Metbûumun (Pâdişâh’ın) iki mührü vardır ki, biri kendisinde durur, diğeri bende bulunur; zîrâkendisiylebenimaramdabirfarkolmasınıistemez.Eğerkendisiiçinelbiseyapılmasınıemrederse,benimiçindeörneğini ısmarlar;beniminşaat içinparasarfetmekliğimemüsaadeetmez;budivan-haneonuntarafındanyaptırılmıştır.

Koron’agelince,orasıbirkaledirkionunbizdebinlercesivardır,onusahiplenmekbizcemühimbir şey değildir. Koron’u sulh yoluyla almaktan ziyâde kuvvet yoluyla geri almayı arzu ederiz.Münasipgördüğümüzvakitonuyakabiliriz.Padişah’ımMacaristan’ıKral Jan’avermiştir,dünyâdahiçbirkuvvetonuonunelindenalamaz.

Arcel, Barbaros’un sancağıdır. KraliçeMari’ye arazisini ve cihazını iade ettirmeğe çalışacağım;eğerBudin’dedahabir saat kalsaydı bizimelimizedüşecekvePadişah’ım tarafındanhemşiregibimuamelegörecekti.Büyükhükümdarlarınşerefimağluplarıaffetmekledir!’

İbrahim Paşa elçilere ruhsat verirken, Macaristan meselesini müzakere etmek üzere kendileriniAlvazioGritti’ye gönderdi. Bumülakat altı saat sürmüştü.Kornelyus ve Jerom,Gritti ile iki defamülakat etmişlerdirki,Gritti bu iştehem taraflardanbiri, hemdehakemolmaküzere ikiyüzlübirvazifeyapmıştır.

Gritti,SultanSüleyman’ınZapolya’yaverilenvaadininyerinegetirileceğinivekendisinegelince,eğer isnat olunduğu gibi Macaristan tahtında arzusu olduğu sahih ise, köpek gibi ölmeyi tercihedeceğinisöylüyordu.OndansonraMacarlarhakkındabirçokküfürlerederek,bunlarıhainveidareolunmaz bir millet olmakla vasıflandırdı. Şunu da ilâve etti: Koron’un iadesi için müzakereetmektense,tekrarfethetmek,Türkleringururunadahamuvafıkdüşecektir;bundandolayı60kadırgaKoronlimanınıdahaşimdidenmuhasaraetmekteve10gemiİstanbultersanesindeinşaedilmektedir.

Tamamiyleteçhizedilmiş10kadırgaGelibolu’dayelkenaçmaküzereemirbeklemektedir.Diğer10kadırgadaSiragüsalı(Sarkostalı)korsanBaloumo’yakarşıgönderilmiştir.KorkutoğlununRodos’ta36 gemisi, birçok yük gemileri ve bombartaları vardır ki, Şarlken Arcel adasını zapta teşebbüsedecekolursa,Poylasahilineaskerdökmeyehazırdır.

Nihayet şunu da söyledi ki: Padişah, Barbaros’un sancağını İmparator Şarl’a iade etmek istemişolsa, buna gücü yetmeyeceği gibi, muktedir olsa da iade etmek istemeyecektir. Sulhunakdedilmesinden sonra İspanyol’lar Koron’dan serbestçe çekilebileceklerdir. Zaten kendisi deRumlar ’danVenediktarafınadönmüşolanlarhakkındaPadişahnezdindetavassuttabulunacaktır.

Şarl’ın bahis konusu olan muahedenameye evvelce bu hususta reylerini sormaksızın diğerHıristiyandevletleriniithaletmişolmasışaşılacakşeydir.ŞugörüştüğügününsabahıVenedikelçivebalyosundanaldığıbirifade,VenedikCumhuruuzunzamandanberiOsmanlıDevletiiletambiritilafüzere bulunduğundan, Şarlken’in Venedik’le ilgili şartlarının tamamiyle faydasız şeylerden ibaretolduğubilinmektedir.’

Kornelyuscevabendediki:

‘İmparator Rum’dan öte tarafa geçenlerin affını muahedenamede zikr etmeyemecbur olmuştur;ziradostlarınıfedaedereksulhyapmakmertçebirhareketdeğildir.Maahaza,buyoldahareketetmekbizzatGritti’ninherkesteniyibildiğisebeplerinkaynaklarındandırki,busebeplerinesasıbaşkatürlüolsaRum’larıistihkarediyor(horgörüyor)görünmektenibarettir.’

Ondan sonra,Hıristiyan hükumetleriyle ilgili fıkraya gelerek, Şarl’ın bütünAvrupa’nın asayişiniistediğindenbuhusustaHıristiyanlıkveİmparatorlukvazifesineriayetetmişolduğunubeyanetti.

İyd-iHamsin’inpazartesigünü,elçilerİbrahimileikincibirmülakattabulundularkibirincisindendahagaripveihtirası,SultanSüleyman’ınsaltanatındabüyükbirvazifegörenşahsınhüviyetinidahaziyade göstermeye müsaittir. Gritti, Tercüman Yunus Bey, Nişancı ve Vakanüvis Celâl-zade bumülakattahazırbulundular.Müzakereninasılmaddelerinegirilmedenönce,karşılıklısuallerarasındaİbrahimşunusordu:

İspanyaniçinFransakadariyiziraatolunmamıştır?’

Kornelyus cevap verdi ki, bunun sebebini, memleketin kuraklığına ve Endülüs Yahudi’leriyleMüslüman’larının çıkarılmasına ve sabandan ziyâde silâh kullanmak arzusunda bulunanİspanyol’larıngururunaatfetmekgerekir.

İbrahim,bununüzerinedediki:

‘Bugururukandaaramalıdır;kibirle,civan-mertlikledoluolanRum’lardaböyledir.’

Nihayet,müzakereyibirtemsilileaçtı:

‘Hayvanların en korkuncu olan aslan zorla değil hile ile muhafızının verdiği yiyecekle, itiyatkuvvetiyle ele geçirilir; muhafız onu korkutmak için bir değnek seçmelidir; hiçbir yabancı onayemekvermemelidir.Aslanhükümdar,muhafızlaronunmüşavirlerivevükelâsıdır;asa,

hakikatvehakkaniyettirki,hükümdarlarınkılavuzlarıyalnızbunlarolmalıdır.Benefendimi,büyükşehenşâhıhakikatvehakkaniyetasasıyla

idareediyorum.HükümdarŞarldabirarslandır;şuhaldeicapederki,elçilerideonuböyleceteshiretsinler.’

Ondansonrakendisininiktidarındanbahisaçarakdediki:

“Benim yaptığım yaptıktır; bir seyis’i paşa yapabilirim. Efendimin malûmatı olmadığı haldeistediğimgibimemleketler,krallıklarverebilirim;onunverdiğişeybenimtensibimeyakınolmazsairadesitesirsizkalır;bilakisbenemrettiğimhaldeotensip(kabul)etmezse,benimemrimicraolunuronundeğil.Sulhveharbbenimelimdedir.Devletinhazinesibenimemrimaltındadır.Efendimbendenziyâdemükellefelbiseiçindedeğildir,benimservetimdaimaeldokunulmamışolarakkalır,çünküobenimbütünmasraflarımıverir.Krallıkları,memleketleri,hazinelerbanaemanetolunmuştur;bunlarıistediğimgibi idarevesarfederim.GençliğimdenberiPâdişâhilebirlikteyaşadım;onundoğduğuhaftadoğmuşum,Tahtaçıktığıvakit,Macar ’larlaiyikomşulukmünasebeti tesisetmekvebabasınınvefatından dolayı taziyet ve cülusundan dolayı tebrik almak maksadıyla Macaristan’a bir elçigönderdi; lâkin onlarmektup götüren adamı tutup hapsettiler. İkinci bir çavuş yine, omemuriyetetayinolunmuşken,ihtimalkibüyükbiradamzannedildiğiiçinodao

hâleuğradı.

Bütün bumuameleler büyük padişahı oldukçamuğber ediyordu. Bir müddet sonra Fransa KralıPavia’damağlubolarak,validesiefendimeşusözleriyazdı:

- Oğlum Fransa Kralı, İspanya Kralı Şarl tarafından hapsedilmiştir; zannederdim ki, Şarl onusalıvermek civanmertliğinde bulunsun; lâkin öyle yapması şöyle dursun, hakkında hiç lâyıkolmayacaksurettemuameleetmiştir.Büyükşehin-şâh,oğlumukurtarmaksuretiyleuluvv-işinâsınızıizhârbuyurmanızıistirhamederim.’

Padişah,Fransuva’nınuğradığıfelâkettenmüteessirveŞarlken’inmuamelesindenmünfailolarak,kadının avâze-i istirhamına enmüessir surette hangi vasıtalarla yardımcı olabileceğini düşündü; ozaman kendi elçilerine Macaristan Kralı tarafından gösterilen kötü muamelenin intikamını almakistedi.Hususiyleki,KralLui’ninzevcesi,Şarlken’inhemşiresiidi.Lui,Padişah’amukabeleyeçıktı;ikisi de ellerinde kılıç,Macaristan tahtı üzerindekimüddeiyâtlarmımüdafaa ettiler.Kılıç,meseleyihalletti; hükümet hakkını bize verdi. Macarları mağlup eden benim; çünkü Pâdişâh Mohaçmuharebesindebulunmadı;bizeiltihakiçinatabinmeküzereikenkendisinemuzafferiyetmüjdesinigönderiyordum.OndansonraBudin’izabtettikvebizimhakkımızmazhar-ırüçhanoldu.’

İbrahim,Budin’in fethindeesirlerinnekendisinin emriyle,nedePadişah’ınemriyledeğil, ancakkendihatalarıylakatliamauğramalarından tafsilinbahsetti.Hobordanski’ninmübalâğalı tekliflerinetekrarsözügetirdiktensonra,Viyanamuhasarasınageçerek, tebdil-ikıyafetlevebeyazdeğil renklibirsarıkileekseriyabizzatkeşfeçıktığınıhatırlattıvedediki:

‘Bu sırada Şarl, İtalya’da Türker ’i harb ile tehdit etmek ve Luter mezhebi erbabını cebren eskiitikatlarınagetirmeklemeşgul idi.Almanya’yageldi, hiçbir şeyemuvaffakolamadı.Bir imparatoriçinbirşeyebaşlayıpdabitirmemekvesöyleyipdehiçbirşeyyapmamaklâyıkdeğildir.

BirRahiplerMeclisiilânetti,fakattoplamadı.Budin’imuhasaraetti,alamadı;kardeşiFerdinandileKralJanarasındatekrarsulhusağlamasıgerekirdi,bunadateşebbüsetmedi.EğerbugünbirRuhbanMeclisi toplamak istemiş olsam, Luter ’i bir tarafa, Papa’yı bir tarafa kor, kilisenin birliğini iadeetmeğekendilerinimecburederim.

Ben ve Padişah bu suretle Şarlken’in yapması lâzım gelen şeyi yapmış oluruz.MacaristanKralıyatağında can vermiş olsaydı, ihtimal ki Ferdinand’ın bir dereceye kadar veraset hakkı olabilirdi;lâkinmuharebemeydanındaöldüğüiçinkrallığıbizeaittir,çünkükılıçlarımızlafetholunmuştur.BizMacaristan’ı istilâ ettik. Kardeşine (Jerom’a hitap ederek) şatosunu iade ettik; bütün valiler arz-ıtazimatettiler.MünasipgördüğümüzkadarMacaristan’dakaldıkvebizemukavemetedecekkimseyetesadüfetmedik.

İbrahimPaşa,ancakbumukaddimedenvediğerbazıistitratlardansonra,müzakereninmevzuuolanhususa,yaniŞarlken’inmektubunasözügetirerekvemektubuelinealarakdediki:

- Bu mektup, ihtiyatlı ve mutedil bir hükümdar mektubu değildir. Şarlken, kendi unvanlarıylaberaber, kendisine ait olmayan birçok unvanları mağrurane bir şekilde sayıyor. KendisineKudüsKralıdemeğenasılcüretediyor?BumemleketinsahibininbüyükŞehenşaholduğunubilmiyormu?Padişah’tan memleketlerini almak mı istiyor? Yoksa böyle yazmakla onu hafife aldığını mıgöstermekistiyor?

Ben işittim ki, Hıristiyan hükümdarları dilenci kıyafetinde Kudüs ziyareti yaparlarmış; ŞarlkenKudüs’üdilencikıyafetindegörmekle,kendiniorayakralmıolacaksanıyor?BundansonraKudüs’egirmeyibütünHıristiyanlariçinmenedeceğim.’

Kornelyus, Şarl’ın mağrurane bir şekilde kendisine tahsis etmiş olduğu bu unvandan dolayı,mümkün olduğu kadar mazeret bulmağa çalışarak, böyle yazılmasının sadece yazılış usulündenolduğunuvehiçbirmânaifadeetmediğinisöyledi.

İbrahim,devametti:

- Bundan başka, Şarlken Ferdinand ile benim efendimi aynı derecede tutuyor (eşit görüyor);kardeşini sevmektehakkı vardır, lâkinbunun içinbüyükpadişahı okardeşinekıyas ederekkadrinitenziletmesilâzımgelmez.BenimefendiminaraziveinsanbakımındanFerdinand’dandahakuvvetlivedahazenginsancakbeylerivardır.’

OzamanJerom’ahitapederekdediki:

‘Senin kardeşin Nikola’nın akrabasından olan Kara Âmid sancakbeyi senin kralından daha çokaraziveraiyyetemaliktir.50.000süvarimuharebelerdeonunmaiyetindebulunur;sipahileri,

timârlılarıFerdinand’ınsipahivetimârlılanndançoktur:Padişahımındahaböyleçoksancaklarıvardır.İmparatorŞarlkenöylebirmektupyazmaktanutanmasılâzımgelirdi.LâkinFransaKralı’nınMacaristanseferiesnasındabizegönderdiğivesadeceFransaKralıdiyeimzaettiğimektup,bundannekadarfarklıvehakikatenkralayakışırsurettedir!

