Department of Agriculture

AGRICULTURAL TRAINING INSTITUTE

Region 6

ASU Compound, Banga, Aklan

Phone: 63-36-267-6785

Fax: 63-36-267-6786; 63-36267-5951

E-mail: ati_aklan@yahoo.com

Website: www.ati.da.gov.ph/rtc6

Marso 2011

Department of Agriculture

AGRICULTURAL TRAINING INSTITUTE

Region 6

NATUR

AL NG

A PAG

PANGU

MA

Paghimo kag Paggamit

sang Nagakasari-sari nga

Organiko nga mga Timplada

Natural nga Pagpanguma

1

Tungod sa padayon nga pagsaka sang presyo sang kemikal nga gina-usar

sa pagpanguma, kinahanglan na gid mangita sang mga alternatibo nga

pamaagi agud maghagan-hagan ang gastos sa produksyon. Luwas sini, naob-

serbahan naton nga ang paggamit sang inorganiko nga abono kag kemikal nga

pestisidyo, nagapalain pa gid sa kondisyon sang duta kag sang palibot sa

kadugayon.

Sadtong 1935, ginpalapnag sang Hapones nga si Mokichi Okada ang ideya

nga makasiguro kita sang kadalag-on sang tawo kag iban pa nga may kabuhi

nga butang kon aton maamligan ang aton palibot paagi sa pagsunod sa natural

nga proseso kag pag- hatag sang nagakadapat nga respeto sa duta.

Parehas nga pilosopiya ang nagtulod sa Hapones man nga si Masanobu

Fukuoka (One Straw Revolution,1978) nga magpa-nguma nga wala naga kulti-

bar (zero tillage) kag wala nagagamit sang bisan ano nga kemikal sa pag-

abono, paghilamon, kag pagtapna sang.peste. Importante diri ang papel sang

magagmay nga organism o mikroorganismo sa pagpatambok sang duta amo

man sa ika-ayong lawas sang tawo.

Sang dekada ‘80, nangin bantog ang paggamit sang Effective Microorgan-

ism o EM nga resulta sang pagpanalawsaw ni Dr. Teruo Higa sang Unibersidad

sang Ryukyus sa Okinawa, Japan. Ang EM isa ka kombinasyon sang nagaka-

sari-sari nga abyan nga mikro-organismo nga ginhimo sa laboratoryo. Ginadala

ini sa kaumahan agud magdamo ang mikroorganismo nga nagabulig sa pag-

paayo sang kondisyon sang duta o talamnan, pagpatubo sang tanom ukon sa

pagtatap sang kasapatan kag iban pa nga gamit nga makaayo sa aton palibot.

Ang EM isa lang ka sistema sang natural nga pagpanguma kag nagakaangay

nga gamiton upod ang sang iban pa nga maayo nga pagdumala sang produk-

syon.

References:

14

Cho Han Kyu.2003. Natural Farming. Janong Natural Farming Institute,Korea 210 pages.

A Manual on NFTS, Issue 1 Vol 1, May 2002. TACDRUP Matina, Davao City, 18 pages.

Korean Natural Farming Indigenous Microorganisms IMO @

http:rooftopecology.wordpress.com/2009/10/19/korean-natural-farming-indigenous-microorganisms-imo/

NATURE FARMING MANUAL@ http://www.reap-canada.com/online_library/IntDev/id_bokashi/Bokashi%

20Nature%20Farming%20Manual%20(2006).pdf

Zamora, O.B. 2009. Likas-kaya at Organikong Pagsasaka. PRRM and UPLB-College of

Agriculture, Mind-Builders Publishing House, Quezon City 197 pages.

