PAGSAGOD SANG BISAYA NGAMANOK

PAGSAGOD SANG BISAYA NGA MANOK

Ano ang bisaya nga manok?

Ang bisaya nga manok ang masami nga ginasagod sa likod sang panimalay sa mga barangay. Ini ang ginasagod sa magamay nga numero nga nagalab-ot sa 24 ka mulungaan para sa pagprodukto sang itlog. Iban nga mga mangunguma ang nagasagod sang bisaya nga manok para sa iya karne, agud ibaligya ukon pangbaylo sa iban nga kinahanglanon sa sulod balay.

Suno sa mga eksperto, ang kadamuon sang bisaya nga manok diri sa aton pungsod parehas man sa kadamuon sang hybrid ukon commercial nga populasyon. Ang aton gobyerno pinaagi sa talatapan sang Bureau of Animal Industry (BAI) ang nagahatag sang nagakaigo nga atensyon kag naga panikasog nga maimprobar ang industriya sang bisaya nga manok. Ang industriya sang bisaya nga manok ang may daku nga katungdanan sa pagtin-ad sang aton aton ekonomiya nga gintapu-an sang dugang nga kita sang magagmay nga mangunguma, kalaparon sang demand sa lokal nga merkado kag benepisyo sa ikaayong lawas.

Ang mga popular nga rasa (breeds) sang bisaya nga manok ginatapuan sang Banaba gikan sa Batangas, Bolinao gikan sa Pangasinan, Camarines gikan sa Bicol, Darag gikan sa Iloilo, Joloano gikan sa Basilan kag Paraoakan gikan sa Palawan.

Sa pagpadamo sang bisaya nga manok, magpili sang mga mulungaon nga may mataas nga kinaiya parehas sang mga masunod:

• Maydalagku,mapula-pulakagmapinongaparong• Angpalibotsangmatakagtukaangnagaduagputiukonmalapsi• Anglabitkinahanglanmahumokkagmapino• Angbuli(vent) kinahanglan daku, mabilog-bilog, mabasa kag may distansya.

Pilion ang mga munga nga wala sang sakit, aktibo, may mahining nga balahibo kag may maayo nga porma sang lawas.

Para makaproduser sang madamo nga fertile nga itlog, kinahanglan may yara isa ka sulog sa tagsa ka walo ka munga. Kon masobra ang sulog sa sini nga ration, ini magresulta sa pagsampukanay kag dugang nga gasto sa bubod. Pilion ang mga sulog nga naghalin sa panong nga madasig magdaku, wala sing sakit kag agresibo.

Kinaiya sang bisaya nga manok

Kilo/kanug-aton sa Buhi 1 - 2 ka kilo

Edad sa pagpangitlog 5 - 6 ka bulan

Kadamuon sang itlog kada tuig 60 - 100 ka bilog

Kabug-aton sang itlog 40 - 45 ka gramo

PAGKOLEKTA SANG ITLOG

Ang mga munga masami nga nagapangitlog humalin sa alas-9 sang aga tubtob alas-3 sa hapon. Ang pagkolekta sang itlog ang kinahanglan himuon adlaw-adlaw. Ibilin ang isa ka itlog sa pugaran para mainganyo ang munga nga magpangitlog sang madamo. Sa paghimo sini, mahalungan sang husto ang mga itlog. Ang regular nga pagkolekta sang itlog ang nagapanubo sa insidente sang pagkabuka kag pagkahigku sini. Napamatud-an sini nga mapataas ang pagpangitlog sang mga munga antes palumluman ukon ibutang sa incubator.

Ang pagpili sang itlog para ipabuto ukon ipa-incubate ang tama ka importante bangud isa ini sa mga kabangdanan sa pagdeterminar sang kalidad sang mga piso nga mabuto. Ang kalidad nga itlog ang ginalauman nga magapabuto sang kalidad man nga mga piso. ang masunod amo ang mga palatandaan sa pagproduser sang maayo nga kalidad sang mga piso.