Bunun içindir ki haşmetli padişah da Fransa Kralı’na şeref vermek ve necâbette (asalette) onarekabetetmekisteyerekunvanlarınıhiçyazmadıveçoksevdiğibirkardeşineyazargibiyazdı;yinebununiçindirki,BarbarosFransaKralı’na,büyükPadişah’aitaatedergibiitaatetmekiçinemiraldı.EğerŞarlkenbizimleanlaşmayıarzuederse,yalnızovakitimparatorolacaktır;zîrâFransa,İngiltereKralları’na, Papa’ya, Protestanlara biz onu o sıfatla tanıttıracağız. Zanneder misin ki, Şarlken ilePapa’yı rapteden sevgi, Özellikle Papa Roma yağmasını ve esareti müddetinde uğradığı kötümuameleyi hatırlarsa, pek hakikidir? Ben onun resmî tacından gasp olunmuş bir elması 60.000dukaya satın aldım. Bu elmas (parmağında bir yüzük göstererek), hapsedildiği zaman FransaKralı’nınelinde idi; sonradanbanageçmiştir.FransaKralınasılolurdaŞarlken’i sever iddiasındabulunabilirsiniz?’

İbrahim, sözlerine son vermek üzere ilâve etti ki, İmparator ’un münasebetsiz mektubunu, onuninfialine yol açmaktan çekindiği için, Padişah’a takdim etmeyecektir. Eğer Şarlken bir sulhahitnamesi akdini arzu ediyorsa, bir elçi göndermesi gerekirdi; onu beklemek için üç aylık birmütârekeimzaolunabilir.VenihayetBarbarosbumüddetzarfındadenizlerdeHıristiyanlaraleyhinehertürlümuhasamatıtatileder.

YineogününakşamıİbrahimveSüleyman,Gritti’ninhanesinegidereküçsaatonunlakonuştular.Böyle bir ziyaretMüslümanlar için az takbihe şayangörülmediğinden, Padişah’ı İbrahimveGrittitarafındanbüyülenmişbirmecnunaddettiler.

11 Haziran’da Gritti elçileri müzakereye davet etti. Kullandığı tabirlerden sulhu evvelâ Pâdişâhistemiş gibi gösteren Şarl’ın mektubunu ayıpladı. Bu ayıplamaktan başka, özellikle Ferdinand’ıSüleyman’amuadil tutanmünasebetsizmukayeseden dolayı nefretlerini bildirmeyi unutmadı. İlâveettiki,PâdişâhMacaristan’ıZapolya’yavevârislerineihsanetmiştirvekendisi(Gritti)gelecekkış,Devlet’intambirmezuniyetinihaizolarak,bukrallığınyenihudutlarınıntayininegidecektir.OndansonraSultanSüleyman’ınkudretihakkındagururdolumethiyelerdebulunarakdediki:

‘SonMacaristanmuharebesindeSultanSüleyman’ın hususimaiyetinde 1.800 hassa askeriVezir-iazamda1.000diğerpaşalardabeşeryüzkişibulunuyordu.KullarınPadişah’aitaatioderecededirki,şudakikadabiraşçıyıoherşeyemuktedirolanİbrahimPaşa’nınidamınagöndermişolsa,buemirderhâl, hiçbirmüşkülat çıkmadan icra olunur.Dünyaya yalnız o sulh verebilir.Hıristiyanlık hiçbirvakitbukadarparçalanmamıştır.’

Sözün neticesi şuna müncer oldu ki, Şarl, sulh müzakeresi için bir elçi göndermelidir ve onubeklemeküzerebirmütarekeyemüsaadeolunabilir.

Lâkin Kornelyus ve Jerom cevaben beyan ettiler ki, eğer Padişah sulhu reddediyorsa, Şarlmuhasamatın(hasımlığın)tatiledilmesinemuhtaçdeğildir.

İbrahim,elçilerleolanüçüncügörüşmesinde(22Haziran1533),seleflerindenbukadaradamlarınnail olmadıkları bir şeye muvaffak olduklarından dolayı kendilerini tebrik etti: Sulh, adedibelirlenmiş seneler için değil, Ferdinand’ınmuhafaza etmek istediğimüddetçe devam etmeküzere

akdedildi.

Bu muahedename mucibince Ferdinand, Macaristan’da henüz nerelere malik ise onlar elindekalacaktı; Pâdişâh da Ferdinand ve Zapolya’nın aralarında akdedebilecekleri düzeltmeleri tasdiketmek hakkını muhafaza ediyordu. Vesikada şunlarda eklenmişti: Padişah’ın kulu Gritti Devlettarafından krallığın yeni hududunun tayinine memur olacaktır. Şarl, kendisi de hususi bir sulhakdetmek için sefir gönderecektir. Murahhasının gelmesini beklemek üzere ona karşı muhasama(çarpışma)Şarl(Şarlken)tarafındanbaşlanılmamışolmakkaydıylatatiledileceksede,karşıtaraftanhusumetebaşlanılırsa,onavebütündünyayakarşımüdafaayahazırbulunulmuştur.

Ertesi gün, elçilerin Padişah’ın huzuruna kabulüne tahsis olunmuştu. Evvelce Vezir-i azamtarafından yemeğe davet olunarak yemek esnasında İbrahim Paşa elçilerin zat-ı şahaneye hangitabirlerlemeramlarınıarzedebileceklerinitayinetti.Verilentalimatşuyoldaidi:

‘OğlunKral Ferdinand seninmalik olduğun şeyleri kendimalı gibi ve kendisininmalik olduğuşeyleri seninmalın gibi addeder, çünkü senin oğlundur.Macaristan’ı kendine alıkoymuş olduğunubilmiyordu;zîrâbilmişolsabumemleketimuhafazaetmekiçinhiçbirvakitmuharebeetmezdi.Lâkinmademki sen, yani onun pederi,memleketlerinin hudutları dâhilinde bulundurmak istiyorsun, sanamübarekolmasınıvesıhhat-ıtâmmenitemennieder.Çünküsenin-kionunpederisin-bukrallığıvedahadiğerlerinitekrareldeetmesiiçinyardımcıolacağındandaşüpheetmez.’[90]

SihirliCümleler

İşte Pargalı İbrahim Paşa bu; aklı kendine yetiyor da artıyor, onunla da düşmanlarına yardımediyor! ‘Efendim’ dediği Kanuni Sultan Süleyman’ı daima yüceltmekte, bu yüceliği karşısınagelenlerinbeyninedenakşetmektedir.

Krallığı tesciledilenFerdinand’labizimİbrahimPaşakardeşolmuş,SultanSüleyman ikisinindebabasımakamında.AvusturyalıFerdinandmecburkalmışaşağılaratenezzületmeye,çünküinmedençıkması mümkün değil. İbrahim Paşa’yı kardeşi, Kanuni’yi babası saymayamecbur edilmiş, bunuonunelçileribirimtiyazgibikullanacaklar.Bugündepekfarklıdeğil,fakatodevirleriçintamamenonur-haysiyetmeselesivegüçgöstergesiydibudavranışlar,hitapedişler.

Elçilerle Pargalı arasında tercümanlık eden Yunus Bey bu konuşmaları dilden dile naklederkenneler hissediyordu acaba?Sadrazam İbrahimPaşa’nın kendilerine bir lütufta bulunduğuna inanmışolanelçiKorneliuş, tercümanaricadabulunuyorminnetduygusuyla.Kardeşiİbrahim,Ferdinand’ınözelişlerinealakagöstermiş,Padişah’lagörüşmelerininkapısınıaçmıştır,bununiçinmüteşekkirdirelçiler.

ElçilerPadişahHuzurunda

İbrahim artık elçilerin nazarında bir kraldır, padişahtır, Süleyman krallar üstü bir mevkide.İmparator ’danyüce.Avusturyaelçilerinegöre,ohayatimeselelerininhallisırasında,PargalıİbrahimPaşaileSultanSüleyman’ınnasılalgılandıklarınıkestirmekzordeğil.Örfümüzizinvermediğiiçin,TürkPadişahı,muhtaçolanyabancılartarafındanneyerinekonulduğunukelimeleredökemeyeceğiz.Çavuş-başımarifetiylehuzur-ıpadişahîyekabuledilenelçiler,SultanSüleyman’ınelbisesinineteğiniöpmek şerefine nail oldular.Korneliuş, İbrahimPaşa’nın ezberlettiği cümleleri Padişah huzurundatekrarladı. TercümanYunusBey sözleri çevirmedemarifetini gösterdi, herhalde fikrin kaynağı dabelliolmuştur.

Kanuni Sultan Süleyman, neredeyse çocukluk arkadaşı sayılan İbrahim’in usul ve üslubunu fark

etmezmihiç?

Kornelyus,Padişah’a takdimedecekhediyesiolmamasındandolayıüzgünolduğunubelirtipözürdiledi.KraliçeMari’nincihazınıniadesiniveFerdinand’ınkardeşiolanİbrahim’inbab-ıhümayundaKral’ınvekilisıfatındagörünmesinemüsaadeedilmesininiyazeyledi.

Jerom Dö Zara, Kral Ferdinand’ın babasına, yani Kanuni Sultan Süleyman’a itaatkâr bir evlatolacağını tekrarlayıp dururken, arada bir sözü kesiliyor. Padişah, sanki kendisini toparlasın dakonuşsundiyedinlenmefırsatıveriyordu.YunusBey’inTürkçeyeçevirmedekimaharetide,elçilerinSadrazamİbrahimPaşa’danöğrendiklerinidahaetkilihalegetirmekteydi.BirhaylidikkatledinleyenSultanSüleyman,elçilereşöylecevapverdi:

‘Size,evvelkielçilerinmuvaffakolamadıklarısulhuihsanediyorum.Yedi,yirmibeş,yüzseneiçinveriyor değilim; eğer siz bozmazsanız iki asır için, üç asır için, ebedî olarak veriyorum. PadişahFerdinandhakkında,biroğluhakkındaolduğugibimuameleedecektir;Padişah’ınmemleketlerivetebaası Ferdinand’ın emri altındadır, nasıl Ferdinand’ın memleketleri ve tebaası Padişah’ın emrialındaiseaynenöyle.PadişahKraliçeMari’yecihazını,diğeremvalvearazisinideiadeediyor.’

Sultan Süleyman’dan duydukları bu cömertlikle bezeli sözlerden sonra, Kornelyus SultanSüleyman’ınelini,Jeromdaelbisesinineteğiniöptü.İbrahim,efendisininhuzurundailâveettiki:

‘Kral Ferdinand ve Jan arasında akdolunan mukaveleler Sultan-ı Muazzam tarafından tasdikolunacaktır;kulumGrittibubabdaemiralacaktır.BüyükPadişah,oğluFerdinand’ındostlarınındostuvedüşmanlarınındüşmanıolacaktır.’

Şarlkenmektubunda kardeşi, Ferdinand’ı Kanuni Sultan Süleyman’amuadil gösteriyor ve başkamünasebetsiz cümleler kullanıyordu. Vezir-i azam, Şarlken’in mektubunun o suretle yazılmasınınsebeplerinin izahınıKornelyus’tan tekrar talep etti.Oda büsbütün gayr-imütecâvi-zâne bir surettetefsireçalışarakdediki:

-‘Şarlken,hiçbirkimseyitahkirniyetindebulunmamıştır.Bununlaberaberbumektubunmuhtevasıhakkında kimsenin yanlış anlamaktan men olunması kaabil değildir; lâkin Şarl, kardeşiyle Devletarasındaakdolunansulhuhiçşüphesizkitensipedecektir.’

Bu konunun ne kadar uzun tutulduğunun farkındayız. Fakat elçilerle olan bu konuşmalar vetakınılantavır,Pargalı’nınbütüniçinigösterenbiraynagibidir,görülmesiçokfaydalıoldu.

HuzuruHümayun’daSadrazam’ınsergilediğirahat,amiranehareketlerayrıcaelçilerüzerindeiyibirtesirbırakmıştı.Artıksöyleneceksözkalmamıştıki,İbrahimbunubirkeredesefirlerdensordu.Pek ender olarak bu kadar uzun görüşülebilirdi Padişah’la, tam üç saat sürmüştü karşılıklıkonuşmalar, iltifat teatisinde bulunmalar. Tabii ki elçiler biraz da terletilmişti. Nihayet, Padişah’ınişaretiylemülakatasonverildi.

AnlaşmaŞartları

Muhteşem senelerin içinde cereyan eden böyle müstesna karşılaşmalarda, Pargalı’lığından eserkalmamışbirSadrazamİbrahimPaşa seyretmeninzevkibambaşka.DahaziyadeHammer tarihindekayıtlı bulunan bilgilerden istifadeyle naklettiğimiz bu bölüm için, İbrahim Paşa’dan pekhazzetmeyenİsmailHamiBey’insözlerinedekulakvereceğiz:

“Neticeitibariyleimparatorlakralınmektuplarındakitaleplerinhepsireddedilerek,KralFerdinandiçinSancakbeyleribilekendisindenzikudret(üstünKudretli)olanSultanSüleyman’ınmetbuiyetini

kabuletmektenbaşkaçıkaryololmadığıenkativeensarihifadelerleanlatılmıştır.Bumüzakerelerincereyan ettiği celselere gelen Avusturya murahhasları, muhteşem sedirinde, kendilerini oturduğuyerdenhiçkımıldamayarakhuzurunakabul edenVezir-i azam’ınher zamanetekleriniöpüpayaktadurmuşlardır.Elçilerancakoturmalarınamüsaadebuyuruluğuzamanoturabilmişlerdir.

İmparatorluksıfatıkabuledilmeyenCharlesQuint(Şarlken)’invaziyetiayrıtutulmakveodasulhakdetmek istediği takdirde doğrudan doğruya kendi namına ayrıca murahhaslar gönderip başınınçaresine bakmak şartıyla Avusturya meselesi Almanya meselesinden tamamiyle ayrıldıktan sonra,Kral Ferdinand’ı temsil eden Avusturya murahhaslarına kabul ettirilen sulh esasları şöylesıralanabilir:

KralFerdinandOsmanlıİmparatoru’nubabavemetbûubilecekveancakarkadaşdiyehitapettiğiVezir-iazam’lamüsavisayılacaktır.İştebuvaziyetinneticesiolarakKralFerdinandOsmanlıülkesinekendiarazisigibi riayet

edecekvePadişahdaAvusturya’yıkendiülkesivetebaasınıdakenditebaasıbilecektir.Kral Ferdinand Macaristan üzerindeki veraset iddialarından vazgeçmiş ve yalnız

Macaristan’ınşimaligarbisiyle(kuzeybatısıyla)garbındafiilenhâkimolduğuşeritgibiarazikendisinebırakılmıştır.İşte bundan dolayı Osmanlı himayesindeki Macar Kralı Szapolya (Zapolya) ile Kral

Ferdinand arasında Osmanlı mümessillerinin (temsilcilerinin) nezareti altında hudut hattıçekilecek.BuhudutTürkiyetarafındanayrıcatasvipedildiktensonramuteberolabilecektir.EskiMacarKraliçesiveKralFerdi-nand’ınkızkardeşiMaria’nınkocasındanvarisolduğu

malikânemaişetinemedarolarakmerhametenkendisineihsanedilecektir.Busulhahkâmımuvakkatdeğildaimidir.