Acknowledgment

MS. GENES ESTIALBO, AT of LGU-DAO and Resource Person on NFTS Concoctions,

SOA-Palayamanan:Organic Vegetable Production

MR. EDUARDO NAVARRA, Professor of CAPSU and Resource Person on NFTS Concoc-

tions, SOA-Palayamanan:Organic Vegetable Production

MR. WILFREDO CORCINO, MS of FITS-Dao, NFTS

Lactic Acid Bacteria Serum (LABS)

13

1. Ibutang ang hinugas sang bugas sa kolon o balde . Siguraduhon nga 50 porsyento lang sang

sulodlan ang maokupar sini.

2. butang ang sulodlan sa isa ka mabugnaw kag mahandong nga lugar.

3.Pateneron sa sulod sang 7 ka adlaw.

4. Salaon ang tubi, sukaton kag ibutang sa garapon.

5. Dugangan sang preska nga gatas napulo ang kadamuon sa ginsukat nga tubi.

6. Takpan sang malimpyo nga papel kag higtan sang pisi. Pamagaon sa sulod sang 5– 7 ka ad-

law. Magalutaw ang daw sa keso nga materyal

7. Salaon ang dulaw nga tubi (serum) kag butangan sang muscovado agud indi magban-os.

Paggamit

Haluon ang 2 ka kutsara sang LABS sa 1 ka litro nga tubi kag ispray sa tanum.

Mga Materyales

Primero nga hinugas sang bugas

1 ka kolon o plastic nga balde

Sceen o pangsala

Measuring cup

Gatas nga preska

Muscovado

Ang Lactic Acid Bacteria (LAB) isa ka klase sang mikroorganismo nga mabuhi may ara man o

wala sang oxygen (anaerobic) kag bisan tama kainit ang temperature. Ginahimo sang LAB ang

mga mineral sa duta nga mangin simple nga material agud madali masuyop sang tanom.

Mga Benepisyo

Nagapadasig sa pagtubo sang tanum

Nagabulig sa pagbato sa mga masakit kag ang tanom makabato man sa sobra nga ulan

nga wala nagkalu-o.

Nagatapna sa pagtubo kag pagdamo sang indi maayo nga mga bacteria

Paghimo

2

Ang Indigeneous Microorganisms o IMO una nga ginsaysay sang Koreano

nga si Cho Han Kyu sa iya libro nga Natural Farming sadtong 1994. Nagapati si

Cho nga ang dapat gamiton kag padamuon nga mikroorganismo amo ang makit

-an na sa aton mismo nga palibot. Ini tungod ang duna o indigenenous nga

mikroorganismo nagakaangay na, mabakod kag makabato sa bisan ano man

nga pagbag-o sang temperatura kag iban pa nga kondisyon sa sina nga lugar.

Mga Benepisyo sang IMO

Upod sa ginatawag nga IMO ang mga abyan nga amag o agup-op, libadura

yeast kag bakterya. Ang mga ini maayo sa tanom kag duta. Nagabulig man ini

nga mapadasig ang pagpadunot sang organiko nga materyal sang duta.

Agud mataas ang kalidad sang IMO nga ginahimo, mas maasyo nga

magkolekta sang mikroorganismo sa lugar nga matambok ang duta. Isa ka

indikasyon sini kon madamo sang ipot sang lago parehas sang lugar nga

malapit sa kabutongan. Isa ka klase nga mikroorganismo nga makolekta sa sini

nga pamaagi amo ang lactic acid bakterya o lacto bacilli. Gina-usar ini sa

paghimo sang compost agud mapadasig ang pagdunot sang organiko nga

material kag makuha ang baho nga resulta sang pagdunot. Ginagamit ini sa

tanom kag duta sa pagpadasig sang pagdunot sang organiko nga material agud

ma-usar nga daan sang tanom ang mga sustansiya.

Sa paghimo sang IMO, nagagamit sang proseso sang pagpamaga

(fermentation) agud makabulig sa pagpadamo sang mikroorganismo.

Indigenous Microorganisms (IMO)

Paghimo

3

1. Ibutang ang kan-on sa kahon o kawayan

nga pasok.

2. Takpan ang kahon sang manila paper o

malimpyo nga papel (wala sing sulat) kag higtan sang pisi.

