P. Cornelio Tacito · Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis res florentibus ipsis ob metum falsae,...

1

P. Cornelio Tacito - Annales

P. Cornelio Tacito

Annalesa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

2

Senecio: Classici Latini e Greci

Classici Latini e Greci

[email protected]

Napoli, 2009

La manipolazione e/o la riproduzione (totale o parziale) e/o la diffusionetelematica di quest’opera sono consentite a singoli o comunque asoggettinon costituiti come imprese di carattere editoriale,cinematografico o radio-televisivo.

3


P. Cornelio Tacito

Annalesa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

4


5


Liber I

[1] Urbem Romam a principio reges habuere; libertatem et consulatumL. Brutus instituit. dictaturae ad tempus sumebantur; nequedecemviralis potestas ultra biennium, neque tribunorum militumconsulare ius diu valuit. non Cinnae, non Sullae longa dominatio; etPompei Crassique potentia cito in Caesarem, Lepidi atque Antoniiarma in Augustum cessere, qui cuncta discordiis civilibus fessa nomi-ne principis sub imperium accepit. sed veteris populi Romani pro-spera vel adversa claris scriptoribus memorata sunt; temporibusqueAugusti dicendis non defuere decora ingenia, donec gliscenteadulatione deterrerentur. Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis resflorentibus ipsis ob metum falsae, postquam occiderant, recentibusodiis compositae sunt. inde consilium mihi pauca de Augusto etextrema tradere, mox Tiberii principatum et cetera, sine ira et studio,quorum causas procul habeo.[2] Postquam Bruto et Cassio caesis nulla iam publica arma, Pompeiusapud Siciliam oppressus exutoque Lepido, interfecto Antonio neIulianis quidem partibus nisi Caesar dux reliquus, posito triumvirinomine consulem se ferens et ad tuendam plebem tribunicio iurecontentum, ubi militem donis, populum annona, cunctos dulcedineotii pellexit, insurgere paulatim, munia senatus magistratuum legumin se trahere, nullo adversante, cum ferocissimi per acies autproscriptione cecidissent, ceteri nobilium, quanto quis servitiopromptior, opibus et honoribus extollerentur ac novis ex rebus auctituta et praesentia quam vetera et periculosa mallent. neque provinciaeillum rerum statum abnuebant, suspecto senatus populique imperioob certamina potentium et avaritiam magistratuum, invalido legumauxilio quae vi ambitu postremo pecunia turbabantur.

6


[3] Ceterum Augustus subsidia dominationi Claudium Marcellumsororis filium admodum adulescentem pontificatu et curuli aedilitate,M. Agrippam ignobilem loco, bonum militia et victoriae socium,geminatis consulatibus extulit, mox defuncto Marcello generumsumpsit; Tiberium Neronem et Claudium Drusum privignosimperatoriis nominibus auxit, integra etiam tum domo sua. namgenitos Agrippa Gaium ac Lucium in familiam Caesarum induxerat,necdum posita puerili praetexta principes iuventutis appellari, destinariconsules specie recusantis flagrantissime cupiverat. ut Agrippa vitaconcessit, Lucium Caesarem euntem ad Hispaniensis exercitus, Gaiumremeantem Armenia et vulnere invalidum mors fato propera vel novercaeLiviae dolus abstulit, Drusoque pridem extincto Nero solus e privigniserat, illuc cuncta vergere: filius, collega imperii, consors tribuniciaepotestatis adsumitur omnisque per exercitus ostentatur, non obscuris,ut antea, matris artibus, sed palam hortatu. nam senem Augustumdevinxerat adeo, uti nepotem unicum Agrippam Postumum, ininsulam Planasiam proiecerit, rudem sane bonarum artium et roborecorporis stolide ferocem, nullius tamen flagitii conpertum. at herculeGermanicum Druso ortum octo apud Rhenum legionibus inposuitadscirique per adoptionem a Tiberio iussit, quamquam esset in domoTiberii filius iuvenis, sed quo pluribus munimentis insisteret. bellumea tempestate nullum nisi adversus Germanos supererat, abolendaemagis infamiae ob amissum cum Quintilio Varo exercitum quamcupidine proferendi imperii aut dignum ob praemium. domi restranquillae, eadem magistratuum vocabula; iuniores post Actiacamvictoriam, etiam senes plerique inter bella civium nati: quotus quisquereliquus qui rem publicam vidisset?[4] Igitur verso civitatis statu nihil usquam prisci et integri moris:omnes exuta aequalitate iussa principis aspectare, nulla in praesensformidine, dum Augustus aetate validus seque et domum in pacemsustentavit. postquam provecta iam senectus aegro et corporefatigabatur, aderatque finis et spes novae, pauci bona libertatis in cassumdisserere, plures bellum pavescere, alii cupere. pars multo maximainminentis dominos variis rumoribus differebant: trucem Agrippamet ignominia accensum non aetate neque rerum experientia tantaemoli parem, Tiberium Neronem maturum annis, spectatum bello, setvetere atque insita Claudiae familiae superbia, multaque indiciasaevitiae, quamquam premantur, erumpere. hunc et prima ab infantiaeductum in domo regnatrice; congestos iuveni consulatus, triumphos;ne iis quidem annis, quibus Rhodi specie secessus exul egerit, aliudquam iram et simulationem et secretas lubidines meditatum. accedere

7


matrem muliebri inpotentia: serviendum feminae duobusque insuperadulescentibus, qui rem publicam interim premant, quandoquedistrahant.[5] Haec atque talia agitantibus gravescere valetudo Augusti, et quidamscelus uxoris suspectabant. quippe rumor incesserat, paucos antemenses Augustum, electis consciis et comite uno Fabio Maximo,Planasiam vectum ad visendum Agrippam; multas illic utrimquelacrimas et signa caritatis spemque ex eo fore ut iuvenis penatibus aviredderetur: quod Maximum uxori Marciae aperuisse, illam Liviae.gnarum id Caesari; neque multo post extincto Maximo, dubium anquaesita morte, auditos in funere eius Marciae gemitus semet incusantis,quod causa exitii marito fuisset. utcumque se ea res habuit, vixdumingressus Illyricum Tiberius properis matris litteris accitur; neque satisconpertum est, spirantem adhuc Augustum apud urbem Nolam anexanimem reppererit. acribus namque custodiis domum et vias saepseratLivia, laetique interdum nuntii vulgabantur, donec provisis quaetempus monebat simul excessisse Augustum et rerum potiri Neronemfama eadem tulit.[6] Primum facinus novi principatus fuit Postumi Agrippae caedes,quem ignarum inerumumque quamvis firmatus animo centurio aegreconfecit. nihil de ea re Tiberius apud senatum disseruit: patris iussasimulabat, quibus praescripsisset tribuno custodiae adposito, necunctaretur Agrippam morte adficere, quandoque ipse supremum diemexplevisset. multa sine dubio saevaque Augustus de moribusadulescentis questus, ut exilium eius senatus consulto sancireturperfecerat: ceterum in nullius umquam suorum necem duravit, nequemortem nepoti pro securitate privigni inlatam credibile erat. propiusvero Tiberium ac Liviam, illum metu, hanc novercalibus odiis, suspectiet invisi iuvenis caedem festinavisse. nuntianti centurioni, ut mosmilitiae, factum esse quod imperasset, neque imperasse sese et rationemfacti reddendam apud senatum respondit. quod postquam SallustiusCrispus particeps secretorum (is ad tribunum miserat codicillos)comperit, metuens ne reus subderetur, iuxta periculoso ficta seu verapromeret, monuit Liviam ne arcana domus, ne consilia amicorum,ministeria militum vulgarentur, neve Tiberius vim principatus resolveretcunta ad senatum vocando: eam condicionem esse imperandi, ut nonaliter ratio constet quam si uni reddatur.[7] At Romae ruere in servitium consules, patres, eques. quanto quisinlustrior, tanto magis falsi ac festinantes, vultuque composito, ne laetiexcessu principis neu tristiores primordio, lacrimas gaudium, questusadulationem miscebant. Sex. Pompeius et Sex. Appuleius consules

8


primi in verba Tiberii Caesaris iuravere, apudque eos Seius Strabo etC. Turranius, ille praetoriarum cohortium praefectus, hic annonae;mox senatus milesque et populus. Nam Tiberius cuncta per consulesincipiebat, tamquam vetere re publica et ambiguus imperandi: needictum quidem, quo patres in curiam vocabat, nisi tribuniciaepotestatis praescriptione posuit sub Augusto acceptae. verba edictifuere pauca et sensu permodesto: de honoribus parentis consulturum,neque abscedere a corpore, idque unum ex publicis muneribus usur-pare. sed defuncto Augusto signum praetoriis cohortibus ut imperatordederat; excubiae, arma, cetera aulae; miles in forum, miles in curiamcomitabatur. litteras ad exercitus tamquam adepto principatu misit,nusquam cunctabundus nisi cum in senatu loqueretur. causapraecipua ex formidine, ne Germanicus, in cuius manu tot legiones,immensa sociorum auxilia, mirus apud populum favor, habereimperium quam exspectare mallet. dabat et famae, ut vocatus electusquepotius a re publica videretur quam per uxorium ambitum et seniliadoptione inrepsisse. postea cognitum est ad introspiciendas etiamprocerum voluntates inductam dubitationem: nam verba vultus incrimen detorquens recondebat.[8] Nihil primo senatus die agi passus [est] nisi de supremis Augusti,cuius testamentum inlatum per virgines Vestae Tiberium et Liviamheredes habuit. Livia in familiam Iuliam nomenque Augustumadumebatur; in spem secundam nepotes pronepotesque, tertio graduprimores civitatis scripserat, plerosque invisos sibi, sed iactantiagloriaque ad posteros. legata non ultra civilem modum, nisi quodopulo et plebi quadringentiens triciens quinquiens, praetoriarumcohortium militibus singula nummum milia, [urbanis quingenos],legionariis aut cohortibus civium Romanorum trecenos nummos viritimdedit. tum conultatum de honoribus; ex quis [qui] maxime insignesvisi, ut porta triumphali duceretur funus, Gallus Asinius, ut legumlatarum tituli, victarum ab eo gentium vocabula anteferentur, L.Arruntius censuere. addebat Messalla Valerius renovandum per annossacramentum in nomen Tiberii; interrogatusque a Tiberio num semandante eam sententiam prompsisset, sponte dixisse respondit, nequein iis quae ad rem publicam pertinerent consilio nisi suo usurum, velcum periculo offensionis: ea sola species adulandi supererat. conclamantpatres corpus ad rogum umeris senatorum ferendum. remisit Caesaradroganti moderatione, populumque edicto monuit ne, ut quondamnimiis studiis funus divi Iulii turbassent, ita Augustum in foro potiusquam in campo Martis, sede destinata, cremari vellent. die funerismilites velut praesidio stetere, multum inridentibus qui ipsi vierant

9


quique a parentibus acceperant diem illum crudi adhuc servitii etlibertatis inprospere repetitae, cum occisus dictator Caesar aliispessimum, aliis pulcherrimum facinus videretur: nunc senemprincipem, longa potentia, provisis etiam heredum in rem publicamopibus, auxilio scilicet militari tuendum, ut sepultura eius quieta foret.[9] Multus hinc ipso de Augusto sermo, plerisque vana mirantibus,quod idem dies accepti quondam imperii princeps et vitae supremus,quod Nolae in domo et cubiculo in quo pater eius Octavius vitamfinivisset. numerus etiam consulatuum celebrabatur, quo ValeriumCorvum et C. Marium simul aequaverat, continuata per septem ettriginta annos tribunicia potestas, nomen imperatoris semel atqueviciens partum aliaque honorum mutiplicata aut nova. at apudprudentes vita eius varie extollebatur arguebaturve. hi pietate ergaparentem et necessitudine rei publicae, in qua nullus tunc legibuslocus, ad arma civilia actum, quae neque parari possent neque haberiper bonas artes. multa Antonio, dum interfectores patris ulcisceretur,mula Lepido concessisse. postquam hic socordia senuerit, ille perlibidines pessum datus sit, non aliud discordantis patriae remediumfuisse quam [ut] ab uno regeretur. non regno tamen neque dictatura,sed principis nomine constitutam rem publicam; mari Oceano autamnibus longinquis saeptum imperium; legiones, provincias, classes,cuncta inter se conexa; ius apud cives, modestiam apud socios; urbemipsam magnificio ornatu; pauca admodum vi tractata quo ceteris quiesesset.[10] Dicebatur contra: pietatem erga parentem et tempora rei publicaeobtentui sumpta: ceterum cupidine dominandi concitos per largitionemveteranos, paratum ab adulescente privato exercitum, corruptas consulislegiones, simulatam Pompeianarum gratiam partium; mox ubi decre-to patrum fasces et ius praetoris invaserit, caesis Hirtio et Pansa, sivehostis illos, seu Pansam venenum vulneri adfusum, sui milites Hirtiumet machinator doli Caesar abstulerat, utriusque copias ocupavisse;extortum invito senatu consulatum, armaque quae in Antoniumacceperit contra rem publicam versa; proscriptionem civium, divisionesagrorum ne ipsis quidem qui fecere laudatas. sane Cassii et Brutorumexitus paternis inimicitiis datos, quamquam fas sit privata odia publicisutilitatibus remittere: sed Pompeium imagine pacis, sed Lepidumspecie amicitiae deceptos; post Antonium, Tarentino Brundisinoquefoedere et nuptiis sororis inlectum, subdolae adfinitatis poenas morteexsolvisse. pacem sine dubio post haec, verum cruentam: LollianasVarianasque clades, interfectos Romae Varrones, Egnatios, Iullos. necdomesticis abstinebatur: abducta Neroni uxor et consulti per

10


ludibrium pontifices an concepto necdum edito partu rite nuberet;Q. +Tedii+ et Vedii Pollionis luxus; postremo Livia gravis in rempublicam mater, gravis domui Caesarum noverca. nihil deorumhonoribus relictum, cum se templis et effigie numinum per flamineset sacerdotes coli vellet. ne Tiberium quidem caritate aut rei publicaecura successorem adscitum, sed quoniam adrogantiam saevitiamqueeius introspexerit, comparatione deterrima sibi gloriam quaesivisse.etenim Augustus paucis ante annis, cum Tiberio tribuniciampotestatem a patribus rursum postularet, quamquam honora orationequaedam de habitu cultuque et institutis eius iecerat, quae velutexcusando exprobraret. ceterum sepultura more perfecta templum etcaelestes religiones decernuntur.[11] Versae inde ad Tiberium preces. et ille varie diserebat demagnitudine imperii sua modestia. solam divi Augusti mentem tantaemolis capacem: se in partem curarum ab illo vocatum experiendodidicisse quam arduum, quam subiectum fortunae regendi cunctaonus. proinde in civitate tot inlustribus viris subnixa non ad unumomnia deferrent: plures facilius munia rei publicae sociatis laboribusexsecuturos. plus in oratione tali dignitatis quam fidei erat; Tiberioqueetiam in rebus quas non occuleret, seu natura sive adsuetudine, suspensasemper et obscura verba: tunc vero nitenti ut sensus suos penitusabderet, in incertum et ambiguum magis implicabantur. at patres,quibus unus metus si intellegere viderentur, in questus lacrimas votaeffundi; ad deos, ad effigiem Augusti, ad genua ipsius o manus ten-dere, cum proferri libellum recitarique iussit. opes publicaecontinebantur, quantum civium sociorumque in armis, quot classes,regna, provinciae, tributa aut vectigalia, et necessitates ac largitiones.quae cuncta sua manu perscripserat Augustus addideratque consiliumcoercendi intra terminos imperii, incertum metu an per invidiam.[12] Inter quae senatu ad infimas obtestationes procumbente, dixitforte Tiberius se ut non toti rei publicae parem, ita quaecumque parssibi mandaretur eius tutelam suscepturum. tum Asinius Gallus’ inter-rogo ‘ inquit, ‘Caesar, quam partem rei publicae mandari tibi velis.’perculsus inprovisa interrogatione paulum reticuit: dein collecto ani-mo respondit nequaquam decorum pudori suo legere aliquid aut evi-tare ex eo cui in universum excusari mallet. rursum Gallus (etenimvultu offensionem coniectaverat) non idcirco interrogatum ait, utdivideret quae separari nequirent sed ut sua confessione arguereturunum esse rei publicae corpus atque unius animo regendum. addiditlaudem de Augusto Tiberiumque ipsum victoriarum suarum quaequein toga per tot annos egregie fecisset admonuit. nec ideo iram eius

11


lenivit, pridem invisus, tamquam ducta in matrimonium Vipsania M.Agrippae filia, quae quondam Tiberii uxor filerat, plus quam civiliaagitaret Pollionisque Asinii patris foreciam retineret.[13] Post quae L. Arruntius haud multum discrepans a Galli orationeperinde offendit, quamquam Tiberio nulla vetus in Arruntium ira:sed divitem, promptum, artibus egregiis et pari fama publice,suspectabat. quippe Augustus supremis sermonibus cum tractaretquinam adipisci principem locum suffecturi abnuerent aut inparesvellent vel idem possent cuperentque, M’. Lepidum dixerat capacemsed aspernantem, Gallum Asinium avidum et minorem, L. Arruntiumnon indignum et si casus daretur ausurum. de prioribus consentitur,pro Arruntio quidam Cn. Pisonem tradidere; omnesque praeterLepidum variis mox criminibus struente Tiberio circumventi sunt.etiam Q. Haterius et Mamercus Scaurus suspicacem animumperstrinxere, Haterius cum dixis set ‘quo usque patieris, Caesar, nonadesse caput rei publicae?’ Scaurus quia dixerat spem esse ex eo noninritas fore senatus preces quod relationi consulum iure tribuniciaepotestatis non intercessisset. in Haterium statim invectus est; Scaurum,cui inplacabilius irascebatur, silentio tramisit. fessusque clamoreomnium, expostulatione singulorum flexit paulatim, non ut fateretursuscipi a se imperium, sed ut negare et rogari desineret. constatHaterium, cum deprecandi causa Palatium introisset ambulantisqueTiberii genua advolveretur, prope a militibus interfectum quia Tiberiuscasu an manibus eius inpeditus prociderat. neque tamen periculotalis viri mitigatus est, donec Haterius Augustam oraret eiusquecuratissimis precibus protegeretur.[14] Multa patrum et in Augustam adulatio. alii parentem, alii matrempatriae appellandam, plerique ut nomini Caesaris adscriberetur ‘Iuliaefilius’ censebant. ille moderandos feminarum honores dictitanseademque se temperantia usurum in iis quae sibi tribuerentur, ceterumanxius invidia et muliebre fastigium in deminutionem sui accipiensne lictorem quidem ei decerni passus est aramque adoptionis et aliahuiusce modi prohibuit. at Germanico Caesari pro consulare imperiumpetivit, missique legati qui deferrent, simul maestitiam eius ob excessumAugusti solarentur. quo minus idem pro Druso postularetur, ea causaquod designatus consul Drusus praesensque erat. candidatos praeturaeduodecim nominavit, numerum ab Augusto traditum; et hortantesenatu ut augeret, iure iurando obstrinxit se non excessurum.[15] Tum primum e campo comitia ad patres translata sunt: nam adeam diem, etsi potissima arbitrio principis, quaedam tamen studiistribuum fiebant. neque populus ademptum ius questus est nisi inani

12


rumore, et senatus largitionibus ac precibus sordidis exsolutus libenstenuit, moderante Tiberio ne plures quam quattuor candidatoscommendaret sine repulsa et ambitu designandos. inter quae tribuniplebei petivere ut proprio sumptu ederent ludos qui de nomine Augustifastis additi Augustales vocarentur. sed decreta pecunia ex aerario,utque per circum triumphali veste uterentur: curru vehi haudpermissum. mox celebratio annua ad praetorem translata cui intercivis et peregrinos iurisdictio evenisset.[16] Hic rerum urbanarum status erat, cum Pannonicas legiones seditioincessit, nullis novis causis nisi quod mutatus princeps licentiamturbarum et ex civili bello spem praemiorum ostendebat. castris aestivistres simul legiones habebantur, praesidente Iunio Blaeso, qui fineAugusti et initiis Tiberii auditis ob iustitium aut gaudium intermiseratsolita munia. eo principio lascivire miles, discordare, pessimi cuiusquesermonibus praebere auris, denique luxum et otium cupere,disciplinam et laborem aspernari. erat in castris Percennius quidam,dux olim theatralium operarum, dein gregarius miles, procax linguaet miscere coetus histrionali studio doctus. is imperitos animos etquaenam post Augustum militiae condicio ambigentis inpellerepaulatim nocturnis conloquiis aut flexo in vesperam die et dilapsismelioribus deterrimum quemque congregare.[17] Postremo promptis iam et aliis seditionis ministris velutcontionabundus interrogabat cur paucis centurionibus paucioribustribunis in modum servorum oboedirent. quando ausuros exposcereremedia, nisi novum et nutantem adhuc principem precibus vel armisadirent? satis per tot annos ignavia peccatum, quod tricena autquadragena stipendia senes et plerique truncato ex vulneribus corporetolerent. ne dimissis quidem finem esse militiae, sed apud vexillumtendentis alio vocabulo eosdem labores perferre. ac si quis tot casusvita superaverit, trahi adhuc diversas in terras ubi per nomen agrorumuligines paludum vel inculta montium accipiant. enimvero militiamipsam gravem, infructuosam: denis in diem assibus animam et corpusaestimari: hinc vestem arma tentoria, hinc saevitiam centurionum etvacationes munerum redimi. at hercule verbera et vulnera, duramhiemem, exercitas aestates, bellum atrox: aut sterilem pacemsempiterna. nec aliud levamentum quam si certis sub legibus militiainiretur, ut singulos denarios mererent, sextus decumus stipendii annusfinem adferret, ne ultra sub vexillis tenerentur, sed isdem in castrispraemium pecunia solveretur. an praetorias cohortis, quae binos;denarios acceperint, quae post sedecim annos penatibus suis reddantur,plus periculorum suscipere? non obtrectari a se urbanas excubias:

13


sibi tamen apud horridas gentis e contuberniis hostem aspici.[18] Adstrepebat vulgus, diversis incitamentis, hi verberum notas, illicanitiem, plurimi detrita tegmina et nudum corpus exprobrantes.postremo eo furoris venere ut tres legiones miscere in unam agitaverint.depulsi aemulatione, quia suae quisque legioni eum honoremquaerebant, alio vertunt atque una tres aquilas et signa cohortiumlocant; simul congerunt caespites, exstruunt tribunal, quo magisconspicua sedes foret. properantibus Blaesus advenit, increpabatqueac retinebat singulos, clamitans ‘mea potius caede imbuite manus:leviore flagitio legatum interficietis quam ab imperatore desciscitis.aut incolumis fidem legionum retinebo aut iugulatus paenitentiamadcelerabo.’[19] Aggerabatur nihilo minus caespes iamque pectori usqueadcreverat, cum tandem pervicacia victi inceptum omisere. Blaesusmulta dicendi arte non per seditionem et turbas desideria militum adCaesarem ferenda ait, neque veteres ab imperatoribus priscis nequeipsos a divo Augusto tam nova petivisse; et parum in temporeincipientis principis curas onerari. si tamen tenderent in pace temptarequae ne civilium quidem bellorum victores expostulaverint cur contramorem obsequii, contra fas disciplinae vim meditentur? decernerentlegatos seque coram mandata darent. adclamavere ut filius Blaesitribunus legatione ea fungeretur peteretque militibus missionem absedecim annis: cetera mandaturos ubi prima provenissent. profectoiuvene modi cum otium: sed superbire miles quod filius legati oratorpublicae causae satis ostenderet necessitate expressa quae per modestiamnon obtinuissent.[20] Interea manipuli ante coeptam seditionem Nauportum missi obitinera et pontes et alios usus, postquam turbatum in castris accepere,vexilla convellunt direptisque proximis vicis ipsoque Nauporto, quodmunicipii instar erat, retinentis centuriones inrisu et contumeliis,postremo verberibus insectantur, praecipua in Aufidienum Rufumpraefectum castrorum ira, quem dereptum vehiculo sarcinis gravantaguntque primo in agmine per ludibrium rogitantes an tam immensaonera, tam longa itinera libenter ferret. quippe Rufus diu manipularis,dein centurio, mox castris praefectus, antiquam duramque militiamrevocabat, vetus operis ac laboris et eo inmitior quia toleraverat.[21] Horum adventu redintegratur seditio et vagi circumiectapopulabantur. Blaesus paucos, maxime praeda onustos, ad terroremceterorum adfici verberibus, claudi carcere iubet; nam etiam tum le-gato a centurionibus et optimo quoque manipularium parebatur. illiobniti trahentibus, prensare circumstantium genua, ciere modo no-

14


mina singulorum, modo centuriam quisque cuius manipularis erat,cohortem, legionem, eadem omnibus inminere clamitantes. simulprobra in legatum cumulant, caelum ac deos obtestantur, nihil reliquifaciunt quo minus invidiam misericordiam metum et iras permoverent.adcurritur ab universis, et carcere effracto solvunt vincula desertoresqueac rerum capitalium damnatos sibi iam miscent.[22] Flagrantior inde vis, plures seditioni duces. et Vibulenus quidamgregarius miles, ante tribunal Blaesi adlevatus circumstantium umeris,apud turbatos et quid pararet intentos ‘vos quidem’ inquit ‘hisinnocentibus et miserrimis lucem et spiritum reddidistis: sed quisfratri meo vitam, quis fratrem mihi reddit? quem missum ad vos aGermanico exercitu de communibus commodis nocte proximaiugulavit per gladiatores suos, quos in exitium militum habet atquearmat. responde, Blaese, ubi cadaver abieceris: ne hostes quidemsepultura invident. cum osculis, cum lacrimis dolorem meumimplevero, me quoque trucidari iube, dum interfectos nullum ob scelussed quia utilitati legionum consulebamus hi sepeliant.’[23] Incendebat haec fletu et pectus atque os manibus verberans. moxdisiectis quorum per umeros sustinebatur, praeceps et singulorumpedibus advolutus tantum consternationis invidiaeque concivit, ut parsmilitum gladiatores, qui e servitio Blaesi erant, pars ceteram eiusdemfamiliam vincirent, alii ad quaerendum corpus effunderentur. ac nipropere neque corpus ullum reperiri, et servos adhibitis cruciatibusabnuere caedem, neque illi fuisse umquam fratrem pernotuisset, haudmultum ab exitio legati aberant. tribunos tamen ac praefectumcastrorum extrusere, sarcinae fugientium direptae, et centurio Luciliusinterficitur cui militaribus facetiis vocabulum ‘cedo alteram’ indiderant,quia fracta vite in tergo militis alteram clara voce ac rursus aliamposcebat. ceteros latebrae texere, uno retento Clemente Iulio quiperferendis militum mandatis habebatur idoneus ob promptumingenium. quin ipsae inter se legiones octava et quinta decuma ferrumparabant, dum centurionem cognomento Sirpicum illa morti deposcit,quintadecumani tuentur, ni miles nonanus preces et adversumaspernantis minas interiecisset.[24] Haec audita quamquam abstrusum et tristissima quaeque maximeoccultantem Tiberium perpulere, ut Drusum filium cum primoribuscivitatis duabusque praetoriis cohortibus mitteret, nullis satis certismandatis, ex re consulturum. et cohortes delecto milite supra solitumfirmatae. additur magna pars praetoriani equitis et robora Germanorum,qui tum custodes imperatori aderant; simul praetorii praefectus AeliusSeianus, collega Straboni patri suo datus, magna apud Tiberium