Son Alman seferinin en mühim semeresi olan bu muahedenin akdi (anlaşmanın imzalanması),Türkiye’nin Avrupa siyasetindeki nüfuzu bakımından çok büyük bir muvaffakiyettir. Bu suretleMacaristanmeselesihalledildiktenbaşkaAvusturyaüzerindengelenAlmantehlikesideönlenmişvebilhassa Avrupa’nın garbında (batısında) Türk himayesine iltica etmiş olan Fransa’dan sonraAvusturya’nın daTürk hâkimiyetini kabul etmesi Şarlken’inAvrupa İmparatorluğuhülyasını altüstetmiştir.Kanuni’ninbuvaziyetibileancakİranseferiprojesindendolayıkabulettiğirivayetedilir.”[91]

ElçilerTekrarİbrahimPaşaİle

Gritti seneler öncesinden İstanbul’da bulunanVenedik elçisi idi ve bidayettenZapolya’nın adamıolmaklaOsmanlı’yayaklaşmıştı.OsmanlıDevletivalisigibiistihdamedilenGritti,SultanSüleymantarafından takdirgörüp iltifatanailolanyabancılardanbiri.Vezir-iazamİbrahimPaşa iledostluğupekiştirmişolanbuuyanıkveakıllıadam,peksıkolmamaklaberaberSadrazam’ınmakamınagelipgidiyordu.

Padişah’la, Vezir-i azam İbrahim Paşa’nın da hazır bulunduğu görüşmeden memnun ayrılanKornelyusveJerom,ertesigünİbrahim’insarayınadavetedilerekgeldiklerinde,Gritti’yideoradabuldular.DedikiİbrahimPaşa:

- ‘Dün bizimle birlikte ekmeğimizden, tuzumuzdan yediğinizden beri dostlarımızdansınız.Ferdinand için size iki mektup verilecektir: Biri Pâdişâh tarafından, öteki benim tarafımdan, yaniefendimin,kudretininyegânetevdiedilmişolduğuveDevlet’inidaresininuhdesinebırakıldığışahıstarafından; çünkü mutadım bu suretle imza etmektir. İmparator Şarl için de size iki mektup

vereceğiz.’

Elçiler, aralarında yapılan anlaşmanın aslının kendilerine tebliğ ve hiç olmazsa bir suretininverilmesiniistediler.BütünincelikleriyleOsmanlıDevleti’ninhassasiyetlerinibilenvebunumümkünolduğunca canlı tutmaya çalışan İbrahim Paşa, usûlün böyle olamadığını ve her milletin kendinemahsus âdetleri olup, bundan dolayı Os-manlılar ’ın da kendi âdetleri bulunduğunu söyledi. LâkinGritti,anlaşmametninikendisininokuyacağınıifadeetmesiüzerine,İbrahimPaşadevametti:

‘Gritti, musalehâya (sulh anlaşmasına) idhâl (işin içine dâhil) ve Ferdinand tarafından hüsn-imuameleyemazhariyetleriniarzuettiğimizdevletlerisizesayacaktır.

KornelyusileGrittiarasında,düniadesivaadolunanKraliçe’nincihazıhakkındaşiddetlibirbahisaçıldı; İbrahim, Jerom’a, İsklavon lisânıyle verilen sözün dindarca muhafaza olunacağını söyledi.Bununüzerine elçilerVezir-i azam’dan ruhsat aldılar (14Temmuz1533). İbrahimPaşa da kardeşiFerdinand’amuhabbetiniarzetmelerinibeyanetti.Bununlaberaber,YunusBeğ,FerdinandveŞarlkeniçinolanmektuplarıancaküçhaftasonraverdi;bunlarıaldıktanüçgünsonrahareketettiler.’

İyi birAvusturyavatandaşı sayılanHammer’in, gelinennoktada, ülkesi vemilleti adınaduyduğuüzüntüyüdekendikitabındannaklederekkonuyakapatacağız:

“İştebusuretleSüleyman,Macaristan’ıgaspetmesinibabaileoğularasındamevcutolmasılâzımgelenmalmüşterekliğibahanesialtındasetretti.Ferdinandveİbrahimarasındazumolunan(batılveşüpheli)kardeşlikdeFerdinand’ınbirdevletinveziriyleaynıderecedeaddolunmasızilletinideğişikbir surette göstermekten başka bir şeye yaramadı. İşteAvusturya,Osmanlılarla ilk anlaşmasını, butürlübirmenfaatveşereffedakârlığıylasatınalmıştır.”

İranSeferi(21Ekim1533)

Padişah Sultan Süleyman, Macaristan ve Avusturya meseleleriyle uğraşıp, oralarla ilgili işleriyoluna koymaya çalışırken, esasen kafası başka şeylerle meşguldü. Doğumuzdan kaynaklananhuzursuzluk vardı epey zamandır; lâkin Batı hale-yola konmadan, başka yöne bakılamıyordu.Nihayet, günlerce süren Şarlken ve Ferdinand gaileleri bertaraf edilip, sulh anlaşması yapıldıktansonragözlerİranüzerineçevrilebildi.Burayıönemlikılansebeplerebakalımöncelikle,sonradaazöncekiolağanüstükıvrakzekâsınıvemanevrakabiliyetinialkışladığımızSadrazamİbrahimPaşa’nınhayrını ve şerrini takip ederiz. Birkaç isim konumuz itibariyle sık anılacağı için, bunların biraztanıtılmalarıgerek:

Zülfikar Han;Muslu/Musullu aşiretinden Safevî İran’ın Bağdad Valisi. İran Şah’ı, Şah İsmail’inoğluBirinciTahmasb’a ihanet edenZülfikarHan,Bağdad’daKanuniSultanSüleyman adınahutbeokutuyor, şehrin anahtarlarını İstanbul’a gönderip, askerî yardım istiyor. Bu olayın duyulmasıüzerine harekete geçen Tahmasb, Zülfikar Han’ın yakınlarından birini elde edip, ona efendisininbaşınıkestiriyor;dolayısıyla,Bağdad’ınOsmanlı’yaaitliğininhükmüortadankalkıyor.Buhâdiseleryaşanırken,KanuniViyanayolundaydı.Bunlarıseferhalindeikenöğrendi.(1529)

BirdiğerönemlişahısdaUlamaPaşa;buPaşaTeke(Antalya)sipahilerindeniken,İkinciBâyeziddevrindemeydanagelenŞahkulu isyanına iştirakindensonra İran’a ilticaedenlerden.Zaman içindeAzerbaycanValiliğineatanıyor,fakathuzursuzduriçi.Yaptığınınefsineşiringösteremediğiiçin,ŞahTahmasb’lageçinemiyor,1531‘detekrardönüyorAntalya’ya.

Konuyu genişletmemek için Ulama Paşa ve Şeref Han meselelerini fazla dikkate almayacağız.Amacımız,kısaca İranseferininniçinkaçınılmazolduğunuvebuseferde İbrahimPaşa’nın ibretlik

hallerinigözlerönünesermek:

UlamaPaşagünahlarınatövbeetmiş,aslınarücuetmişveKanuni’ninadamıdırartık.BirdeBitlisKürtEmiriDördüncüŞerefHanvar;budaSultanSüleyman’ınyaniOsmanlıDevletininhizmetindeve tabiiyetinde iken İran’a ilticaederekŞah’ınhizmetinegirmişti.Meseleningaripliği,dahaziyadebundansonratecelliedenolaylardagörülecek.

Kime,NasılGüvenilir?

Günşmuhasarasından (28Ağustos 1532) birkaç gün evvel, Ulama, padişahın elini öpmek üzerehuzurakabuledilerek,senelik2milyonakçetahsisat(400.000duka)ileHısn-ıKeyfâ(Hasankeyf)vebütünBitlisarazisiBeylerbeyi’liğinetayinedilmişti.Karaman,Amasya,Dülkadir,Suriye,DiyarbekirbeğlerbeğilerinedeUlama’nınkendisineverilenmemleketleri,özellikleBitlis’i tasarrufedebilmesiiçin,onayardımcıolmalarıemredilmişti.UlamafilvakiBitlis’inmuhasarasınabaşlamışsada,ŞerefBeğ bir İran fırkası ile yetişerek geri çekilmeğe mecbur bıraktı. Bu mağlûbiyetin haberi SultanSüleyman’a,MeyseriçindenGünşüzerinegiderkenulaştırıldı.

Tahmasb tarafındanBağdadvaliliğine tayinolunanZülfekaarHanki,halîfetü’l-hulefâ unvanıylamaruftur,odaUlamagibihareketetmişti:Bağdad’ınanahtarlarınıSultanSüleyman’agöndermişvekendisine evvelden vaad olunan imdadın gelmesine kadar bu şehirde durabileceğini zannetmişti.LâkinZülfekaarHankısabirmüddetsonraŞahTahmasb’ınadamları tarafındankatlolundu,bununüzerineBağdadİranhükümetitarafındantekrarsahiplenildi.

Kısazamaniçindeakılalmazdeğişikliklermeydanagelmiş,Bitlis,Osmanlıhükümetinekarşıisyanetmiş veBağdadOsmanlı hükümetinin himayesine girmiştir.Durumböyle sürprizlerle süslenince,sefer,SultanSüleyman’ındevletşerefiiçinbirmecburiyethâlinegelmişti.

SeraskerİbrahimPaşa

Özetle, yukarıda anlatıldığı gibi gelişen olaylar sonucu hayli kayba uğranılmıştı. Kimi sağındankimisolundançekiştirincedevletinöncelikseçimiönemlidirvebuişiKanuniiyiyapıyor.BağdadveBitlismeselesininhalliiçin,ancaksırageldiveorduhazırlandı,21Ekim1533’teyoladüşüldü,yinePargalıSadrazamİbrahimPaşaSerasker.[92]

Buaradazamanınuygunolmadığıdikkatiçekiyor,EkimayıbitmeküzereveKasımayıkışdemek,kışisedinlenmemevsimidir.Normalşartlaraltındaalınmışbirseferkararıolmadığıiçinbunuhoşgörmek lazım. Eğer Serasker Paşa’nın işi rast gelir de kara ve soğuk günlere kalmadan zafereerişirseneala,amaumulangüzelliklernazederseherkesinişizor!

AciliyetBitlis’in.SeraskerPaşailkolarakoranınesenliğinisağlayacaktıkiodahaKonya’daikenmüjdelihaberulaştı:

“Paşa’nınyöredekiaskerinbaşınageçerekyaptığısavaştaŞeref’inbaşıkesildiveaskeridetambirbozgunauğratıldı.KesikbaşıUlamaPaşatarafından,KonyayakınlarındakiÇınarlı’dakonaklamaktaolanSadrazam’agönderildi.Kürtler,bundansonrabirdahafesatlıklarakarışmayacaklarınayeminvetövbe ettiler. Bitlis’in yönetimi bunun üzerine ŞerefHan’ın oğlu Şemseddin’e verildi ve kendisinebuna ilişkinPadişahBuyruğugönderildi.UlamaPaşa’nında, seçkinvedeğerlibirgörev ilegönlühoşedildi.”[93]

Vezir-iazamkışlıkordugâhınıHalep’tekurdu;mevsiminmüsaadesizolmasındandolayıdurduğusırada, İran’lıların elinde bulunan birçok kalelerin kumandanlarıyla müzakereye girişerek, bahar

başlarında Osmanlı ordusu İran’ı istilâ etmek için hareket ettiği vakit bu müzakereler onlarıntesliminikolaylaştırdı.

Adilcevaz, Erciş, Ahlat şu suretle İbrahim’in eline düştü. Bu üç mevki, Avrupa coğrafyacılarıtarafındanŞarksahilindekiVanşehrinenisbetleVanGölüveAsyalılarcaErcişGölüdiyeadlandırılangölünkuzeytarafındadır.

Serdar Sadrazam İbrahim Paşa’nın plânı, Diyarbekir veMusul yoluyla Bağdad’a gitmekti; lâkinkethüda, yani muavin sıfatıyla Vezir-i azamın yanında bulunan İskender Çelebi bu plânın icrasınamânioldu.

İskendermâliye idaresindemaharetiyleSultanSüleyman’ınemniyetinikazanmışvebüyükservetikendisinenüfuzvermişti.Büyükmemurlar içindezenginlikvedebdebebakımındanvezirlere,hattabizzatVezir-iazamarekabetedebilenyalnızİskenderÇelebiidi.

İskenderÇelebivePargalıİbrahimPaşa

İskenderÇelebiçokhoşbiradamdır;bugününMaliyeBakanıdemekolanBaş-defterdarmevkiinde,yaşıileri,tecrübevebilgikaynağı,devletadamıolarakyüksekitibarsahibi.Padişahonaziyadesiyleinanıp, güvenmektedir. Attığı havalarda gerçeklik payı yüksek ise de, bazı noksanları dagörülmekteydiİbrahimPaşa’nın.Sefer ’eçıkılırken,PadişahonuİbrahimPaşa’yamüşavirvekethüdayapıpberabergöndermişvesıkıcatembihlemişti:

“İskenderÇelebitecrübelivebeceriklibiradamdır,onundüşüncelerinekarşıçıkma!”[94]

İşlerbirsüretavsiyeyeuygunyürüdü;

Serasker Sadrazam İbrahim Paşa, İskender Çelebi’ye baba muamelesi gösterip tavsiyelerindenistifadeetti.Sonragelişenolaylarlaberaberşartlarvehareketlerdeğişti.

Pargalı İbrahim Paşa’nın ne olduğundan ziyâde, ne olduğunu sandığı yahut ne olmak istediği,yabancı diplomatlarla konuştuklarından anlaşılıyordu. Sadrazam değil, âdeta ikinci padişah. Aklenherkesten üstün, kendisi böyle olduğuna inanmakta. Bu sefer boyunca İskender Çelebi’nintavsiyelerine göre hareket ediliyor, lâkin kendi reyiyle hareket edememenin ıstırabıyla kıvranıyor.BütünmeselePadişah’ınincitilmemesi,yoksaİbrahimPaşa’nınonakatlanma,onunsözlerineönemvermeniyetikalmamıştı.