3. Putson ang kahon sang plastic agud indi

mabasa sang ulan o sudlan sang mga in-sekto.

4. Ibutang ang kahon sa makahoy nga lugar

o sa idalom sang kawayan/butong. Pwede man nga tabunan sang dahon sang kawayan/butong o bunot sang niyog.

5. Pagkaligad sang 3-5 ka adlaw, tan-awon kon puno sang maputi nga daw sa bulak nga amag o

agup-op ang kan-on. Kon may nagtubo nga mga maitom nga agup-op, indi na ini paggami-ton.

Mga Materyales

1 ka kilo nga kan-on

1 ka kahon nga tapi o pasok nga butong o kawayan

nga abri sa punta

Malimpyo nga papel (wala sulat)

Pisi

Plastic nga pangputos

Dahon sang kawayan o bunot sang ni-

yog

1 ka bulutangan

1 ka kilo nga muscovado o molasses

Indigenous Microorganisms (IMO)

1 2

3

4

5

12

1/2 kilo muscovado

2 ka beer (dako nga botelya / Mucho)

2 ka gin (dako nga botelya)

Mga Materyales

1ka kilo nga luy-a o bawang

Malimpyo nga kutsilyo

1 ka bulutangan nga plastic o kolon

1. Tuktukon ang luy-a o bawang sang malimpyo nga kutsilyo.

2. Isulod sa bulutangan. Dugangan sang beer hasta sa tersya parte

sang suludlan. Pateneron sa sulod sang 12 ka oras.

3. Idugang ang muscovado. Pateneron sa sulod sang 4—5 ka ad-

law.

4. Dugangan sang gin hasta sa liog sang suludlan. Pateneron sa

sulod sang 10 ka adlaw.

5. Magkuha sang juice parehas sa kadamuon sang gindugang nga

gin.

Tandaan: Pwede magdugang sang gin sa ginpaferment nga luy-a o bawang

kag magkuha sang OHN sa lima ka beses. Agud maisog gihapon ang tim-

plada, dugangan sang gindunot nga sili, panyawan kag neem sa ika -apat kag

ika- lima nga paghimo sang OHN. Pwede itago ang OHN sa sulod sang 6 ka

bulan hasta 1 ka tuig

Paggamit

Ihalo ang 2 ka kutsara nga OHN sa 1 ka litro nga tubi.

Isamo sa IMO kag FPJ nga timplada kon magspray sa dahon sang tanum kag sa duta kada

semana.

Oriental Herbal Nutrient (OHN))

Mga Benepisyo

Ang OHN isa ka organiko nga pestisidyo kag fungicide. Dapat hangayan ang paggamit sini kay

basi bisan ang mga abyan nga mga insekto mapatay man.

Paghimo

11

1. Haluon ang muscovado, tubi kag langgaw sa isa ka bulutangan.

2. Obrahan sang 2 ka daw bintana nga butas ang kilid sang botelya . Mga

duha ka pulgada kwadrado ang kadakuon sang mga butas .

3. Sudlan ang mga botelya sang dyutay nga tinimpla. Siguraduhon nga indi

maglapaw sa butas ang tinimpla.

Paggamit

Isab-it ang mga botelya sa pala-pala sang tanum.

Para sa 1 ka ektarya nga talamnan, magsab-it sang 100 nga botelya sa

distansiya nga 10m x 10m.

Materyales

1 ka litro nga langgaw halin sa lubi (wala kolor)

1 ka kilo nga muscovado

4 ka litro nga tubi

Mga botelya nga plastic

Insect Attractant

Mga Benepisyo

Ini isa ka organiko nga pamaagi sa pagtapna sang mga insekto parehas sang langaw-langaw

nga makahalalit sa aton tanum.

Paghimo

4

6. Ibutang ang may agup-op nga kan-on sa isa ka suludlan kag ha-

luan sang muscovado o molasses. 7. Takpan ang bulutangan sang papel. Ibutang sa isa ka malamig

kag mahandong nga lugar sa sulod sang 7 –10 ka adlaw.