15


auctoritate, rector iuveni et ceteris periculorum praemiorumqueostentator. Druso propinquanti quasi per officium obviae fuerelegiones, non laetae, ut adsolet, neque insignibus fulgentes, sed inluviedeformi et vultu, quamquam maestitiam imitarentur contumaciaepropiores.[25] Postquam vallum introiit, portas stationibus firmant, globosarmatorum certis castrorum locis opperiri iubent: ceteri tribunal in-genti agmine circumveniunt. stabat Drusus silentium manu poscens.illi quoties oculos ad multitudinem rettulerant, vocibus truculentisstrepere, rursum viso Caesare trepidare; murmur incertum, atrox clamoret repente quies; diversis animorum motibus pavebant terrebantque.tandem interrupto tumultu litteras patris recitat, in quis perscriptumerat, praecipuam ipsi fortissimarum legionum curam, quibuscumplurima bella toleravisset; ubi primum a luctu requiesset animus,acturum apud patres de postulatis eorum; misisse interim filium utsine cunctatione concederet quae statim tribui possent; cetera senatuiservanda quem neque gratiae neque severitatis expertem haberi paresset.[26] Responsum est a contione mandata Clementi centurioni quaeperferret. is orditur de missione a sedecim annis, de praemiis finitaemilitiae, ut denarius diurnum stipendium foret, ne veterani sub vexillohaberentur. ad ea Drusus cum arbitrium senatus et patris obtenderet,clamore turbatur. cur venisset neque augendis militum stipendiis nequeadlevandis laboribus, denique nulla bene faciendi licentia? at herculeverbera et necem cunctis permitti. Tiberium olim nomine Augustidesideria legionum frustrari solitum: easdem artis Drusum rettulisse.numquamne ad se nisi filios familiarum venturos? novum id planequod imperator sola militis commoda ad senatum reiciat. eundemergo senatum consulendum quotiens supplicia aut proelia indicantur:an praemia sub dominis, poenas sine arbitro esse?[27] Postremo deserunt tribunal, ut quis praetorianorum militumamicorumve Caesaris occurreret, manus intentantes, causam discordiaeet initium armorum, maxime infensi Cn. Lentulo, quod is ante aliosaetate et gloria belli firmare Drusum credebatur et illa militiae flagitiaprimus aspernari. nec multo post digredientem cum Caesare ac provisupericuli hiberna castra repetentem circumsistunt, rogitantes quopergeret, ad imperatorem an ad patres, ut illic quoque commodislegionum adversaretur; simul ingruunt, saxa iaciunt. iamque lapidisictu cruentus et exitii certus adcursu multitudinis quae cum Drusoadvenerat protectus est.[28] Noctem minacem et in scelus erupturam fors lenivit: nam luna

16


claro repente caelo visa languescere. id miles rationis ignarus omenpraesentium accepit, suis laboribus defectionem sideris adsimulans,prospereque cessura qua pergerent si fulgor et claritudo deae redderetur.igitur aeris sono, tubarum cornuumque concentu strepere; proutsplendidior obscuriorve laetari aut maerere; et postquam ortae nubesoffecere visui creditumque conditam tenebris, ut sunt mobiles adsuperstitionem perculsae semel mentes, sibi aeternum laboremportendi, sua facinora aversari deos lamentantur. utendum inclinationeea Caesar et quae casus obtulerat in sapientiam vertenda ratus circumiritentoria iubet; accitur centurio Clemens et si alii bonis artibus grati invulgus. hi vigiliis, stationibus, custodiis portarum se inserunt, spemofferunt, metum intendunt. ‘quo usque filium imperatorisobsidebimus? quis certaminum finis? Percennione et Vibulenosacramentum dicturi sumus? Percennius et Vibulenus stipendiamilitibus, agros emeritis largientur? denique pro Neronibus et Drusisimperium populi Romani capessent? quin potius, ut novissimi inculpam, ita primi ad paenitentiam sumus? tarda sunt quae in communeexpostulantur: privatam gratiam statim mereare, statim recipias.’commotis per haec mentibus et inter se suspectis, tironem a veterano.legionem a legione dissociant. tum redire paulatim amor obsequii:omittunt portas, signa unum in locum principio seditionis congregatasuas in sedes referunt.[29] Drusus orto die et vocata contione, quamquam rudis dicendi,nobilitate ingenita incusat priora, probat praesentia; negat se terroreet minis vinci: flexos ad modestiam si videat, si supplices audiat,scripturum patri ut placatus legionum preces exciperet. orantibusrursum idem Blaesus et L. Aponius, eques Romanus e cohorte Drusi,Iustusque Catonius, primi ordinis centurio, ad Tiberium mittuntur.certatum inde sententiis, cum alii opperiendos legatos atque interimcomitate permulcendum militem censerent, alii fortioribus remediisagendum: nihil in vulgo modicum; terrere ni paveant, ubi pertimuerintinpune contemni: dum superstitio urgeat, adiciendos ex duce metussublatis seditionis auctoribus. promptum ad asperiora ingenium Drusoerat: vocatos Vibulenum et Percennium interfici iubet. tradunt pleriqueintra tabernaculum ducis obrutos, alii corpora extra vallum abiectaostentui.[30] Tum ut quisque praecipuus turbator conquisiti, et pars, extracastra palantes, a centurionibus aut praetoriarum cohortium militibuscaesi: quosdam ipsi manipuli documentum fidei tradidere. auxeratmilitum curas praematura hiems imbribus continuis adeoque saevis,ut non egredi tentoria, congregari inter se, vix tutari signa possent,

17


quae turbine atque unda raptabantur. durabat et formido caelestisirae, nec frustra adversus impios hebescere sidera, ruere tempestates:non aliud malorum levamentum, quam si linquerent castra infaustatemerataque et soluti piaculo suis quisque hibernis redderentur.primum octava, dein quinta decuma legio rediere: nonanus opperiendasTiberii epistulas clamitaverat, mox desolatus aliorum discessioneimminentem necessitatem sponte praevenit. et Drusus non exspectatolegatorum regressu, quia praesentia satis conse derant, in urbem rediit.[31] Isdem ferme diebus isdem causis Germanicae legiones turbatae,quanto plures tanto violentius, et magna spe fore ut Germanicus Caesarimperium alterius pati nequiret daretque se legionibus vi sua cunctatracturis. duo apud ripam Rheni exercitus erant: cui nomen superiorisub C. Silio legato, inferiorem A. Caecina curabat. regimen summaerei penes Germanicum agendo Galliarum censui tum intentum. sedquibus Silius moderabatur, mente ambigua fortunam seditionis alienaespeculabantur: inferioris exercitus miles in rabiem prolapsus est, ortoab unetvicesimanis quintanisque initio, et tractis prima quoque acvicesima legionibus: nam isdem aestivis in finibus Vbiorum habebanturper otium aut levia munia. igitur audito fine Augusti vernaculamultitudo, nuper acto in urbe dilectu, lasciviae sueta, laborumintolerans, implere ceterorum rudes animos: venisse tempus quo vete-rani maturam missionem, iuvenes largiora stipendia, cuncti modummiseriarum exposcerent saevitiamque centurionum ulciscerentur. nonunus haec, ut Pannonicas inter legiones Percennius, nec apud trepidasmilitum auris, alios validiores exercitus respicientium, sed multaseditionis ora vocesque: sua in manu sitam rem Romanam, suis victoriisaugeri rem publicam, in suum cognomentum adscisci imperatores.[32] Nec legatus obviam ibat: quippe plurium vaecordia constantiamexemerat. repente lymphati destrictis gladiis in centuriones invadunt:ea vetustissima militaribus odiis materies et saeviendi principium.prostratos verberibus mulcant, sexageni singulos, ut numerumcenturionum adaequarent: tum convulsos laniatosque et partimexanimos ante vallum aut in amnem Rhenum proiciunt. Septimiuscum perfugisset ad tribunal pedibusque Caecinae advolveretur, eousque flagitatus est donec ad exitium dederetur. Cassius Chaerea, moxcaede Gai Caesaris memoriam apud posteros adeptus, tum adulescenset animi ferox, inter obstantis et armatos ferro viam patefecit. nontribunus ultra, non castrorum praefectus ius obtinuit: vigilias, stationes,et si qua alia praesens usus indixerat, ipsi partiebantur. id militarisanimos altius coniectantibus praecipuum indicium magni atqueinplacabilis motus, quod neque disiecti nec paucorum instinctu, set

18


pariter ardescerent, pariter silerent, tanta aequalitate et constantia utregi crederes.[33] Interea Germanico per Gallias, ut diximus, census accipientiexcessisse Augustum adfertur. neptem eius Agrippinam in matrimo-nio pluresque ex ea liberos habebat, ipse Druso fratre Tiberii genitus,Augustae nepos, set anxius occultis in se patrui aviaeque odiis quo-rum causae acriores quia iniquae. quippe Drusi magna apud populumRomanum memoria, credebaturque, si rerum potitus foret, libertatemredditurus; unde in Germanicum favor et spes eadem. nam iuvenicivile ingenium, mira comitas et diversa ab Tiberii sermone vultu,adrogantibus et obscuris. accedebant muliebres offensionesnovercalibus Liviae in Agrippinam stimulis, atque ipsa Agrippinapaulo commotior, nisi quod castitate et mariti amore quamvisindomitum animum in bonum vertebat.[34] Sed Germanicus quanto summae spei propior, tanto impensiuspro Tiberio niti. Sequanos proximos et Belgarum civitates in verbaeius adigit. dehinc audito legionum tumultu raptim profectus obviasextra castra habuit, deiectis in terram oculis velut paenitentia. postquamvallum iniit dissoni questus audiri coepere. et quidam prensa manueius per speciem exosculandi inseruerunt digitos ut vacua dentibusora contingeret; alii curvata senio membra ostendebant. adsistentemcontionem, quia permixta videbatur, discedere in manipulos iubet:sic melius audituros responsum; vexilla praeferri ut id saltemdiscerneret cohortis: tarde obtemperavere. tunc a veneratione Augustiorsus flexit ad victorias triumphosque Tiberii, praecipuis laudibuscelebrans quae apud Germanias illis cum legionibus pulcherrimafecisset. Italiae inde consensum, Galliarum fidem extollit; nil usquamturbidum aut discors. silentio haec vel murmure modico audita sunt.[35] Vt seditionem attigit, ubi modestia militaris, ubi veteris disciplinaedecus, quonam tribunos, quo centuriones exegissent, rogitans, nudantuniversi corpora, cicatrices ex vulneribus, verberum notas exprobrant;mox indiscretis vocibus pretia vacationum, angustias stipendii, duritiamoperum ac propriis nominibus incusant vallum, fossas, pabuli materiaelignorum adgestus, et si qua alia ex necessitate aut adversus otiumcastrorum quaeruntur. atrocissimus veteranorum clamor oriebatur, quitricena aut supra stipendia numerantes, mederetur fessis, neu mortemin isdem laboribus, sed finem tam exercitae militiae neque inopemrequiem orabant. fuere etiam qui legatam a divo Augusto pecuniamreposcerent, faustis in Germanicum ominibus; et si vellet imperiumpromptos ostentavere. tum vero, quasi scelere contaminaretur, praecepstribunali desiluit. opposuerunt abeunti arma, minitantes, ni

19


regrederetur; at ille moriturum potius quam fidem exueret clamitans,ferrum a latere diripuit elatumque deferebat in pectus, ni proximiprensam dextram vi attinuissent. extrema et conglobata inter se parscontionis ac, vix credibile dictu, quidam singuli propius incedentesferiret hortabantur; et miles nomine Calusidius strictum obtulitgladium, addito acutiorem esse. saevum id malique moris etiamfurentibus visum, ac spatium fuit quo Caesar ab amicis intabernaculum raperetur.[36] Consultatum ibi de remedio; etenim nuntiabatur parari legatosqui superiorem exercitum ad causam eandem traherent; destinatumexcidio Vbiorum oppidum, imbutasque praeda manus in direptionemGalliarum erupturas. augebat metum gnarus Romanae seditionis et,si omitteretur ripa, invasurus hostis: at si auxilia et socii adversumabscedentis legiones armarentur, civile bellum suscipi. periculosaseveritas, flagitiosa largitio: seu nihil militi sive omnia concedentur inancipiti res publica. igitur volutatis inter se rationibus placitum utepistulae nomine principis scriberentur: missionem dari vicenastipendia meritis, exauctorari qui sena dena fecissent ac retineri subvexillo ceterorum inmunes nisi propulsandi hostis, legata quaepetiverant exsolvi duplicarique.[37] Sensit miles in tempus conficta statimque flagitavit. missio pertribunos maturatur, largitio differebatur in hiberna cuiusque. nonabscessere quintani unetvicesimanique donec isdem in aestiviscontracta ex viatico amicorum ipsiusque Caesaris pecunia persolveretur.primam ac vicesimam legiones Caecina legatus in civitatem Vbiorumreduxit turpi agmine cum fisci de imperatore rapti inter signa interqueaquilas veherentur. Germanicus superiorem ad exercitum profectussecundam et tertiam decumam et sextam decumam legiones nihilcunctatas sacramento adigit. quartadecumani paulum dubitaverant:pecunia et missio quamvis non flagitantibus oblata est.[38] At in Chaucis coeptavere seditionem praesidium agitantes vexillariidiscordium legionum et praesenti duorum militum supplicio paulumrepressi sunt. iusserat id M’. Ennius castrorum praefectus, bono magisexemplo quam concesso iure. deinde intumescente motu profugusrepertusque, postquam intutae latebrae, praesidium ab audaciamutuatur: non praefectum ab iis, sed Germanicum ducem, sedTiberium imperatorem violari. simul exterritis qui obstiterant, raptumvexillum ad ripam vertit, et si quis agmine decessisset, pro desertorefore clamitans, reduxit in hiberna turbidos et nihil ausos.[39] Interea legati ab senatu regressum iam apud aram VbiorumGermanicum adeunt. duae ibi legiones, prima atque vicesima,

20


veteranique nuper missi sub vexillo hiemabant. pavidos et conscientiavaecordes intrat metus venisse patrum iussu qui inrita facerent quaeper seditionem expresserant. utque mos vulgo quamvis falsis reumsubdere, Munatium Plancum consulatu functum, principemlegationis, auctorem senatus consulti incusant; et nocte concubiavexillum in domo Germanici situm flagitare occipiunt, concursuquead ianuam facto moliuntur foris, extractum cubili Caesarem traderevexillum intento mortis metu subigunt. mox vagi per vias obvioshabuere legatos, audita consternatione ad Germanicum tendentis.ingerunt contumelias, caedem parant, Planco maxime, quem dignitasfuga impediverat; neque aliud periclitanti subsidium quam castraprimae legionis. illic signa et aquilam amplexus religione sese tutabatur,ac ni aquilifer Calpurnius vim extremam arcuisset, rarum etiam interhostis, legatus populi Romani Romanis in castris sanguine suo altariadeum commaculavisset. luce demum, postquam dux et miles et factanoscebantur, ingressus castra Germanicus perduci ad se Plancumimperat recepitque in tribunal. tum fatalem increpans rabiem, nequemilitum sed deum ira resurgere, cur venerint legati aperit; ius legationisatque ipsius Planci gravem et immeritum casum, simul quantumdedecoris adierit legio, facunde miseratur, attonitaque magis quamquieta contione legatos praesidio auxiliarium equitum dimittit.[40] Eo in metu arguere Germanicum omnes quod non ad superioremexercitum pergeret, ubi obsequia et contra rebellis auxilium: satissuperque missione et pecunia et mollibus consultis peccatum vel sivilis ipsi salus, cur filium parvulum, cur gravidam coniugem interfurentis et omnis humani iuris violatores haberet? illos saltem avo etrei publicae redderet. diu cunctatus aspernantem uxorem, cum sedivo Augusto ortam neque degenerem ad pericula testaretur, postremouterum eius et communem filium multo cum fletu complexus, ut abiretperpulit. incedebat muliebre et miserabile agmen, profuga ducis uxor,parvulum sinu filium gerens, lamentantes circum amicorum coniugesquae simul trahebantur nec minus tristes qui manebant.[41] Non florentis Caesaris neque suis in castris, sed velut in urbevicta facies gemitusque ac planctus etiam militum auris oraqueadvertere: progrediuntur contuberniis. quis ille flebilis sonus? quodtam triste? feminas inlustris, non centurionem ad tutelam, non militem,nihil imperatoriae uxoris aut comitatus soliti: pergere ad Treviros [et]externae fidei. pudor inde et miseratio et patris Agrippae, Augusti avimemoria, socer Drusus, ipsa insigni fecunditate, praeclara pudicitia;iam infans in castris genitus, in contubernio legionum eductus, quemmilitari vocabulo Caligulam appellabant, quia plerumque ad

21


concilianda vulgi studia eo tegmine pedum induebatur. sed nihil aequeflexit quam invidia in Treviros: orant obsistunt, rediret maneret, parsAgrippinae occursantes, plurimi ad Germanicum regressi. isque uterat recens dolore et ira apud circumfusos ita coepit.[42] ‘Non mihi uxor aut filius patre et re publica cariores sunt, sedillum quidem sua maiestas, imperium Romanum ceteri exercitusdefendent. coniugem et liberos meos, quos pro gloria vestra libens adexitium offerrem, nunc procul a furentibus summoveo, ut quidquidistud sceleris imminet, meo tantum sanguine pietur, neve occisusAugusti pronepos, interfecta Tiberii nurus nocentiores vos faciant.quid enim per hos dies inausum intemeratumve vobis? quod nomenhuic coetui dabo? militesne appellem, qui filium imperatoris vestrivallo et armis circumsedistis? an civis, quibus tam proiecta senatusauctoritas? hostium quoque ius et sacra legationis et fas gentiumrupistis. divus Iulius seditionem exercitus verbo uno compescuit,Quirites vocando qui sacramentum eius detrectabant: divus Augustusvultu et aspectu Actiacas legiones exterruit: nos ut nondum eosdem,ita ex illis ortos si Hispaniae Syriaeve miles aspernaretur, tamen mirumet indignum erat. primane et vicesima legiones, illa signis a Tiberioacceptis, tu tot proeliorum socia, tot praemiis aucta, egregiam ducivestro gratiam refertis? hunc ego nuntium patri laeta omnia aliis eprovinciis audienti feram? ipsius tirones, ipsius veteranos non missio-ne, non pecunia satiatos: hic tantum interfici centuriones, eici tribunos,includi legatos, infecta sanguine castra, flumina, meque precariamanimam inter infensos trahere.[43] ‘Cur enim primo contionis die ferrum illud, quod pectori meoinfigere parabam, detraxistis, o inprovidi amici? melius et amantiusille qui gladium offerebat. cecidissem certe nondum tot flagitiorumexercitu meo conscius; legissetis ducem, qui meam quidem morteminpunitam sineret, Vari tamen et trium legionum ulcisceretur. nequeenim di sinant ut Belgarum quamquam offerentium decus istud etclaritudo sit subvenisse Romano nomini, compressisse Germaniaepopulos. tua, dive Auguste, caelo recepta mens, tua, pater Druse,imago, tui memoria isdem istis cum militibus, quos iam pudor etgloria intrat, eluant hanc maculam irasque civilis in exitium hostibusvertant. vos quoque, quorum alia nunc ora, alia pectora contueor, silegatos senatui, obsequium imperatori, si mihi coniugem et filiumredditis, discedite a contactu ac dividite turbidos: id stabile adpaenitentiam, id fidei vinculum erit.’[44] Supplices ad haec et vera exprobrari fatentes orabant puniretnoxios, ignosceret lapsis et duceret in hostem: revocaretur coniunx,

22


rediret legionum alumnus neve obses Gallis traderetur. reditumAgrippinae excusavit ob inminentem partum et hiemem: venturumfilium: cetera ipsi exsequerentur. discurrunt mutati et seditiosissimumquemque vinctos trahunt ad legatum legionis primae C. Caetronium,qui iudicium et poenas de singulis in hunc modum exercuit. stabantpro contione legiones destrictis gladiis: reus in suggestu per tribunumostendebatur: si nocentem adclamaverant, praeceps datus trucidabatur.et gaudebat caedibus miles tamquam semet absolveret; nec Caesararcebat, quando nullo ipsius iussu penes eosdem saevitia facti et invi-dia erat. secuti exemplum veterani haud multo post in Raetiammittuntur, specie defendendae provinciae ob imminentis Suebosceterum ut avellerentur castris trucibus adhuc non minus asperitateremedii quam sceleris memoria. centurionatum inde egit. citatus abimperatore nomen, ordinem, patriam, numerum stipendiorum, quaestrenue in proeliis fecisset, et cui erant, dona militaria edebat. si tribuni,si legio industriam innocentiamque ad probaverant, retinebat ordinem:ubi avaritiam aut crudelitatem consensu obiectavissent, solvebaturmilitia.[45] Sic compositis praesentibus haud minor moles supererat obferociam quintae et unetvicesimae legionum, sexagesimum apudlapidem (loco Vetera nomen est) hibernantium. nam primi seditionemcoeptaverant: atrocisslmum quodque facinus horum manibus patratum;nec poena commilitonum exterriti nec paenitentia conversi irasretinebant. igitur Caesar arma classem socios demittere Rheno parat,si imperium detrectetur, bello certaturus.[46] At Romae nondum cognito qui fuisset exitus in Illyrico, etlegionum Germanicarum motu audito, trepida civitas incusareTiberium quod, dum patres et plebem, invalida et inermia, cunctationeficta ludificetur, dissideat interim miles neque duorum adulescentiumnondum adulta auctoritate comprimi queat. ire ipsum et opponeremaiestatem imperatoriam debuisse cessuris ubi principem longaexperientia eundemque severitatis et munificentiae summum vidissent.an Augustum fessa aetate totiens in Germanias commeare potuisse:Tiberium vigentem annis sedere in senatu, verba patrum cavillantem?satis prospectum urbanae servituti: militaribus animis adhibenda fo-menta ut ferre pacem velint.[47] Immotum adversus eos sermones fixumque Tiberio fuit nonomittere caput rerum neque se remque publicam in casum dare. mul-ta quippe et diversa angebant: validior per Germaniam exercitus,propior apud Pannoniam; ille Galliarum opibus subnixus, hic Italiaeinminens: quos igitur anteferret? ac ne postpositi contumelia

23


incenderentur. at per filios pariter adiri maiestate salva, cui maior elonginquo reverentia. simul adulescentibus excusatum quaedam adpatrem reicere, resistentisque Germanico aut Druso posse a se mitigarivel infringi: quod aliud subsidium si imperatorem sprevissent? ceterumut iam iamque iturus legit comites, conquisivit impedimenta, adornavitnavis: mox hiemem aut negotia varie causatus primo prudentis, deinvulgum, diutissime provincias fefellit.[48] At Germanicus, quamquam contracto exercitu et parata indefectores ultione, dandum adhuc spatium ratus, si recenti exemplosibi ipsi consulerent, praemittit litteras ad Caecinam, venire se validamanu ac, ni supplicium in malos praesumant, usurum promisca caede.eas Caecina aquiliferis signiferisque et quod maxime castrorumsincerum erat occulte recitat, utque cunctos infamiae, se ipsos mortieximant hortatur: nam in pace causas et merita spectari, ubi bellumingruat innocentis ac noxios iuxta cadere. illi temptatis quos idoneosrebantur, postquam maiorem legionum partem in officio vident, desententia legati statuunt tempus, quo foedissimum quemque etseditioni promptum ferro invadant. tunc signo inter se dato inrumpuntcontubernia, trucidant ignaros, nullo nisi consciis noscente quodcaedis initium, quis finis.[49] Diversa omnium, quae umquam accidere, civilium armorumfacies. non proelio, non adversis e castris, sed isdem e cubilibus, quossimul vescentis dies, simul quietos nox habuerat, discedunt in partis,ingerunt tela clamor vulnera sanguis palam, causa in occulto; ceterafors regit. et quidam bonorum caesi, postquam intellecto in quossaeviretur pessimi quoque arma rapuerant. neque legatus aut tribunusmoderator adfuit: permissa vulgo licentia atque ultio et satietas. moxingressus castra Germanicus, non medicinam illud plurimis cumlacrimis sed cladem appellans, cremari corpora iubet. Truces etiamtum animos cupido involat eundi in hostem, piaculum furoris; necaliter posse placari commilitonum manis quam si pectoribus impiishonesta vulnera accepissent. sequitur ardorem militum Caesariunctoque ponte tramittit duodecim milia e legionibus, sex et vigintisocias cohortis, octo equitum alas, quarum ea seditione intemeratamodestia fuit.[50] Laeti neque procul Germani agitabant, dum iustitio ob amissumAugustum, post discordiis attinemur. at Romanus agmine properosilvam Caesiam limitemque a Tiberio coeptum scindit, castra in limitelocat, frontem ac tergum vallo, latera concaedibus munitus. inde saltusobscuros permeat consultatque ex duobus itineribus breve et solitumsequatur an inpeditius et intemptatum eoque hostibus in cautum.