Bir kurt gibi beynini kemiren kıskançlık illeti bulaşmıştı İbrahimPaşa’ya, içinde fitleyici ifritlerciritatıyor.Gündengüneiplergeriliyor,Paşa’nınkafasındaşekillenenbir imhaplanıuygulanacağıanı bekliyor, fakat İskender Çelebi’nin hiçbir şeyden haberi yok. Bu arada, nefretin değilse desevgisizliğintektaraflıolmadığıbelliydi.

İbrahim Paşa ile İskender Çelebi’nin birbirine karşı duyguları, tavırları, davranışları seferinbaşlamasından yedi ay sonra (Mayıs 1534) netlik kazandı. Çeşitli izahlar getirilir aralarında başgösteren gerginliğe dair, kiminde suçlanan İskender Çelebi’dir, kiminde İbrahim Paşa. Eğer biraztanıyabildi isek İbrahim Paşa’yı ki bunca zamandır, görülebilen her hareketini ve her anını takipetmekteyiz,birhaylitanımışolmalıyız:

Sadrazam ve dahi seferin Başkomutanı olan, yabancı devlet elçileriyle görüşmelerinde ikincipadişahgibihareketedenİbrahimPaşa,İskenderÇelebi’ningölgesindeserinleyemez!

Krallardan daha büyük olduğuna inanması, bir Türk Sadrazamı olduğundan dolayı, devletimiz

adınagururumuzuokşuyordu.Gelişmişzekâsına,genişkültürlülüğünerağmenbirhatasıvarİbrahimPaşa’nın, etrafa yayılan koyu gölgeyi kendisinin sanıyor. Bir de, Kanuni Sultan Süleyman’ın vazgeçilmezi olduğu inancına adam akıllı kapılmıştır. Başka birinde görülen üstünlüğühazmedemeyişine,bunlarıgözönünealmakşartıyla,onunkendizaviyesindenbakılıncahaklı.ÜstelikİskenderÇelebigösterişte,tantana’dazenginliktedahailerideki,bununkabulüİbrahimPaşaiçinhiçkolaydeğil.

Herolayınherkes tarafından farklıdeğerlendirilişioluyor;Hammer’inbilgiveyorumlarınaçokdeğerverdikşimdiyekadar;bumeseleiçindebakacağıznelersöylediğine:

“Ordunun gidişinde İbrahim Paşa’nın kethüdası olan İskender Çelebi, kendi maiyeti halkı olanmüsellâh (silahlı) ve atları güzel 1.200 kişiye bir resmi geçit yaptırdı. Osmanlıların idare usûlügereğince,devletinhermemuriyeti,hertimârvezeametsahibiseferiçin,kendiönemlilikderecesiylemütenasipbirmiktaraskerçıkarırdı;ozamandefterdarlarseferaçıldıkçaorduyakendimasraflarıylateçhiz olunmuş 30 adam gönderirlerdi. İskender Çelebi, Vezir-i azam alışılageldiği şekilde buadamları istemesi üzerine, ne ret, ne de tamamiyle kabul etmeyerek, ordugâha 110 kişi getirdi ki,memuriyetiicabıgetirmeklemükellefolduğuaskerdebunlarınarasındaydı.

İbrahim, defterdarın bu pintiliğinden hâsıl olan hoşnutsuzluğunu göstermeyerek, o vakitten beriİskender Çelebi hakkında kin duymaya başladı. Defterdar, Vezir-i azamın kendi hakkında ne fikirbeslediğini pekâlâ bildiğinden, onun düşüşünü bekliyordu. İbrahim Paşa da ziyadesiyle bu arzudabulunduğundan,ikisidegizlicekendimahvlarınahizmetetmişoluyorlardı.”[95]

AzDeğişikYorum

SeraskerSadrazam’ınsırmalıüsküflerlesüslü400kölesiolduğuhalde,İskenderÇelebi’nin600’ümükemmel görünüşlü, 600’ü normal atlı olmak üzere 1.200 kölesi var. İbrahim Paşa’da İskenderÇelebihasetliğininbaşlangıçnoktasınıMehmetHemdemiÇelebi’dendinleyelim:

“İbrahimPaşaileİskenderÇelebiarasındaherhusustababalıkveoğullukilişkisigayetsağlamidi.Âlem penah hazretleri dahi bu hususta her vesile razı ve şükreder idi. Özellikle Vezir-i azamı netarafaserdartayinolunsa,cömertPadişahkendisinetembihbuyururlarveherhusustaİskenderÇelebiilemüşavereeylemesini,onunsevkeylediğidoğruyolagitmesinisıkıbirşekildeısmarlaridi.

NezamankiVezir-iazamveSerdarıEkremİbrahimPaşa’nınŞarkseferineçıkmasıfermanolundu,defterdar İskenderÇelebi’nin yarar ve namdar, silahşorluk ilmindemahir adamları vardır diyebazımüfsitlerPaşa’yailkaattabulundular.İbrahimPaşada;defterüzere,yüzonnefersilahlarıvepürzoruziverdilirvenamdarseçkinadamlarınıbabambanabağışlasın’diyeİskenderÇelebi’yehabergönderdi. Bu teklif ise tam Sefer-i Hümayuna çıkılacağı sırada vaki oldu. Kendisinemahsus olanadamlarınekserisiniistediğinde,İskenderÇelebi,birmiktarelemçekti.Ancakçaresizkalıp,defterdeyazılıadamlardanotuzneferdışarıdanseksenadetyarar,gerçektenyiğitkişileriilaveeyleyip,hemendefterdeyazılıolduğuyüzonadetnefersilahlıadamirsaleyledi.

Vezir-iazamİbrahimPaşa,defterdeyazılıolanhesapüzere,gelenâdemleribirbirgözdengeçirdi.Yoklamasonunda,otuzununkendiistediğivegerisininisebaşkaolduğunubilince,‘bunecüzişeydir;babam bize göndermede tereddüt etmiştir ’ diyerek hayli huzursuzluk suretini gösterdi. İskenderÇelebi’ye olan bütün muhabbetlerini tebdil eylemeye bu yara sebep oldu. Hemen İstanbul’dangöçülmek esnasında açılan bu yarayı genişletmeye başladı. Evvelki izaz ve ikramının onda birinietmezoldu.”[96]

DüzenbazlarınOyunu

KanuniSultanSüleyman’ınöfkesinehedefolmakyahutonungözündendüşmek,İbrahimPaşaiçinkuyuyadüşmektenkötü.PadişahınçokönemsediğiinsanlarıPargalı’nınkıskanıyorolması,karakterive Hakanına bağlılığı icabı normal karşılanabilir. Sefere çıkılırken tembihlenen her ne iseuygulanacak,İskenderÇelebi’nintavsiyesiylehareketedilecekvekısmendeediliyordu.Fakatbuyolİskender Çelebi’nin bataklığa saplanmasına gidiyor İbrahim Paşa’nın kazmasız küreksiz açtığıçığırdan.Tavsiyesiüzereadımatılırdaisabetedilirse,SerdarolmasıhasebiylesırtıokşananPargalıİbrahim Paşa olur.Olaylar istenmeyecek bir şekle bürünürse, sorumluluk tavsiye sahibinin; neticeitibariylegörünenvaziyetbu:

Tarihiolaylarınçoğundarivayetlermuhtelifolurveyazanlarbirçokbakımdankendilerinedoğrugeleniyahutişlerinegelenialırlar.Öncelerinasılbaba-oğulgibiolmuşlarsa,İranseferindetamaksi,rakip oluverdiler. İbrahim Paşa’nın, seferden az zaman önce Ferdinand’la kardeş olduklarıhatırlanırsa,şöylebirsualsorulabilir;İskenderÇelebiileİbrahimPaşaarasındakimaneviyakınlıkdasiyasimiydiacaba?HalepDefterdarıNakkaşAli,SadrazamİbrahimPaşaileİskenderÇelebiarasındaaçılananlaşmazlıkçukurunuderinleştirmeçabasında:

“Suriye defterdarı Nakkaş Ali, İskender Çelebi’yi düşürmekle onun mansıbına vâris olmakümidinde bulunarak, vezir ve defterdar arasındaki husumeti şiddetlendirmeğe çalıştı. Her ihtimalenazaranNakkaşAliileİbrahimarasındakararlaştırılanbirtertipgereğince,ordununhareketedeceğisıradahazinedeveleriyolaçıkmaküzereiken,hertaraftanHırsızvarsesleriişitildi.

Aslında,alçakçabirtuzakdemeliydikbukonununbaşlığında.Birinsana,hemdebirkaçayöncesinekadar baba yerine konan insana yapılan kalleşlik utanç vericidir. Pargalı İbrahim’in bütün hayırlıhareketlerinin üstüne çökecek bir kir kütlesidir İskender Çelebi’ye kurdukları tuzak! Bir eskitarihçimizinanlatışıyla,olayınmeydanagelişbiçimiveneticesi:

“Serdar Hazretleri düşmanlığında ısrarlı oldu. Bir gece göç mahallinde, hademelerine; hazinetamamenyüklendiğisırada,hırsızgeldidiyeferyatedesiniz,hazineetrafındabulunandefterdarkullarını tutasınız,’ tembihini ederek bu gibi siparişlerde bulundu.Hemen o gece, bu uygunsuz işyerinibuldu.Otuzayakınadamı,efendileriİskenderÇelebi’yibindirmeklemeşguliken,hepsikaydıbendolundu.Ertesigünüişkenceilehazineyağmasınagelenlerbizidikdediler.Dahasonrabiçareleripadişahın ordusunda siyaset (yani idam) ettiler.Bütün ordu halkı,mutlak garaz olduğunuve kanınhaksızyeredöküldüğünübildilerveİbrahimPaşa’yaumumensövüpsayarak,lanetlerkıldılar.”[97]

HiçyakışmayanbirPargalıİbrahimadaletiböylecereyanetmiştir.Garibanotuznefer,biriftirailekarşıkarşıyabırakılıp,işkencealtındaistenildiğişekildeifadelerialınıp,sonradaibretiâlemiçinkatledilmişler.

BirAllahkuluçıkıpda,İskenderÇelebihaksızİbrahimPaşahaklıdemediğinegöre,bumeseledeserdarlığıkötüemelinealetedenbirşahıstırPargalıİbrahim.Hammer,hernedenseİbrahimPaşa’nınhatalarınıfazlagörmekistemez,amaobilebuhusustatavrınıkoymuş:

“Fakatbubir iftiradanibaretti;askerinfikriselimibuişteser-askerinentrikasındanbaşkabirşeygörmedi.”[98]

İskender Çelebi’nin, İbrahim Paşa gibi bir adamla hasım durumuna düşmesi büyük talihsizlik.Çatallıyollardanbirinegelinmiş tercihSerasker tarafındanyapılmış, İskenderÇelebibuna itirazdabulunmuştur.OanakadarherşeyinyolundagittiğibirseferyaşanıyorduİbrahimPaşaiçin.Oçatallı

dediğimizyolburası;İlkbahargelmiş,Serdarkararınıvermiş,ordununkışladığıHalep’tenBağdad’agitmeniyetinde.Peçevi’ninanlatışınagöre:

“Yolunu şaşırmış olan Şah’ın, o sıralarda avlanma bahanesiyle Tebriz’den uzaklaşarak HorasanyönünegittiğiniduyanPaşa,DiyarbekirveMusul’a,oradandaBağdad’agitmekkararındaidi.AmaaskerKethüdasıadıiletanınanünlüvenamusluDefterdarİskenderÇelebiTebriztaraflarınagitmeyidaha uygun buldu. Serasker de bunda fazlaca direnmeyip defterdarın isteğini uygulamak kararınıverdi.BukonudaNişancıCelalzadeilerahmetliAliEfendişöyleyazmışlardır:

“OzamanlarŞamveDiyarbakırdefterdarlıklarıbirbirindenayrılmamışolupHalepdefterdarlarınaArap veAcem defterdarları denirdi. ZamanınHalepDefterdarı olanNakkaşAliBey, hileciliği iledilleredüşmüş,düzenbazveikiyüzlübiradamidi.İskenderÇelebi’yekarşıolduğundan,gerçekyahutuydurma bir sürü konularla Paşa’nın kulağını doldurarak onu defterdardan iyice soğutmuştu.Defterdarla ahbap olma imkânı bulunmadığını bilmekle birlikteAli Bey,Ulama gibi sureti haktangörünerek, bazı kötü düşüncelilerin desteği ile bu sonucu elde etti.Amacı da, zahmet ve emekleriboşaçıkarmakvePadişahHazretleritarafındanonunazarlanmasınısağlamaktı.”[99]

Değişik biçimlerde anlatılıyor olsa da, meselenin özü aynı.Makamını elde etmek için her türlüahlaksızoyunumübahsayanbirilerivegölgesindenrahatsızolanbiri,DefterdarİskenderÇelebi’nindefterinidürmeyeçalışmaktadır:

BuGerilmeyeİpDayanmaz

Halep Defterdarı, İskender Çelebi’yi İbrahim Paşa’ya kötüler; açıkçası, hırsızlık gibi çirkin biriftira atar. Güya malını-mülkünü devletten çaldıklarıyla edinmiş. Bu önemli bir koz olur İbrahimPaşa’nıneline.Yolhayliazalmış,SeraskerİbrahimPaşabazıhususlarıorduyailânettiriyordu:

“Tellal bağırırken, ‘Serasker Sultan’ın emri budur’ diyordu. Serasker Kethüdası olan İskenderÇelebibusuretlebağırantellalıgetirterek:

‘SeraskerSultandeme,SerdarHazret-leri’ninemribudur,diyenidaet’diyetellalımenetti.BudaİbrahimPaşa’yayetiştirilerek,gücenikliğininartmasınasebepoldu.”[100]

Epeyce eleştirilen bir hadisedir İbrahim Paşa’nın, kendisiniSerasker Sultan diye ilan ettirmesi.Fakat bu iki kelime aynen, Sultan Süleyman ordusuyla geldiği zamanlar da devam etmiş ve onunitirazıduyulmamış.FairfaxDovnewkitabınınmütercimiEnisBehiçKoryürek,sayfanınaltınabirnotdüşmüşveİbrahimPaşa’yaisnatedilensuçugeçersizkılmayaçalışmıştır.