8. Kolektahon ang daw sa lunang nga tubi paagi sa pagsala kag pagbutang sa mga plastic nga

botelya. Buhuan sang gamay ang takup sang mga botelya agud indi ini maglupok sa taguan. Pwede na gamiton ang IMO.

Pagpadamo : Effective Microorganism Adulterated Solution (EMAS) Haluon sa isa ka plastic nga suludlan ang 1 ka litro nga IMO, 1 ka litro nga molasses o 1 ka kilo nga muscovado, kag 28 ka litro nga malimpyo nga tubi (wala chlorine). Takpan sang malimpyo nga papel. Ibutang sa isa ka mahandong kag mabugnaw nga lugar. Pateneron sa sulod sang 3 ka adlaw.

Paggamit Bilang foliar fertilizer: Haluon ang 2 ka kutsara sang IMO sa 10 ka litro sang tubig. Kon EMAS . 1 ka litro sang

EMAS sa kada 1 ka litro man nga tubi (1:1). I-spray ang misklada sa dahon sang tanom o sa duta kada aga (4:00—6:00 AM) o sa hapon

(tapos 5 PM ) kon san-o aktibo ang mga mikroorganismo. Gamiton ang IMO kada 7-10 ka adlaw sa bag-o nga tanum nga binhi sang palay, mais, uluta-

non, kag puno nga prutas. Kon may makit-an nga maputi na material sa duta, ini isa ka indikasyon nga nagadamo ang

mikroorganismo sa duta. Bilang disinfectant o panglimpyo I-spray ang tinimpla nga IMO (2 ka kutsara sa 1 ka litro nga tubi) o EMAS (1 ka litro nga

EMAS sa 50 ka litro nga tubi) sa tangkal sang sapat, basurahan, o bisan ano pa nga lugar sang balay o uma agud ini matinluan kag makuha ang baho.

Indigenous Microorganisms (IMO)

6

7 8

5

Sa isa ka sentimetro kwadrado (cm2) sang dahon may ara nga 100,000 hasta 150,000 ka

mikroorganismo nga ang kadamuan amo ang lactic acid bacteria kag yeast (Cho’s Natural

Farming, 2003). Ang FPJ amo ang ginpamaga nga tanum kon sa diin ginagamit ang muscovado

agud masuyop ang sustansiya sang tanom. Gani ang FPJ isa ka timplada nga puno sang mga

bacteria nga makapabakod sa tanom kag kasapatan.

Mga Benepisyo

Makapaayo sa pagtubo o pagdako sang tanom

Nagabulig sa pagmentenar sang kabakod sang tanom kapin pa sa pagbato sa mga

masakit kag peste

Makahatag enerhiya sa kasapatan kag tawo man

Fermented Plant Juice (FPJ)

Mga Materyales

1 ka kilo nga dahon sang kangkong o talbos sang

kamote / ubod sang saging/ tambo

Malimpyo nga kutsilyo

1 ka kolon o plastic nga balde

1 ka kilo nga muscovado o molasses

Malimpyo nga papel (wala sulat)

Bato/mabug-at nga butang nga pangpit-ag

Pisi

Malimpyo nga tela nga pangsala

Botelya nga may takop

Paghimo

1. Magkolekta sang napilian nga tanum antes maggwa ang adlaw agud damo pa nga enerhiya

ang makuha sa tanum.

Magpili sang 1 lang ka klase sang tanum.

Magkuha lang sang parte nga malimpo kag wala higko o lapok.

Indi paghugasan ang tanum nga gamiton.

2. Hiwaon sing mahangay ang nakolekta nga mga dahon o ubod. Kon

ang gin-usar ubod sang saging kag tambo, kinanglan manipis ang

paghiwa. Kon kangkong kag talbos sang kamote, hiwaon sa 2-3 ka

pulgada ang laba.