24


delecta longiore via cetera adcelerantur: etenim attulerant exploratoresfestam eam Germanis noctem ac sollemnibus epulis ludicram. Caecinacum expeditis cohortibus praeire et obstantia silvarum amoliri iubetur:legiones modico intervallo sequuntur. iuvit nox sideribus inlustris,ventumque ad vicos Marsorum et circumdatae stationes stratis etiamtum per cubilia propterque mensas, nullo metu, non antepositi vigiliis:adeo cuncta incuria disiecta erant neque belli timor, ac ne pax quidemnisi languida et soluta inter temulentos.[51] Caesar avidas legiones quo latior populatio foret quattuor in cuneosdispertit; quinquaginta milium spatium ferro flammisque pervastat.non sexus, non aetas miserationem attulit: profana simul et sacra etceleberrimum illis gentibus templum quod Tanfanae vocabant soloaequantur. sine vulnere milites, qui semisomnos, inermos aut palantisceciderant. excivit ea caedes Bructeros, Tubantes, Vsipetes, saltusque,per quos exercitui regressus, insedere. quod gnarum duci incessitqueitineri et proelio. pars equitum et auxiliariae cohortes ducebant, moxprima legio, et mediis impedimentis sinistrum latus unetvicesimani,dextrum quintani clausere, vicesima legio terga firmavit, post ceterisociorum. sed hostes, donec agmen per saltus porrigeretur, immoti,dein latera et frontem modice adsultantes, tota vi novissimos incurrere.turbabanturque densis Germanorum catervis leves cohortes, cumCaesar advectus ad vicesimanos voce magna hoc illud tempusobliterandae seditionis clamitabat: pergerent, properarent culpam indecus vertere. exarsere animis unoque impetu perruptum hostemredigunt in aperta caeduntque: simul primi agminis copiae evaseresilvas castraque communivere. quietum inde iter, fidensque recentibusac priorum oblitus miles in hibernis locatur.[52] Nuntiata ea Tiberium laetitia curaque adfecere: gaudebatoppressam seditionem, sed quod largiendis pecuniis et missionefestinata favorem militum quaesivisset, bellica quoque Germanici glo-ria angebatur. rettulit tamen ad senatum de rebus gestis multaque devirtute eius memoravit, magis in speciem verbis adornata quam utpenitus sentire crederetur. paucioribus Drusum et finem Illyrici motuslaudavit, sed intentior et fida oratione. cunctaque quae Germanicusindulserat servavit etiam apud Pannonicos exercitus.[53] Eodem anno Iulia supremum diem obiit, ob impudicitiam olima patre Augusto Pandateria insula, mox oppido Reginorum, quiSiculum fretum accolunt, clausa. fuerat in matrimonio Tiberiiflorentibus Gaio et Lucio Caesaribus spreveratque ut inparem; necalia tam intima Tiberio causa cur Rhodum abscederet. imperiumadeptus extorrem, infamem et post interfectum Postumum Agrippam

25


omnis spei egenam inopia ac tabe longa peremit, obscuram fore necemlonginquitate exilii ratus. par causa saevitiae in SemproniumGracchum, qui familia nobili, sollers ingenio et prave facundus,eandem Iuliam in matrimonio Marci Agrippae temeraverat. nec is li-bidini finis: traditam Tiberio pervicax adulter contumacia et odiis inmaritum accendebat; litteraeque quas Iulia patri Augusto cuminsectatione Tiberii scripsit a Graccho compositae credebantur. igituramotus Cercinam, Africi maris insulam, quattuordecim annis exiliumtoleravit. tunc milites ad caedem missi invenere in prominenti litorisnihil laetum opperientem. quorum adventu breve tempus petivit utsuprema mandata uxori Alliariae per litteras daret, cervicemquepercussoribus obtulit; constantia mortis haud in dignus Sempronionomine vita degeneraverat. quidam non Roma eos milites, sed ab L.Asprenate pro consule Africae missos tradidere auctore Tiberio, quifamam caedis posse in Asprenatem verti frustra speraverat.[54] Idem annus novas caerimonias accepit addito sodaliumAugustalium sacerdotio, ut quondam Titus Tatius retinendisSabinorum sacris sodalis Titios instituerat. sorte ducti e primoribuscivitatis unus et viginti: Tiberius Drusus que et Claudius et Germanicusadiciuntur. ludos Augustalis tunc primum coeptos turbavit discordiaex certamine histrionum. indulserat ei ludicro Auaustus, dumMaecenati obtemperat effuso in amorem Bathylli; neque ipseabhorrebat talibus studiis, et civile rebatur misceri voluptatibus vulgi.alia Tiberio morum via: sed populum per tot annos molliter habitumnondum audebat ad duriora vertere.[55] Druso Caesare C. Norbano consulibus decernitur Germanicotriumphus manente bello; quod quamquam in aestatem summa opeparabat, initio veris et repentino in Chattos excursu praecepit. namspes incesserat dissidere hostem in Arminium ac Segestem, insignemutrumque perfidia in nos aut fide. Arminius turbator Germaniae,Segestes parari rebellionem saepe alias et supremo convivio, post quodin arma itum, aperuit suasitque Varo ut se et Arminium et ceterosproceres vinciret: nihil ausuram plebem principibus amotis; atqueipsi tempus fore quo crimina et innoxios discerneret. sed Varus fato etvi Armini cecidit; Segestes quamquam consensu gentis in bellumtractus discors manebat, auctis privatim odiis, quod Arminius filiameius alii pactam rapuerat: gener invisus inimici soceri; quaeque apudconcordes vincula caritatis, incitamenta irarum apud inrensos erant.[56] Igitur Germanicus quattuor legiones, quinque auxiliarium miliaet tumultuarias catervas Germanorum cis Rhenum colentium Caecinaetradit; totidem legiones, duplicem sociorum numerum ipse ducit,

26


positoque castello super vestigia paterni praesidii in monte Taunoexpeditum exercitum in Chattos rapit, L. Apronio ad munitionesviarum et fluminum relicto. nam (rarum illi caelo) siccitate et amnibusmodicis inoffensum iter properaverat, imbresque et fluminum auctusregredienti metuebantur. sed Chattis adeo inprovisus advenit, ut quodimbecillum aetate ac sexu statim captum aut trucidatum sit. iuventusflumen Adranam nando tramiserat, Romanosque pontem coeptantisarcebant. dein tormentis sagittisque pulsi, temptatis frustracondicionibus pacis, cum quidam ad Germanicum perfugissent, reliquiomissis pagis vicisque in silvas disperguntur. Caesar incenso Mattio(id genti caput) aperta populatus vertit ad Rhenum, non auso hosteterga abeuntium lacessere, quod illi moris, quotiens astu magis quamper formidinem cessit. fuerat animus Cheruscis iuvare Chattos, sedexterruit Caecina huc illuc ferens arma; et Marsos congredi ausos pro-spero proelio cohibuit.[57] Neque multo post legati a Segeste venerunt auxilium orantesadversus vim popularium a quis circumsedebatur, validiore apud eosArminio quoniam bellum suadebat: nam barbaris, quanto quis auda-cia promptus, tanto magis fidus rebusque motis potior habetur.addiderat Segestes legatis filium, nomine Segimundum: sed iuvenisconscientia cunctabatur. quippe anno quo Germaniae desciveresacerdos apud aram Vbiorum creatus ruperat vittas, profugus adrebellis. adductus tamen in spem clementiae Romanae pertulit patrismandata benigneque exceptus cum praesidio Gallicam in ripam missusest. Germanico pretium fuit convertere agmen, pugnatumque inobsidentis, et ereptus Segestes magna cum propinquorum et clientiummanu. inerant feminae nobiles, inter quas uxor Arminii eademquefilia Segestis, mariti magis quam parentis animo, neque victa in lacrimasneque voce supplex; compressis intra sinum manibus gravidum uterumintuens. ferebantur et spolia Varianae cladis, plerisque eorum quitum in deditionem veniebant praedae data: simul Segestes ipse, ingensvisu et memoria bonae societatis inpavidus.[58] Verba eius in hunc modum fuere: ‘non hic mihi primus ergapopulum Romanum fidei et constantiae dies. ex quo a divo Augustocivitate donatus sum, amicos inimicosque ex vestris utilitatibus delegi,neque odio patriae (quippe proditores etiam iis quos anteponunt invisisunt), verum quia Romanis Germanisque idem conducere et pacemquam bellum probabam. ergo raptorem filiae meae, violatorem foederisvestri, Arminium apud Varum, qui tum exercitui praesidebat, reumfeci. dilatus segnitia ducis, quia parum praesidii in legibus erat, utme et Arminium et conscios vinciret flagitavi: testis illa nox, mihi

27


utinam potius novissima! quae secuta sunt defleri magis quam defendipossunt: ceterum et inieci catenas Arminio et a factione eius iniectasperpessus sum. atque ubi primum tui copia, vetera novis et quietaturbidis antehabeo, neque ob praemium, sed ut me perfidia exsolvam,simul genti Germanorum idoneus conciliator, si paenitentiam quamperniciem maluerit. pro iuventa et errore filii veniam precor: filiamnecessitate huc adductam fateor. tuum erit consultare utrum praevaleatquod ex Arminio concepit an quod ex me genita est.’ Caesar clementiresponso liberis propinquisque eius incolumitatem, ipsi sedem veterein provincia pollicetur. exercitum reduxit nomenque imperatorisauctore Tiberio accepit. Arminii uxor virilis sexus stirpem edidit:educatus Ravennae puer quo mox ludibrio conflictatus sit in temporememorabo.[59] Fama dediti benigneque excepti Segestis vulgata, ut quibusquebellum invitis aut cupientibus erat, spe vel dolore accipitur. Arminiumsuper insitam violentiam rapta uxor, subiectus servitio uxoris uterusvaecordem agebant, volitabatque per Cheruscos, arma in Segestem,arma in Caesarem poscens. neque probris temperabat: egregiumpatrem, magnum imperatorem, fortem exercitum, quorum tot manusunam mulierculam avexerint. sibi tres legiones, totidem legatosprocubuisse; non enim se proditione neque adversus feminas gravidas,sed palam adversus armatos bellum tractare. cerni adhuc Germanorumin lucis signa Romana, quae dis patriis suspenderit. coleret Segestesvictam ripam, redderet filio sacerdotium hominum: Germanosnumquam satis excusaturos quod inter Albim et Rhenum virgas etsecuris et togam viderint. aliis gentibus ignorantia imperi Romaniinexperta esse supplicia, nescia tributa: quae quoniam exuerintinritusque discesserit ille inter numina dicatus Augustus, ille delectusTiberius, ne inperitum adulescentulum, ne seditiosum exercitumpavescerent. si patriam parentes antiqua mallent quam domi nos etcolonias novas, Arminium potius gloriae ac libertatis quam Segestemflagitiosae servitutis ducem sequerentur.[60] Conciti per haec non modo Cherusci, sed conterminae gentes,tractusque in partis Inguiomerus Arminii patruus, vetere apudRomanos auctoritate; unde maior Caesari metus. et ne bellum moleuna ingrueret Caecinam cum quadraginta cohortibus Romanisdistrahendo hosti per Bructeros ad flumen Amisiam mittit, equitemPedo praefectus finibus Frisiorum ducit. ipse inpositas navibus quattuorlegiones per lacus vexit; simulque pedes eques classis apud praedictumamnem convenere. Chauci cum auxilia pollicerentur, in commilitiumadsciti sunt. Bructeros sua urentis expedita cum manu L Stertinius

28


missu Germanici fudit; interque caedem et praedam repperitundevicesimae legionis aquilam cum Varo amissam. ductum indeagmen ad ultimos Bructerorum, quantumque Amisiam et Lupiamamnis inter vastatum, haud procul Teutoburgiensi saltu in quo reliquiaeVari legionumque insepultae dicebantur.[61] Igitur cupido Caesarem invadit solvendi suprema militibusducique, permoto ad miserationem omni qui aderat exercitu obpropinquos, amicos, denique ob casus bellorum et sortem hominum.praemisso Caecina ut occulta saltuum scrutaretur pontesque et aggeresumido paludum et fallacibus campis inponeret, incedunt maestos locosvisuque ac memoria deformis. prima Vari castra lato ambitu et dimensisprincipiis trium legionum manus ostentabant; dein semiruto vallo,humili fossa accisae iam reliquiae consedisse intellegebantur: mediocampi albentia ossa, ut fugerant, ut restiterant, disiecta vel aggerata.adiacebant fragmina telorum equorumque artus, simul truncis arborumantefixa ora. Lucis propinquis barbarae arae, apud quas tribunos acprimorum ordinum centuriones mactaverant. et cladis eius superstites,pugnam aut vincula elapsi, referebant hic cecidisse legatos, illic raptasaquilas; primum ubi vulnus Varo adactum, ubi infelici dextera et suoictu mortem invenerit; quo tribunali contionatus Arminius, quotpatibula captivis, quae scrobes, utque signis et aquilis per superbiaminluserit.[62] Igitur Romanus qui aderat exercitus sextum post cladis annumtrium legionum ossa, nullo noscente alienas reliquias an suorum humotegeret, omnis ut coniunctos, ut consanguineos, aucta in hostem ira,maesti simul et infensi condebant. primum extruendo tumulo caespitemCaesar posuit, gratissimo munere in defunctos et praesentibus dolorissocius. quod Tiberio haud probatum, seu cuncta Germanici in deteriustrahenti, sive exercitum imagine caesorum insepultorumque tardatumad proelia et formidolosiorem hostium credebat; neque imperatoremauguratu et vetustissimis caerimoniis praeditum adtrectare feraliadebuisse.[63] Sed Germanicus cedentem in avia Arminium secutus, ubi primumcopia fuit, evehi equites campumque quem hostis insederat eripi iubet.Arminius colligi suos et propinquare silvis monitos vertit repente:mox signum prorumpendi dedit iis quos per saltus occultaverat. tuncnova acie turbatus eques, missaeque subsidiariae cohortes et fugientiumagmine impulsae auxerant consternationem; trudebanturque inpaludem gnaram vincentibus, iniquam nesciis, ni Caesar productaslegiones instruxisset: inde hostibus terror, fiducia militi; et manibusaequis abscessum. ,mox reducto ad Amisiam exercitu legiones classe,

29


ut ad vexerat, reportat; pars equitum litore Oceani petere Rhenumiussa; Caecina, qui suum militem ducebat, monitus, quamquam notisitineribus regrederetur, pontes longos quam maturrime superare.angustus is trames vastas inter paludes et quondam a L. Domitioaggeratus, cetera limosa, tenacia gravi caeno aut rivis incerta erant;circum silvae paulatim adclives, quas tum Arminius inplevit,compendiis viarum et cito agmine onustum sarcinis armisque militemcum antevenisset. Caecinae dubitanti quonam modo ruptos vetustatepontes reponeret simulque propulsaret hostem, castra metari in locoplacuit, ut opus et alii proelium inciperent.[64] Barbari perfringere stationes seque inferre munitoribus nisilacessunt, circumgrediuntur, occursant: miscetur operantiumbellantiumque clamor. et cuncta pariter Romanis adversa, locus uligineprofunda, idem ad gradum instabilis, procedentibus lubricus, corporagravia loricis; neque librare pila inter undas poterant. contra Cheruscissueta apud paludes proelia, procera membra, hastae ingentes ad vulnerafacienda quamvis procul. nox demum inclinantis iam legiones adversaepugnae exemit. Germani ob prospera indefessi, ne tum quidem sumptaquiete, quantum aquarum circum surgentibus iugis oritur vertere insubiecta, mersaque humo et obruto quod effectum operis duplicatusmiliti labor. quadragesimum id stipendium Caecina parendi autimperitandi habebat, secundarum ambiguarumque rerum sciens eoqueinterritus. igitur futura volvens non aliud repperit quam ut hostemsilvis coerceret, donec saucii quantumque gravioris agminis anteirent;nam medio montium et paludum porrigebatur planities, quae tenuemaciem pateretur. deliguntur legiones quinta dextro lateri, unetvicesimain laevum, primani ducendum ad agmen, vicesimanus adversumsecuturos.[65] Nox per diversa inquies, cum barbari festis epulis, laeto cantuaut truci sonore subiecta vallium ac resultantis saltus complerent, apudRomanos invalidi ignes, interruptae voces, atque ipsi passim adiacerentvallo, oberrarent tentoriis, insomnes magis quam pervigiles. ducemqueterruit dira quies: nam Quintilium Varum sanguine oblitum etpaludibus emersum cernere et audire visus est velut vocantem, nontamen obsecutus et manum intendentis reppulisse coepta luce missaein latera legiones, metu an contumacia, locum deseruere, capto properecampo umentia ultra. neque tamen Arminius quamquam liberoincursu statim prorupit: sed ut haesere caeno fossisque impedimenta,turbati circum milites, incertus signorum ordo, utque tali in temporesibi quisque properus et lentae adversum imperia aures, inrumpereGermanos iubet, clamitans ‘en Varus eodemque iterum fato vinctae

30


legiones!’ simul haec et cum delectis scindit agmen equisque maximevulnera ingerit. illi sanguine suo et lubrico paludum lapsantes excussisrectoribus disicere obvios, proterere iacentis. plurimus circa aquilaslabor, quae neque ferri adversum ingruentia tela neque figi limosahumo poterant. Caecina dum sustentat aciem, suffosso equo delapsuscircumveniebatur, ni prima legio sese opposuisset. iuvit hostiumaviditas, omissa caede praedam sectantium, enisaeque legionesvesperascente die in aperta et solida. neque is miseriarum finis.struendum vallum, petendus agger, amissa magna ex parte per quaeegeritur humus aut exciditur caespes; non tentoria manipulis, nonfomenta sauciis; infectos caeno aut cruore cibos dividentes funestastenebras et tot hominum milibus unum iam reliquum diemlamentabantur.[66] Forte equus abruptis vinculis vagus et clamore territus quosdamoccurrentium obturbavit. tanta inde consternatio inrupisse Germanoscredentium ut cuncti ruerent ad portas, quarum decumana maximepetebatur, aversa hosti et fugientibus tutior. Caecina comperto vanamesse formidinem, cum tamen neque auctoritate neque precibus, nemanu quidem obsistere aut retinere militem quiret, proiectus in limineportae miseratione demum, quia per corpus legati eundum erat, clausitviam: simul tribuni et centuriones falsum pavorem esse docuerunt.[67] Tunc contractos in principia iussosque dicta cum silentio acciperetemporis ac necessitatis monet. unam in armis salutem, sed ea consiliotemperanda manendumque intra vallum, donec expugnandi hostisspe propius succederent; mox undique erumpendum: illa eruptionead Rhenum perveniri. quod si fugerent, pluris silvas, profundas magispaludes, saevitiam hostium superesse; at victoribus decus gloriam. quaedomi cara, quae in castris honesta, memorat; reticuit de adversis. equosdehinc, orsus a suis, legatorum tribunorumque nulla ambitione for-tissimo cuique bellatori tradit, ut hi, mox pedes in hostem invaderent.[68] Haud minus inquies Cermanus spe, cupidine et diversis ducumsententiis agebat, Arminio sinerent egredi egressosque rursum perumida et inpedita circumvenirent suadente, atrociora Inguiomero etlaeta barbaris, ut vallum armis ambirent: promptam expugnationem,plures captivos, incorruptam praedam fore. igitur orta die proruuntfossas, iniciunt cratis, summa valli prensant, raro super milite et quasiob metum defixo. postquam haesere munimentis, datur cohortibussignum cornuaque ac tubae concinuere. exim clamore et impetu tergisGermanorum circumfunduntur, exprobrantes non hic silvas necpaludes, sed aequis locis aequos deos. hosti facile excidium et paucosac semermos cogitanti sonus tubarum, fulgor armorum, quanto inopina

31


tanto maiora offunduntur, cadebantque, ut rebus secundis avidi, itaadversis incauti. Arminius integer, Inguiomerus post grave vulnuspugnam deseruere: vulgus trucidatum est, donec ira et dies permansit.nocte demum reversae legiones, quamvis plus vulnerum, eademciborum egestas fatigaret, vim sanitatem copias, cuncta in victoriahabuere.[69] Penaserat interim circumventi exercitus fama et infestoGermanorum agmine Gallias peti, ac ni Agrippina inpositum Rhenopontem solvi prohibuisset, erant qui id fiagitium formidine auderent.sed femina ingens animi munia ducis per eos dies induit, militibusque,ut quis inops aut saucius, vestem et fomenta dilargita est. tradit C.Plinius Germanicorum bellorum scriptor, stetisse apud principiumponti laudes et grates reversis legionibus habentem. id Tiberii animumaltius penetravit: non enim simplicis eas curas, nec adversus externos[studia] militum quaeri. nihil relictum imperatoribus, ubi feminamanipulos intervisat, signa adeat, largitionem temptet, tamquam parumambitiose filium ducis gregali habitu circumferat CaesaremqueCaligulam appellari velit. potiorem iam apud exercitus Agrippinamquam legatos, quam duces; conpressam a muliere seditionem, cuinomen principis obsistere non qui verit. accendebat haec onerabatqueSeianus, peritia morum Tiberii odia in longum iaciens, quae reconderetauctaque promeret.[70] At Germanicus legionum, quas navibus vexerat, secundam etquartam decimam itinere terrestri P. Vitellio ducendas tradit, quo leviorclassis vadoso mari innaret vel reciproco sideret. Vitellius primum itersicca humo aut modice adlabente aestu quietum habuit: mox inpulsuaquilonis, simul sidere aequinoctii, quo maxime tumescit Oceanus,rapi agique agmen. et opplebantur terrae: eadem freto litori campisfacies, neque discemi poterant incerta ab solidis, brevia a profundis.sternuntur fluctibus, hauriuntur gurgitibus; iumenta, sarcinae, corporaexanima interfluunt, occursant. permiscentur inter se manipuli, modopectore, modo ore tenus extantes, aliquando subtracto solo disiectiaut obruti. non vox et mutui hortatus iuvabant adversante unda; nihilstrenuus ab ignavo, sapiens ab inprudenti, consilia a casu differre:cuncta pari violentia involvebantur. tandem Vitellius in editiora enisuseodem agmen subduxit. pernoctavere sine utensilibus, sine igni, magnapars nudo aut mulcato corpore, haud minus miserabiles quam quoshostis circumsidet: quippe illic etiam honestae mortis usus, hisinglorium exitium. Iux reddidit terram, penetratumque ad amnem[Visurgin], quo Caesar classe contenderat. in positae dein legiones,vagante fama submersas; nec fides salutis, antequam Caesarem

32


exercitumque reducem videre.[71] Iam Stertinius, ad accipiendum in deditionem Segimerum fratremSegestis praemissus, ipsum et filium eius in civitatem Vbiorumperduxerat. data utrique venia, facile Segimero, cunctantius filio, quiaQuintilii Vari corpus inlusisse dicebatur. ceterum ad supplendaexercitus damna certavere Galliae Hispaniae Italia, quod cuiquepromptum, arma equos aurum offerentes. quorum laudato studioGermanicus, armis modo et equis ad bellum sumptis, propria pecuniamilitem iuvit. utque cladis memoriam etiam comitate leniret, circumiresaucios, facta singulorum extollere; vulnera intuens alium spe, aliumgloria, cunctos adloquio et cura sibique et proelio firmabat.[72] Decreta eo anno triumphalia insignia A. Caecinae, L. Apronio,C. Silio ob res cum Germanico gestas. nomen patris patriae Tiberius,a populo saepius ingestum, repudiavit; neque in acta sua iurariquamquam censente senatu permisit, cuncta mortalium incerta,quantoque plus adeptus foret, tanto se magis in lubrico dictitans. nontamen ideo faciebat fidem civilis animi; nam legem maiestatis reduxerat,cui nomen apud veteres idem, sed alia in iudicium veniebant, si quisproditione exercitum aut plebem seditionibus, denique male gesta republica maiestatem populi Romani minuisset: facta arguebantur, dictainpune erant. primus Augustus cognitionem de famosis libellis spe-cie legis eius tractavit, commotus Cassii Severi libidine, qua virosfeminasque inlustris procacibus scriptis diffamaverat; mox Tiberius,consultante Pompeio Macro praetore an iudicia maiestatis redderentur,exercendas leges esse re spondit. hunc quoque asperavere carminaincertis auctoribus vulgata in saevitiam superbiamque eius et discordemcum matre animum.[73] Haud pigebit referre in Falanio et Rubrio, modicis equitibusRomanis, praetemptata crimina, ut quibus initiis, quanta Tiberii artegravissimum exitium inrepserit, dein repressum sit, postremo arseritcunctaque corripuerit, noscatur. Falanio obiciebat accusator, quodinter cultores Augusti, qui per omnis domos in modum collegiorumhabebantur, Cassium quendam mimum corpore infamem adscivisset,quodque venditis hortis statuam Augusti simul mancipasset. Rubriocrimini dabatur violatum periurio numen Augusti. quae ubi Tiberionotuere, scripsit consulibus non ideo decretum patri suo caelum, utin perniciem civium is honor verteretur. Cassium histrionem solituminter alios eiusdem artis interesse ludis, quos mater sua in memoriamAugusti sacrasset; nec contra religiones fieri quod effigies eius, ut alianuminum simulacra, venditionibus hortorum et domuum accedant.ius iurandum perinde aestimandum quam si Iovem fefellisset: deorum

33


iniurias dis curae.[74] Nec multo post Granium Marcellum praetorem Bithyniaequaestor ipsius Caepio Crispinus maiestatis postulavit, subscribenteRomano Hispone: qui formam vitae iniit, quam postea celebremmiseriae temporum et audaciae hominum fecerunt. nam egens, ignotus,inquies, dum occultis libellis saevitiae principis adrepit, mox clarissimocuique periculum facessit, potentiam apud unum, odium apud omnisadeptus dedit exemplum, quod secuti ex pauperibus divites, excontemptis metuendi perniciem aliis ac postremum sibi invenere. sedMarcellum insimulabat sinistros de Tiberio sermones habuisse, inevi-tabile crimen, cum ex moribus principis foedissima quaeque deligeretaccusator obiectaretque reo. nam quia vera erant, etiam dictacredebantur. addidit Hispo statuam Marcelli altius quam Caesarumsitam, et alia in statua amputato capite Augusti effigiem Tiberii inditam.ad quod exarsit adeo, ut rupta taciturnitate proclamaret se quoque inea causa laturum sententiam palam et iuratum, quo ceteris eademnecessitas fieret. manebant etiam tum vestigia morientis libertatis. igiturCn. Piso ‘quo’ inquit ‘loco censebis, Caesar? si primus, habebo quodsequar: si post omnis, vereor ne inprudens dissentiam.’ permotus his,quantoque incautius efrerverat, paenitentia patiens tulit absolvi reumcriminibus maiestatis: de pecuniis repetundis ad reciperatores itumest.[75] Nec patrum cognitionibus satiatus iudiciis adsidebat in cornutribunalis, ne praetorem curuli depelleret; multaque eo coram adversusambitum et potentium preces constituta. sed dum veritilti consulitur,libertas corrumpebatur. inter quae Pius Aurelius senator questus molepublicae viae ductuque aquarum labefactas aedis suas, auxilium patruminvocabat. resistentibus aerarii praetoribus subvenit Caesar pretiumqueaedium Aurelio tribuit, erogandae per honesta pecuniae cupiens, quamvirtutem diu retinuit, cum ceteras exueret. Propertio Celeri praetorio,veniam ordinis ob paupertatem petenti, decies sestertium largitus est,satis conperto paternas ei angustias esse. temptantis eadem alios probarecausam senatui iussit, cupidine severitatis in iis etiam quae rite faceretacerbus. unde ceteri silentium et paupertatem confessioni et beneficiopraeposuere.[76] Eodem anno continuis imbribus auctus Tiberis plana urbisstagnaverat; relabentem secuta est aedificiorum et hominum strages.igitur censuit Asinius Gallus ut libri Sibyllini adirentur. RenuitTiberius, perinde divina humanaque obtegens; sed remediumcoercendi fluminis Ateio Calpitoni et L. Arruntio mandatum. Achaiamac Macedoniam onera deprecantis levari in praesens proconsulari

34


imperio tradique Caesari placuit. edendis gladiatoribus, quosGermanici fratris ac suo nomine obtulerat, Drusus praesedit,quamquam vili sanguine nimis gaudens; quod [in] vu]gusformidolosum et pater arguisse dicebatur. cur abstinuerit spectaculoipse, varie trahebant; alii taedio coetus, quidam tristitia ingenii et metuconparationis, quia Augustus comiter interfuisset. non crediderim adostentandam saevitiam movendasque populi offensiones concessamfilio materiem, quamquam id quoque dictum est.[77] At theatri licentia, proximo priore anno coepta, gravius tum erupit,occisis non modo e plebe set militibus et centurione, vulnerato tribunopraetoriae cohortis, dum probra in magistratus et dissensionem vulgiprohibent. actum de ea seditione apud patres dicebanturquesententiae, ut praetoribus ius virgarum in histriones esset. intercessitHaterius Agrippa tribunus plebei increpitusque est Asinii Gallioratione, silente Tiberio, qui ea simulacra libertatis senatui praebebat.valuit tamen intercessio, quia divus Augustus immunis verberumhistriones quondam responderat, neque fas Tiberio infringere dictaeius. de modo lucaris et adversus lasciviam fautorum multa decernuntur;ex quis maxime insignia, ne domos pantomimorum senator introiret,ne egredientis in publicum equites Romani cingerent aut alibi quamin theatro spectarentur, et spectantium immodestiam exilio multandipotestas praetoribus fieret.[78] Templum ut in colonia Tarraconensi strueretur Augusto petentibusHispanis permissum, datumque in omnis provincias exemplum.centesimam rerum venalium post bella civilia institutam deprecantepopulo edixit Tiberius militare aerarium eo subsidio niti; simulimparem oneri rem publicam, nisi vicesimo militiae anno veteranidimitterentur. ita proximae seditionis male consulta, quibus sedecimstipendiorum finem expresserant, abolita in posterum.[79] Actum deinde in senatu ab Arruntio et Ateio an ob moderandasTiberis exundationes verterentur flumina et lacus, per quos augescit;auditaeque municipiorum et coloniarum legationes, orantibusFlorentinis ne Clanis solito alveo demotus in amnem Arnumtransferretur idque ipsis perniciem adferret. congruentia hisInteramnates disseruere: pessum ituros fecundissimos Italiae campos,si amnis Nar (id enim parabatur) in rivos diductus supersta gnavisset.nec Reatini silebant, Velinum lacum, qua in Narem effunditur, obstruirecusantes, quippe in adiacentia erupturum; optume rebus mortaliumconsuluisse naturam, quae sua ora fluminibus, suos cursus utqueoriginem, ita finis dederit; spectandas etiam religiones sociorum, quisacra et lucos et aras patriis amnibus dicaverint: quin ipsum Tiberim

35


nolle prorsus accolis fluviis orbatum minore gloria fluere. seu precescoloniarum seu difficultas operum sive superstitio valuit, ut insententiam Pisonis concederetur, qui nil mutandum censuerat.[80] Prorogatur Poppaeo Sabino provincia Moesia, additis Achaia acMacedonia. id quoque morum Tiberii fuit, continuare imperia acplerosque ad finem vitae in isdem exercitibus aut iurisdictionibushabere. causae variae traduntur: alii taedio novae curae semel placitapro aeternis servavisse, quidam invidia, ne plures fruerentur; sunt quiexistiment, ut callidum eius ingenium, ita anxium iudicium; nequeenim eminentis virtutes sectabatur, et rursum vitia oderat: ex optimispericulum sibi, a pessimis dedecus publicum metuebat. quahaesitatione postremo eo provectus est ut mandaverit quibusdamprovincias, quos egredi urbe non erat passurus.[81] De comitiis consularibus, quae tum primum illo principe acdeinceps fuere, vix quicquam firmare ausim: adeo diversa non modoapud auctores, sed in ipsius orationibus reperiuntur. modo subtractiscandidatorum nominibus originem cuiusque et vitam et stipendiadescripsit ut qui forent intellegeretur; aliquando ea quoquesignificatione sub tracta candidatos hortatus ne ambitu comitiaturbarent, suam ad id curam pollicitus est. plerumque eos tantumapud se professos disseruit, quorum nomina consulibus edidisset; posseet alios profiteri, si gratiae aut meritis confiderent: speciosa verbis, reinania aut subdola, quantoque maiore libertatis imagine tegebantur,tanto eruptura ad infensius servitium.