Siguraduhon nga permi matinlo ang pugaran ukon lugar nga pangitlogan sang mga manok.Ang mga itlog nga ipaboto kinahanglan may husto nga kadakuon kag porma (ovoid shape), intact kag wala sing litik kag may madamol nga alukaba. (mahimo mabal-an kun ang itlog ang may madamol nga alokaba kag wal sing litik paagi sa mahinay nga pagsantik sang duha ka itlog. Ang itlog nga may madamol nga alokaba kag wala sing litik ang may matinlo kag solido nga tunog samtang ang itlog nga may manipis nga alokaba kag may litik ang may basag nga tunog.)Taguon ang mga itlog nga ipalumlum sa mabugnaw, mamala nga lugar tubtob nga handa na ini isulod sa incubator.Maggamitsangbasketukonkartonparataguansangmgaitlog.Taguon ang mga itlog nga palumluman sa sulod sang lima tubtob pito ka adlaw antes ibutang sa incubator.Kon ang pagtago ang magalampas sa pito ka adlaw, mahimo nga ibutang ang mga itlog sa talaguan sangm ga utanon sa sulod sang refrigerator kag kuhaon lamang isa ka adlaw antes ini palumluman ukon ibutang sa incubator. Ang artificial nga pagpabuto ang ginahimo pinaagi sa paggamit sang incubator.

Ang paglumlum sang isa ka munga ang isa ka kinaiya sini nga nagapanubo sa numero sang itlog sang isa ka manok. Ang munga natural nga nagalumlum sa iya mga itlog tubtob nga ini ang magbuto. Apang, ang pagtuon nagapakita nga ang ini nga hilikuton ukon praktis nagapahinay sang pagproduser sang itlog. Gani ginpanugyan nga kinahanglanon nga maggamit sang incubator. Kun ang isa ka mangunguma wala sing kwarta para magbakal sang incubator, pwede nya nga madala ang mga itlog sa commercial hatchery sa tagsa ka semana para ipa-incubate. Kolektahon ang mga piso pagkaligad sang biente uno diyas (21 days) base sa ginkasugtan nga presyo ukon bayad sa pagpabuto.

Kun ang munga ang magatenir sa iya pugaran sa malawig nga tinion, ini nagapatimaan nga naga umpisa na sya ka lumlum sang iya mga itlog. Agud mapunggan ang paglumlum sang isa ka munga, kuhaoninisapugarankagitum-oysaisakabaldengatubigkagibutangsamasanagngalugar.Mahimoman nga higtan ang munga gamit ang higot para sa sulog para maseparar ini sa mga panong. Liwat-liwaton ang ini nga proseso sa sulod sang lima ka adlaw kag pwede na mga ibuy-an liwat ang munga kaupod sa mga panong. Ini ang magabulig sa munga nga magpakupa liwan kag mangitlog kon sa diin magapataas sang numero sang mga itlog nga maproduser sa sulod sang isa ka tuig.

Ang pag-atipan sang mga bag-o nabuto nga mga piso ang isa ka importante nga bahin sa pagsagod sang bisaya nga manok. Ang pinaka delikado nga tinion sa kabuhi sang manok naga-umpisa sa adlaw sang iya pagbuto tubtob nga maga-edad ini sing isa ka bulan. Suno sa mga pagtuon, amo ini nga tinion kon sa diin madamo sang mga piso ang nagamasakit kag nagakalamatay.

Para maingganyo ang mga munga nga magpangitlog, mas maayo nga separahon dayon ang mga piso sa iya inang. Gilayon nga isaylo ang mga piso sa brooder, ini sa ka lugar kun sa diin ginapadaku ang mga piso humalin sa adlaw nga sila ang ginbuto tubtob nga sila ang magdalagku kag wala na naga kinahanglan sang init halin sa bombelya. Ang ini nga istraktura ang nagaprotekta sa mga piso batok sa ulan, mabaskog nga hangin, pagbaylo-baylo sang panahon kag mga layaw nga kasapatan. Ang brooder nga may kadakuon nga medium ang may yara takos nga duha ka tapak (2 feet) x tatlo ka tapak (3 feet) x isa ka tapak (1 foot) ang mahimo masudlan sang 20 tubtob 30 ka mga piso nga naga edad sang isa ka adlaw tubtob tatlo kag apat ka semana.