“Serasker-i Sultan yani Sultan’ın Seraskeri manasına Farisi kaidelerince izafet terkibi iken,İbrahimPaşa’nın aleyhtarları bu terkibi Serasker Sultan şeklindeTürkçe okuyarakmanasını tahrifsuretiylededikoduyapmışlardır.”[101]

Aklayatkın,lakinpadişahıvekilidurumundakibirSeraskerSadrazam,böylebirtöhmetaltınanasılalınır?Sonradanuydurulmuşbirhikâyedeğilbu,ogünlerinşahitleri tarafındanzamanımızakadartaşınmış bir hakikat. Eğer tellal kelimeyi bozuk haliyle telaffuz etti ise İbrahim Paşa mazurgösterilebilir,bununiçindesonradanaçıklamayapmasıgerekirdi.

Aynı ifade tarzının Sultan Süleyman’ın yanında dahi tekrarlandığı ve onun itirazda bulunmadığıdoğruisenediyeceğiz?Padişah,Pargalıİbrahim’eneverirseversin,hakkınıödeyemezmişgibibirhalet-iruhiyeiçindegörülüyor;bununiçindeyakışırdemişolabilir:

Muallâktakalanmeselelerde,ikiyahutdahafazlagörüşçıkıyorortayavebunlarbirbirinigeçersizkılmayarışınagiriyorlar.Şimdiniyetokuyucudeyimiyletarifedilentipler,neticeyebakarakİskenderÇelebi’yimahkûmetmekisterken,karşısınaçıkandaonumüdafaayaçalışıyor,amaikisidedelilsiz.

Hammer’ebakılırsa, İskenderÇelebi kendisinekurulan tuzağı gördükten sonraSerdarSadrazamİbrahim Paşa’yı Padişah’ın gözünden düşürmek, hatta tamamenmahvetmek için elinden gelen herşeyiyapacaktı.Yanlışyöngösterip,bunaSerdarıiknaedebilirseamacınaulaşacak,İbrahimPaşa’nınkaybetmesiylekendisikazanmışolacak.Bunuşöyleanlatıyor:

“Tebriz’in alınmasının Bağdad’ın da düşmesine sebep olacağını ilâve etti. Ümit ediyordu ki, bumıntıkada ordunun emniyetini yahut şerefini muhataraya koyarak, rakibinin padişah nazarındandüşmesini gerektirecek durumlar olabilsin. Tebriz Fatih’i unvanıyla yâd olunmak hayaline kapılanVezir-i azamıngururve ihtirası, kendisinidefterdarınkurduğu tuzağadüşürdü.Hakikaten İbrahim,Bağdad’ı bir tarafa bırakıp Tebriz üzerine yönelerek, Birecik yakınında Fırat’ı geçti ve 14Mayıs1534tarihindeDiyârbekir ’evasıloldu;askerininhepsinitoplamakiçinoradaaltıhaftakaldı.”[102]

“İskenderÇelebi’ninböylebirteklifiihanetmaksadıylayapmışolmakihtimalikatisurettetevsikveisbat etmek kabil değildir.ÇünküŞah’ın o sırada hakikaten payitahttan ayrılmış olduğu, bunun birfırsat teşkilettiğiveTebriz’inde işteo fırsattan istifadeedilerekkolayca işgalmuhakkaktır.Böyleolduğu gibi, ondan sonra uğranılan zayiat da her şeyden evvel Vezir-i azam’ın tedbirsizliğindenmütevellittir. Sultan Süleyman İran’a girdiği zaman İbrahim Paşa’nın mesuliyeti Çelebi’yeyükleyeceksözlersöylediğidemuhtelifmenbalarınittifakıylasabittir.

Herhaldeböylebirvaziyette İskenderÇelebi’yikati surette ithametmekdoğruolmayacağıgibi,Çelebi’nin telkinine kapılarak aldanmış olmak da İbrahim Paşa’nın Başkumandanlık mesuliyetiniizaleedecekbirsebepdeğildir.”[103]

İskender Çelebi ile Serdar İbrahim Paşa geçmişte birbirine duydukları sevgiye de saygıyı dasilivermişler.Hangisinin daha az hatalı yahut hiç hatası olmadığını net olarak ortaya koymak zor.Böyle olmakla beraber, hırsı ile şahsiyeti yarış halinde olan Pargalı’nın suçlu olduğu zannı ağırbasıyor. İran Şahı’nın Başkent Tebriz’de uzaklarda olduğu doğru olduğuna ve Tebriz’in fethigerçekleştiğinegöreÇelebi’ninİbrahimPaşa’yıkandırdığısözkonusuolamaz.Dahasonrameydanagelen aksilikler sebebiyle uğranılan zayiatın ceremesini Defterdar İskender Çelebi’nin sırtınayüklemenin manası yok. Bunlar daha sonra görülecek, biz şimdi İbrahim Paşa’nın bir iyi halinebakalım:

Tebriz’infethikolayolmuş,orduşehregirmiş,budurumlardaişgaleuğrayanbeldeahalisiperişanedilir.İşteİbrahimPaşa’nınbukötüsahnelerinyaşanmasınameydanvermediğiövünçleanlatılır;hemdeHammertarafından:

“İbrahim Paşa birbirini müteakip Harem, Bidkar, Rozni, Hol, Tenoz, Avnik, Bayezid, Vaytan,İhtiman kalelerinin de itaatini kabul etti. İbrahim Paşa kış ordugâhını Sadabad’a kurarak şehringüneyindekiGazanTürbesi yanında bir kale inşa ettirip, ahaliyi itaat altında tutmak için, içine binokçukoydu.Katlveyağmagibi,istilafelaketininşiddetiniönlemekisteyerek,Tebriz’ebirkadıtayinetti ve asayişin muhafazası için birçok adam bıraktı. İbrahim Paşa’nın bu tedbirleri her türlükarışıklığıönlemeyeyetmiştir.Bilhassabumuharebemünasebetiyle fukaha tarafındanverilen fetvaRafızîlerinidamvemallarınınyağmaedilmesiniemretmişolduğuiçin,Paşa’nınhatırayınamınabirşereftir.

Bu seferin muvaffakiyetini haleldar edecek şey, ancak, ordunun Kızılcadağ boğazında uğradığı

mağlûbiyettir.UlamaileİskenderÇelebiİbrahimPaşa’dan10.000kişiyleorayagitmekiçinmüsaadealmışolduklarıhalde,buaskerinhemenhepsitelefoldu.OkısmîmağlûbiyetdeŞirvanŞâhı’nınveGîlan (Geylân) Hâkimi Muzaffer Han’ın itaatiyle dengelenmiş demektir. Bunların temsilcileriİbrahimPaşa’ya kıymetli hediyeler takdim ettiler.Vezir-i azam,Azerbaycan hükümetiniUlama’ya,Irak hükümetini Bayındır-oğluMurat Beğ’e verdikten sonra, seferin neticelerine ve bu husus içinbütün Osmanlı memleketlerine şimdiden zafer-nâmeler gönderilmesinin münasip olacağına dair,Tebriz’denSultanSüleyman’amufassalbirarızagönderdi”[104]

İranSeferi’ninanlatılabilecekolaylarıçok fazladır, fakatüzerindedurmuyoruz. İbrahimPaşa’nınyaşayıp,sonundabaşınagelenfelaketebirsebepolarakkarşımızaçıkacakolanhadiseyekilitlenmişdurumdayız. İskenderÇelebi’ningenişlemesinemevzu içinegirmeside İbrahimPaşa’nınkaderiyleilgilidir.

Kanuni’ninGelişi

Kanuni,Batıyakasındanbir rahatsızlıkgelmesindiye tedbiralıyordu,bucümledenolarakevvelaAlvazioGritti’yi üçbinkişiyleMacaristan’agönderdi.SerdarSadrazam İbrahimPaşa, 23Haziran1534tarihindeDiyârbekir ’denTebriz’ehareketetti,aynıgünSultânSüleymandaÜsküdar ’danİranhududunadoğruyola çıktı. İstanbul’unmuhafazası bir sancakbeyine,Anadolu’nunmuhafazası, çokyakınzamandaSaruhanSancakbeyliği’nebaşlayanŞehzadeMustafa’da.

Çokşehreuğrayıp,çoksaygıduyulanrahmetlilerinkabirlerini,türbeleriniziyaretedenPadişah’ınSadrazam ordusuyla buluşması biraz geç oldu. Vezir-i azamı iltifat yağmuruna tutmayı alışkanlıkhalinegetirmişbulunanSultanSüleyman,20Eylül’degönderdiğihediyelerlebuvazifesiniyolculukdurumundadahiyerinegetirdi.

Tebriz’e elini kolunu sallayarak giren Serdar İbrahim Paşa ile Padişah’ın orduları 29 Eylül’debirleştiler,birdivantoplayanPadişahyinebirçokkişiyisevindirdi:SeraskerİbrahimPaşa,DefterdarİskenderÇelebi,CelalzadeMustafaÇelebiNişancıSeydiBeyPadişah’tanaldıklarıhilatler ile taltifedilmişoldular.Hassaaskerleri,yeniçerilervesipahileredeadambaşı1.000erakçearmağanedildi.

BağdadYoluGeniştir

Sankizafermeyvesiolgunlaştırılmış,dalındandüşmeküzereolanbircinsmeyvegibiydi, sadecebirinin elini uzatıp koparması lazım. Tebriz bu şekilde alınmıştı. Bağdad için dahi aynı şeysöylenecek,lakinmevsiminzulmüvar!

EkimortalarındaBağdadüzerinehareketegeçildi.Savaşlarınençokşikâyetedilenzararlısüsüdürnormalzamanlarınrahmeti,yaniyağmur.Aşırıyağanyağmurlaryollarıçamurderyasınaçevirmiş,toplarsaplandığıyerlerdençıkarılamıyor,hayvanlartelefoluyor.

Bütün ordu meşakkat çekiyor, maddi manevi büyük kayıplar meydana geliyor, düşman elinegeçmemesi için toparabalarıyakılıyor, çünküyürütme imkânıkalmamıştır.NişancıSeyyidBeydeyolda can verenlerden biridir ve vasiyeti gereği İmamı Azam kabrine defin edilecekti, ama bunaimkânbulunamadığındancenazesiŞahıkulesinebırakılıyor.

Tamamını saymadığımız zayiatlarla ilerleniyor, fakat neticede koparılmayı bekleyen bir meyvehaline geldiğini söylediğimiz Bağdad kendiliğinden fethediliyor. Sadrazam Serasker, uğranılankayıplarınbütünsuçunu,ordunakliyatındansorumluolanİskenderÇelebi’ninüzerineyıkarak,ondanintikamalmayıbeceriyor.

Günahınıalmakistemeyiz,lakinİbrahimPaşasankibirgünahagirmekiçintabiatınazgınyüzündenyararlanmakistiyordu.

Belki on beş senedir belki daha fazla zamandır arkadaş Süleyman ile İbrahim ve on iki senedirKanuniSultanSüleyman’ın sadrazamıdır İbrahimPaşa.Bugünekadarbirincininazarınıduymadıkgörmedik, ikincinin de itaatsizliği asla duyulmamıştır; Pargalı İbrahimde sonsuz saygıKanuni desonsuzgüvenvar.

SonsuzgüveninimuhafazaedenPadişah,buseferdegördüklerindenrahatsızolduğunubelliediyor.KelimelerehâkimiyetibilinenİbrahimPaşa,huzuraçıkıpkonuşuyorveyaşananolumsuzluklardakibütünmesuliyetin, ordu nakliyatından sorumlu İskenderÇelebi’de olduğuna Padişah’ı ikna ediyor.Askertelefedilmiş,malzemeziyanedilmiştedbirsizlikten,moralsizbozulmuşSultanSüleyman’ınvebirden infialekapılmıştır, bu ani öfkenin sonundaBaş-defterdar İskenderÇelebi azl edilmiştir.Azledilmekneyse, zenginliğidilleredestanolanÇelebi’nin,üzerindekibüyükmalikâneleridePadişahHassıolmaküzerezaptedilerek,hiçdemünasipolmayanbirikincicezaverilmiştir:

Bağdad’ıŞahadınakoruyanAntalya’lıMehmetBey’denbiritaatnâmegeliyoraynıgünlerde.Aynışahıs, aynı zamanda bütün askerleri de yanına alıp kaçıyor. Şehir zaptı böyle kendiliğindengerçekleşince, yağmayı önlemek isteyen İbrahim Paşa kapıları kapatıp, anahtarları Padişah’agönderir.SevinçziyâdedirPadişah’ta,müjdecilerzenginhediyelerlememnunedilirler,başkapekçokkimsedeihsanlaragarkedilirBağdadfethininsevinciyle(7Aralık1534).KayıptaolansadeceBaş-defterdarİskenderÇelebi’dir,hiçbirgünahıolmadığızannedilenbutarihişahsiyet,birtaraftaboynubükükbeklemektedir.

Aslında, Serdar ile Defterdar ’ın arasına kara kedi girmeseydi ve şu talihsiz yol kayıplarıyaşanmasaydı ne ala bir zafer idi kazanılan! Bağdad bir destan şehridir, değeri maddi olarakölçülemeyeceğigibimaneviolarakdaçokbüyüktür.Vebutarihinamıdünyayısaranşehre,ozamanakadar hiçbir Osmanlı Hükümdarı ayak basmamıştı. Kanuni Sultan Süleyman, asırlarca HilafetmerkezliğiyapmışbulunanBağdad’ageldi.