10

Paghimo

Mga Materyales

1 ka kilo nga tul-an sang baka, baboy o kon manok o kutiba sang itlog

2.5 ka gallon sng langgaw halin sa lubi (wala kolor)

Bulutangan nga plastic

1. Kon tul-an ang gamiton, pabukalan agud maseparar ang unod. Pabahawon ang mga tul-an.

Ihawon ang mga tul-an hasta mangin daw sa uling ang kolor. Kon kutiba sang itlog ang gamiton,

isanlag ini.

2. Ihalin sa isa ka suludlan kag butangan sang langgaw.

3. Takpan kag pateneron sa sulod sang 20 diyas.

4. Salaon kag ibutang sa botelya nga plastic.

Paggamit

Ihalo ang 2 ka kutsara sa 10 ka litro nga tubi. I-spray sa tanom sa pag.sugod sang pagpamulak.

Calcium Phosphate

Calcium Carbonate

1. Isanlag o ihawon ang kutiba sang kohol hasta pwede na ini mapusa sang kamot.

2. Pulpugon agud nga mangin pulbos.

3. Ibutang ang 400 gramos nga ginpulbos nga kutiba sa botelya sang tuba kag pamagaon sa

sulod sang 1 ka bulan.

4. Salaon kag gamiton

Paggamit

Ihalo ang 1 ka kutsara sa 1 ka litro nga tubi. I-spray sa tanom sa pag.sugod sang pagpamulak.

Pwede man i-spray sa duta, 1 ka litro kada ektarya.

Paghimo

Mga Materyales

Kutiba sang kohol 1 ka gallon sang tuba

Bulutangan nga plastic

9

Kohol Amino Acid (KAA)

Mga Benepisyo

Tungod mataas ang protina (12%) sang kohol, pwede ini mahimo nga pampatambok sang duta.

Parehas sang FAA, ang KAA madamo sing nitroheno kag amino acids. Ang pagkolekta sang

kohol sa uyapad makabulig pa sa pagtapna sang halit sa palay.

Paghimo

Mga Materyales

Mga Kohol Nagabukal nga tubi

Kolon o Bulutangan nga plastic IMO (1 ka kutsara/1 ka litro sang tubi)

1 ka kilo nga muscovado o 1/2 ka kilo sang molasses nga ginhalo sa 1/2 ka litro sang tubi

Papel nga malimpyo

1. Ibabad ang mga kohol sa nagabukal nga tubi sa sulod sang 1 –2 ka

minute. Ini para madali makuha ang unod. Indi paglutuon kay makadto gid

lang sa tubi ang protina.

2. Kuhaon ang unod gamit ang matalas nga kutsilyo.

3. Ihalo ang 1 ka kilo nga unod sa IMO kag muscovado o molasses. Ibu-

tang sa kolon o plastic nga bulutangan.

4. Takpan kag pateneron sa sulod sang 7—10 diyas. Siguraduhon nga haluon ini isa ka beses

kada adlaw.

5. Salaon kag ibutang sa botelya.

Paggamit

Ihalo ang 1 ka kutsara nga KAA sa 1 ka litro nga tubi.

Ibunyag sa duta kag tanom.

Ang kutiba sang kohol himo sa calcium carbonate gani ini maayo nga kuhaan

sang calcium kag iban pa nga micronutrients. Parehas sang apog, ang timplada nga

halin sa kutiba sang kohol makabulig sa pagpaayo sang maaslum nga duta.

Ang calcium kinahanglanon agud mangin manami ang pagbulak kag pagbunga sang

tanom. Ini makuha man sa mga timplada halin sa tul-an sang baka, baboy, manok

ukon sa kutiba sang itlog.

6

3. Ibutang sa isa ka suludlan. Siguraduhon nga hasta 2 sa tatlo ka

parte lang sang bulutangan ang mapuno.

4. Haluan sang muscovado o molasses.

5. Pit-agan sang bato o bisan ano nga mabug-at nga butang agud

manaog ang mga hiniwa nga tanom.