36


Liber II

[1] Sisenna Statilio [Tauro] L. Libone consulibus mota Orientis re-gna provinciaeque Romanae, initio apud Parthos orto, qui petitumRoma acceptumque regem, quamvis gentis Arsacidarum, ut externumaspernabantur. is fuit Vonones, obses Augusto datus a Phraate. namPhraates quamquam depulisset exercitus ducesque Romanos, cunctavenerantium officia ad Augustum verterat partemque prolis firmandaeamicitiae miserat, haud perinde nostri metu quam fidei populariumdiffisus.[2] Post finem Phraatis et sequentium regum ob internas caedis venerein urbem legati a primoribus Parthis, qui Vononem vetustissimumliberorum eius accirent. magnificum id sibi credidit Caesar auxitqueopibus. et accepere barbari laetantes, ut ferme ad nova imperia. moxsubiit pudor degeneravisse Parthos: petitum alio ex orbe regem,hostium artibus infectum; iam inter provincias Romanas soliumArsacidarum haberi darique. ubi illam gloriam trucidantium Crassum,exturbantium Antonium, si mancipium Caesaris, tot per annosservitutem perpessum, Parthis imperitet? accendebat dedignantis etipse diversus a maiorum institutis, raro venatu, segni equorum cura;quotiens per urbes incederet, lecticae gestamine fastuque erga patriasepulas. inridebantur et Graeci comites ac vilissima utensilium anuloclausa. sed prompti aditus, obvia comitas, ignotae Parthis virtutes,nova vitia; et quia ipsorum moribus aliena perinde odium pravis ethonestis.[3] Igitur Artabanus Arsacidarum e sanguine apud Dahas adultusexcitur, primoque congressu fusus reparat viris regnoque potitur. victoVononi perfugium Armenia fuit, vacua tunc interque Parthorum etRomanas opes infida ob scelus Antonii, qui Artavasden regem

37


Armeniorum specie amicitiae inlectum, dein catenis oneratum,postremo interfecerat. eius filius Artaxias, memoria patris nobisinfensus, Arsacidarum vi seque regnumque tutatus est. occiso Artaxiaper dolum propinquorum datus a Caesare Armeniis Tigranesdeductusque in regnum a Tiberio Nerone. nec Tigrani diuturnumimperium fuit neque liberis eius, quamquam sociatis more externo inmatrimonium regnumque.[4] Dein iussu Augusti inpositus Artavasdes et non sine clade nostradeiectus. tum Gaius Caesar componendae Armeniae deligitur. isAriobarzanen, origine Medum, ob insignem corporis formam etpraeclarum animum volentibus Armeniis praefecit. Ariobantane mor-te fortuita absumpto stirpem eius haud toleravere; temptatoque feminaeimperio, cui nomen Erato, eaque brevi pulsa, incerti solutique et magissine domino quam in libertate profugum Vononen in regnumaccipiunt. sed ubi minitari Artabanus et parum subsidii in Armeniis,vel, si nostra vi defenderetur, bellum adversus Parthos sumendumerat, rector Syriae Creticus Silanus excitum custodia circumdat, manenteluxu et regio nomine. quod ludibrium ut effugere agitaverit Vononesin loco reddemus.[5] Ceterum Tiberio haud ingratum accidit turbari res Orientis, ut easpecie Germanicum suetis legionibus abstraheret novisque provinciisimpositum dolo simul et casibus obiectaret. at ille, quanto acriora ineum studia militum et aversa patrui voluntas, celerandae victoriaeintentior, tractare proeliorum vias et quae sibi tertium iam annumbelligeranti saeva vel prospera evenissent. fundi Germanos acie et iustislocis, iuvari silvis, paludibus, brevi aestate et praematura hieme; suummilitem haud perinde vulneribus quam spatiis itinerum, damnoarmorum adfici; fessas Gallias ministrandis equis; longumimpedimentorum agmen opportunum ad insidias, defensantibusiniquum. at si mare intretur, promptam ipsis possessionem et hostibusignotam, simul bellum maturius incipi legionesque et commeatuspariter vehi; integrum equitem equosque per ora et alveos fluminummedia in Germania fore.[6] Igitur huc intendit, missis ad census Galliarum P. Vitellio et C.Antio. Silius et Anteius et Caecina fabricandae classi praeponuntur.mille naves sufficere visae properataeque, aliae breves, angusta puppiproraque et lato utero, quo facilius fluctus tolerarent; quaedam planaecarinis, ut sine noxa siderent; plures adpositis utrimque gubernaculis,converso ut repente remigio hinc vel illinc adpellerent; multae pontibusstratae, super quas tormenta veherentur, simul aptae ferendis equisaut commeatui; velis habiles, citae remis augebantur alacritate militum

38


in speciem ac terrorem. insula Batavorum in quam convenirentpraedicta, ob facilis adpulsus accipiendisque copiis et transmittendumad bellum opportuna. nam Rhenus uno alveo continuus aut modicasinsulas circumveniens apud principium agri Batavi velut in duos amnisdividitur, servatque nomen et violentiam cursus, qua Germaniampraevehitur, donec Oceano misceatur: ad Gallicam ripam latior etplacidior adfluens (verso cognomento Vahalem accolae dicunt), moxid quoque vocabulum mutat Mosa flumine eiusque inmenso oreeundem in Oceanum effunditur.[7] Sed Caesar, dum adiguntur naves, Silium legatum cum expeditamanu inruptionem in Chattos facere iubet: ipse audito castellum Lupiaeflumini adpositum obsideri, sex legiones eo duxit. neque Silio obsubitos imbris aliud actum quam ut modicam praedam et Arpi principisChattorum coniagem filiamque raperet, neque Caesari copiam pugnaeopsessores fecere, ad famam adventus eius dilapsi: tumulum tamennuper Varianis legionibus structum et veterem aram Druso sitamdisiecerant. restituit aram honorique patris princeps ipse cumlegionibus decucurrit; tumulum iterare haud visum. et cuncta intercastellum Alisonem ac Rhenum novis limitibus aggeribusquepermunita.[8] Iamque classis advenerat, cum praemisso commeatu et distributisin legiones ac socios navibus fossam, cui Drusianae nomen, ingressusprecatusque Drusum patrem ut se eadem ausum libens placatusqueexemplo ac memoria consiliorum atque operum iuvaret, lacus inde etOceanum usque ad Amisiam flumen secunda navigatione pervehitur.classis Amisiae ore relicta laevo amne, erratumque in eo quod nonsubvexit aut transposuit militem dextras in terras iturum; ita pluresdies efficiendis pontibus absumpti. et eques quidem ac legiones pri-ma aestuaria, nondum adcrescente unda, intrepidi transiere: postremumauxiliorum agmen Batavique in parte ea, dom insultant aquis artemquenandi ostentant, turbati et quidam hausti sunt. metanti castra CaesariAngrivariorum defectio a tergo nuntiatur: missus ilico Stertinius cumequite et armatura levi igne et caedibus perfidiam ultus est.[9] Flumen Visurgis Romanos Cheruscosque interfluebat. eius in ripacum ceteris primoribus Arminius adstitit, quaesitoque an Caesarvenisset, postquam adesse responsum est, ut liceret cum fratre conloquioravit. erat is in exercitu cognomento Flavus, insignis fide et amissoper vulnus oculo paucis ante annis duce Tiberio. tum permissu * *progressusque salutatur ab Arminio; qui amotis stipatoribus, ut sagittariinostra pro ripa dispositi abscederent postulat, et postquam digressi,unde ea deformitas oris interrogat fratrem. illo locum et proelium

39


referente, quodnam praemium recepisset exquirit. Flavus auctastipendia, torquem et coronam aliaque militaria dona memorat,inridente Arminio vilia servitii pretia.[10] Exim diversi ordiantur, hic magnitudinem Romanam, opesCaesaris et victis gravis poenas, in deditionem venienti paratamclementiam; neque coniugem et filium eius hostiliter haberi: ille faspatriae, libertatem avitam, penetralis Germaniae deos, matrem precumsociam; ne propinquorum et adfinium, denique gentis suae desertoret proditor quam imperator esse mallet. paulatim inde ad iurgia prolapsiquo minus pugnam consererent ne flumine quidem interiectocohibebantur, ni Stertinius adcurrens plenum irae armaque et equumposcentem Flavum attinuisset. cernebatur contra minitabundusArminius proeliumque denuntians; nam pleraque Latino sermoneinteriaciebat, ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.[11] Postero die Germanorum acies trans Visurgim stetit. Caesar nisipontibus praesidiisque inpositis dare in discrimen legiones haudimperatorium ratus, equitem vado tramittit. praefuere Stertinius et enumero primipilarium Aemilius, distantibus locis invecti, ut hostemdiducerent. qua celerrimus amnis, Chariovalda dux Batavorum erupit.eum Cherusci fugam simulantes in planitiem saltibus circumiectamtraxere: dein coorti et undique effusi trudunt adversos, instantcedentibus collectosque in orbem pars congressi, quidam eminusproturbant. Chariovalda diu sustentata hostium saevitia, hortatus suosut ingruentis catervas globo perfringerent, atque ipse densissimosinrumpens, congestis telis et suffosso equo labitur, ac multi nobiliumcirca: ceteros vis sua aut equites cum Stertinio Aemilioque subvenientespericulo exemere.[12] Caesar transgressus Visurgim indicio perfugae cognoscit delectumab Arminio locum pugnae; convenisse et alias nationes in silvamHerculi sacram ausurosque nocturnam castrorum oppugnationem.habita indici fides et cernebantur ignes, suggressique propiusspeculatores audiri fremitum equorum inmensique et inconditi agminismurmur attulere. igitur propinquo summae rei discrimine explorandosmilitum animos ratus, quonam id modo incorruptum foret secumagitabat. tribunos et centuriones laeta saepius quam comperta nuntiare,libertorum servilia ingenia, amicis inesse adulationem; si contio vocetur,illic quoque quae pauci incipiant reliquos adstrepere. penitusnoscendas mentes, cum secreti et incustoditi inter militaris cibos spemaut metum proferrent.[13] Nocte coepta egressus augurali per occulta et vigilibus ignara,comite uno, contectus umeros ferina pelle, adit castrorum vias, adsistit

40


tabernaculis fruiturque fama sui, cum hic nobilitatem ducis, decoremalius, plurimi patientiam, comitatem, per seria per iocos eundemanimum laudibus ferrent reddendamque gratiam in acie faterentur,simul perfidos et ruptores pacis ultioni et gloriae mactandos. interquae unus hostium, Latinae linguae sciens, acto ad vallum equo vocemagna coniuges et agros et stipendii in dies, donec bellaretur, sestertioscentenos, si quis transfugisset, Arminii nomine pollicetur. intendit eacontumelia legionum iras: veniret dies, daretur pugna; sumpturummilitem Germanorum agros, tracturum coniuges; accipere omen etmatrimonia ac pecunias hostium praedae destinare. tertia ferme vigi-lia adsultatum est castris sine coniectu teli, postquam crebras promunimentis cohortes et nihil remissum sensere.[14] Nox eadem laetam Germanico quietem tulit, viditque se operatumet sanguine sacri respersa praetexta pulchriorem aliam manibus aviaeAugustae accepisse. auctus omine, addicentibus auspiciis, vocatcontionem et quae sapientia provisa aptaque inminenti pugnae disserit.non campos modo militi Romano ad proelium bonos, sed si ratioadsit, silvas et saltus; nec enim inmensa barbarorum scuta, enormishastas inter truncos arborum et enata humo virgulta perinde haberiquam pila et gladios et haerentia corpori tegmina. denserent ictus, oramucronibus quaererent: non loricam Germano, non galeam, ne scutaquidem ferro nervove firmata, sed viminum textus vel tenuis et fucatascolore tabulas; primam utcumque aciem hastatam, ceteris praeustaaut brevia tela. iam corpus ut visu torvom et ad brevem impetumvalidum, sic nulla vulnerum patientia: sine pudore flagitii, sine curaducum abire, fugere, pavidos adversis, inter secunda non divini, nonhumani iuris memores. si taedio viarum ac maris finem cupiant, hacacie parari: propiorem iam Albim quam Rhenum neque bellum ultra,modo se patris patruique vestigia prementem isdem in terris victoremsisterent.[15] Orationem ducis secutus militum ardor, signumque s pugnaedatum. nec Arminius aut ceteri Germanorum proceres omittebant suosquisque testari, hos esse Romanos Variani exercitus fugacissimos quine bellum tolerarent, seditionem induerint; quorum parsonustavulneribus terga, pars fluctibus et procellis fractos artus infensisrursum hostibus, adversis dis obiciant, nulla boni spe. classem quippeet avia Oceani quaesita ne quis venientibus occurreret, ne pulsospremeret: sed ubi miscuerint manus, inane victis ventumm remorumvesubsidium. meminissent modo avaritiae, crudelitatis, superbiae: aliodsibi reliquum quam tenere libertatem aut mori ante servitium?[16] Sic accensos et proelium poscentis in campum, cui Idistaviso

41


nomen, deducunt. is medius inter Visurgim et collis, ut ripae fluminiscedunt aut prominentia montium resistunt, inaequaliter sinuatur. ponetergum insurgebat silva editis in altum ramis et pura humo interarborum truncos. campum et prima silvarum barbara acies tenuit: soliCherusci iuga insedere ut proeliantibus Romanis desuper incurrerent.noster exercitus sic incessit: auxiliares Galli Germanique in fronte,post quos pedites sagittatii; dein quattuor legiones et cum duabuspraetoriis cohortibus ac delecto equite Caesar; exim totidem aliaelegiones et levis armatura cum equite sagittario ceteraeque sociorumcohortes. intentus paratusque miles ut ordo agminis in aciem adsisteret.[17] Visis Cheruscorum catervis, quae per ferociam proruperant,validissimos equitum ineurrere latus, Stertinium cum ceteris turmiscircumgredi tergaque invadere iubet, ipse in tempore adfuturus. intereapulcherrimum augurium, octo aquilae petere silvas et intrare visaeimperatorem advertere. exclamat irent, sequerentur Romanas avis,propria legionum numina. simul pedestris acies infertur et praemissuseques postremos ac latera impulit. mirumque dictu, duo hostiumagmina diversa fuga, qui silvam tenuerant, in aperta, qui campisadstiterant, in silvam ruebant. medii inter hos Cherusci collibusdetrudebantur, inter quos insignis Arminius manu voce vulneresustentabat pugnam. incubueratque sagittariis, illa rupturus, niRaetorum Vindelicorumque et Gallicae cohortes signa obiecissent. nisutamen corporis et impetu equi pervasit, oblitus faciem suo curore nenosceretur. quidam adgnitum a Chaucis inter auxilia Romana agentibusemissumque tradiderunt. virtus seu fraus eadem Inguiomero effugiumdedit: ceteri passim trucidati. et plerosque tranare Visurgim conantisiniecta tela aut vis fluminis, postremo moles ruentium et incidentesripae operuere. quidam turpi fuga in summa arborum nisi ramisquese occultantes admotis sagittariis per ludibrium figebantur, aliosprorutae arbores adflixere.[18] Magna ea victoria neque cruenta nobis fuit. quinta ab hora dieiad noctem caesi hostes decem milia passuum cadaveribus atque armisopplevere, repertis inter spolia eorum catenis quas in Romanos utnon dubio eventu portaverant. miles in loco proelii Tiberiumimperatorem salutavit struxitque aggerem et in modum tropaeorumarma subscriptis victarum gentium nominibus imposuit.[19] Haut perinde Germanos vulnera, luctus, excidia quam ea speciesdolore et ira adfecit. qui modo abire sedibus, trans Albim concedereparabant, pugnam volunt, arma rapiunt; plebes primores, inventussenes agmen Romanum repente incursant, turbant. postremo deliguntlocum flumine et silvis clausum, arta intus planitie et umida: silvas

42


quoque profunda palus ambibat nisi quod latus unum Angrivariilato aggere extulerant quo a Cheruscis dirimerentur. hic pedes adstitit:equitem propinquis lucis texere ut ingressis silvam legionibus a tergoforet.[20] Nihil ex his Caesari incognitum: consilia locos, prompta occultanoverat astusque hostium in perniciem ipsis vertebat. Seio Tuberonilegato tradit equitem campumque; peditum aciem ita instruxit ut parsaequo in silvam aditu incederet, pars obiectum aggerem eniteretur;quod arduum sibi, cetera legatis permisit. quibus plana evenerant,facile inrupere: quis inpugnandus agger, ut si murum succederent,gravibus superne ictibus conflictabantur. sensit dux inparem comminuspugnam remotisque paulum legionibus funditores libritoresqueexcutere tela et proturbare hostem iubet. missae e tormentis hastae,quantoque conspicui magis propugnatores, tanto pluribus vulneribusdeiecti. primus Caesar cum praetoriis cohortibus capto vallo deditimpetum in silvas; conlato illic gradu certatum. hostem a tergo palus,Romanos flumen aut montes claudebant: utrisque necessitas in loco,spes in virtute, salus ex victoria.[21] Nec minor Germanis animus, sed genere pugnae et armorumsuperabantur, cum ingens multitudo artis locis praelongas hastas nonprotenderet, non colligeret, neque adsultibus et velocitate corporumuteretur, coacta stabile ad proelium; contra miles, cui scutum pecotriadpressum et insidens capulo manus, latos barbarorum artus, nudaora foderet viamque strage hostium aperiret, inprompto iam Arminioob continua pericula, sive illum recens acceptum vulnus tardaverat.quin et Inguiomerum, tota volitantem acie, fortuna magis quam virtusdeserebat. et Germanicus quo magis adgnosceretur detraxerat tegimencapitii orabatque insisterent caedibus: nil opus captivis, solaminternicionem gentis finem bello fore. iamque sero diei subducit exacie legionem faciendis castris: ceterae ad noctem cruore hostium satiataesunt. equites ambigue certavere.[22] Laudatis pro contione victoribus Caesar congeriem armorumstruxit, superbo cum titulo: debellatis inter Rhenum Albimquenationibus exercitum Tiberii Caesaris ea monimenta Marti et Iovi etAugusto sacravisse. de se nihil addidit, metu invidiae an ratusconscientiam facti satis esse. mox bellum in Angrivarios Stertiniomandat, ni deditionem properavissent. atque illi supplices nihilabnuendo veniam omnium accepere.[23] Sed aestate iam adulta legionum aliae itinere terrestri inhibernacula remissae; pluris Caesar classi inpositas per flumen AmisiamOceano invexit. ac primo placidum aequor mille navium remis strepere

43


aut velis inpelli: mox atro nubium globo effusa grando, simul variisundique procellis incerti fluctus prospectum adimere, regimeninpedire; milesque pavidus et casuum maris ignarus dum turbat nautasvel intempestive iuvat, officia prudentium corrumpebat omne dehinccaelum et mare omne in austrum cessit, qui tumidis Germaniae terris,profundis amnibus, immenso nubium tractu validus et rigore viciniseptentrionis horridior rapuit disiecitque navis in aperta Oceani autinsulas saxis abruptis vel per occulta vada infestas. quibus paulumaegreque vitatis, postquam mutabat aestus eodemque quo ventusferebat, non adhaerere ancoris, non exhaurire inrumpentis undaspoterant: equi, iumenta, sarcinae, etiam arma praecipitantur quolevarentur alvei manantes per latera et fluctu superurgente.[24] Quanto violentior cetero mari Oceanus et truculentia caeli praestatGermania, tantum illa clades novitate et magnitudine excessit,hostilibus circum litoribus aut ita vasto et profundo ut credaturnovissimum ac sine terris mare. pars navium haustae sunt, plures apudinsulas longius sitas eiectae; milesque nullo illic hominum cultu fameabsumptus, nisi quos corpora equorum eodem elisa toleraverant. solaGermanici triremis Chaucorum terram adpulit; quem per omnis illosdies noctesque apud scopulos et prominentis oras, cum se tanti exitiireum clamitaret, vix cohibuere amici quo minus eodem mari oppeteret.tandem relabente aestu et secundante vento claudae naves raro remigioaut intentis vestibus, et quaedam a validioribus tractae, revertere; quasraptim refectas misit ut scrutarentur insulas. collecti ea cura plerique:multos Angrivarii nuper in fidem accepti redemptos ab interioribusreddidere; quidam in Britanniam rapti et remissi a regulis. ut quis exlonginquo revenerat, miracula narrabant, vim turbinum et inauditasvolucris, monstra maris, ambiguas hominum et beluarum formas, visasive ex metu credita.[25] Sed fama classis amissae ut Germanos ad spem belli, ita Caesaremad coercendum erexit. C. Silio cum triginta peditum, tribus equitummilibus ire in Chattos imperat; ipse maioribus copiis Marsos inrumpit,quorum dux Mallovendus nuper in deditionem acceptus propinquoluco defossam Varianae legionis aquilam modico praesidio servariindicat. missa extemplo manus quae hostem a fronte eliceret, alii quiterga circumgressi recluderent humum. et utrisque adfuit fortuna. eopromptior Caesar pergit introrsus, populatur, excindit non ausumcongredi hostem aut, sicubi restiterat, statim pulsum nec umquammagis, ut ex captivis cognitum est, paventem. quippe invictos et nulliscasibas superabilis Romanos praedicabant, qui perdita classe, amissisarmis, post constrata equorum virorumque corporibus litora eadem

44


virtute, pari ferocia et velut aucti numero inrupissent.[26] Reductus inde in hiberna miles, laetus animi quod adversa marlsexpeditione prospera pensavisset. addidit munificentiam Caesar,quantum quis damni professus erat exsolvendo. nec dubium habebaturlabare hostis petendaeque pacis consilia sumere, et si proxima aestasadiceretur, posse bellum patrari. sed crebris epistulis Tiberius monebatrediret ad decretum triumphum: satis iam eventuum, satis casuum.prospera illi et magna proelia: eorum quoque meminisset, quae ventiet fluctus, nulla ducis culpa, gravia tamen et saeva damna intulissent.se novies a divo Augusto in Germaniam missum plura consilio quamvi perfecisse. sic Sugambros in deditionem acceptos, sic Suebosregemque Maroboduum pace obstrictum. posse et Cheruscosceterasque rebellium gentis, quoniam Romanae ultioni consultumesset, internis discordiis relinqui. precante Germanico annumefficiendis coeptis, acrius modestiam eius adgreditur alterumconsulatum offerendo cuius munia praesens obiret. simul adnectebat,si foret adhuc bellandum, relinqueret materiem Drusi fratris gloriae,qui nullo tum alio hoste non nisi apud Germanias adsequi nomenimperatorium et deportare lauream posset. haud cunctatus est ultraGermanicus, quamquam fingi ea seque per invidiam parto iam decoriabstrahi intellegeret.[27] Sub idem tempus e familia Scriboniorum Libo Drusus deferturmoliri res novas. eius negotii initium, ordinem, finem curatius disseram,quia tum primum reperta sunt quae per tot annos rem publicamexedere. Firmius Catus senator, ex intima Libonis amicitia, inveneminprovidum et facilem inanibus ad Chaldaeorum promissa, magorumsacra, somniorum etiam interpretes impulit, dum proavom Pompeium,amitam Scriboniam, quae quondam Augusti coniunx fuerat,consobrinos Caesares, plenam imaginibus domum ostentat,hortaturque ad luxum et aes alienum, socius libidinum et necessitatum,quo pluribus indiciis inligaret.[28] Vt satis testium et qui servi eadem noscerent repperit, aditum adprincipem postulat, demonstrato crimine et reo per FlaccumVescularium equitem Romanum, cui propior cum Tiberio usus erat.Caesar indicium haud aspernatus congressus abnuit: posse enim eodemFlacco internuntio sermones commeare. atque interim Libonem ornatpraetura, convictibus adhibet, non vultu alienatus, non verbiscommotior (adeo iram condiderat); cunctaque eius dicta factaque, cumprohibere posset, scire malebat, donec Iunius quidam, temptatus utinfernas umbras carminibus eliceret, ad Fulcinium Trionem indiciumdetulit. celebre inter accusatores Trionis ingenium erat avidumque