“Dahakışınortalarından,1534yılınınAralıkayındaHemedan’ıaldıktansonra,açlıktanvesoğuktanyorulmuş birliklerine teslim olan Bağdad önlerine gelmişti. Bu eski başkent, bir damla kanakıtılmadanalındıvebirkaçgünsonraAralıkayının30’unda‘selametvezaferinevinde’artıkSultanSüleymanyenihalifeolarakkutsaltahttaoturuyordu.”[105]

Bağdat fethi sıradanbirkaleveyaşehiralınmasıdeğiladetabirmemleketinalınmasıydı,yabancıtarihçilerbukonuyayerlilerdendahafazlaönemvermişler.Zaferingerçekçehresi,İbrahimPaşaileİskender Çelebi’nin gölgesinde kaldığı için, tarafımızdan net biçimde seçilemedi. Lamartin,Tarihi’ninİranseferinianlatanbölümündeyolfaciasınıişlediktensonraşöyledevamediyordu:

“Bu başarısızlıkları İskender Çelebi’ye bağlayan İbrahim Paşa, onu defterdarlıktan azl ettirdi.Sonunda Bağdad kapılarını Türk Sultanı’na açtı. Bu seferin hedefi Babil’i fetheden Makedonyalıİskender ile kendini karşılaştırmak isteyen Kanuni Sultan Süleyman’ın bir zafer ve şan seferiolmasıydı. Düşüncesine göre Batı’da Belgrad ne ise Doğu’da Bağdad öyle olmalıydı. Halifelerinunutulmaz kutsallığı şehrin kudretini, ihtişamını ve mevkiini Osmanlıların gözünde bir kat dahaarttırıyordu. Efsaneler ise şehri büsbütün sihirli yapıyordu; Bağdad Peygamberin ruhani tahtınaoturanhalifelerinKutsalŞehriidi.”[106]

KanuniileBağdadyanyanafazlaanılmaz,çünküelimizdefazlakalmamıştır;İbrahimPaşaiçindebirzaferanıtıdeğilBağdad’ınfethi.SankiİskenderÇelebi’ninnaşıkaplamışdafetihhadisesionun

altındagörünmezolmuş:GerçiTebrizdesonradanuğraştıracak,gidecekgelecek,amaolsun;yinedeİran Seferi bereketli geçmekteydi. Şu Pargalı İbrahim’in fesadı olmasa ve İskender Çelebi’yedokunulmasaydı!

İskenderÇelebi’ninİdamı

(13Mart1535)

Zaferler,onuhakedenler tarafındangönülhuzuruylakutlanır,çokgerisıralardabulunupdacüzipaysahibiolanlardahibirhissealırsevinçtenvedağıtılanbahşişten.KanuniSultanSüleyman,genelolarak başarılı geçen seferin en büyük mükâfatını Serasker Sadrazam İbrahim Paşa’ya verdi.Mevkilerinegörebütünpaşalar,beylervebilumumaskermemnunedildicömertSultan tarafından,yaniölenleröldükalanherkesmutlu.

İbrahim Paşa, Bağdad’ın fethi sevincini paylaşmak için Padişah’ı karşılamaya gitti. SultanSüleyman, yine eskisi gibi cömert, Vezir-i azama 20.000 altın hediye etti ve tahsisatını Mısırvaridatındanalmaküzerebirmisliartırdı.Müteakibenvukuagelendivanlardabeylerbeyleri,beyler,ağalarPadişah’ıneliniöpmekşerefinenailoldular.

O zamana kadar Reisül-küttab hizmetini ifa edenmüverrih Celâl-zadeMustafa Çelebi nişancılıkmansıbına terfi ettirildi.SultânSüleyman,Celâl-zadeMustafaEfendi’yehassı-hümayundan180.000akçelikyahut 3.600 altınlıkmalikâneverdi.KısacasıPadişah,memnunetmedikkimseyi bırakmadı,İskenderÇelebihariç.

SeraskerPargalı İbrahimPaşa,24Ekim1534’te İskenderÇelebi’yiazlettirmeklegenişbirnefesalmıştı.Bubirincimerhaleninverdiği içhuzurunudoyasıyayaşadı; fakathâlâ cismi, zenginliğiyleberaber göz önündeydi ve İbrahim Paşa’ya çok rahatsızlık veriyordu. Padişah, Bağdad’da güzelgünler geçirdi; İmam-ı azam Ebu Hanife’nin kayıp mezarını gün yüzüne çıkartıp, ihya etti.Muzafferdir, mutludur, etrafındakileri lütuflara, ihsanlara boğmuştur. Sadrazam’a güven devametmekte,iltifatlarherzamanolduğugibikesintisiz.

Ukde, insanın beyninde bir kurt gibi kımıldamaya başlarsa, onu oradan atmanın çaresini bulmaklazım.Ukdeileyaşanmaz;onubeynesokansebeportadankaldırılmalıkirahataerilsinyahutbununbir evhamdan ibaret olduğuna inanılsın. İbrahim Paşa, şimdiye kadar yapılmamış olanı yapmış,Bağdad’ınanahtarlarınıSultan’ınavucunakoymuştur.Zaferinneşekildegerçekleştiğimühimdeğil,kazanılmışolmasıkâfi.

Bulutlarda dolaşması gereken İbrahim Paşa’nın başı, İskender Çelebi düşüncesiyle o kadarağırlaşmış ki hiç yukarılara kalkamıyor. Aldığı dünyalık, Sultan’dan gördüğü iltifat fazla işeyaramamış,Pargalı,herkesinşenşakrakolduğugünlerdeokadarmemnundeğilhayatından.Sonsuzsevinçlerini gölgeleyen İskender Çelebi’nin vücudu varlığını muhafaza ettikçe de rahatlamasımümkünolmayacak.

Kin, insanlığın düşmanı, insan zaaflarının en korkunçlarından biri ve Pargalı İbrahim böyle birmaluliyete duçar! Padişah’ın onu ne derece mutemet bir adam olarak gördüğünü bildiği halde,uydurma sebeplerle azlini sağlamıştı. Bu kadar kısa zaman içinde, daha kuvvetli bir sebep icatedilmeliki,SultanSüleymanİskenderÇelebi’ninkatlifermanınıimzalasın.

Askervecanlıcansızsavaşaraçgereçkaybınınolması,gerekendenfazlalığınasılsinirlendirmiştiPadişah’ı.OzamanşöylehitapetmiştiSerdara:

“İbrahim, bunun gibi kalabalık asker ve dağlar gibi bir ordu ile kış mevsimine kadar düşmanvilayetindekalmanın,büyükbirhataolduğunubilmedinmi?”

SerdarİbrahimPaşadaşucevabıvermişti:

“Meğerbizadammı idikki,emirvenehiy ilehallüakdİskenderÇelebikullarınavazifeolarakverilmiştir. Atabe-i Ulya’dan ayrıldığımızdan beri, zaman görmüş, başından iş geçmiş diye bukulunuzu,onlarasiparişbuyurmuştur.Şüphesizonlarıntedbiriböyleiktizaeyledi.”[107]

Bukitabınyazımınabaşlarkendemiştikki:

Cinsbirtaygibiçıkıpsahneye,devamlışampiyonluğakoşan,engellerigözükapalıaşan, lâkinnefesleneceğiyeridahibilmeyenbirKüheylandırPargalıİbrahim.

Yaşı kırk civarında, tecrübesi ziyade fakat hırsı her şeyinin üstündedir maalesef! Padişah,büyülenmişçesine inanıyor ondan duyduğu her şeye. İskender Çelebi’nin katlini hangi iftira ile venasılbirtavırlatalepettiğipekbilinmez.Lakinonuniknaetmesine,Bağdad’ınkendiliğindenteslimolmasıkadarhazırbulunuyormuşKanuni.Birmülakatesnasındaolupbittiherşeyvenihayet,PargalıİbrahimPaşabuemelinindegerçekleştiğinigördü.

Zannedilir ki, Padişah Kanuni sonradan acısı yüreğine taş gibi oturacak kararını verirken hiçzorlanmadı, çünkü kendisine idamı makul gösterecek sebepler sunulmuştu. Defterdarlıktan azledilmişbulunanİskenderÇelebi13Mart1535’te,BağdadzaferinevePargalıİbrahimPaşaşerefinekurban edildi.Nebiçimbir suçla ithamedilmiş ise yaşlı ve saltanatlıÇelebi,Bağdad’ın,At pazarıdenenmeydanyerinde,ahaliningözleriönündeibretiâlemiçinasılmıştır.

Şehzadelerinkatlindegörülenbir usul var, çok acı fakat buhepyapılır.Yetişkinbir şehzade tahtiddiasında bulunsun veya bulunmasın devlet için en büyük tehlike sayılır. Her hangi bir biçimdeşehzade bertaraf edilirken, onun erkek çocukları da kurban edilir. İskender Çelebi hanedan üyesideğil,çevresininhiçbirşeydeiddiasıolamaz,bugayetaçık.Fakatnedense,PadişahınveSadrazam’ınhırsı dinmemiş İskender Çelebi’nin giderilmesiyle. Hüseyin Çelebi İskender Çelebi’nin kayın-biraderioluyor,anlatıldığınagöreodadahigünahsızbirâdemdirveeniştesinden15günsonraonundakellesigitmiştir:

İskenderÇelebi’ninİnsanMirası

Sadrazam İbrahim Paşa’nın birçok hareketini methederek anlatıyor, İskender Çelebi’yi birazhainliğeyakınsuçlamadabulunuyorduHammer.Sonraözürdilemiştimüteveffadan.Şimdibakalımneler demektedir: Defterdar ’ın maiyetinde o kadar adam bulundurulması yalnız bir nümayişarzusundan ibaret değildi; muhtelif devlet hizmetlerini liyakatle idareye kabiliyetli bir gençlerfidanlığı teşkil etmek istiyordu.Binaenaleyh fikir ve şecaatleriyle temayüz edenleri seçervemülkîidarenin muhtelif şubelerine yahut orduya sokardı. İskender Çelebi’nin yedi kölesi vezarete vesadrazamlığayükselmişlerdir.

Âli,RüstemPaşa’nındamadıAhmetPaşa’nınlisanındannaklenbunlarınisimlerinizikreder:

“SokulluMehmetPaşa,Pertevpaşa,PiyâlePaşa,AhmetPaşa,ZalMahmutPaşa,LalaMustafaPaşa,HüseyinPaşa;BeylerbeyilerdenGüllabiPaşaBehrâmPaşaRusHasanPaşa.”[108]

İskender Çelebi’nin yetiştirmeleri padişahın da malûmuydu. Onun içindir ki, adı geçendelikanlıların toplanıp huzuruna getirilmelerini ferman buyurdu. Bu “ferman mucibince izzetliPadişah’ın huzuruna getirildiler.” [109] Saraya alınan bu köle gençlerin kimler oldukları görüldü.İçlerindeyükseliptakdireşayanişlerdebulunanlarveanılmayabiledeğmeyenlervar,böyleolmaklaberaberortalamadaiyidemektir.

Rüyadanİlham

“GaripBirHikâye“

Rüyalar kimine göre hiçbir şey, kimine göre çok şey, ama genel olarak insanlar tarafından pekönemsendiği de bir gerçek. İnananlar kadar inanmayanlar da görülen rüyayı merak eder. Büyükadamlarınrüyasıiseküçükadamlarıngerçeğindenbilekıymetli.KanuniSultanSüleymantarafındangörüldüğü var sayılan bir rüyadan bahsedeceğiz. Bizim başvurduğumuz eserde, bu konu ile ilgilibaşlık,“GaripBirHikâye”olarakseçilmiş,sonrada,“rivayetolunurki”diyedevamediyor.Hikâyeşöyle:

Genelkanaategöre,SerdarİbrahimPaşa’nınkandırdığıPadişah,biranlıkbirgafletle,Çelebi’ninidamıkararınıvermişti.İdamhükmününicraedildiğigece;merhumİskenderÇelebipürnuriçindePadişah’ınrüyasınagirervesitemkârsözlerlehitapederPadişah’a:

“Bre zalim!Biçareyi, birmüfsidin sözüne uyup astın.Hayli zamandan beri geçmiş hizmetleriminiçinasıverdin”

Bu şekilde konuşan İskender Çelebi abanmış üzerine ve elindeki sarıkla Padişah’ı boğmayaçalışmış.Kanuniuyanınca,açmışellerinibedduaetmişSadrazamiçin.

“İlâhi İbrahim! Sen bana o günahsızı astırdın ise,Allah’tan dilerim ki sen dahi yılına varmayıp,katlesezâvâr(layık)olasın.”

AlmaMazlumunAhını

Kanuni’ningördüğü iddiaedilen rüya,görülmüşdeğiluydurulmuştur; tarihigelişmelerdençıkansonuç bu. En iyimser tahminlere göre, halkın vicdanı böyle bir rüyayı Sultan Süleyman’ayakıştırmıştır.RüyanınpiyasayaçıkışıdaİbrahimPaşa’nınakıbetigörüldüktensonrayadenkgelmişolmalı:

MilletinbirtekferdidahiPadişahiçinkötüdilektebulunmaz,içlerideharapolaninsanlarİbrahimPaşa’nıngözününyaşınabakmaz.

İskender Çelebi’nin sevenleri, insani tarafını takdir edenleri çoktu; onun ani bir kararla,muhakemesizidamıderinüzüntüleresebepolmuş,onaduyulansevgiİbrahimPaşa’yanefretolarakyansımış. Daha sonra meydana gelen olaylardan, idam işinin Padişah’ın dahi içine sinmediğianlaşılmıştır. Adap ve alışkanlık gereği, idama karar verene bir şey diyemeyen kimseler,gönüllerindeİbrahimPaşa’yımahkûmetmişler,rüyanınvebaşkabirçokrivayetinmeydanaçıkışıdabunabağlanmaktadır.

Seferdenİstanbul’aDönüş

Henüzseferikmaledilmemişti.Teslimalınanşehirlerdelüzumlugörülenişleryapılıyor,İranŞah’ıBirinciTahmasb’ınTebriz’dekisarayınayerleşenPadişah,aradabirBağdad’agidipgeliyor.İbrahimPaşaPadişah’laberaber,diğerpaşalarSadabadordugâhındaordubaşındalar.[110]

Şah Tahmasb’ın elçileri gelip sulh şartlarını görüşmek istiyorlar, İbrahim Paşa kabul etmiyor.Görünüş itibariyle, Padişah’la Paşa arasında hiçbir aykırılık yok, yakınlıkları eskisi gibi. Ancak,tahminolunanokiöfkekılıcınaelatılmış,lâkinçekilmesiİstanbul’aertelenmişgibi.

Sadrazam İbrahimPaşa, orduyaSerdar yapılmış, İstanbul’dan 21Ekim1533’te ayrılmıştı. Sultan

Süleyman’ınİstanbul’dançıkıştarihi11Haziran1534’te;ikisinindedönüştarihi8Ocak1536.

Bozulmamı,AslınaDönüşmü?