PAG-ATIPAN SANG MGA PISO

1.

2.

3.

4.

5.

Maggamitsangisakawatsangordinaryongabombelyaukonsugaagudmaghatagsanginitsamgapiso.

Siguraduhonangbastantengatubigkagbubodngamadalimakitakagmakadtuansangmgapiso.Masmaayo para sa mga piso nga makatuka kag maka-inom gilayon sang tubig sa pag-abot nila sa brooder.

Maggamitsangdaanngadyaryobilangsalogukonhapinparasailaitikagna-uyangngamgapagkaonsamtang sila naga edad sang tatlo tubtob lima ka adlaw.

Pagkatapos ang tatlo ukon lima ka adlaw, indi na kinahanglan ang hapin sa salog sang brooder. Sabaylo, maggamit sang ginpihak nga kawayan ukon tuluk-an nga nahuman sa kahoy, plastic ukon GI sheet.

Bakunahanangmgapisobatoksapestehumalinsaedadngapitotubtobsiyamkaadlaw.Magpakig-angot sa beterinaryo ukon lokal nga teknisyan sa insakto nga pamaagi sang pagbakuna.

Ang masunod amo ang mga panugyan sa pag-atipan sang mga piso.

EHEMPLO SANG BROODER

Obserbahan ang pagginawi sang mga piso bangod ini ang maayo nga indikasyon sang temperatura sa sulod sang brooder.

Tama ka InitAng mga piso nagapalayo sa bombelya

Tama ka TugnawAng mga piso nagatipon masyado ka lapit sa bombelya

Husto nga temperatura sang brooderNagakaigo nga init kag tugnaw sa sulod sang brooder

Ang mga piso ang nakadistribwer sang maayo sasulod sang brooder.

PAG-ATIPAN SANG HAMTONG NGA BISAYANGA MANOK

KULUNGAN

Pagkatapos sang isa ka bulan sa brooder house, ang mga piso ang mahimo na nga isaylo sa mas masangkad nga lugar ukon hardening stage. Ang kulungan nga may kadakuon nga isa ka tapak sa tagsa ka piso ang mahimo magamit tubtob nga ini ang maga edad sang duha kag tunga ka bulan. Ang ini nga proseso ang nagahanda sa mga piso nga makaadoptar kag mangin mabaskog antes sila buy-an sa talamnan. Sila mahimo nga padakuon sa sulod sang duha tubtob lima ka bulan. Ang ila lalagawan kinahanglan may ara mga hilamon, legumbre agud magpahaganhagan ang gasto sa bubod kag mapasiguro ang ila ikaayong lawas.

Ang pagbakuna batok sa peste (Avian Pest/Newcastle Diseases) sa edad nga 28-30 ka adlaw kag sa tagsa kaapatkabulanangkinahanglanhimuon.Magpakig-angotsabeterinaryoukonteknisyanparasahustonga pagbakuna.

Ang bisaya nga manok kinahanglan nga tagaan sang nagakaigo nga kulungan kun sa diin sila mahimo makapahuway sa tion sang kagab-ihon, may pasilungan kun tag-ululan kag mapangitlogan sang ila mga itlog. Hatagan sang nagakaigo nga tipo sang kulungan para sa mga ginpadalagku kag ginapabuto nga mga manok nga may kalapadon nga isa tubtob duha ka metro kwadrado sa tagsa ka manok. Simpunon ang mga manok nga may parehas sang edad sa isa ka kulungan para malikawan ang pagsampukanay kag pagduging sang mga masakit.

Agud mapadamo ang pagpangitlog sang mga munga, ibutang sila sa separado nga kulungan para may yara mga pugaran kag lalagwan. Kinahanglan man nga tagaan sila sang pagkaon para sa mga layer (layer ration) kaupod sang lokal nga pagkaon parehas sang upa, labhang, kopras kag mais.