45


famae malae. statim corripit reum, adit consules, cognitionem senatusposcit. et vocantur patres, addito consultandum super re magna etatroci.[29] Libo interim veste mutata cum primoribus feminis circumiredomos, orare adfinis, vocem adversum pericula poscere, abouentibuscunctis, cum diversa praetenderent, eadem formidine. die senatus metuet aegritudine fessus, sive, ut tradidere quidam, simulato morbo, lecticadelatus ad foris curiae innisusque fratri et manus ac supplices vocesad Tiberium tendens immoto eius vultu excipitur. mox libellos etauctores recitat Caesar ita moderans ne lenire neve asperare criminavideretur.[30] Accesserant praeter Trionem et Catum accusatores FonteiusAgrippa et C. Vibius , certabantque cui ius perorandi in reum daretur,donec Vibius, quia nec ipsi inter se concederent et Libo sine patronointroisset, singillatim se crimina obiecturum professus, protulit libellosvaecordes adeo ut consultaverit Libo an habiturus foret opes quis viamAppiam Brundisium usque pecunia operiret. inerant et alia huiuscemodi stolida vana, si mollius acciperes, miseranda. uni tamen libellomanu Libonis nominibus Caesarum aut senatorum additas atrocis veloccultas notas accusator arguebat. negante reo adgnoscentis servos pertormenta interrogari placuit. et quia vetere senatus consulto quaestioin caput domini prohibebatur, callidus et novi iuris repertor Tiberiusmancipari singulos actori publico iubet, scilicet ut in Libonem exservis salvo senatus consulto quaereretur. ob quae posterum diem reuspetivit domumque digressus extremas preces P. Quirinio propinquosuo ad principem mandavit.[31] Responsum est ut senatum rogaret. cingebatur interim militedomus, strepebant etiam in vestibulo ut audiri, ut aspici possent, cumLibo ipsis quas in novissimam voluptatem adhibuerat epulis excruciatusvocare percussorem, prensare servorum dextras, inserere gladium. atqueillis, dum trepidant, dum refugiunt, evertentibus adpositum cum mensalumen, feralibus iam sibi tenebris duos ictus in viscera derexit. adgemitum conlabentis adcurrere liberti, et caede visa miles abstitit.accusatio tamen apud patres adseveratione eadem peracta, iuravitqueTiberius petiturum se vitam quamvis nocenti, nisi voluntariam mortemproperavisset.[32] Bona inter accusatores dividuntur, et praeturae extra ordinemdatae iis qui senatorii ordinis erant. tunc Cotta Messalinus, ne imagoLibonis exequias posterorum comitaretur, censuit, Cn. Lentulus, nequis Scribonius cognomentum Drusi adsumeret. supplicationum diesPomponii Flacci sententia constituti, dona Iovi, Marti, Concordiae,

46


utque idumn Septembrium dies, quo se Libo interfecerat, dies festushaberetur, L. Piso et Gallus Asinius et Papius Mutilus et L. Aproniusdecrevere; quorum auctoritates adulationesque rettuli ut sciretur vetusid in re publica malum. facta et de mathematicis magisque Italiapellendis senatus consulta; quorum e numero L. Pituanius saxodeiectus est, in P. Marcium consules extra portam Esquilinam, cumclassicum canere iussissent, more prisco advertere.[33] Proýÿýÿýÿýÿýÿýÿýÿatus die multa in luxum civitatis dicta a Q.Haterio consulari, Octavio Frontone praetura functo; decretumquene vasa auro solida ministrandis cibis fierent, ne vestis serica virosfoedaret. excessit Fronto ac postulavit modum argento, supellectili,familiae: erat quippe adhuc frequens senatoribus, si quid e re publicacrederent, loco sententiae promere. contra Gallus Asinius disseruit:auctu imperii adolevisse etiam privatas opes, idque non novum, sed evetustissimis moribus: aliam apud Fabricios, aliam apud Scipionespecuniam; et cuncta ad rem publicam referri, qua tenui angustas civiumdomos, postquam eo magnificentiae venerit, gliscere singulos. nequein familia et argento quaeque ad usum parentur nimium aliquid autmodicum nisi ex fortuna possidentis. distinctos senatus et equitumcensus, non quia diversi natura, sed ut locis ordinibus dignationibusantistent, ita iis quae ad requiem animi aut salubritatem corporumparentur, nisi forte clarissimo cuique pluris curas, maiora periculasubeunda, delenimentis curarum et periculorum carendum esse.facilem adsensum Gallo sub nominibus honestis confessio vitiorum etsimilitudo audientium dedit. adiecerat et Tiberius non id tempuscensurae nec, si quid in moribus labaret, defuturum corrigendiauctorem.[34] Inter quae L. Piso ambitum fori, corrupta iudicia, saevitiamoratorum accusationes minitantium increpans, abire se et cedere urbe,victurum in aliquo abdito et longinquo rure testabatur; simul curiamrelinquebat. commotus est Tiberius, et quamquam mitibus verbisPisonem permulsisset, propinquos quoque eius impulit ut abeuntemauctoritate vel precibus tenerent. haud minus liberi dolorisdocumentum idem Piso mox dedit vocata in ius Vrgulania, quamsupra leges amicitia Augustae extulerat. nec aut Vrgulania optemperavit,in domum Caesaris spreto Pisone vecta, aut ille abscessit, quamquamAugusta se violari et imminui quereretur. Tiberius hactenus indulge-re matri civile ratus, ut se iturum ad praetoris tribunal, adfuturumVrgulaniae diceret, processit Palatio, procul sequi iussis militibus.spectabatur occursante populo compositus ore et sermonibus variistempus atque iter ducens, donec propinquis Pisonem frustra

47


coercentibus deferri Augusta pecuniam quae petebatur iuberet. isquefinis rei, ex qua neque Piso inglorius et Caesar maiore fama fuit.ceterum Vrgulaniae potentia adeo nimia civitati erat ut testis in causaquadam, quae apud senatum tractabatur, venire dedignaretur: missusest praetor qui domi interrogaret, cum virgines Vestales in foro etiudicio audiri, quotiens testimonium dicerent, vetus mos fuerit.[35] Res eo anno prolatas haud referrem, ni pretium foret Cn. Pisoniset Asinii Galli super eo negotio diversas sententias noscere. Piso,quamquam afuturum se dixerat Caesar, ob id magis agendas censebat,ut absente principe senatum et equites posse sua munia sustineredecorum rei publicae foret. Gallus, quia speciem libertatis Pisopraeceperat, nihil satis inlustre aut ex dignitate populi Romani nisicoram et sub oculis Caesaris, eoque conventum Italiae et adfluentisprovincias praesentiae eius servanda dicebat. audiente haec Tiberioac silente magnis utrimque contentionibus acta, sed res dilatae.[36] Et certamen Gallo adversus Caesarem exortum est. nam censuitin quinquennium magistratuum comitia habenda, utque legionumlegati, qui ante praeturam ea militia fungebantur, iam tum praetoresdestinarentur, princeps duodecim candidatos in annos singulosnominaret. haud dubium erat eam sententiam altius penetrare et arca-na imperii temptari. Tiberius tamen, quasi augeretur potestas eius,disseruit: grave moderationi suae tot eligere, tot differre. vix per singulosannos offensiones vitari, quamvis repulsam propinqua spes soletur:quantum odii fore ab iis qui ultra quinquennium proiciantur? undeprospici posse quae cuique tam longo temporis spatio mens, domus,fortuna? superbire homines etiam annua designatione: quid si honoremper quinquennium agitent? quinquiplicari prorsus magistratus,subverti leges, quae sua spatia exercendae candidatorum industriaequaerendisque aut potiundis honoribus statuerint. favorabili inspeciem oratione vim imperii tenuit.[37] Censusque quorundam senatorum iuvit. quo magis mirum fuitquod preces Marci Hortali, nobilis iuvenis, in paupertate manifestasuperbius accepisset. nepos erat oratoris Hortensii, inlectus a divoAugusto liberalitate decies sestertii ducere uxorem, suscipere liberos,ne clarissima familia extingueretur. igitur quattuor filiis ante limencuriae adstantibus, loco sententiae, cum in Palatio senatus haberetur,modo Hortensii inter oratores sitam imaginem modo Augusti intuens,ad hunc modum coepit: ‘patres conscripti, hos, quorum numerum etpueritiam videtis, non sponte sustuli sed quia princeps monebat; simulmaiores mei meruerant ut posteros haberent. nam ego, qui nonpecuniam, non studia populi neque eloquentiam, gentile domus

48


nostrae bonum, varietate temporum accipere vel parare potuissem,satis habebam, si tenues res meae nec mihi pudori nec cuiquam oneriforent. iussus ab imperatore uxorem duxi. en stirps et progenies totconsulum, tot dictatorum. nec ad invidiam ista sed conciliandaemisericordiae refero. adsequentur florente te, Caesar, quos dederishonores: interim Q. Hortensii pronepotes, divi Augusti alumnos abinopia defende.’[38] Inclinatio senatus incitamentum Tiberio fuit quo promptiusadversaretur, his ferme verbis usus: ‘si quantum pauperum est venirehuc et liberis suis petere pecunias coeperint, singuli numquamexsatiabuntur, res publica deficiet. nec sane ideo a maioribusconcessum est egredi aliquando relationem et quod in communeconducat loco sententiae proferre, ut privata negotia et res familiarisnostras hic augeamus, cum invidia senatus et principum, siveindulserint largitionem sive abnuerint. non enim preces sunt istud,sed efflagitatio, intempestiva quidem et inprovisa, cum aliis de rebusconvenerint patres, consurgere et numero atque aetate liberum suorumurgere modestiam senatus, eandem vim in me transmittere ac velutperfringere aerarium, quod si ambitione exhauserimus, per scelerasupplendum erit. dedit tibi, Hortale, divus Augustus pecuniam, sednon conpellatus nec en lege ut semper daretur. languescet alioquiindustria, intendetur socordia, si nullus ex se metus aut spes, et securiomnes aliena subsidia expectabunt, sibi ignavi, nobis graves.’ haecatque talia, quamquam cum adsensu audita ab iis quibus omniaprincipum, honesta atque inhonesta, laudare mos est, plures persilentium aut occultum murmur excepere. sensitque Tiberius; et cumpaulum reticuisset, Hortalo se respondisse ait: ceterum si patribusvideretur, daturum liberis eius ducena sestertia singulis, qui sexusvirilis essent. egere alii grates: siluit Hortalus, pavore an avitae nobilitatisetiam inter angustias fortunae retinens. neque miseratus est posthacTiberius, quamvis domus Hortensii pudendam ad inopiam delaberetur.[39] Eodem anno mancipii unius audacia, ni mature subventum foret,discordiis armisque civilibus rem publicam perculisset. PostumiAgrippae servus, nomine Clemens, comperto fine Augusti pergere ininsulam Planasiam et fraude aut vi raptum Agrippam ferre ad exercitusGermanicos non servili animo concepit. ausa eius inpedivit tarditasonerariae navis: atque interim patrata caede ad maiora et magispraecipitia conversus furatur cineres vectusque Cosam Etruriaepromunturium ignotis locis sese abdit, donec crinem barbamquepromitteret: nam aetate et forma haud dissimili in dominum erat. tumper idoneos et secreti eius socios crebrescit vivere Agrippam, occultis

49


primum sermonibus, ut vetita solent, mox vago rumore apudinperitissimi cuiusque promptas auris aut rursum apud turbidos eoquenova cupientis. atque ipse adire municipia obscuro diei, nequepropalam aspici neque diutius isdem locis, sed quia veritas visu etmora, falsa festinatione et incertis valescunt, relinquebat famam autpraeveniebat.[40] Vulgabatur interim per Italiam servatum munere deum Agrippam,credebatur Romae; iamque Ostiam invectum multitudo ingens, iamin urbe clandestini coetus celebrabant, cum Tiberium anceps curadistrahere, vine militum servum suum coerceret an inanem credulitatemtempore ipso vanescere sineret: modo nihil spernendum, modo nonomnia metuenda ambiguus pudoris ac metus reputabat. postremo datnegotium Sallustio Crispo. ille e clientibus duos (quidam milites fuissetradunt) deligit atque hortatur, simulata conscientia adeant, offerantpecuniam, fidem atque pericula polliceantur. exequuntur ut iussumerat. dein speculati noctem incustoditam, accepta idonea manu,vinctum clauso ore in Palatium traxere. percontanti Tiberio quo modoAgrippa factus esset respondisse fertur ‘quo modo tu Caesar.’ ut ederetsocios subigi non potuit. nec Tiberius poenam eius palam ausus, insecreta Palatii parte interfici iussit corpusque clam auferri. et quamquammulti e domo principis equitesque ac senatores sustentasse opibus,iuvisse consiliis dicerentur, haud quaesitum.[41] Fine anni arcus propter aedem Saturni ob recepta signa cumVaro amissa ductu Germanici, auspiciis Tiberii, et aedes Fortis FortunaeTiberim iuxta in hortis, quos Caesar dictator populo Romano legaverat,sacrarium genti Iuliae effigiesque divo Augusto apud Bovillas dicantur.C. Caelio L. Pomponio consulibus Germanicus Caesar a. d. VII. Kal.Iunias triumphavit de Cheruscis Chattisque et Angrivariis quaequealiae nationes usque ad Albim colunt. vecta spolia, captivi, simulacramontium, fluminum, proeliorum; bellumque, quia conficereprohibitus erat, pro confecto accipiebatur. augebat intuentium visuseximia ipsius species currusque quinque liberis onustus. sed suberatocculta formido, reputantibus haud prosperum in Druso patre eiusfavorem vulgi, avunculum eiusdem Marcellum flagrantibus plebisstudiis intra inventam ereptum, brevis et infaustos populi Romaniamores.[42] Ceterum Tiberius nomine Germanici trecenos plebi sestertiosviritim dedit seque collegam consulatui eius destinavit. nec ideo sinceraecaritatis fidem adsecutus amoliri iuvenem specie honoris statuitstruxitque causas aut forte oblatas arripuit. rex Archelausquinquagesimum annum Cappadocia potiebatur, invisus Tiberio quod

50


eum Rhodi agentem nullo officio coluisset. nec id Archelaus persuperbiam omiserat, sed ab intimis Augusti monitus, quia florenteGaio Caesare missoque ad res Orientis intuta Tiberii amicitiacredebatur. ut versa Caesarum subole imperium adeptus est, elicitArchelaum matris litteris, quae non dissimulatis filii offensionibusclementiam offerebae, si ad precandum veniret. ille ignarus doli vel,si intellegere crederetur, vim metuens in urbem properat; exceptusqueimmiti a principe et mox accusatus in senatu, non ob crimina quaefingebantur sed angore, simul fessus senio et quia regibus aequa,nedum infima insolita sunt, finem vitae sponte an fato implevit. regnumin provinciam redactum est, fructibusque eius levari posse centesimaevectigal professus Caesar ducentesimam in posterum statuit. per idemtempus Antiocho Commagenorum, Philopatore Cilicum regibusdefunctis turbabantur nationes, plerisque Romanum, aliis regiumimperium cupientibus; et provinciae Syria atque Iudaea, fessaeoneribus, deminutionem tributi orabant.[43] Igitur haec et de Armenia quae supra memoravi apud patresdisseruit, nec posse motum Orientem nisi Germanici sapientia conponi:nam suam aetatem vergere, Drusi nondum satis adolevisse. tunc de-creto patrum per missae Germanico provinciae quae mari dividuntur,maiusque imperium, quoquo adisset, quam iis qui sorte aut missuprincipis obtinerent sed Tiberius demoverat Syria Creticum Silanum,per adfinitatem conexam Germanico, quia Silani filia Neronivetustissimo liberorum eius pacta erat, praefeceratque Cn. Pisonem,ingenio violentum et obsequii ignarum, insita ferocia a patre Pisonequi civili bello resurgentis in Africa partis acerrimo ministerio adversusCaesarem iuvit, mox Brutum et Cassium secutus concesso reditupetitione honorum abstinuit, donec ultro ambiretur delatum abAugusto consulatum accipere. sed praeter patemos spiritus uxorisquoque Plancinae nobilitate et opibus accendebatur; vix Tiberio con-cedere, liberos eius ut multum infra despectare. nec dubium habebatse delectum qui Syriae imponeretur ad spes Germanici coercendas.credidere quidam data et a Tiberio occulta mandata; et Plancinamhaud dubie Augusta monuit aemulatione muliebri Agrippinaminsectandi divisa namque et discors aula erat tacitis in Drusum autGermanicum studiis. Tiberius ut proprium et sui sanguinis Drusumfovebat: Germanico alienatio patrui amorem apud ceteros auxerat, etquia claritudine matemi generis anteibat, avum M. Antonium,avunculum Augustum ferens. contra Druso proavus eques RomanusPomponius Atticus dedecere Claudiorum imagines videbatur: etconiunx Germanici Agrippina fecunditate ac fama Liviam uxorem

51


Drusi praecellebat. sed fratres egregie concordes et proximorumcertaminibus inconcussi.[44] Nec multo post Drusus in Illyricum missus est ut suesceret militiaestudiaque exercitus pararet; simul iuvenem urbano luxu lascivientemmelius in castris haberi Tiberius seque tutiorem rebatur utroque filiolegiones obtinente. sed Suebi praetendebantur auxilium adversusCheruscos orantes; nam discessu Romanorum ac vacui externo metugentis adsuetudine et tum aemulatione gloriae arma in se verterant.vis nationum, virtus ducum in aequo; set Maroboduum regis nomeninvisum apud popularis, Arminium pro libertate bellantem favorhabebat.[45] Igitur non modo Cherusci sociique eorum, vetus Arminii miles,sumpsere bellum, sed e regno etiam Marobodui Suebae gentes,Semnones ac Langobardi, defecere ad eum. quibus additispraepollebat, ni Inguiomerus cum manu clientium ad Maroboduumperfugisset, non aliam ob causam quam quia fratris filio iuveni patruussenex parere dedignabatur. deriguntur acies, pari utrimque spe, nec,ut olim apud Germanos, vagis incursibus aut disiectas per catervas:quippe longa adversum nos militia insueverant sequi signa, subsidiisfirmari, dicta imperatorum accipere. ac tunc Arminius equo conlustranscuncta, ut quosque advectus erat, reciperatam libertatem, trucidataslegiones, spolia adhuc et tela Romanis derepta in manibus multorumostentabat; contra fugacem Maroboduum appellans, proeliorumexpertem, Hercyniae latebris defensum; ac mox per dona et legationespetivisse foedus, proditorem patriae, satellitem Caesaris, haud minusinfensis animis exturbandum quam Varum Quintilium interfecerint.meminissent modo tot proeliorum, quorum eventu et ad postremumeiectis Romanis satis probatum, penes utros summa belli fuerit.[46] Neque Maroboduns iactantia sui aut probris in hostem abstinebat,sed Inguiomerum tenens illo in corpore decus omne Cheruscorum,illius consiliis gesta quae prospere ceciderint testabatur: vaecordemArminium et rerum nescium alienam gloriam in se trahere, quoniamtres vagas legiones et ducem fraudis ignarum perfidia deceperit, magnacum clade Germaniae et ignominia sua, cum coniunx, cum fiius eiusservitium adhuc tolerent. at se duodecim legionibus petitum duceTiberio inlibatam Germanorum gloriam servavisse, mox condicionibusaequis discessum; neque paenitere quod ipsorum in manu sit, integrumadversum Romanos bellum an pacem incruentam malint. his vocibusinstinctos exercitus propriae quoque causae stimulabant, cum aCheruscis Langobardisque pro antiquo decore aut recenti libertate etcontra augendae dominationi certaretur. non alias maiore mole

52


concursum neque ambiguo magis eventu, fusis utrimque dextriscornibus; sperabaturque rursum pugna, ni Maroboduns castra in collissubduxisset. id signum perculsi fuit; et transfugiis paulatim nudatusin Marcomanos concessit misitque legatos ad Tiberium oraturos auxilia.responsum est non lure eum adversus Cheruscos arma Romana invo-care, qui pugnantis in eundem hostem Romanos nulla ope iuvisset.missus tamen Drusus, ut rettulimus, paci firmator.[47] Eodem anno duodecim celebres Asiae urbes conlapsae nocturnomotu terrae, quo inprovisior graviorque pestis fuit. neque solitum intali casu effugium subveniebat in aperta prorumpendi, quia diductisterris hauriebantur. sedisse inmensos montis, visa in arduo quae pla-na fuerint, effulsisse inter ruinam ignis memorant. asperrima inSardianos lues plurimum in eosdem misericordiae traxit: nam centiessestertium pollicitus Caesar, et quantum aerario aut fisco pendebantin quinquennium remisit. Magnetes a Sipylo proximi damno acremedio habiti. Temnios, Philadelphenos, Aegeatas, Apollonidenses,quique Mosteni aut Macedones Hyrcani vocantur, et Hierocaesariam,Myrinam, Cymen, Tmolum levari idem in tempus tributis mittiqueex senatu placuit, qui praesentia spectaret refoveretque. delectus estM. Ateius e praetoriis, ne consulari obtinente Asiam aemulatio interpares et ex eo impedimentum oreretur.[48] Magnificam in publicum largitionem auxit Caesar haud minusgrata liberalitate, quod bona Aemiliae Musae, locupletis intestatae,petita in fiscum, Aemilio Lepido, cuius e domo videbatur, et Pantuleldivitis equitis Romani here ditatem, quamquam ipse heres in partelegeretur, tradidit M. Servilio, quem prioribus neque suspectis tabulisscriptum compererat, nobilitatem utriusque pecunia iuvandampraefatus. neque hereditatem cuiusquam adiit nisi cum amicitiameruisset: ignotos et aliis infensos eoque principem nuncupantisprocul arcebat. ceterum ut honestam innocentium paupertatem levavit,ita prodigos et ob flagitia egentis, Vibidium Varronem, MariumNepotem, Appium Appianum, Cornelium Sullam, Q. Vitellium movitsenatu aut sponte cedere passus est.[49] Isdem temporibus deum aedis vetustate aut igni abolitascoeptasque ab Augusto dedicavit, Libero Liberaeque et Cereri iuxtacircum maximum, quam A. Postumius dictator voverat, eodemque inloco aedem Florae ab Lucio et Marco Publiciis aedilibus constitutam,et Iano templum, quod apud forum holitorium C. Duilius struxerat,qui primus rem Romanam prospere mari gessit triumphumque navalemde Poenis meruit. Spei aedes a Germanico sacratur: hanc A. Atiliusvoverat eodem bello.