Artık İbrahim Paşa ile son durağa yaklaşılmıştır ve kendisi fazla görünmüyor. Sona gelinirken,Paşa’yı içinde görebildiğimiz sadece bir mesele var; o da Fransa’ya Kapitülasyon verilmesi (18Şubat1536).Zatenfazlazamankalmadıışığınsönmesine.Malûmneticedengeriyebirşeybırakılmışolmasındiyegereklibütünsözleriburadasıralamakistiyoruz:

Celal-zadeMustafaÇelebi, Sultan Selim’in iltifatlarına nail olup, ondanKanuni’ye kalan değerlidevlet adamlarından biriydi. İbrahim Paşa’nın yetişmesine, bilgisi, tecrübesi ve emeği geçmiştir.Mısır ’da, Bağdad’ta hep yanında bulunmuş, meşhur Osmanlı Nişancı’larından olan Celal-zadeMustafa Çelebi, İbrahim Paşa’yı en iyi tanıyanlardan sayılmakta. Yazdığı kitapta onu daha iyigörmemize yardımcı olmuş. İşte bu muhterem olarak tanıdığımız Celal-zade Mustafa Çelebi’ninanlattığıPargalıİbrahimPaşa:

İbrahim Paşa, ikbalinin ilk yıllarında, her veçhile Şer-i Şerife boyun eğen ve her işinde akıllıkimseler ilemeşveretimutadolmuştu.Bundanbaşka,Din-iMübin’erağbetveitibarıdasondereceileri idi. Bir kimse birMushaf-ı Şerif getirse, çeşitli iltifatlar ile ayağa kalkıp, öpüp başı üzerinekoyarak, elbette sinesimesabesinde tutup, bir parmak aşağı konulmasına rıza göstermezdi.Ancak,serdarlık ileBağdadseferine teveccühünde,halkın rezilleri ileodereceahlâkınıdeğiştirdiki,nicegünahsızın vücudunu heba kılmak gözünde değildi. Bazı menzillerde hediye için Mushaf-ı ŞerifveyahutHüsn-iHat ilebirgüzelkitapgetirseler, uzaktangördüğügibi, kendisinigazab istilâ eder,tambirreddilegeriiterve:

“Nicebirkitapgetirirsiniz,bendegüzelkitaplarınnihayetiyoktur”

Diye sövüp sayması defaatle vaki olmuştur. Yollarda nicelerini sebepsiz yere azlederek, hesabagelmez mallarını, hazelenin (alçak kimselerin) kalplerini celp için harc kılardı. Defterlerindekiihracatını PadişahHazretlerininmanzûr-ı şerifi olduğunda (Padişah gördüğünde), seksen bin altınisraf ettiği gerçekolarak anlaşılmıştır.Hattabirinde (İbrahimPaşa’dan sonra) sadrazamolanAyas(Mehmet) Paşa’ya buyurmuşlar ki, İbrahim’in bunca bin altını rezillere ve şahıslara inamı, kasd-ısaltanata cüret ve ikdâmına kati delil olduğu bize yakinen hâsıl olmuştur ve tahkiken sübutbulmuştur…”[111]

Ciddi bir devlet adamının, Pargalı İbrahim Paşa hakkında yazdıklarına-söylediklerine hattadüşündüklerineitibaretmeklazım.Normalbirmantıkla,normalbirinsaniçin,böylebiryakıştırmayımuhtemelolarakkabuletmekdahiabestir.

İnanılmayan nice olaylara şahitlik etmiştir insanlık tarihi, bir de böyle saçma fikirlerle İbrahimPaşa kaydedilmişse zamanın hafızasına, dünya mı batar? İlk baştan, İbrahim Paşa’nın zekâsıhareketlerineçeki-düzenverir,kendisinibedavadanharcatmaz,budereceabesle iştigalinesebepdeyokdiyesimizgeliyor,amaCelal-zade’ye,senyalansöylüyorsundiyesimizgelmiyor!

SultanSüleymanİnanmışOlabilirmi?

Her sözün iki yüzü olduğunu farz edip, şimdilik işi oluruna bırakalım ve İbrahim Paşa’nınsaltanatla ilgili söylediği varsayılan konuşmasını unutalım. Padişah’ın, İbrahim Paşa için böyleşüphedeolması,onungerçektensaltanatagözdiktiğinizannetmesidefazlaabartılısayılabilir.Amabunusitemlesöylemişolmasıbilevaziyetinvahametinebirişaretdeğilmi?

AslındaSultanSüleymanPargalı İbrahim’i kara listeye almıştır da, bu hale getiren sebepleri biraraya toplayıp, hesabını ona göre kesecek. Kimse Padişah’a hesap soramaz ise de, o kendi içinirahatlatacak, vicdanına hesap verecek durumda olmak istiyor. Birçok hususta Paşa’nın ölçüyükaçırdığınınfarkındadırPadişah.Eskiden,onunyetkikullanmadaaşırıyakaçmasıhoşunagidiyordubelki,fakatsonzamanlardagururunadokunmayabaşladı.

Muhtemeldirki,Kanuni,Pargalı’dagörülenolumsuzluklardandolayıkendinideeleştiriyordur,onabuyolukendisi açtığı için. İnsana, kaldıramayacağı ağırlığı yüklemenin sakıncası başlangıçtabelliolmasada,zamaniçindeböyleortayaçıkmaktaveçaresiacıolmaktadır.

Alt tarafıbirköleidi.Onualıp,devletinenyüksekmakamına,hemdesıravezamangözetmedençıkaracak, birçok aşırılığına göz yumacaksın, sonunda frensiz araç misali bir yere toslayacak.Almanya İmparatoruŞarlken’e “Sevgili dostum”diyecekkadarbüyümüştü.Şarlken “amca-oğlum”diyordu kendisine. Ferdinand, “muhterem biraderim-sayın kardeşim,” derken, “Doğu Türk(Türkistan)HakanıAbdullahHan“Sultanİbrahim”hitabındabulunuyordu.”[112]

Kanuni Sultan Süleyman samimiyetle sevmiş, kardeşi yerine koymuştu Pargalı İbrahim’i.Padişah’ın omuzlarında yükselen İbrahim, kendisini pek yukarılarda gördü, sandı ki bu boykendisinin. İşte ondan sonra hatalar zinciri birbirine ulandı ve kendisini taşıyan omuz, Pargalı’nınaltındançekilmeyebaşladı.

Diplomaside başarılı olan zekâsını, diğer hususlarda kullanmasını engelleyen kıskançlığı,kindarlığı olmasaydı, belki ateşe düşmezdi. Hürrem Sultan’ın Padişah için ifade ettiği mânayıumursamayacak kadar kendine güveniyor, onun, Kanuni’den sonra tahta oturacak Şehzadeyihazırlamasınakarşıçıkıyor.

İbrahimPaşa,HürremSultankendidoğurduğuoğullarındanbirinikurtarmaçabasında iken,bunarıza göstermemekle kuvvetli bir hasım kazandı. Kısa zamanda o kadar hızlı değişimler meydanageldikiadetabirmerkezdenyönetilengelişmelerde,herşeyİbrahimPaşa’nınaleyhinedöndü.

Pargalı İbrahimPaşa,başlangıçta,“Rüştvesadakatüzerehizmetetti.Padişahınhatırını fazlasıylacelbeyledi. Padişah’ın tırnaklarını kestiği zaman ayaklarını yıkadığı suyu içerdi.” “Hanende vesazendelerlevaktinihoşçageçirirdi.”[113]

Kaderin hazırladığı kutlu bir tesadüfün açtığı kapıdan bir ışık gibi girmişti saadet bahçesine.Giderek artan bir hayranlıkla sevildi efendisi tarafından ve kendine gösterilen sınırsız sevgi vegüveninböylesineazalacağıaklınınucundangeçmezdi.Hayattaaklahayalegelmedikşeyleroluyor,birköleninsadrazamolması,sonradasultanlığaheveslenmesigibi!

Talibirsebepolabilir,ikincibireşiolduğununzikredilmesinilüzumlusaymaktayız.İbrahimPaşaSultan Selim’in kızı Hatice Sultan’la evliydi,Muhsine isimli bir kadını daha var imiş ve bundan,ömrü uzun olmayan, Mehmet adını taşıyan bir oğlu olmuş. Kendileri birçok kadınla evlenebilenpadişahlar, kızlarının ve kız-kardeşlerinin kumalı olmasını sevimli bulmazlar! Bir ihtimal, HaticeSultankumasındandolayıhuzursuzdu,SultanSüleymandabunuhazmedemiyordu.

Avusturya elçileriyle görüştüğü zaman nasıl bir poza büründüğü hatırlanırsa, şımarıklığınınhududubirazanlaşılır.İbrahimPaşa,1533’ünsonunadoğrudemiştikielçilere:

‘Bu büyük devleti idare eden benim; her ne yaparsam, yapılmış olarak kalır, zîrâ bütün kudretbenim elimdedir; memuriyetleri ben veririm, eyâletleri ben tevzi ederim; verdiğim verilmiş,reddettiğimreddedilmiştir.BüyükPadişahbirşeyihsanetmekistediğiyahutihsanettiğizamanbile

eğerbenonunkararınıtasdiketmeyecekolursam,gayr-ivaki’gibikalır;çünküherşey;harb,sulh,servetkuvvetbenimelimdedir.’

Nekadaryanılmıştıbuzekivebilgiliadam;Padişahınverdiğisalahiyetinödünçolduğunu,yerindekullanılmazsaelindenalınacağınınasılunutmuştu?

HükümVerilmiştir!

Verilmiş bir hüküm var, açıklaması yok, biz de buna makul sebepler aramaktayız. Özetleyecekolursak: Pargalı Damat İbrahim Paşa, bir hayli cihetten hududu aşmıştı. Aslı vardır-yoktur, fısıltıhalinde yayılan sözler Padişah’ın kulağına kadar geliyor. Saltanat aleyhine faaliyetleri oluyormuş.Kendisine verilenler yetmemiş gibi, “Sultan” sanı kullanmaya kalkışıyor. Padişah’ın önemsediğişahsiyetlerinhayatlarıylaoynuyor.Aslındabutürhareketleri,Padişah’ınsınırınatecavüzdürvebununaffıdaolmamalıdır:

Islahatçılığı iyi idi Mısır ’da, sonra Ana-dolu‘da baş gösteren isyanların bastırılmasında başarılıoldu,fakathiçbirsavaştaBaşkumandanlıkbaşarısıtakdiredilecekseviyededeğil.Dinyaniİslamiyethususundanasılbozulduğuçeşitli vesilelerleduyulupgörülmekteydi.Yazılıp söylenenlere inanmakkolayolmayacak,amaherkesdeİbrahimPaşa’yaiftiraatıyorolamazki:

“Onun ölümünden 16-17 sene sonra İstanbul’a gelen seyyahHansDernschwamm, halk arasındaArnavut asıllı olarak bilinen İbrahim Paşa’nın ‘gâvur ’ kaldığı,Hıristiyanlığını gizlediği, resim veheykelleresaygıduyduğuyolundakirivayetlerinhâlâsöylendiğiniifadeetmektedir…”[114]

İbrahimPaşa’nın

PadişahıÖfkelendirmesi

Nicesevgiçiçeklerisolmuşgönülsaksılarında,nicehüsranlartahtkurmuşenümitlibeklentileringöğsünde.SultanSüleymandadeğişmişPargalıİbrahim’ekarşı.Peçevi’nintesbitinegöre:

“İbrahimPaşa’nınbirçokdavranışlarındanPadişahhazretleriningönlüincinmişti.Amagörünürdeilgisinden hiçbir şey esirgemiş değildi. Padişahı kızdıran davranışlarından biri, sefer sırasındaaskerin kışa yakalanmasına meydan vermiş olması idi.” İskender Çelebi hadisesini de anlatıyorPeçevi,başkaşeylersöylüyorvebizonlarıgeçiyoruz:

“Yine,UlamavedahabaşkakimiŞiadönmeleri tarafından ‘Şah’ınsultansanını taşıyanbukadarhâkimleri var iken, saadetli Padişah’ın devletinde ondan kat kat fazla olmak gerekir. Özelliklehalifeler zamanında da sultanlık sanı sadrazammakamında olan büyüklere verildiği halde size deSultan denmesi niçin esirgensin?’ gibi pohpohlayıcı sözlerin kulağına konulması ile beraber,büsbütünaşırıhareketlerdebulunmayabaşlamıştı.(…)BunungibidahabirçokdavranışlarısaadetliPadişah’ın nefretine sebep olmakla birlikte, görünürde itibar ve iltifatlarını hiçbir suretteesirgememişti.”[115]

Aşağı yukarı sıralanan sebepler ve benzerleri ile İbrahim Paşa’nın itibardan düştüğü sanılır.Hepsinin doğru olduğuna inanmak şart değil, bir kısmı sadece zan da olabilir lakin bu da önemli.İbrahimPaşa’nınGâvurkalıp,Hıristiyanlığınıgizlediğimeselesi,inanılmasıenzorolanisnatlardanbiridir. Konuşmalarında, davranışlarında Türklüğü ve Müslümanlığı mükemmel bir surettesavunuyorveyüceltiyordu.

Bir insanın bütün hayatının rolden ibaret olduğunu iddia etmek insaf, akıl ve mantık ile debağdaşmaz. Bir de, İbrahim Paşa’nın Gâvur veya Hıristiyan kalıp da bunu Kanuni’nin farketmemesininizahınasılyapılır?

İbrahimPaşa’nınİdamı

14/15Mart1536

İlkkarşılaşmalarınıngününü,ayını,yılınıbilmiyoruz,fakat1520öncesiolduğukesin.Sonbuluşmaveebediayrılığıntarihi14Mart1536gecesi,Ramazanayının22’si.SultanSüleyman’laİbrahimPaşaberaberiftaryemeğiniyemişler,oradanburadansohbetediyorlar.Olağanüstühiçbirtarafıolmayananlar yaşanmaktadır. Damat İbrahim Paşa hane halkından sayılıyor, devamlı gelip, bazı gecelerisarayda geçiriyordu. Ne yedikleri, ne konuştukları bilinmiyor ve zaten bunun hiçbir hükmü yok,önemliolanPargalıİbrahimiçinogeceninsabahıolmayacağı!

Çoktan beri beynini kemiren dedikodular, sanki gerçeklerin ifadesiymiş gibi idrak edilmeyebaşlamıştıSultanSüleymantarafından.İçlerindeyalanolanlarvardır,abartılmışlarvardır,amabirdebizzat kendisinin de bildiği mutlak doğrular var. Bunların hepsi yukarı sayfalarda geçti, tekrarıgerekmez.