6. Pagkaligad sang 1 ka adlaw, kuhaon ang bato. Takpan sang malimpyo nga papel kag higtan.

7. Ibutang sa isa ka malamig kag mahandung nga lugar. Itungtong

ang suludlan sa isa ka palanggana nga may tubig agud indi pagsuba-

yan. Para makalikaw sa ilaga, tungtungan man sang bato o mabug-at

nga bagay.

8. Pateneron sa sulod sang 7—10 ka adlaw.

9. Salaon ang juice gamit ang malimpyo nga tela.

10. Ibutang sa botelya. Butasan ang takup

sang botelya antes gamiton agud malikawan ang paglupok sini.

Paggamit Haluon ang 2 ka kutsara sang FPJ sa 10 ka litro sang tubig. I-spray ang timplada sa dahon sang tanom o sa duta kada aga

(4:00—6:00 AM) o sa hapon (tapos 5 PM ) kon san-o aktibo ang mga mikroorganismo.

Gamiton ang juice sa sulod sang 2—3 ka adlaw . Pwede gihapon magamit ang juice sa sulod sang 45 ka adlaw pero untatan ang paggamit kon magbaho na ini.

Fermented Plant Juice (FPJ)

7

1 ka kilo nga muscovado o molasses

Malimpyo nga manila paper

Pisi

Malimpyo nga tela

Botelya

Mga Materyales

1 ka kilo nga luto nga prutas (saging manga,

kapaya, avocado o kalabasa)

1 ka kolon /plastic nga bulutangan

Malimpyo nga kutsilyo

1. Panitan ang prutas kag kuhaon ang liso.

2. Tuktukon sang kutsilyo.

3. Ibutang sa kolon/plastic nga bulutangan kag laktan sang muscovado.

4. Takpan sang papel kag higtan sang pisi.

5. Ibutang sa isa ka malamig kag mahandung nga lugar.

6. Pateneron hasta sa 7 ka adlaw.

7. Salaon ang juice sang malimpyo nga tela.

8. Ibutang sa malimpyo nga botelya.

Paggamit

Haluon ang 2 ka kutsara sang FFJ sa 10 ka litro sang tubig. I-spray ang timplada sa dahon sang tanom o sa duta kada aga

(4:00—6:00 AM) o sa hapon (tapos 5 PM ) kon san-o aktibo ang mga mikroorganismo.

Gamiton ang FFJ kada 7-10 ka adlaw kon nagasugod na pamulak ang tanom hasta 1 ka semana antes pwede na mapupo ang mga bunga sini. Kon sa palay, halin sang hasta 1 ka semana antes patubas. Kon mais, halin sa paggwa sang tassel hasta 1 ka semana antes magpatubas.

Mga Benepisyo

Makapadasig sa pagdako sang tanum

Makapatam-is sa prutas sang tanom tungod madamo ini sang potassium

Nagabulig sa pagpatambok sang duta

Nagabulig sa pagmentenar sang kabakod kag pagbato sang tahom sa peste

Paghimo

Fermented Fruit Juice (FFJ)

8

Mga Materyales

Bakog, tinae, hasang, panit sang isda /bao/ kohol

Plastic nga bulutangan

Muscovado o molasses

1. Ibutang ang bakog, tinae, hasang, panit sang isda o bao sa isa ka bulutangan nga plastic.

2. Dugangan sang parehas man kadamo nga muscovado kag takpan.

3. Ibutang sa isa ka mabugnaw kag mahandong nga lugar sa sulod sang napulo (10) ka adlaw.

4. Salaon agud makuha ang juice.

Paggamit

Haluon ang 2 ka kutsara sang FFA sa 10 ka litro sang tubig. I-spray sa tanum, duta o Kompost.

Fish Amino Acid (FAA)

Mga Benepisyo

Ang Fish Amino Acid may ara sing madamo nga nitroheno nga kinhanglanon sang tanum sa

maayo nga pagtubo.

Paghimo