53


[50] Adolescebat interea lex maiestatis. et Appuleiam Varillam, sororisAugusti neptem, quia probrosis sermonibus divum Augustum acTiberium et matrem eius inlusisset Caesarique conexa adulterioteneretur, maiestatis delator arcessebat. de adulterio satis caveri legeIulia visum: maiestatis crimen distingui Caesar postulavit damnarique,si qua de Augusto inreligiose dixisset: in se iacta nolle ad cognitionemvocari. interrogatus a consule quid de iis censeret quae de matre eiuslocuta secus argueretur reticuit; dein proximo senatus die illius quoquenomine oravit ne cui verba in eam quoquo modo habita crimini forent.liberavitque Appuleiam lege maiestatis: adulterii graviorem poenamdeprecatus, ut exemplo maiorum propinquis suis ultra ducentesimumlapidem removeretur suasit. adultero Manlio Italia atque Africainterdictum est.[51] De praetore in locum Vipstani Galli, quem mors abstulerat,subrogando certamen incessit. Germanicus.atque Drusus (nam etiamtum Romae erant) Haterium Agrippam propinquum Germanicifovebant: contra plerique nitebantur ut numerus liberorum incandidatis praepolleret, quod lex iubebat. laetabatur Tiberius, cuminter filios eius et leges senatus disceptaret. victa est sine dubio lex,sed neque statim et paucis suffragiis, quo modo etiam cum valerentleges vincebantur.[52] Eodem anno coeptum in Africa bellum, duce hostium Tacfarinate.is natione Numida, in castris Romanis auxiliaria stipendia meritus,mox desertor, vagos primum et latrociniis suetos ad praedam et raptuscongregare, dein more militiae per vexilla et turmas componere,postremo non inconditae turbae sed Musulamiorum dux haberi. vali-da ea gens et solitudinibus Africae propinqua, nullo etiam tum urbiumcultu, cepit arma Maurosque accolas in bellum traxit: dux et his,Mazippa. divisusque exercitus, ut Tacfarinas lectos viros et Romanumin modum armatos castris attineret, disciplina et imperiis suesceret,Mazippa levi cum copia incendia et caedis et terrorem circumferret.coapulerantque Cinithios, haud spernendam nationem, in eadem, cumFurius Camillus pro consule Africae legionem et quod sub signissociorum in unum conductos ad hostem duxit, modicam manum, simultitudinem Numidarum atque Maurorum spectares; sed nihil aequecavabatur quam ne bellum metu eluderent; spe victoriae inducti suntut vincerentur. igitur legio medio, leves cohortes duaeque alae incornibus locantur. nec Tacfarinas pugnam detrectavit. fusi Numidae,multosque post annos Furio nomini partum decus militiae. nam postillum reciperatorem urbis filiumque eius Camillum penes alias familiasimperatoria laus fuerat; atque hic, quem memoramus, bellorum expers

54


habebatur. eo pronior Tiberius res gestas apud senatum celebravit; etdecrevere patres triumphalia insignia, quod Camillo ob modestiamvitae impune fuit.[53] Sequens annus Tiberium tertio, Germanicum iterum consuleshabuit. sed eum honorem Germanicus iniit apud urbem AchaiaeNicopolim, quo venerat per Illyricam oram viso fratre Druso inDelmatia agente, Hadriatici ac mox Ionii maris adversam navigationemperpessus. igitur paucos dies insumpsit reficiendae classi; simul sinusActiaca victoria inclutos et sacratas ab Augusto manubias castraqueAntonii cum recordatione maiorum suorum adiit. namque ei, utmemoravi, avunculus Augustus, avus Antonius erant, magnaque illicimago tristium laetorumque. hinc ventum Athenas, foederique sociaeet vetustae urbis datum ut uno lictore uteretur. excepere Graeciquaesitissimis honoribus, vetera suorum facta dictaque praeferentesquo plus dignationis adulatio haberet.[54] Petita inde Euboca tramisit Lesbum ubi Agrippina novissimopartu Iuliam edidit. tum extrema Asiae Perinthumque ac Byzantium,Thraecias urbes, mox Propontidis angustias et os Ponticum intrat,cupidine veteres locos et fama celebratos noscendi; pariterqueprovincias internis certaminibus aut magistratuum iniuriis fessasrefovebat. atque illum in regressu sacra Samothracum visere nitentemobvii aquilones depulere. igitur adito Ilio quaeque ibi varietate fortunaeet nostri origine veneranda, relegit Asiam adpellitque Colophona utClarii Apollinis oraculo uteretur. non femina illic, ut apud Delphos,sed certis e familiis et ferme Mileto accitus sacerdos numerum modoconsultantium et nomina audit; tum in specum degressus, hausta fontisarcani aqua, ignarus plerumque litterarum et carminum edit responsaversibus compositis super rebus quas quis mente concepit. et ferebaturGermanico per ambages, ut mos oraculis, maturum exitum cecinisse.[55] At Cn. Piso quo properantius destinata inciperet civitatemAtheniensium turbido incessu exterritam oratione saeva increpat, obli-que Germanicum perstringens quod contra decus Romani nominisnon Atheniensis tot cladibus extinctos, sed conluviem illam nationumcomitate nimia coluisset: hos enim esse Mithridatis adversus Sullam,Antonii adversus divum Augustum socios. etiam vetena obiectabat,quae in Macedones inprospere, violenter in suos fecissent, offensusurbi propria quoque ira quia Theophilum quendam Areo iudiciofalsi damnatum precibus suis non concederent. exim navigatione ce-leri per Cycladas ee compendia maris adsequitur Germanicum apudinsulam Rhodum, haud nescium quibus insectationibus petitus foret:sed tanta mansuetudine agebat ut, cum orta tempestas raperet in

55


abrupta possetque interitus inimici ad casum referri, miserit triremisquarum subsidio discrimini eximeretur. neque tamen mitigatus Piso,et vix diei moram perpessus linquit Germanicum praevenitque. etpostquam Syriam ac legiones attigit, largitione, ambitu, infimosmanipularium iuvando, cum veteres centuriones, severos tribunosdemoveret locaque eorum clientibus suis vel deterrimo cuiqueattribueret, desidiam in castris, licentiam in urbibus, vagum aclascivientem per agros militem sineret, eo usque corruptionis provectusest ut sermone vulgi parens legionum haberetur. nec Plancina se intradecora feminis tenebat, .sed exercitio equitum, decursibus cohortiuminteresse, in Agrippinam, in Germanicum contumelias iacere,quibusdam etiam bonorum militum ad mala obsequia promptis, quodhaud invito imperatore ea fieri occultus rumor incedebat. nota haecGermanico, sed praeverti ad Armenios instantior cura fuit.[56] Ambigua gens ea antiquitus hominum ingeniis et situ terrarum,quoniam nostris provinciis late praetenta penitus ad Medos porrigitur;maximisque imperiis interiecti et saepius discordes sunt, adversusRomanos odio et in Parthum invidia. regem illa tempestate nonhabobant, amoto Vonone: sed favor nationis inclinabat in Zenonem,Polemonis regis Pontici filium, quod is prima ab infantia instituta etcultum Armeniorum aemulatus, venatu epulis et quae alia barbaricelebrant, proceres plebemque iuxta devinxerat. igitur Germanicusin urbe Artaxata adprobantibus nobilibus, circumfusa multitudine,insigne regium capiti eius imposuit. ceteri venerantes regem Artaxiamconsalutavere, quod illi vocabulum indiderant ex nomine urbis. atCappadoces in formam provinciae redacti Q. Veranium legatumaccepere; et quaedam ex regiis tributis deminuta quo mitius Romanumimperium speraretur. Commagenis Q. Servaeus praeponitur, tumprimum ad ius praetoris translatis.[57] Cunctaque socialia prospere composita non ideo laetumGermanicum habebant ob superbiam Pisonis qui iussus partemlegionum ipse aut per filium in Armeniam ducere utrumque neglexeratCyrri demum apud hiberna decumae legionis convenere, firmato vultu,Piso adversus metum, Germanicus ne minari crederetur; et erat, utrettuli, clementior. sed amici accendendis offensionibus callidi inten-dere vera, adgerere falsa ipsumque et Plancinam et filios variis modiscriminari. postremo paucis familiarium adhibitis sermo coeptus aCaesare, qualem ira et dissimulatio gignit, responsum a Pisone precibuscontumacibus; discesseruntque apertis odiis. post quae rarus in tri-bunali Caesaris Piso, et si quando adsideret, atrox ac dissentiremanifestus. vox quoque eius audita est in convivio, cum apud regem

56


Nabataeorum coronae aureae magno pondere Caesari et Agrippinae,leves Pisoni et ceteris offerrentur, principis Romani, non Parthi regisfilio eas epulas dari; abiecitque simul coronam et multa in luxumaddidit quae Germanico quamquam acerba tolerabantur tamen.[58] Inter quae ab rege Parthorum Artabano legati venere. miseratamicitiam ac foedus memoraturos, et cupere novari dextras,daturumque honori Germanici ut ripam Euphratis accederet: petereinterim ne Vonones in Syria haberetur neu proceres gentiumpropinquis nuntiis ad discordias traheret. ad ea Germanicus desocietate Romanorum Paýÿýÿýÿýÿýÿýÿýÿue magnifice, de adventu regiset cultu sui cum decore ac modestia respondit. Vonones Pompeiopolim,Ciliciae maritimam urbem, amotus est. datum id non modo 6 precibusArtabani, sed contumeliae Pisonis cui gratissimus erat ob plurimaoflicia et dona quibus Plancinam devinxerat.[59] M. Silano L. Norbano consulibus Germanicus Aegyptumproficiscitur cognoscendae antiquitatis. sed cura provinciaepraetendebatur, levavitque apertis horreis pretia frugum multaque invulgus grata usurpavit: sine milite incedere, pedibus intectis et paricum Graecis amictu, P. Scipionis aemulatione, quem eadem factitavisseapud Siciliam, quamvis flagrante adhuc Poenorum bello, accepimus.Tiberius cultu habituque eius lenibus verbis perstricto, acerrimeincrepuit quod contra instituta Augusti non sponte principisAlexandriam introisset. nam Augustus inter alia dominationis arcana,vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut equitibus Romanisinlustribus, seposuit Aegyptum ne fame urgeret Italiam quisquis eamprovinciam claustraque terrae ac maris quamvis levi praesidio adversumingentis exercitus insedisset.[60] Sed Germanicus nondum comperto profectionem eam incusariNilo subvehebatur, orsus oppido a Canopo. condidere id Spartani obsepultum illic rectorem navis Canopum, qua tempestate MenelausGraeciam repetens diversum ad mare terramque Libyam deiectus est.inde proximum amnis os dicatum Herculi, quem indigenae ortumapud se et antiquissimum perhibent eosque, qui postea pari virtutefuerint, in cognomentum eius adscitos; mox visit veterum Thebarummagna vestigia. et manebant structis molibus litterae Aegyptiae, prioremopulentiam complexae: iussusque e senioribus sacerdotum patriumsermonem interpretari, referebat habitasse quondam septingenta miliaaetate militari, atque eo cum exercitu regem Rhamsen Libya AethiopiaMedisque et Persis et Bactriano ac Scytha potitum quasque terras SuriArmeniique et contigui Cappadoces colunt, inde Bithynum, hincLycium ad mare imperio tenuisse. legebantur et indicta gentibus tri-

57


buta, pondu.s argenti et auri, numerus armorum equorumque et donatemplis ebur atque odores, quasque copias frumenti et omniumutensilium quaeque natio penderet, haud minus magnifica quam nuncvi Parthorum aut potentia Romana iubentur.[61] Ceterum Germanicus aliis quoque miraculis intendit animum,quorum praecipua fuere Memnonis saxca effigies, ubi radiis solis ictaest, vocalem sonum reddens, disiectasque inter et vix pervias arenasinstar montium eductae pyramides certamine et opibus regum,lacusque effossa humo, superfluentis Nili receptacula; atque alibiangustiae et profunda altitudo, nullis inquirentium spatiis penetrabilis.exim ventum Elephantinen ac Syenen, claustra olim Romani imperii,quod nunc rubrum ad mare patescit.[62] Dum ea aestas Germanico pluris per provincias transigitur, haudleve decus Drusus quaesivit inliciens Germanos ad discordias utquefracto iam Maroboduo usque in exitium insisteretur. erat inter Gotonesnobilis iuvenis nomine Catualda, profugus olim vi Marobodui et tuncdubiis rebus eius ultionetn ausus. is valida manu finis Marcomanorumingreditur corruptisque primoribus ad societatem inrumpit regiamcastellumque iuxta situm. veteres illic Sueborum praedae et nostris eprovinciis lixae ac negotiatores reperti quos ius commercii, dein cupi-do augendi pecuniam, postremo oblivio patriae suis quemque absedibus hostilem in agrum transtulerat.[63] Maroboduo undique deserto non alind subsidium quam miseri-cordia Caesaris fuit. transgressus Danuvium, qua Noricam provinciampraefluit, scripsit Tiberio non ut profugus aut supplex sed ex memo-ria prioris fortunae: nam multi s nationibus clarissimum quondamregem ad se vocantibus Romanam amicitiam praetulisse. responsum aCaesare tutam ei honoratamque sedem in Italia fore, si maneret: sinrebus eius aliud conduceret, abiturum fide qua venisset. ceterum apudsenatum disseruit non Philippum Atheniensibus, non Pyrrhum autAntiochum populo Romano perinde metuendos fuisse. extat oratioqua magnitudinem viri, violentiam subiectarum ei gentium et quampropinquns Italiae hostis, suaque in destruendo eo consilia extulit. etMarobodous quidem Ravennae habitus, si quando insolescerent Suebiquasi rediturus in regnum ostentabatur: sed non excessit Italia perduodeviginti annos consenuitque multum imminuta claritate obnimiam vivendi cupidinem. idem Catualdae casus neque aliudperfugium. pulsus haud multo post Hermundurorum opibus et Vibilioduce receptusque, Forum Iulium, Narbonensis Galliae coloniam,mittitur. barbari utrumque comirati, ne quietas provincias immixtiturbarent, Danuvium ultra inter flumina Marum et Cusum locantur,

58


dato rege Vannio gentis Quadorum.[64] Simul nuntiato regem Artaxian Armeniis a Germanico datum,decrevere patres ut Germanicus atque Drusus ovantes urbem introirent.structi et arcus circum latera templi Martis Vltoris cum effigieCaesarum, laetiore Tiberio quia pacem sapientia firmaverat quam sibellum per acies confecisset. igitur Rhescuporim quoque, Thraeciaeregem, astu adgreditur. omnem eam nationem Rhoemetalces tenuerat;quo defuncto Augustus partem Thraecum Rhescuporidi fratri eius,partem filio Cotyi permisit. in ea divisione arva et urbes et vicina GraecisCotyi, quod incultum ferox adnexum hostibus, Rhescuporidi cessit:ipsorumque regum ingenia, illi mite et amoenum, huic atrox avidumet societatis impatiens erat. sed primo subdola concordia egere: moxRhescuporis egredi finis, vertere in se Cotyi data et resistenti vim facere,cunctanter sub Augusto, quem auctorem utriusque regni, sisperneretur, vindicem metuebat. enimvero audita mutatione principisimmittere latronum globos, excindere castella, causas bello.[65] Nihil aeque Tiberium anxium habebat quam ne compositaturbarentur. deligit centurionem qui nuntiaret regibus ne armisdisceptarent; statimque a Cotye dimissa sunt quae paraverat auxilia.Rhescuporis ficta modestia postulat eundem in locum coiretur: possede controvensiis conloquio transigi. nec diu dubitatum de tempore,loco, dein condicionibus, cum alter facilitate, alter fraude cuncta interse concederent acciperentque. Rhescuporis sanciendo, ut dictitabat,foederi convivium adicit, tractaque in multam noctem laetitia per epulasac vinolentiam incautum Cotyn postquam dolum intellexerat, sacraregni, eiusdem familiae deos et hospitalis mensas obtestantem catenisonerat. Thraeciaque omni potitus scripsit ad Tiberium structas sibiinsidias, praeventum insidiatorem; simul bellum adversus BastarnasScythasque praetendens novis peditum et equitum copiis sese firmabat.molliter rescriptum, si fraus abesset, posse eum innocentiae fidere;ceterum neque se neque senatum nisi cognita causa ius et iniuriamdiscreturos: proinde tradito Cotye veniret transferretque invidiamcriminis.[66] Eas litteras Latinius Pandusa pro praetore Moesiae cum militibusquis Cotys traderetur in Thraeciam misit. Rhescuporis inter metum etiram cunctatus maluit patrati quam incepti facinoris reus esse: occidiCotyn inbet mortemque sponte sumptam ementitur. nec tamen Caesarplacitas semel artes mutavit, sed defuncto Pandusa quem sibi infensumRhescuporis arguebat, Pomponium Flaccum, veterem stipendiis etarta cum rege amicitia eoque accommodatiorem ad fallendum, ob idmaxime Moesiae praefecit.

59


[67] Flaccus in Thraeciam transgressus per ingentia promissa quamvisambiguum et scelera sua reputantem perpulit ut praesidia Romanaintraret. circumdata hinc regi specie honoris valida manus, tribuniqueet centuriones monendo, suadendo, et quanto longius abscedebatur,apertiore custodia, postremo gnarum necessitatis in urbem traxere.accusatus in senatu ab uxore Cotyis damnatur, ut procul regnoteneretur. Thraecia in Rhoemetalcen filium, quem paternis consiliisadversatum constabat, inque liberos Cotyis dividitur; iisque nondumadultis Trebellenus Rufus praetura functus datur qui regnum interimtractaret, exemplo quo maiores M. Lepidum Ptolemaei liberis tutoremin Aegyptum miserant. Rhescuporis Alexandriam devectus atque illicfugam temptans an ficto crimine interficitur.[68] Per idem tempus Vonones, quem amotum in Ciliciam memoravi,corruptis custodibus effugere ad Armenios, inde AlbanosHeniochosque et consanguineum sibi regem Scytharum conatus est.specie venandi omissis maritimis locis avia saltuum petiit, moxpernicitate equi ad amnem Pyramum contendit, cuius pontes accolaeruperant audita regis fuga, neque vado penetrari poterat. igitur inripa fluminis a Vibio Frontone praefecto equitum vincitur, moxRemmius evocatus, priori custodiae regis adpositus, quasi per iramgladio cum transigit. unde maior fides conscientia sceleris et metuindicii mortem Vononi inlatam.[69] At Germanicus Aegypto remeans cuncta quae apud legiones auturbes iusserat abolita vel in contrarium versa cognoscit. hinc graves inPisonem contumeliae, nec minus acerba quae ab illo in Caesaremintentabantur. dein Piso abire Syria statuit. mox adversa Germanicivaletudine detentus, ubi recreatum accepit votaque pro incolumitatesolvebantur, admotas hostias, sacrificalem apparatum, festamAntiochensium plebem per lictores proturbat. tum Seleuciamdegreditur, opperiens aegritudinem, quae rursum Germanicoacciderat. saevam vim morbi augebat persuasio veneni a Pisone accepti;et reperiebantur solo ac parietibus erutae humanorum corporumreliquiae, carmina et devotiones et nomen Germanici plumbeis tabulisinsculptum, semusti cineres ac tabo obliti aliaque malefica quis credituranimas numinibus infernis sacrari. simul missi a Pisone incusabanturut valetudinis adversa rimantes.[70] Ea Germanico haud minus ira quam per metum accepta. si limenobsideretur, si effundendus spiritus sub oculis inimicorum foret, quiddeinde miserrimae coningi, quid infantibus liberis eventurum? lentavideri veneficia: festinare et urgere, ut provinciam, ut legiones solushabeat. sed non usque eo defectum Germanicum, neque praemia caedis

60


apud interfectorem mansura. componit epistulas quis amicitiam eirenuntiabat: addunt plerique iussum provincia decedere. nec Pisomoratus ultra navis solvit moderabaturque cursui quo propiusregrederetur si mors Germanici Syriam aperuisset.[71] Caesar paulisper ad spem erectus, dein fesso corpore ubi finisaderat, adsistentis amicos in hunc modum adloquitur: ‘si fatoconcederem, iustus mihi dolor etiam adversus deos esset, quod meparentibus liberis patriae intra inventam praematuro exitu raperent:nunc scelere Pisonis et Plancinae interceptus ultimas preces pectoribusvestris relinquo: referatis patri ac fratri, quibus acerbitatibus dilaceratus,quibus insidiis circumventus miserrimam vitam pessima morte finierim.si quos spes meae, si quos propinquus sanguis, etiam quos invidiaerga viventem movebat, inlacrimabunt quondam florentem et totbellorum superstitem muliebri fraude cecidisse. erit vobis locusquerendi apud senatum, invocandi leges. non hoc praecipuumamicorum munus est, prosequi defunctum ignavo questu, sed quaevoluerit meminisse, quae mandaverit exequi. flebunt Germanicumetiam ignoti: vindicabitis vos, si me potius quam fortunam meamfovebatis. ostendite populo Romano divi Augusti neptem eandemqueconiugem meam, numerate sex liberos. misericordia cum accusantibuserit fingentibusque scelesta mandata aut non credent homines autnon ignoscent.’ iuravere amici dextram morientis contingentes spiritumante quam ultionem amissuros.[72] Tum ad uxorem versus per memoriam sui, per communis liberosoravit exueret ferociam, saevienti fortunae summitteret animum, neuregressa in urbem aemulatione potentiae validiores inritaret. haec palamet alia secreto per quae ostendisse credebatur metum ex Tiberio. nequemulto post extinguitur, ingenti luctu provinciae et circumiacentiumpopulorum. indoluere exterae nationes regesque: tanta illi comitas insocios, mansuetudo in hostis; visuque et auditu iuxta venerabilis, cummagnitudinem et gravitatem summae fortunae retineret, invidiam etadrogantiam eflugerat.[73] Funus sine imaginibus et pompa per laudes ac memoriam virtutumeius celebre fuit. et erant qui formam, aetatem, genus mortis obpropinquitatem etiam locorum in quibus interiit, magni Alexandrifatis adacquarent. nam utrumque corpore decoro, genere insigni, haudmultum triginta annos egressum, suorum insidiis externas inter gentisoccidisse: sed hunc mitem erga amicos, modicum voluptatum, unomatrimonio, certis liberis egisse, neque minus proeliatorem, etiam sitemeritas afuerit praepeditusque sit perculsas tot victoriis Germaniasservitio premere. quod si solus arbiter rerum, si lure et nomine regio

61


fuisset, tanto promptius adsecuturum gloriam militiae quantumclementia, temperantia, ceteris bonis artibus praestitisset. corpusantequam cremaretur nudatum in foro Antiochensium, qui locussepulturae destinabatur, praetuleritne veneficii signa parum constitit;nam ut quis misericordia in Germanicum et praesumpta suspicioneaut favore in Pisonem pronior, diversi interpretabantur.[74] Consultatum inde inter legatos quique alii senatorum aderantquisnam Syriae praeficeretur. et ceteris modice nisis, inter VibiumMarsum et Cn. Sentium diu quaesitum: dein Marsus seniori et acriustendenti Sentio concessit. isque infamem veneficiis ea in provincia etPlancinae percaram nomine Martinam in urbem misit, postulantibusVitellio ac Veranio ceterisque qui crimina et accusationem tamquamadversus receptos iam reos instruebant.[75] At Agrippina, quamquam defessa luctu et corpore aegro, omniumtamen quae ultionem morarentur intolerans ascendit classem cumcineribus Germanici et liberis, miserantibus cunctis quod feminanobilitate princeps, pulcherrimo modo matrimonio inter venerantisgratantisque aspici solita, tunc feralis reliquias sinu ferret, incertaultionis, anxia sui et infelici fecunditate fortunae totiens obnoxia.Pisonem interim apud Coum insulatn nuntius adsequitur excessisseGermanicum. quo intemperanter accepto caedit victimas, adit templa,neque ipse gaudium moderans et magis insolescente Plancina, quaeluctum amissae sororis tum primum laeto cultu mutavit.[76] Adfluebant centuriones monebantque prompta illi legionum stu-dia: repeteret provinciam non iure ablatam et vacuam. igitur quidagendum consultanti M. Piso filius properandum in urbem censebat:nihil adhuc inexpiabile admissum neque suspiciones imbecillas autinania famae pertimescenda. discordiam erga Germanicum odio fortassedignam, non poena; et ademptione provinciae satis factum immicis.quod si regrederetur, obsistente Sentio civile bellum incipi; necduraturos in partibus centuriones militesque apud quos recensimperatoris sui memoria et penitus infixus in Caesares amor praevaleret.[77] Contra Domitius Celer, ex intima eius amicitia, disseruit utendumeventu: Pisonem, non Sentium Syriae praepositum; huic fascis et iuspraetoris, huic legiones datas. si quid hostile ingruat, quem iustiusarma oppositurum quam qui legati auctoritatem et propria mandataacceperit? relinquendum etiam rumoribus tempus quo senescant:plerumque innocentis recenti invidiae imparis. at si teneat exercitum,augeat viris, multa quae provideri non possint fortuito in melius casura.‘an festinamus cum Germanici cineribus adpellere, ut te inauditum etindefensum planctus Agrippinae ac vulgus imperitum primo rumore

62


rapiant? est tibi Augustae conscientia, est Caesaris favor, sed in occul-to, et perisse Germanicum nulli iactantius maerent quam qui maximelaetantur.’[78] Haud magna mole Piso promptus ferocibos in sententiam trahiturmissisque ad Tiberium epistulis incusat Germanicum luxus etsuperbiae; seque pulsum, ut locus rebus novis patefieret, curamexercitus eadem fide qua tenuerit repetivisse. simul Domitiumimpositum triremi vitare litorum oram praeterque insulas lato maripergere in Syriam iubet. concurrentis desertores per manipulocomponit, armat lixas traiectisque in continentem navibus vexillumtironum in Syriam euntium intercipit, regulis Cilicum ut se auxiliisiuvarent scribit, haud ignavo ad ministeria belli iuvene Pisone,quamquam suscipiendum bellum abnuisset.[79] Igitur oram Lyciae ac Pamphyliae praelegentes, obviis navibusquae Agrippinam vehebant, utrimque infensi arma primo expediere:dein mutua formidine non ultra iurgium processum est, MarsusqueVibius nuntiavit Pisoni Romam ad dicendam causam veniret. illeeludens respondit adfuturum ubi praetor qui de veneficiis quaereretreo atque accusatoribus diem prodixisset. interim Domitius Laodiciamurbem Syriae adpulsus, cum hiberna sextae legionis peteret, quodeam maxime novis consiliis idoneam rebatur, a Pacuvio legatopraevenitur. id Sentius Pisoni per litteras aperit monetque ne castracorruptoribus, ne provinciam bello temptet. quosque Germanicimemores aut inimicis eius adversos cognoverat, contrahit,magnitudinem imperatoris identidem ingerens et rem publicam armispeti; ducitque validam manum et proelio paratam.[80] Nec Piso, quamquam coepta secus cadebant, omisit tutissima epraesentibus, sed castellum Ciliciae munitum admodum, cui nomenCelenderis, occupat; nam admixtis desertoribus et tirone nuperintercepto suisque et Plancinae servitiis auxilia Cilicum quae regulimiserane in numerum legionis composuerat. Caesarisque se legatumtestabatur provincia quam is dedisset arceri, non a legionibus (earumquippe accitu venire), sed a Sentio privatum odium falsis criminibustegente. consisterent in acie, non pugnaturis militibus ubi Pisonemab ipsis parentem quondam appellatum, si iure ageretur, potiorem, siarmis, non invalidum vidissent tum pro munimentis castelli manipulosexplicat colle arduo et derupto; nam cetera mari cinguntur. contraveterani ordinibus ac subsidiis instructi: hinc militum, inde locorumasperitas, sed non animus, non spes, ne tela quidem nisi agrestia autsubitum in usum properata. ut venere in manus, non ultra dubitatumquam dum Romanae cohortes in aequum eniterentur: vertunt terga

63


Cilices seque castello claudunt.[81] Interim Piso classem haud procul opperientem adpugnare fru-stra temptavit; regressusque et pro muris, modo semet adflictando,modo singulos nomine ciens, praemiis vocans, seditionem coeptabat,adeoque commoverat ut signifer legionis sextae signum ad eumtranstulerit. tum Sentius occanere cornua tubasque et peti aggerem,erigi scalas iussit ac promptissimum quemque succedere, aliostormentis hastas saxa et faces ingerere. tandem victa pertinacia Pisooravit ut traditis armis maneret in castello, dum Caesar cui Syriampermitteret consulitur. non receptae condiciones nec aliud quam naveset tutum in urbem iter concessum est.[82] At Romae, postquam Germanici valetudo percrebuit cunctaqueut ex longinquo aucta in deterius adferebantur, dolor ira, et erumpebantquestus. ideo nimirum in extremas terras relegatum, ideo Pisonipermissam provinciam; hoc egisse secretos Augustae cum Plancinasermones. vera prorsus de Druso seniores locutos: displicereregnantibus civilia filiorum ingenia, neque ob aliud interceptos quamquia populum Romanum aequo iure complecti reddita libertateagitaverint. hos vulgi sermones audita mors adeo incendit ut anteedictum magistratuum, ante senatus consultum sumpto iustitiodesererentur fora, clauderentur domus. passim silentia et gemitus, nihilcompositum in ostentationem; et quamquam neque insignibuslugentium abstinerent, altius animis maerebant. forte negotiatores vi-vente adhuc Germanico Syria egressi laetiora de valetudine eius attulere.statim credita, statim vulgata sunt: ut quisque obvius, quamvis leviteraudita in alios atque illi in plures cumulata gaudio transferunt. cursantper urbem, molinutur templorum foris; iuvat credulitatem nox etpromptior inter tenebras adfirmatio. nec obstitit falsis Tiberius donectempore ac spatio vanescerent: et populus quasi rursum ereptum acriusdoluit.[83] Honores ut quis amore in Germanicum aut ingenio validus re-perti decretique: ut nomen eius Saliari carmine caneretur; sedes curulessacerdotum Augustalium locis superque eas querceae coronaestatuerentur; ludos circensis eburna effigies praeiret neve quis flamenaut augur in locum Germanici nisi gentis Iuliae crearetur. arcus addi-ti Romae et apud ripam Rheni et in monte Syriae Amano cuminscriptione rerum gestarum ac mortem ob rem publicam obisse.sepulchrum Antiochiae ubi crematus, tribunal Epidaphnae quo inloco vitam finierat. statuarum locorumve in quis coleretur haud facilequis numerum inierit. cum censeretur clipeus auro et magnitudineinsignis inter auctores eloquentiae, adseveravit Tiberius solitum

64


paremque ceteris dicaturum: neque enim eloquentiam fortuna discer-ni et satis inlustre si veteres inter scriptores haberetur. equester ordocuneum Germanici appellavit qui iuniorum dicebatur, instituitqueuti turmae idibus Iuliis imaginem eius sequerentur. pleraque manent:quaedam statim omissa sunt aut vetustas oblitteravit.[84] Ceterum recenti adhuc maestitia soror Germanici Livia, nuptaDruso, duos virilis sexus simul enixa est. quod rarum laetumque etiammodicis penatibus tanto gaudio principem adfecit ut non temperaveritquin iactaret apud patres nulli ante Romanorum eiusdem fastigii virogeminam stirpem editam: nam cuncta, etiam fortuita, ad gloriamvertebat. sed populo tali in tempore id quoque dolorem tulit, tamquamauctus liberis Drusus domum Germanici magis urgeret.[85] Eodem anno gravibus senatus decretis libido feminarum coercitacautumque ne quaestum corpore faceret cui avus aut pater aut marituseques Romanus fuisset. nam Vistilia praetoria familia genita licentiamstupri apud aedilis vulgaverat, more inter veteres recepto, qui satispoenarum adversum impudicas in ipsa professione flagitii credebant.exactum et a Titidio Labeone Vistiliae marito cur in uxore delictimanifesta ultionem legis omisisset. atque illo praetendente sexagintadies ad consultandum datos necdum praeterisse, satis visum de Vistiliastatuere; eaque in insulam Seriphon abdita est. actum et de sacrisAegyptiis Iudaicisque pellendis factumque patrum consultum utquattuor milia libertini generis ea superstitione infecta quis idoneaaetas in insulam Sardiniam veherentur, coercendis illic latrociniis et,si ob gravitatem caeli interissent, vile damnum; ceteri cederent Italianisi certam ante diem profanos ritus exuissent.[86] Post quae rettulit Caesar capiendam virginem in locum Occiae,quae septem et quinquaginta per annos summa sanctimonia Vestalibussacris praesederat; egitque grates Fonteio Agrippae et Domitio Pollioniquod offerendo filias de officio in rem publicam certarent. praelata estPollionis filia, non ob aliud quam quod mater eius in eodem coniugiomanebat; nam Agrippa discidio domum imminuerat. et Caesarquamvis posthabitam decies sestertii dote solatus est.[87] Saevitiam annonae incusante plebe statuit frumento pretium quodemptor penderet, binosque nummos se additurum negotiatoribus insingulos modios. neque tamen ob ea parentis patriae delatum et anteavocabulum adsumpsit, acerbeque increpuit eos qui divinasoccupationes ipsumque dominum dixerant. unde angusta et lubricaoratio sub principe qui libertatem metuebat adulationem oderat.[88] Reperio apud scriptores senatoresque eorundem temporumAdgandestrii principis Chattorum lectas in senatu litteras, quibus

65


mortem Arminii promittebat si patrandae neci venenum mitteretur,responsumque esse non fraude neque occultis, sed palam et armatumpopulum Romanum hostis suos ulcisci. qua gloria aequabat seTiberius priscis imperatoribus qui venenum in Pyrrum regem vetuerantprodiderantque. ceterum Arminius abscedentibus Romanis et pulsoMaroboduo regnum adfectans libertatem popularium adversam habuit,petitusque armis cum varia fortuna certaret, dolo propinquorumcecidit: liberator haud dubie Germaniae et qui non primordia populiRomani, sicut alii reges ducesque, sed florentissimum imperiumlacessierit, proeliis ambiguus, bello non victus. septem et triginta annosvitae, duodecim potentiae explevit, caniturque adhuc barbaras apudgentis, Graecorum annalibus ignotus, qui sua tantum mirantur,Romanis haud perinde celebris, dun vetera extollimus recentiumincuriosi.