Kanuni Sultan Süleyman’ın, az sonra icra ettireceği hadise, ani bir refleksin mahsulü değil,hesaplanmış, planlanmışbir iş olması lazım. İbrahimPaşa, belki deher zamankigibi yeni lütuflargörmeyiumuyordukayınbiraderiPadişah’tan,çünküakıbetiyleilgiliprogramdanhaberiyok.

Osmanlı tarihindebirhaylivezirkatliolayıvar,hiçbirisiPargalıİbrahim’inkinebenzemez.Bazıvezirlerbaşkadevletbüyükleriyleberaberbiryemekdavetineçağırılır,bugünKanuniileİbrahim’inhali gibi haller yaşarlar. Yemek yenir, konuşulacaklar konuşulur, Padişah’ın dağılma işaretiyleberaber herkes ayağa kalkar, kapıcılar adam başı birer adet olmak üzere kaftanları getirir.Misafirlerinonurlandırılmasıdırbu,lakiniçlerindebirsiyahkaftanvarise,birdeidamvardemektir.Yanikaftangiydirilenkişininidamhükmükesinleşmiştir,yalvarıpyakarmasınafile.

İbrahim Paşa, dünya tarihini ve bilhassa Osmanlı tarihini bilir. Sultan Süleyman’ı en iyitanıyanlardan biri ve her şey bir önceki günlerde olduğu gibi, sohbet konusunda ve başka hiçbirşeydefevkaladelikyok.

Vakitakıpgitmiş,uyku,bütünvücuduistilaetmiş,gözlerehâkimiyetkaybolmuşvenihayetyatmakiçindestur sadırolurPadişah’tan.Paşa, yatmak içinyakınbir odayageçer, tatlı vederinuykusunadalar.

Pargalı uyuyadursun, Sultan Süleyman’ın herhangi bir gecesi için bir paragraf açalım; görelimİbrahim’inyatmasına,uyumasınabenziyormu?

“Kanuni,gündüzleriherikisidemücevherlerlesüslenmiş,birigümüşişlemeli,diğerialtınişlemelibrokarkaplıikisedirüzerinde,bunauygundörtyastığadayanarakdinlenirdi.Geceleriyattığıyeriseikisi pamukla, en alttaki kuş tüyü ile doldurulmuş, kırmızı kadife kaplı üç döşekte yatardı. Yazınkırmızıtaftadanbirçarşaf;kışınsiyahkurtpostuileörtünürdü.”[116]

SultanSüleyman’ın,yineböylebiryatağauzandığınıvarsayalım.Padişahınyattığıodayayakındıİbrahim Paşa’nın odası. Bu odada öksürülse öbür odadan duyulur, ama Sultan Süleyman, Pargalıİbrahim’in, Cellât Kara Ali’nin kemendin boynuna dolanırken uyanıp nasıl mücadele ettiğini veboğulmaanındaçıkardığıhırıltıyıduyamayacak.(14/15Mart1536)

İbrahimPaşadevriböylecevebirgeceyarısıkapanırKaraAli’ninkemendiyle.OşanlıSeraskerSultan’ın(!)mezarıbilemeçhûlkalır.Muhtelifrivayetleryayılıryattığıyerleilgili,söylentiolarakkalırherkimnedese,işinhakikatiesaslıbiçimdeöğrenilemez.İdamedilişinesebepneydi?Budahi

sırdır; ancakyorumlar yapılır şundanbundandolayı idama çarptırıldı, diye. Sebebimerak edenlerarasındaKazaskerlerdevar.1537,EylülayındaKorfuseferindendönülüyordu.AnadoluKazaskeriMuhyiddin Efendi ile Rumeli Kazaskeri Kadri Efendi, idamın niçin yapıldığını sorarlar, PadişahKanuni’yeveakabindeazledilirler.[117]

İbrahimPaşa’nınsağlığındapekçokmalıvemülküolduğuvebunlarınçoğunaölümündensonraelkonulduğubilinmektedir.“BugünSultanahmetMeydanı’ndakiadınıtaşıyanmuhteşemsarayıyanında,hanımı tarafından kendi namına yaptırılan Kumkapı Camii ve yakınındaki tekke ile Galata’daPerşembepazarıiçindeHaliçkıyısındabulunanEskiYağkapanıMescidi’ndenbaşkaMekke,Selanik,Hezargrad(Razgrad)veKavala’dacami.Mektep,medrese,hamam,çeşmeveyinebazıkasabalardamescitvezaviyeleribulunmaktaolupbunlaraçeşitlivakıflar tahsisetmiştir.Kanuni’ninkızkardeşiHaticeSultan ileevliliğindenMehmedŞahadlıbiroğluolduğu,babasınınİslâmiyet’ikabulederekYunus adını aldığı, ayrıca iki erkek kardeşinin çeşitlimemuriyetlerde bulunduğu belirtilmektedir.”[118]

Maktul İbrahimPaşa denmesi tabii ki öldürüldüğü içindir.Hayır eserlerinin hayli fazla olduğugörülüştür;hanikendisininAvusturyaelçilerinesöylediğibirsözvardıya:“Benimservetimdaimaeldokunulmadan kalır“ diyordu, öyle olmuş ve onlar ölümüyle beraber devlet hazinesinekaydolunmuştur. İbrahim Paşa adına yaptırılmış bulunan, yukarıda sıraladığımız eserler, MuhsineHatunadlıeşitarafındanyaptırılmış.[119]

Uzun bir yolculuk oldu ve her safhası birbirinden heyecanlı maceralarla doluydu. Bir Pargalıbalıkçı oğlunun, bir Padişah oğlu Padişah elinde nasıl yüceldiğini hayretler içinde seyrettik.Yıldızlaradeğecekkadaryükselenbirfaninin,nasılsessizsedasızufuktankayıverdiğinidegördük.Böylemuazzambirşaşaailegeçenhayatın,bircellâteliylesonaerdirilmesihazindir!

Son sözümüz; Osmanlı da şahıslar değil, devlet ve tebaanın bütünü önemlidir. Şehzadeleri dahidevletyolunakurbanedenpadişahlariçinbirPargalı’nınfedaedilmesihiçbirşeydeğil:

İSTİFADEEDİLENESERLER

PadişahlarınKadınlarıveKızları,M.ÇağatayUluçay,TürkTarihKurumuYay.

KadınlarSaltanatı,A.RefikAltınay.

İzahlıOsmanlıTarihiKronolojisi,İsmailHamiDanişmend,TürkiyeYay.

OsmanlıHanedanı’nınYapısı.,A.D.Alderson,İzYay.

DiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi.

KanuniSultanSüleyman.FairfaxDowneyKültürBakanlığıYay.

TürkiyeTarihi:A.deLamartin,Tercüman1001TemelEser.

YeniRehberAnsiklopedi.

OsmanlıSarayındaÜçHasekiSultan,YılmazÖztuna,ÖtükenNeş.

Sadrazamlar,NâzımTektaş,ÇatıYay.

OsmanlıTarihi,İsmailHakkıUzunçarşılı,TürkTarihKurumuYay.

BüyükOsmanlıTarihi,Hammer,Terc.AtâBey,Sad.ErolKılınç,ÜçdalNeş.

Sicilll-iOsmani,MehmetSüreyya,KültürBakanlığıveTarihVakfıYay.

TarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,MehmetZekiPakalın,MilliEğitimBakanlığıYay.

OsmanlıTarihi,ZiyaNurAksun,ÖtükenNeş.

HaremdenMektuplar,M.ÇağatayUluçay.TürkTarihKurumuYay.

Harem,M.ÇağatayUluçay,TürkTarihKurumuYay.

SarayTeşkilatı,İsmailHakkıUzunçarşılı,TürkTarihKurumuYay.

BüyükOsmanlıTarihi:YılmazÖztuna,ÖtükenNeş.

İslamAnsiklopedisi,MilliEğitimBakanlığıYay.

Kanuniİle46Yıl,

NazımTektaş’ınYayınlanmışTarihKitapları

ÇadırdanSaraya-Osmanlı,1.cilt:600sf

SaraydanSürgüne-Osmanlı,2.cilt:600sf

GünGörmeyenŞehzadeler,202sf

Sadrazamlar-Osmanlı’daİkinciAdamSaltanatı,760sf

HaremdenTaşanlar-PadişahlarınBütünKadınları,530sf

CengizHan-CehennemdenGelenAdam,312sf

Vahdeddin’inSonGünler,288sf

TanrınınAskerleri,1.Hunlar–Tabgaçlar-Siyenpiler470sf

TanrınınAskerleri,2.

Göktürkler-Uygurlar-Kırgızlar-Türgişler506sf

TanrınınAskerleri,3.

Karluklar–Sabarlar–Avarlar-Hazarlar-Bulgarlar–

Peçenekler-Kıpçaklar416sf

TanrınınAskerleri,4.

Tolunoğulları–İkşidiler-Gazneliler-Harizmşahlar–

Altınordu-Timurİmparatorluğu440sf

CepBoyKitaplar

HürremSultan,272sf.

Kanuni,416sf.

NurbanuSultan,256sf.

İkiYüzlüVezirler,448sf.

Notlar[1]İslâmAns.5/2.c.İbrahimPaşaMd.(M.TayyibGökbilgin)[2]YorgaTarihi,2.c.293.s.[3]İslâmAns.11.c.Süleyman1.Md.M.T.Gökbilgin[4]Görüpİşittiklerim,A.F.Türkgeldi[5]KanuniSultanSüleyman,FairfaxDowney,72.s.[6]PeçeviTarihi,1.c62.s.[7]Yorga,Osmanlıİmp.Tarihi,2.c293.s.[8]PadişahlarınKadınlarıveKızları[9]Kronoloji,2.c103.s.[10]Solak-zade,2.130-131.s.[11]Peçevi,1.c.64.s.[12]Hammer,3.c.30.s.[13]Solakzade,2.c.131.s.[14]Peçevi,1.c.65.s.[15]SolakzadeTarihi,2.c.133.s.[16]Hammer,3.c.32.s.[17]Kronoloji,2.c.106.s.[18]Hammer,3.c33.s.[19]Uzunçarşılı,2.c.320.s.[20]Kronoloji,2.c.107.c.s.[21]Kronoloji,2.c107.s.[22]Lamartin,3.c.744.s.[23]Uzunçarşılı,2.c.321.s.[24]Hammer,3.c.34.s.[25]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[26]Hammer,3.c.42-43.s

[27]Uzunçarşılı,2.c.223.s.[28]Yorga,2.c.334.s.[29]Solak-zade,2.c.140.s.[30]Hammer,3.c.45-46.s.[31]Solakzade,2.c.140.s.[32]Peçevi,1.c.70.s.[33]AynıEser,73.s.[34]KanuniSultanSüleyman,F.Downey,91.s.[35]Kronoloji,2.c.116.s.[36]Hammer,3.c.51.c.s.[37]Yorga,2.c.338-339.s.[38]Solakzade,2.c.147.s.[39]Peçevi,1.c.77.s.[40]Hammer,3.c.54.s.[41]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[42]Osmanlıİmp.Tarihi,2.c.293.s.[43]YorgaTarihi,2.c.292-293.s.[44]Peçevi,1.c.90.s.[45]Kronoloji,2.c.124.s[46]Peçevi,1.c.s.93.[47]İslâmAns.5/2.İbrahimPaşaMd.[48]Uzunçarşılı,2.c.346.s.[49]Peçevi,1.c94.s.[50]Lamartin,3.c.756.s[51]Peçevi,1.c.95.s.[52]İslâmAns.6.c.KâbızMd.[53]Solak-zade,2.c.158..s.[54]Peçevi,1.c.96.s.

[55]Hammer,3.c.61-62.s.[56]Aynıyer[57]AynıEser[58]Lamartin,3.c.760.s.[59]AynıEser,67.s.[60]Kronoloji,2.c.129.s.[61]Peçevi,1.c.98-99-s.[62]Peçevi,1.c.99.s.[63]BüyükOsmanlıTarihi,2.c.171.s(Y.Öztuna)[64]Kronoloji,2.c.131.s.[65]Hammer,3.c.69.s.[66]AynıYer[67]Solak-zade,2.c.165.s.[68]Hammer,3.c.71-72.s.[69]Kronoloji,2.c.137-139.s.s.[70]Peçevi,1.c.104-105.s.[71]İslâmAns.5/2.c[72]FairfaxDowney,148.s.[73]Peçevi,1.c.115.s.[74]Solak-zade,2.c.171-172.s.[75]Uzunçarşılı,2.c.330.s.[76]Hammer,3.86.s.[77]Kronoloji,2.c.142.s.[78]Hammer,3.c86.s.[79]Hammer,3.c.87.s.[80]İslâmAns.5/2.c[81]Hammer,3.c.[82]AynıYer

[83]Hammer,3.c.95.s.[84]Peçevi,1.c.142.s.[85]3.c.96-97.s.[86]Hammer,3.c101.s.[87]1.c.126.s.[88]Kronoloji,2.c.154.s.[89]Hammer,3.c.[90]Hammer,3.c.102-117.s.[91]Kronoloji,2.c.157-158.s.[92]Uzunçarşılı,2.c.394.s[93]Peçevi,1.c.129.s.[94]Peçevi,1.c.139.s.[95]3.c.123.s.[96]Solak-zade,2.c.185.s.[97]Solakzade,2.186.s.[98]Hammer,3.c.123.s.[99]Peçevi,1.c.131.s.[100]OsmanlıTarihi,2.c.353.s.[101]KanuniSultanSüleyman,170.c.s.[102]3.c.124.s.[103]Kronoloji,2.c.164.s.[104]Hammer,3.c.125.s.[105]NicolaeJorga,2.c.306.s.[106]Lamartin,3.c.780.s.[107]Solakzade,2.c.186.s.[108]Hammer,3..c.133.ve298.s.[109]Solak-zade,2.c.187.s.[110]Kronoloji,2.c.176.s.

[111]Solak-zade,2.c.189-190.s.[112]BüyükOsmanlıTarihi,3.c.13.s.(Y.Öztuna)[113]Sicil-iOsmanî,3.c.777-778.s.[114]D.V.İ.Ans.21.c.İbrahimPaşaMd.(FeridunEmecen)[115]Peçevi,1.c.130.s.[116]NicolaeJorga,2.c.373.s.[117]OsmanlıTarihi,2.c359.s[118]DiyanetVakfıİsl.Ans.21.c.FeridunEmecen[119]İslâmAns.5/2.c.