PAGPAKAON

PAGHATAG SANG NAGAKAIGO NGA PAGTAMODSA IKAAYONG LAWAS ANG MANOK

Ang bisaya nga manok mahimo man nga tagaan sang kinaandan nga bubod parehas sang cracked ngamais,labhang,upa,kopras,binlod,upasangmaiskagibanpa.Mahimomanmapakaonsailaangmga nabilin nga pagkaon sa kusina kasubong sang bahaw, tinapay, ugasip ukon sepal, kag iban pa. Ginarekomenda man nga tagaan sang commercial nga pagkaon ang mga piso humalin sa ila pagbuto tubtob nga sila ang mga maga edad sang isa ka bulan.

Kun ang mga piso ang maga edad na sing isa kag tunga ka bulan, mahimo na nga maamat-amat simponan ang bubod sini. Ang kadamuon sang komersyal nga bubod ang mahimo mabuhinan apang dugangan naman ang kadamuon sang kinaandan nga bubod. Tudluan ukon anaron ang mga piso nga magpangakig ukon mangita sang mga duna nga pagkaon sa palibot.

Ang bisaya nga manok ang mahimo buburan man sang ginsimpon nga pagkaon sa panimalay kun sa diin may ara 50% upa, 20% mais, 30% kopras. Pwede man maghimo sang feed concentrate nga may ara pormulasyon nga 75% ginsimpon nga natural nga pagkaon kag 25% komersyal nga pagkaon. Siguraduhon nga ang buburan ukon ginsudlan sang bubod ang nabutangan sang 1/3 sa iya kapasidad agud malikawan ang pag-usik sini.

Ang masunod amo ang mga pagsulundan agud malikawan ang mga masakit sa bisaya nga manok.

Siguraduhon ang katinlo sang kulungan, tuluk-an ilimnan kag iba pa nga mga kagamitan antes ini ang gamiton sa panong.Tagaan ang mga manok sang bastante kag balanse nga bubod agud mapataas ang ila resistensya sa mga masakit.Magbakunabatoksaaratay(avian pest) kag kalungo (avian pox).

PAGBULONG SANG MASAMI NGA MASAKIT SANGBISAYA NGA MANOK

Sakit sa respiratory Kulungon ang mga may sakit ukon naga sip-on nga manok sa sulod sang isakasemana.Magbutangsangnagakaigongabulongsailimnan.Indipagpa-imnon ang manok sa sulod sang duha tubtob tatlo ka oras antes sila tagaan sang tubig nga may bulong.

Fowl Fox Magbutang sang tincture of iodine ukon agua oxinada sa mga pilas adlaw-adlaw. Tagaan ang mga manok sang tubig nga may bulong. Bakunahan ang mga manok batok sa fowl pox sa edad nga duha ka bulan.

Avian pests (Newcastle)Diseases)

Kinahanglan nga mabakunahan ang mga manok batok sa aratay (Newcastle diseases) sa edad nga isa ka semana ukon pito tubtob napulo kaadlawangedad.Mahimomagbakunaliwatsaedadnga28tubtob30ka adlaw. Agud maprotektahan batok sa aratay. Ginpatihan nga ang ini nga masakit ang maka-ubos patay sang tanan nga panong sang bisaya nga manok.

Gilayon nga siparahon ang mga may sakit nga manok sa mga wala sing sakit kag ibutang sa nagakaigo nga kulungan. Ang manok nga may sakit kag napatay ang gilayon nga ilubong ukon sunugon para indi maglapta ang sakit.

Magkonsultasabeterinaryoukonteknisyankunmakakitaukonmakaobserbarsangindikinaandannga kondisyon sa ikaayong lawas sang mga manok.

Para sa dugang nga inpormasyon, mahimo magpakigangot sa kay

Rene C. Santiago, DVMCenter Chief IV

Bureau of Animal IndustryNational Swine and Poultry Research

And Development CenterBrgy. Lagalag Tiaong, Quezon

(042) 585-7727

Reprinted by:

DEPARTMENT OF AGRICULTURERegionalFieldofficeNo.6

Iloilo City

Regional Agriculture and Fisheries Information Section(RAFIS 6)

and in cooperation with theGender and Development Program

(GAD)

February 2016