66


Liber III

[1] Nihil intermissa navigatione hiberni maris Agrippina Corcyraminsulam advehitur, litora Calabriae contra sitam. illic paucos dies com-ponendo animo insumit, violenta luctu et nescia tolerandi. interimadventu eius audito intimus quisque amicorum et plerique militares,ut quique sub Germanico stipendia fecerant, multique etiam ignotivicinis e municipiis, pars officium in principem rati, plures illos secuti,ruere ad oppidum Brundisium, quod naviganti celerrimumfidissimumque adpulsu erat. atque ubi primum ex alto visa classis,complentur non modo portus et proxima maris sed moenia ac tecta,quaque longissime prospectari poterat, maerentium turba etrogitantium inter se silentione an voce aliqua egredientem exciperent.neque satis constabat quid pro tempore foret, cum classis paulatimsuccessit, non alacri, ut adsolet, remigio sed cunctis ad tristitiamcompositis. postquam duobus cum liberis, feralem urnam tenens,egressa navi defixit oculos, idem omnium gemitus; neque discerneresproximos alienos, virorum feminarumve planctus, nisi quodcomitatum Agrippinae longo maerore fessum obvii et recentes in do-lore antibant.[2] Miserat duas pmetorias cohortis Caesar, addito ut magistratusCalabriae Apulique et Campani suprema erga memoriam filii suimunera fungerentur. igitur trlbunorum centurionumque umeriscineres portabantur; praecedebant incompta signa, versi fasces; atqueubi colonias transgrederentur, atrata plebes, trabeati equites pro opibusloci vestem odores aliaque funerum sollemnia cremabant. etiam quo-rum diversa oppida, tamen obvii et victimas atque aras dis Manibusstatuentes lacrimis et conclamationibus dolorem testabantur. DrususTarracinam progressus est cum Claudio fratre liberisque Germanici,

67


qui in urbe fuerant. consules M. Valerius et M. Aurelius (iam enimmagistratum occeperant; et senatus ac magna pars populi viamcomplevere, dislecti et ut cuique libitum flentes; aberat quippe adulatio,gnaris omnibus laetam Tlberio Germanici mortem male dissimulari.[3] Tiberius atque Augusta publico abstinuere, inferius maiestate suarati si palam lamentarentur, an ne omnium oculis vultum eorumscrutantibus falsi intellegerentur. matrem Antoniam non apud auctoresrerum, non diurna actorum scriptura reperio ullo insigni officiofunctam, cum super Agrippinam et Drusum et Claudium ceteri quoqueconsanguinei nominatim perscripti sint, seu valetudine praepediebaturseu victus luctu animus magnitudinem mali perferre visu non toleravit.facilius crediderim Tiberio et Augusta, qui domo non excedebant,cohibitam, ut par maeror et matris exemplo avia quoque et patruusattineri viderentur.[4] Dies quo reliquiae tumulo Augusti inferebantur modo persilentium vastus, modo ploratibus inquies; plena urbis itinera,conlucentes per campum Martis faces. illic miles cum armis, sineinsignibus magistratus, populus per tribus concidisse rem publicam,nihil spei reliquum clamitabant, promptius apertiusque quam utmeminisse imperitantium crederes. nihil tamen Tiberium magispenetravit quam studia hominum accensa in Agrippinam, cum decuspatriae, solum Augusti sanguinem, unicum antiquitatis specimenappellarent versique ad caelum ac deos integram illi subolem acsuperstitem iniquorum precarentur.[5] Fuere qui publici funeris pompam requirerent compararentquequae in Drusum patrem Germanici honora et magnifica Augustusfecisset. ipsum quippe asperrimo hiemis Ticinum usque progressumneque abscedentem a corpore simul urbem intravisse; circumfusaslecto Claudiorum Iuliorumque imagines; defletum in foro, laudatumpro rostris, cuncta a maioribus reperta aut quae posteri invenerintcumulata: at Germanico ne solitos quidem et cuicumque nobili debitoshonores contigisse. sane corpus ob longinquitatem itinerum externisterris quoquo modo crematum: sed tanto plura decora mox tribui parfuisse quanto prima fors negavisset. non fratrem nisi unius diei via,non patruum saltem porta tenus obvium. ubi illa veterum instituta,propositam toro effigiem, meditata ad memoriam virtutis carmina etlaudationes et lacrimas vel doloris imitamenta?[6] Gnarum id Tiberio fuit; utque premeret vulgi sermones, monuitedicto multos inlustrium Romanorum ob rem publicam obisse,neminem tam flagranti desiderio celebratum. idque et sibi et cunctisegregium si modus adiceretur. non enim eadem decora principibus

68


viris et imperatori popolo quae modicis domibus aut civitatibus. con-venisse recenti dolori luctum et ex maerore solacia; sed referendumiam animum ad firmitudinem, ut quondam divus Iulius amissa unicafilia, ut divus Augustus ereptis nepotibus abstruserint tristitiam. nilopus vetustioribus exemplis, quotiens populus Romanus cladisexercituum, interitum ducum, funditus amissas nobilis familiasconstanter tulerit. principes mortalis, rem publicam aeternam esse.proin repeterent sollemnia, et quia ludorum Megalesium spectaculumsuberat, etiam voluptates resumerent.[7] Tum exuto iustitio reditum ad munia, et Drusus Illyricos ad exercitusprofectus est, erectis omnium animis petendae e Pisone ultionis etcrebro questu, quod vagus interim per amoena Asiae atque Achaiaeadroganti et subdola mora scelerum probationes subverteret. namvulgatum erat missam, ut dixi, a Cn. Sentio famosam veneficiisMartinam subita morte Brundisii extinctam, venenumque nodocrinium eius occultatum nec ulla in corpore signa sumpti exitii reperta.[8] At Piso praemisso in urbem filio datisque mandatis per quaeprincipem molliret ad Drusum pergit, quem haud fratris interitu trucemquam remoto aemulo acquiorem sibi sperabat. Tiberius quo integrumiudicium ostentaret, exceptum comiter iuvenem sueta erga filiosfamiliarum nobilis liberalitate auget. Drusus Pisoni, si vera forent quaeiacerentur, praecipuum in dolore suum locum respondit: sed mallefalsa et inania nec cuiquam mortem Germanici exitiosam esse. haecpalam et vitato omni secreto; neque dubitabantur praescripta ei aTiberio, cum incallidus alioqui et facilis iuventa senilibus tum artibusuteretur.[9] Piso Delmatico mari tramisso relictisque apud Anconam navibusper Picenum ac mox Flaminiam viam adsequitur legionem, quae ePannonia in urbem, dein praesidio Africae ducebatur: eaque res agi-tata rumoribus ut in agmine atque itinere crebro se militibusostentavisset. ab Narnia, vitandae suspicionis an quia pavidis consiliain incerto sunt, Nare ac mox Tiberi devectus auxit vulgi iras, quianavem tumulo Caesarum adpulerat dieque et ripa frequenti, magnoclientium agmine ipse, feminarum comitatu Plancina et vultu alacresincessere. fuit inter inritamenta invidiae domus foro imminens festaornatu conviviumque et epulae et celebritate loci nihil occultum.[10] Postera die Fuleinius Trio Pisonem apud consules postulavit.contra Vitellius ac Veranius ceterique Germanicum comitati tendebant,nullas esse partis Trioni; neque se accusatores sed rerum indices ettestis mandata Germanici perlaturos. ille dimissa eius causae delatione,ut priorem vitam accusaret obtinuit, petitumque est a principe

69


cognitionem exciperet. quod ne reus quidem abnuebat, studia populiet patrum metuens: contra Tiberium spernendis rumoribus validumet conscientiae matris innexum esse; veraque aut in deterius creditaindice ab uno facilius discerni, odium et invidiam apud multos vale-re. haud fallebat Tiberium moles cognitionis quaque ipse famadistraheretur. igitur paucis familiarium adhibitis minas accusantiumet hinc preces audit integramque causam ad senatum remittit.[11] Atque interim Drusus rediens Illyrico, quamquam patrescensuissent ob receptum Maroboduum et res priore aestate gestas utovans iniret, prolato honore urbem intravit. post quae reo L. Arruntium,P. Vinicium, Asinium Gallum, Aeserninum Marcellum, Sex.Pompeium patronos petenti iisque diversa excusantibus M’. Lepiduset L. Piso et Livineius Regulus adfuere, arrecta omni civitate, quantafides amicis Germanici, quae fiducia reo; satin cohiberet ac premeretsensus suos Tiberius. haud alias intentior populus plus sibi inprincipem occultae vocis aut suspicacis silentii permisit.[12] Die senatus Caesar orationem habuit meditato temperamento.patris sui legatum atque amicum Pisonem fuisse adiutoremqueGermanico datum a se auctore senatu rebus apud Orientemadministrandis. illic contumacia et certaminibus asperasset iuvenemexituque eius laetatus esset an scelere extinxisset, integris animisdiiudicandum. ‘nam si legatus officii terminos, obsequium ergaimperatorem exuit eiusdemque morte et luctu meo laetatus est, oderoseponamque a domo mea et privatas inimicitias non vi principisulciscar: sin facinus in cuiuscumque mortalium nece vindicandumdetegitur, vos vero et liberos Germanici et nos parentes iustis solaciisadficite. simulque illud reputate, turbide et seditiose tractaveritexercitus Piso, quaesita sint per ambitionem studia militum, armisrepetita provincia, an falsa haec in maius vulgaverint accusatores, quo-rum ego nimiis studiis iure suscenseo. nam quo pertinuit nudarecorpus et contrectandum vulgi oculis permittere differrique etiam perexternos tamquam veneno interceptus esset, si incerta adhuc ista etscrutanda sunt? defleo equidem filium meum semperque deflebo: sedneque reum prohibeo quo minus cuncta proferat, quibus innocentiaeius sublevari aut, si qua fuit iniquitas Germanici, coargui possit,vosque oro ne, quia dolori meo causa conexa est, obiecta crimina proadprobatis accipiatis. si quos propinquus sanguis aut fides sua patronosdedit, quantum quisque eloquentia et cura valet, iuvate periclitantem:ad eundem laborem, eandem constantiam accusatores hortor. id solumGermanico super leges praestiterimus, quod in curia potius quam inforo, apud senatum quam apud iudices de morte eius anquiritur:

70


cetera pari modestia tractentur. nemo Drusi lacrimas, nemo maestitiammeam spectet, nec si qua in nos adversa finguntur.’[13] Exim biduum criminibus obiciendis statuitur utque sex dierumspatio interiecto reus per triduum defenderetur. tum Fulcinius veteraet inania orditur, ambitiose avareque habitam Hispaniam; quod nequeconvictum noxae reo si recentia purgaret, neque defensum absolutionierat si teneretur maioribus flagitiis. post quem Servaeus et Veranius etVitellius consimili studio et multa eloquentia Vitellius obiecere odioGermanici et rerum novarum studio Pisonem vulgus militum perlicentiam et sociorum iniurias eo usque conrupisse ut parens legionuma deterrimis appellaretur; contra in optimum quemque, maxime incomites et amicos Germanici saevisse; postremo ipsum devotionibuset veneno peremisse; sacra hinc et immolationes nefandas ipsius atquePlancinae, peritam armis rem publicam, utque reus agi posset, acievictum.[14] Defensio in ceteris trepidavit; nam neque ambitionem militaremneque provinciam pessimo cuique obnoxiam, ne contumelias quidemadversum imperatorem infitiari poterat: solum veneni crimen visus estdiluisse, quod ne accusatores quidem satis firmabant, in convivioGermanici, cum super eum Piso discumberet, infectos manibus eiuscibos arguentes. quippe absurdum videbatur inter aliena servitia ettot adstantium visu, ipso Germanico coram, id ausum; offerebatquefamiliam reus et ministros in tormenta flagitabat. sed iudices per di-versa implacabiles erant, Caesar ob bellum provinciae inlatum, senatusnumquam satis credito sine fraude Germanicum interisse. * *scripsissent expostulantes, quod haud minus Tiberius quam Pisoabnuere. simul populi ante curiam voces audiebantur: nontemperaturos manibus si patrum sententias evasisset. effigiesque Pisonistraxerant in Gemonias ac divellebant, ni iussu principis protectaerepositaeque forent. igitur inditus lecticae et a tribuno praetoriaecohortis deductus est vario rumore custos saluti an mortis exactorsequeretur.[15] Eadem Plancinae invidia, maior gratia; eoque ambiguumhabebatur quantum Caesari in eam liceret. atque ipsa, donec mediaePisoni spes, sociam se cuiuscumque fortunae et si ita ferret comitemexitii promittebat: ut secretis Augustae precibus veniam obtinuit,paulatim segregari a marito, dividere defensionem coepit. quod reuspostquam sibi exitiabile intellegit, an adhuc experiretur dubitans,hortantibus filiis durat mentem senatumque rursum ingreditur;redintegratamque accusationem, infensas patrum voces, adversa et saevacuncta perpessus, nullo magis exterritus est quam quod Tiberium

71


sine miseratione, sine ira, obstinatum clausumque vidit, ne quo adfectuperrumperetur. relatus domum, tamquam defensionem in posterummeditaretur, pauca conscribit obsignatque et liberto tradit; tum solitacurando corpori exequitur. dein multam post noctem, egressa cubiculouxore, operiri foris iussit; et coepta luce perfosso iugulo, iacente humigladio, repertus est.[16] Audire me memini ex senioribus visum saepius inter manusPisonis libellum quem ipse non vulgaverit; sed amicos eius dictitavisse,litteras Tiberii et mandata in Germanicum contineri, ac destinatumpromere apud patres principemque arguere, ni elusus a Seiano pervana promissa foret; nec illum sponte extinctum verum immissopercussore. quorum neutrum adseveraverim: neque tamen occuleredebui narratum ab iis qui nostram ad iuventam duraverunt. Caesarflexo in maestitiam ore suam invidiam tali morte quaesitam apudsenatum . . . . . crebrisque interrogationibus exquirit qualem Pisodiem supremum noctemque exegisset. atque illo pleraque sapienterquaedam inconsultius respondente, recitat codicillos a Pisone in huncferme modum compositos: ‘conspiratione inimicorum et invidia falsicriminis oppressus, quatenus veritati et innocentiae meae nusquamlocus est, deos inmortalis testor vixisse me, Caesar, cum fide adversumte neque alia in matrem tuam pietate; vosque oro liberis meis consulatis,ex quibus Cn. Piso qualicumque fortunae meae non est adiunctus,cum omne hoc tempus in urbe egerit, M. Piso repetere Syriamdehortatus est. atque utinam ego potius filio iuveni quam ille patriseni cessisset. eo impensius precor ne meae pravitatis poenas innoxiusluat. per quinque et quadraginta annorum obsequium, per collegiumconsulatus quondam divo Augusto parenti tuo probatus et tibi amicusnec quicquam post haec rogaturus salutem infelicis filii rogo.’ dePlancina nihil addidit.[17] Post quae Tiberius adulescentem crimine civilis belli purgavit,patris quippe iussa nec potuisse filium detrectare, simul nobilitatemdomus, etiam ipsius quoquo modo meriti gravem cacum miseratus.pro Plancina cum pudore et flagitio disseruit, matris preces obtendens,in quam optimi cuiusque secreti questus magis ardescebant. id ergofas aviae interfectricem nepotis adspicere, adloqui, eripere senatui.quod pro omnibus civibus leges obtineant uni Germanico noncontigisse. Vitellii et Veranii voce defletum Caesarem, ab imperatoreet Augusta defensam Plancinam. proinde venena et artes tam feliciterexpertas verteret in Agrippinam, in liberos eius, egregiamque aviamac patruum sanguine miserrimae domus exsatiaret. biduum super hacimagine cognitionis absumptum urgente Tiberio liberos Pisonis

72


matrem uti tuerentur. et cum accusatores ac testes certatim perorarentrespondente nullo, miseratio quam invidia augebatur. primussententiam rogatus Aurelius Cotta consul (nam referente Caesaremagistratus eo etiam munere fungebantur) nomen Pisonis radendumfastis censuit, partem bonorum publicandam, pars ut Cn. Pisoni filioconcederetur isque praenomen mutaret; M. Piso exuta dignitate etaccepto quinquagies sestertio in decem annos relegaretur, concessaPlancinae incolumitate ob preces Augustae.[18] Multa ex ea sententia mitigata sunt a principe: ne nomen Pisonisfastis eximeretur, quando M. Antonii quid bellum patriae fecisset,Iulli Antonii qui domum Augusti violasset, manerent. et M. Pisonemignominiae exemit concessitque ei paterna bona, satis firmus, ut saepememoravi, adversum pecuniam et tum pudore absolutae Plancinaeplacabilior. atque idem, cum Valerius Messalinus signum aureum inaede Martis Vltoris, Caecina Severus aram ultioni statuendamcensuissent, prohibuit, ob externas ea victorias sacrari dictitans, do-mestica mala tristitia operienda. addiderat Messalinus Tiberio etAugustae et Antoniae et Agrippinae Drusoque ob vindictam Germanicigratis agendas omiseratque Claudii mentionem. et Messalinum quidemL. Asprenas senatu coram ercontatus est an prudens praeterisset; actum demum nomen Claudii adscriptum est. mihi quanto plurarecentium seu veterum revolvo tanto magis ludibria rerum mortaliumcunctis in negotiis obversantur. quippe fama spe veneratione potiusomnes destinabantur imperio quam quem futurum principem fortu-na in occulto tenebat.[19] Paucis post diebus Caesar auctor senatui fuit Vitellio atque Veranioet Servaeo sacerdotia tribuendi: Fulcinio suffragium ad honorespollicitus monuit ne facundiam violentia praecipitaret. is finis fuitulciscenda Germanici morte, non modo apud illos homines qui tumagebant etiam secutis temporibus vario rumore iactata. adeo maximaquaeque ambigua sunt, dum alii quoquo modo audita pro compertishabent, alii vera in contrarium vertunt, et gliscit utrumque posteritate.at Drusus urbe egressus repetendis auspiciis mox ovans introiit.paucosque post dies Vipsania mater eius excessit, una omniumAgrippae liberorum miti obitu: nam ceteros manifestum ferro velcreditum est veneno aut fame extinctos.[20] Eodem anno Tacfarinas, quem priore aestate pulsum a Camillomemoravi, bellum in Africa renovat, vagis primum populationibus etob pernicitatem inultis, dein vicos excindere, trahere gravis praedas;postremo haud procul Pagyda flumine cohortem Romanamcircumsedit. praeerat castello Decrius impiger manu, exercitus militia

73


et illam obsidionem flagitii ratus. is cohortatus milites, ut copiam pugnaein aperto faceret aciem pro castris instruit. primoque impetu pulsacohorte promptus inter tela occursat fugientibus, increpat signiferosquod inconditis aut desertoribus miles Romanus terga daret; simulexceptat vulnera et quamquam transfosso oculo adversum os in hostemintendit neque proelium omisit donec desertus suis caderet.[21] Quae postquam L. Apronio (nam Camillo successerat) comperta,magis dedecore suorum quam gloria hostis anxius, raro ea tempestateet e vetere memoria facinore decumum quemque ignominiosae cohortissorte ductos fusti necat. tantumque severitate profectum ut vexillumveteranorum, non amplius quingenti numero, easdem Tacfarinatiscopias praesidium cui Thala nomen adgressas fuderint. quo proelioRufus Helvius gregarius miles servati civis decus rettulit donatusqueest ab Apronio torquibus et hasta. Caesar addidit civicam coronam,quod non eam quoque Apronius iure proconsulis tribuisset questusmagis quam offensus. sed Tacfarinas perculsis Numidis et obsidiaaspernantibus spargit bellum, ubi instaretur cedens ac rursum in ter-ga remeans. et dum ea ratio barbaro fuit, inritum fessumque Romanumimpune ludificabatur: postquam deflexit ad maritimos locos, inligatuspraeda stativis castris adhaerebat, missu patris Apronius Caesianuscum equite et cohortibus auxiliariis, quis velocissimos legionumaddiderat, prosperam adversum Numidas pugnam facit pellitque indeserta.[22] At Romae Lepida, cui super Aemiliorum decus L. Sulla et Cn.Pompeius proavi erant, defertur simulavisse partum ex P. Quiriniodivite atque orbo. adiciebantur adulteria venena quaesitumque perChaldaeos in domum Caesaris, defendente ream Manio Lepido fratre.Quirinius post dictum repudium ad huc infensus quamvis infami acnocenti miserationem addiderat. haud facile quis dispexerit illa incognitione mentem principis: adeo vertit ac miscuit irae et clementiaesigna. deprecatus primo senatum ne maiestatis crimina tractarentur,mox M. Servilium e consularibus aliosque testis inlexit ad proferendaquae velut reicere voluerat. idemque servos Lepidae, cum militaricustodia haberentur, transtulit ad consules neque per tormentainterrogari passus est de iis quae ad domum suam pertinerent. exemitetiam Drusum consulem designatum dicendae primo loco sententiae;quod alii civile rebantur, ne ceteris adsentiendi necessitas fieret, quidamad saevitiam trahebant: neque enim cessurum nisi damnandi officio.[23] Lepida ludorum diebus qui cognitionem intervenerant theatrumcum claris feminis ingressa, lamentatione flebili maiores suos ciensipsumque Pompeium, cuius ea monimenta et adstantes imagines

74


visebantur, tantum misericordiae permovit ut effusi in lacrimas saevaet detestanda Quirinio clamitarent, cuius senectae atque orbitati etobscurissimae domui destinata quondam uxor L. Caesari ac divoAugusto nurus dederetur. dein tormentis servorum patefacta sunt flagitiaitumque in sententiam Rubelli Blandi a quo aqua atque igni arcebatur.huic Drusus adsensit quamquam alii mitius censuissent. mox Scauro,qui filiam ex ea genuerat, datum ne bona publicarentur. tum demumaperuit Tiberius compertum sibi etiam ex P. Quirinii servis venenoeum a Lepida petitum.[24] Inlustrium domuum adversa (etenim haud multum distantitempore Calpurnii Pisonem, Aemilii Lepidam amiserant) solacioadfecit D. Silanus Iuniae familiae redditus. casum eius paucis repetam.ut valida divo Augusto in rem publicam fortuna ita domi improsperafuit ob impudicitiam filiae ac neptis quas urbe depulit, adulterosqueearum morte aut fuga punivit. nam culpam inter viros ac feminasvulgatam gravi nomine laesarum religionum ac violatae maiestatis ap-pellando clementiam maiorum suasque ipse leges egrediebatur. sedaliorum exitus simul cetera illius aetatis memorabo si effectis in quaetetendi plures ad curas vitam produxero. D. Silanus in nepti Augustiadulter, quamquam non ultra foret saevitum quam ut amicitia CaesarisTiberio imperitante deprecari senatum ac principem ausus est M. Silanifratris potentia, qui per insignem nobilitatem et eloquentiampraecellebat. sed Tiberius gratis agenti Silano patribus coram responditse quoque laetari quod frater eius e peregrinatione longinquarevertisset, idque iure licitum quia non senatus consulto non legepulsus foret: sibi tamen adversus eum integras parentis sui offensionesneque reditu Silani dissoluta quae Augustus voluisset. fuit posthac inurbe eque honores adeptus est.[25] Relatum dein de moderanda Papia Poppaea, quam seniorAugustus post Iulias rogationes incitandis caelibum poenis et augendoaerario sanxerat. nec ideo coniugia et educationes liberumfrequentabantur praevalida orbitate: ceterum multitudo periclitantiumgliscebat, cum omnis domus delatorum interpretationibussubverteretur, utque antehac flagitiis ita tunc legibus laborabatur. eares admonet ut de principiis iuris et quibus modis ad hancmultitudinem infinitam ac varietatem legum perventum sit altiusdisseram.[26] Vetustissimi mortalium, nulla adhuc mala libidine, sine probro,scelere eoque sine poena aut coercitionibus agebant. neque praemiisopus erat cum honesta suopte ingenio peterentur; et ubi nihil contramorem cuperent, nihil per metum vetabantur. at postquam exui

75


aequalitas et pro modestia ac pudore ambitio et vis incedebat, proveneredominationes multosque apud populos aeternum mansere. quidamstatim aut postquam regum pertaesum leges maluerunt. hae primorudibus hominum animis simplices erant; maximeque fama celebravitCretensium, quas Minos, Spartanorum, quas Lycurgus, ac moxAtheniensibus quaesitiores iam et plures Solo perscripsit. nobisRomulus ut libitum imperitaverat: dein Numa religionibus et divinoiure populum devinxit, repertaque quaedam a Tullo et Anco. sedpraecipuus Servius Tullius sanctor legum fuit quis etiam regesobtemperarent.[27] Pulso Tarquinio adversum patrum factiones multa populus paravittuendae libertatis et firmandae concordiae, creatique decemviri et accitisquae usquam egregia compositae duodecim tabulae, finis aequi iuris.nam secutae leges etsi aliquando in maleficos ex delicto, saepius tamendissensione ordinum et apiscendi inlicitos honores aut pellendi clarosviros aliaque ob prava per vim latae sunt. hinc Gracchi et Saturniniturbatores plebis nec minor largitor nomine senatus Drusus; corruptispe aut inlusi per intercessionem socii. ac ne bello quidem Italico,mox civili omissum quin multa et diversa sciscerentur, donec L. Sulladictator abolitis vel conversis prioribus, cum plura addidisset, otiumeius rei haud in longum paravit, statim turbidis Lepidi rogationibusneque multo post tribunis reddita licentia quoquo vellent populumagitandi. iamque non modo in commune sed in singulos homineslatae quaestiones, et corruptissima re publica plurimae leges.[28] Tum Cn. Pompeius, tertium consul corrigendis moribus delectuset gravior remediis quam delicta erant suarumque legum auctor idemac subversor, quae armis tuebatur armis amisit. exim continua perviginti annos discordia, non mos, non ius; deterrima quaeque impuneac multa honesta exitio fuere. sexto demum consulatu Caesar Augustus,potentiae securus, quae triumviratu iusserat abolevit deditque iuraquis pace et principe uteremur. acriora ex eo vincla, inditi custodes etlege Papia Poppaea praemiis inducti ut, si a privilegiis parentumcessaretur, velut parens omnium populus vacantia teneret. sed altiuspenetrabnat urbemque et Italiam et quod usquam civium corripuerant,multorumque excisi status. et terror omnibus intentabatur ni Tiberiusstatuendo remedio quinque consularium, quinque e praetoriis, totideme cetero senatu sorte duxisset apud quos exsoluti plerique legis nexusmodicum in praesens levamentum fuere.[29] Per idem tempus Neronem e liberis Germanici iam ingressumiuventam commendavit patribus, utque munere capessendivigintiviratus solveretur et quinquennio maturius quam per leges

76


quaesturam peteret non sine inrisu audientium postulavit.praetendebat sibi atque fratri decreta eadem petente Augusto. sedneque tum fuisse dubitaverim qui eius modi preces occulti inluderent:ac tamen initia fastigii Caesaribus erant magisque in oculis vetus mos,et privignis cum vitrico levior necessitudo quam avo adversum nepotem.additur pontificatus et quo primum die forum ingressus est congiariumplebi admodum laetae quod Germanici stirpem iam puberemaspiciebat. auctum dehinc gaudium nuptiis Neronis et Iuliae Drusifiliae. utque haec secundo rumore ita adversis animis acceptum quodfilio Claudii socer Seianus destinaretur. polluisse nobilitatem familiaevidebatur suspectumque iam nimiae spei Seianum ultra extulisse.[30] Fine anni concessere vita insignes viri L. Volusius et SallustiusCrispus. Volusio vetus familia neque tamen praeturam egressa: ipseconsulatum intulit, censoria etiam potestate legendis equitum decuriisfunctus, opumque quis domus illa immensum viguit primusadcumulator. Crispum equestri ortum loco C. Sallustius, rerumRomanarum florentissimus auctor, sororis nepotem in nomen adscivit.atque ille, quamquam prompto ad capessendos honores aditu,Maecenatem aemulatus sine dignitate senatoria multos triumphaliumconsulariumque potentia antiit, diversus a veterum instituto per cultumet munditias copiaque et affluentia luxu propior. suberat tamen vigoranimi ingentibus negotiis par, eo acrior quo somnum et inertiam magisostentabat. igitur incolumi Maecenate proximus, mox praecipuus, cuisecreta imperatorum inniterentur, et interficiendi Postumi Agrippaeconscius, aetate provecta speciem magis in amicitia principis quamvim tenuit. idque et Maecenati acciderat, fato potentiae rarosempiternae, an satias capit aut illos cum omnia tribuerunt aut hoscum iam nihil reliquum est quod cupiant.[31] Sequitur Tiberi quartus, Drusi secundus consulatus, patris atquefilii collegio insignis. nam triennio ante Germanici cum Tiberio idemhonor neque patruo laetus neque natura tam conexus fuerat. eiusanni principio Tiberius quasi firmandae valetudini in Campaniamconcessit, longam et continuam absentiam paulatim meditans, sive utamoto patre Drusus munia consulatus solus impleret. ac forte parvares magnum ad certamen progressa praebuit iuveni materiem apiscendifavoris. Domitius Corbulo praetura functus de L. Sulla nobili iuvenequestus est apud senatum quod sibi inter spectacula gladiatorum loconon decessisset. pro Corbulone aetas, patrius mos, studia seniorumerant: contra Mamercus Scaurus et L. Arruntius aliique Sullaepropinqui nitebantur. certabantque orationibus et memorabanturexempla maiorum qui iuventutis inreverentiam gravibus decretis

77


notavissent, donec Drusus apta temperandis animis disseruit; etsatisfactum Corbuloni per Mamercum qui patruus simul ac vitricusSullae et oratorum [EA] aetate uberrimus erat. idem Corbulo plurimaper Italiam itinera fraude mancipum et incuria magistratuum interruptaet impervia clamitando, executionem eius negotii libens suscepit; quodhaud perinde publice usui habitum quam exitiosum multis quorumin pecuniam atque famam damnationibus et hasta saeviebat.[32] Neque multo post missis ad senatum litteris Tiberius motamrursum Africam incursu Tacfarinatis docuit, iudicioque patrumdeligendum pro consule gnarum militiae, corpore validum et bellosuffecturum. quod initium Sex. Pompeius agitandi adversus MarcumLepidum odii nanctus, ut socordem, inopem et maioribus suisdedecorum eoque etiam Asiae sorte depellendum incusavit, adversosenatu qui Lepidum mitem magis quam ignavum, paternas ei angustiaset nobilitatem sine probro actam honori quam ignominiae habendamducebat. igitur missus in Asiam et de Africa decretum ut Caesar legeretcui mandanda foret.[33] Inter quae Severus Caecina censuit ne quem magistratum cuiprovincia obvenisset uxor comitaretur, multum ante repetito concordemsibi coniugem et sex partus enixam, seque quae in publicum statueretdomi servavisse, cohibita intra Italiam, quamquam ipse pluris perprovincias quadraginta stipendia explevisset. haud enim frustraplacitum olim ne feminae in socios aut gentis externas traherentur:inesse mulierum comitatui quae pacem luxu, bellum formidinemorentur et Romanum agmen ad similitudinem barbari incessusconvertant. non imbecillum tantum et imparem laboribus sexum sed,si licentia adsit, saevum, ambitiosum, potestatis avidum; incedere intermilites, habere ad manum centuriones; praesedisse nuper feminamexercitio cohortium, decursu legionum. cogitarent ipsi quotiensrepetundarum aliqui arguerentur plura uxoribus obiectari: his statimadhaerescere deterrimum quemque provincialium, ab his negotiasuscipi, transigi; duorum egressus coli, duo esse praetoria, pervicacibusmagis et impotentibus mulierum iussis quae Oppiis quondam aliisquelegius constrictae nunc vinclis exolutis domos, fora, iam et exercitusregerent.[34] Paucorum haec adsensu audita: plures obturbabant neque relatumde negotio neque Caecinam dignum tantae rei censorem. mox ValeriusMessalinus, cui parens Messala ineratque imago paternae facundiae,respondit multa duritiae veterum [IN] melius et laetius mutata; nequeenim, ut olim, obsideri urbem bellis aut provincias hostilis esse. etpauca feminarum necessitatibus concidi quae ne coniugum quidem

78


penatis, adeo socios non onerent; cetera promisca cum marito necullum in eo pacis impedimentum. bella plane accinctis obeunda: sedrevertentibus post laborem quod honestius quam uxoriumlevamentum? at quasdam in ambitionem aut avaritiam prolapsas. quid?ipsorum magistratuum nonne plerosque variis libidinibus obnoxios?non tamen ideo neminem in provinciam mitti. corruptos saepepravitatibus uxorum maritos: num ergo omnis caelibes integros?placuisse quondam Oppias leges, sic temporibus rei publicaepostulantibus: remissum aliquid postea et mitigatum, quia expedierit.frustra nostram ignaviam alia ad vocabula transferri: nam viri in eoculpam si femina modum excedat. porro ob unius aut alteriusimbecillum animum male eripi maritis consortia rerum secundarumadversarumque. simul sexum natura invalidum deseri et exponi suoluxu, cupidinibus alienis. vix praesenti custodia manere inlaesaconiugia: quid fore si per pluris annos in modum discidii oblitterentur?sic obviam irent iis quae alibi peccarentur ut flagitiorum urbismeminissent. addidit pauca Drusus de matrimonio suo; namprincipibus adeunda saepius longinqua imperii. quoties divumAugustum in Occidentem atque Orientem meavisse comite Livia! sequoque in Illyricum profectum et, si ita conducat, alias ad gentisiturum, haud semper aeque animo si ab uxore carissima et totcommunium liberorum parente divelleretur. sic Caecinae sententiaelusa.[35] Et proximo senatus die Tiberius per litteras, castigatis obliquepatribus quod cuncta curarum ad principem reicerent, M’. Lepidumet Iunium Blaesum nominavit ex quis pro consule Africae legeretur.tum audita amborum verba, intentius excusante se Lepido, cumvaletudinem corporis, aetatem liberum, nubilem filiam obtenderet,intellegereturque etiam quod silebat, avunculum esse Seiani Blaesumatque eo praevalidum. respondit Blaesus specie recusantis sed nequeeadem adseveratione et consensu adulantium adiutus est.[36] Exim promptum quod multorum intimis questibus tegebatur.incedebat enim deterrimo cuique licentia impune probra et invidiamin bonos excitandi arrepta imagine Caesaris: libertique etiam ac servi,patrono vel domino cum voces, cum manus intentarent, ultrometuebantur. igitur C. Cestius senator disseruit principes quidem instardeorum esse, sed neque a diis nisi iustas supplicum preces audirineque quemquam in Capitolium aliave urbis templa perfugere ut eosubsidio ad flagitia utatur. abolitas leges et funditus versas, ubi inforo, in limine curiae ab Annia Rufilla, quam fraudis sub iudicedamnavisset, probra sibi et minae intendantur, neque ipse audeat ius

79


experiri ob effigiem imperatoris oppositam. haud dissimilia alii etquidam atrociora circumstrepebant, precabanturque Drusum daretultionis exemplum, donec accitam convictamque attineri publica cu-stodia iussit.[37] Et Considius Aequus et Caelius cursor equites Romani quodfictis maiestatis criminibus Magium Caecilianum praetorem petivissentauctore principe ac decreto senatus puniti. utrumque in laudem Drusitrahebatur: ab eo in urbe inter coetus et sermones hominum obversantesecreta patris mitigari. neque luxus in iuvene adeo displicebat: hucpotius intenderet, diem aedificationibus noctem conviviis traheret,quam solus et nullis voluptatibus avocatus maestam vigilantiam et malascuras exerceret.[38] Non enim Tiberius, non accusatores fatiscebant. et AnchariusPriscus Caesium Cordum pro consule Cretae postulaverat repetundis,addito maiestatis crimine, quod tum omnium accusationumcomplementum erat. Caesar Antistium Veterem e primoribusMacedoniae, absolutum adulterii, increpitis iudicibus ad dicendammaiestatis causam retraxit, ut turbidum et Rhescuporidis consiliispermixtum, qua tempestate Cotye [fratre] interfecto bellum adversusnos volverat. igitur aqua et igni interdictum reo, adpositumque utteneretur insula neque Macedoniae neque Thraeciae opportuna. namThraecia diviso imperio in Rhoemetalcen et libetos Cotyis, quis obinfantiam tutor erat Trebellenus Rufus, insolentia nostri discors agebatneque minus Rhoemetalcen quam Trebellenum incusans populariuminiurias inultas sinere. Coelaletae Odrusaeque et Dii, validae nationes,arma cepere, ducibus diversis et paribus inter se per ignobilitatem;quae causa fuit ne in bellum atrox coalescerent. pars turbant praesentia,alii montem Haemum transgrediuntur ut remotos populos concirent;plurimi ac maxime compositi regem urbemque Philippopolim, aMacedone Philippo sitam, circumsidunt.[39] Quae ubi cognita P. Vellaeo (is proximum exercitum praesidebat),alarios equites ac levis cohortium mittit in eos qui praedabundi autadsumendis auxiliis vagabantur, ipse robur peditum ad exolvendumobsidium ducit. simulque cuncta prospere acta, caesis populatoribuset dissensione orta apud obsidentis regisque opportuna eruptione etadventu legionis. neque aciem aut proelium dici decuerit in quosemermi ac palantes trucidati sunt sine nostro sanguine.[40] Eodem anno Galliarum civitates ob magnitudinem aeris alienirebellionem coeptavere, cuius extimulator acerrimus inter TrevirosIulius Florus, apud Aeduos Iulius Sacrovir. nobilitas ambobus etmaiorum bona facta eoque Romana civitas olim data, cum id rarum

80


nec nisi virtuti pretium esset. ii secretis conloquiis, ferocissimo quoqueadsumpto aut quibus ob egestatem ac metum ex flagitiis maximapeccandi necessitudo, componunt Florus Belgas, Sacrovir propioresGallos concire. igitur per conciliabula et coetus seditiosa disserebantde continuatione tributorum, gravitate faenoris, saevitia ac superbiapraesidentium, et discordare militem audito Germanici exitio. egregiumresumendae libertati tempus, si ipsi florentes quam inops Italia, quaminbellis urbana plebes, nihil validum in exercitibus nisi quodexternum, cogitarent.[41] Haud ferme ulla civitas intacta seminibus eius motus fuit: sederupere primi Andecavi ac Turoni. quorum Andecavos Acilius Aviolalegatus excita cohorte quae Lugduni praesidium agitabat coercuit.Turoni legionario milite quem Visellius Varro inferioris Germaniaelegatus miserat oppressi eodem Aviola duce et quibusdam Galliarumprimoribus, qui tulere auxilium quo dissimularent defectionemmagisque in tempore efferrent. spectatus et Sacrovir intecto capitepugnam pro Romanis ciens ostentandae, ut ferebat, virtutis: sed captivine incesseretur telis adgnoscendum se praebuisse arguebant. consultussuper eo Tiberius aspernatus est indicium aluitque dubitatione bellum.[42] Interim Florus insistere destinatis, pellicere alam equitum, quaeconscripta e Treviris militia disciplinaque nostra habebatur, ut caesisnegotiatoribus Romanis bellum inciperet; paucique equitum corrupti,plures in officio mansere. aliud vulgus obaeratorum aut clientiumarma cepit; petebantque saltus quibus nomen Arduenna, cum legionesutroque ab exercitu, quas Visellius et C. Silius adversis itineribusobiecerant, arcuerunt. praemissusque cum delecta manu Iulius Induse civitate eadem, discors Floro et ob id navandae operae avidior,inconditam multitudinem adhuc disiecit. Florum incertis latebrisvictores frustratus, postremo visis militibus, qui effugia insederant,sua manu cecidit. isque Trevirici tumultus finis.[43] Apud Aeduos maior moles exorta quanto civitas opulentior etcomprimendi procul praesidium. Augustodunum caput gentis armatiscohortibus Sacrovir occupaverat [ut] nobilissimam Galliarum subolem,liberalibus studiis ibi operatam, et eo pignore parentes propinquosqueeorum adiungeret; simul arma occulte fabricata iuventuti dispertit.quadraginta milia fuere, quinta sui parte legionariis armis, ceteri cumvenabulis et cultris quaeque alia venantibus tela sunt. adduntur eservitiis gladiaturae destinati quibus more gentico continuum ferritegimen: cruppellarios vocant, inferendis ictibus inhabilis, accipiendisimpenetrabilis. augebantur eae copiae vicinarum civitatum ut nondumaperta consensione, ita viritim promptis studiis, et certamine ducum

81


Romanorum, quos inter ambigebatur utroque bellum sibi poscente.mox Varro invalidus senecta vigenti Silio concessit.[44] At Romae non Treviros modo et Aeduos sed quattuor et sexagintaGalliarum civitates descivisse, adsumptos in societatem Germanos,dubias Hispanias, cuncta, ut mos famae, in maius credita. optumusquisque rei publicae cura maerebat: multi odio praesentium et cupidinemutationis suis quoque periculis laetabantur increpabantque Tiberiumquod in tanto rerum motu libellis accusatorum insumeret operam. anSacrovirum maiestatis crimine reum in senatu fore? extitisse tandemviros qui cruentas epistulas armis cohiberent. miseram pacem vel bel-lo bene mutari. tanto impensius in securitatem compositus, nequeloco neque vultu mutato, sed ut solitum per illos dies egit, altitudineanimi, an compererat modica esse et vulgatis leviora.[45] Interim Silius cum legionibus duabus incedens praemissa auxiliarimanu vastat Sequanorum pagos qui finium extremi et Aeduiscontermini sociique in armis erant. mox Augustodunum petit properoagmine, certantibus inter se signiferis, fremente etiam gregario milite,ne suetam requiem, ne spatia noctium opperiretur: viderent modoadversos et aspicerentur; id satis ad victoriam. duodecimum apudlapidem Sacrovir copiaeque patentibus locis apparuere. in frontestatuerat ferratos, in cornibus cohortis, a tergo semermos. ipse interprimores equo insigni adire, memorare veteres Gallorum gloriasquaeque Romanis adversa intulissent; quam decora victoribus libertas,quanto intolerantior servitus iterum victis.[46] Non diu haec nec apud laetos: etenim propinquabat legionumacies, inconditique ac militiae nescii oppidani neque oculis nequeauribus satis competebant. contra Silius, etsi praesumpta spes hortandicausas exemerat, clamitabat tamen pudendum ipsis quod Germaniarumvictores adversum Gallos tamquam in hostem ducerentur. ‘una nupercohors rebellem Turonum, una ala Trevirum, paucae huius ipsiusexercitus turmae profligavere Sequanos. quanto pecunia dites etvoluptatibus opulentos tanto magis imbellis Aeduos evincite etfugientibus consulite.’ ingens ad ea clamor et circumfudit equesfrontemque pedites invasere, nec cunctatum apud latera. paulum moraeattulere ferrati, restantibus lamminis adversum pila et gladios; set milescorreptis securibus et dolabris, ut si murum perrumperet, caederetegmina et corpora; quidam trudibus aut furcis inertem molemprosternere, iacentesque nullo ad resurgendum nisu quasi exanimeslinquebantur. Sacrovir primo Augustodunum, dein metu deditionisin villam propinquam cum fidissimis pergit. illic sua manu, reliquimutuis ictibus occidere: incensa super villa omnis cremavit.

82


[47] Tum demum Tiberius ortum patratumque bellum senatu scripsit;neque dempsit aut addidit vero, sed fide ac virtute legatos, se consiliissuperfuisse. simul causas cur non ipse, non Drusus profecti ad idbellum forent, adiunxit, magnitudinem imperii extollens, nequedecorum principibus, si una alterave civitas turbet * * omissa urbe,unde in omnia regimem. nunc quia non metu ducatur iturum utpraesentia spectaret componeretque. decrevere patres vota pro reditueius supplicationesque et alia decora. solus Dolabella Cornelius dumantire ceteros parat absurdam in adulationem progressus, censuit utovans e Campania urbem introiret. igitur secutae Caesaris litteraequibus se non tam vacuum gloria praedicabat ut post ferocissimasgentis perdomitas, tot receptos in iuventa aut spretos triumphos, iamsenior peregrinationis suburbanae inane praemium peteret.[48] Sub idem tempus ut mors Sulpicii Quirini publicis exequiisfrequentaretur petivit a senatu. nihil ad veterem et patriciamSulpiciorum familiam Quirinius pertinuit, ortus apud municipiumLanuvium: sed impiger militiae et acribus ministeriis consulatum subdivo Augusto, mox expugnatis per Ciliciam Homonadensium castellisinsignia triumphi adeptus, datusque rector G. Caesari Armeniamoptinenti. Tiberium quoque Rhodi agentem coluerat: quod tuncpatefecit in senatu, laudatis in se officiis et incusato M. Lollio, quemauctorem Gaio Caesari pravitatis et discordiarum arguebat. sed ceterishaud laeta memoria Quirini erat ob intenta, ut memoravi, Lepidaepericula sordidamque et praepotentem senectam.[49] Fine anni Clutorium Priscum equitem Romanum, post celebrecarmen quo Germanici suprema defleverat, pecunia donatum a Caesare,corripuit delator, obiectans aegro Druso composuisse quod, si extinctusforet, maiore praemio vulgaretur. id Clutorius in domo P. Petroniisocru eius Vitellia coram multisque inlustribus feminis pervaniloquentiam legerat. ut delator extitit, ceteris ad dicendumtestimonium exterritis, sola Vitellia nihil se audivisse adseveravit. sedarguentibus ad perniciem plus fidei fuit, sententiaque Haterii Agrippaeconsulis designati indictum reo ultimum supplicium.[50] Contra M’. Lepidus in hunc modum exorsus est: ‘si, patresconscripti, unum id spectamus, quam nefaria voce Clutorius Priscusmentem suam et auris hominum polluerit, neque carcer neque laqueus,ne serviles quidem cruciatus in eum suffecerint. sin flagitia et facinorasine modo sunt, suppliciis ac remediis principis moderatio maiorumqueet vestra exempla temperat et vana a scelestis, dicta a maleficiis differunt,est locus sententiae per quam neque huic delictum impune sit et nosclementiae simul ac severitatis non paeniteat. saepe audivi principem

83


nostrum conquerentem si quis sumpta morte misericordiam eiuspraevenisset. vita Clutorii in integro est, qui neque servatus inpericulum rei publicae neque interfectus in exemplum ibit. studia illiut plena vaecordiae, ita inania et fluxa sunt; nec quicquam grave acserium ex eo metuas qui suorum ipse flagitiorum proditor non virorumanimis sed muliercularum adrepit. cedat tamen urbe et bonis amissisaqua et igni arceatur: quod perinde censeo ac si lege maiestatisteneretur.’[51] Solus Lepido Rubellius Blandus e consularibus adsensit: ceterisententiam Agrippae secuti, ductusque in carcerem Priscus ac statimexanimatus. id Tiberius solitis sibi ambagibus apud senatum incusavit,cum extolleret pietatem quamvis modicas principis iniurias acriterulciscentium, deprecare tam praecipitis verborum poenas, laudaretLepidum neque Agrippam argueret. igitur factum senatus consultumne decreta patrum ante diem [decimum] ad aerarium deferrenturidque vitae spatium damnatis prorogaretur. sed non senatui libertasad paenitendum erat neque Tiberius interiectu temporis mitigabatur.[52] C. Sulpicius D. Haterius consules sequuntur, inturbidus externisrebus annus, domi suspecta severitate adversum luxum qui immensumproruperat ad cuncta quis pecunia prodigitur. sed alia sumptuumquamvis graviora dissimulatis plerumque pretiis occultabantur; ventriset ganeae paratus adsiduis sermonibus vulgati fecerant curam neprinceps antiquae parsimoniae durius adverteret. nam incipiente C.Bibulo ceteri quoque aediles disseruerant, sperni sumptuariam legemvetitaque utensilium pretia augeri in dies nec mediocribus remediissisti posse, et consulti patres integrum id negotium ad principemdistulerant. sed Tiberius saepe apud se pensitato an coerceri tamprofusae cupidines possent, num coercitio plus damni in rem publicamferret, quam indecorum adtrectare quod non obtineret vel retentumignominiam et infamiam virorum inlustrium posceret, postremo litterasad senatum composuit quarum sententia in hunc modum fuit.[53] ‘Ceteris forsitan in rebus, patres conscripti, magis expediat mecoram interrogari et dicere quid e re publica censeam: in hac relationesubtrahi oculos meos melius fuit, ne, denotantibus vobis ora ac metumsingulorum qui pudendi luxus arguerentur, ipse etiam viderem eosac velut deprenderem. quod si mecum ante viri strenui, aediles,consilium habuissent, nescio an suasurus fuerim omittere potiuspraevalida et adulta vitia quam hoc adsequi, ut palam fieret quibusflagitiis impares essemus. sed illi quidem officio functi sunt, ut ceterosquoque magistratus sua munia implere velim: mihi autem nequehonestum silere neque proloqui expeditum, quia non aedilis aut

84


praetoris aut consulis partis sustineo. maius aliquid et excelsius a prin-cipe postulatur; et cum recte factorum sibi quisque gratiam trahant,unius invidia ab omnibus peccatur. quid enim primum prohibere etpriscum ad morem recidere adgrediar? villarumne infinita spatia?familiarum numerum et nationes? argenti et auri pondus? aeristabularumque miracula? promiscas viris et feminis vestis atque illafeminarum propria, quis lapidum causa pecuniae nostrae ad externasaut hostilis gentis transferuntur?[54] ‘Nec ignoro in conviviis et circulis incusari ista et modum posci:set si quis legem sanciat, poenas indicat, idem illi civitatem verti,splendidissimo cuique exitium parari, neminem criminis expertemclamitabunt. atqui ne corporis quidem morbos veteres et diu auctosnisi per dura et aspera coerceas: corruptus simul et corruptor, aeger etflagrans animus haud levioribus remediis restinguendus est quamlibidinibus ardescit. tot a maioribus repertae leges, tot quas divusAugustus tulit, illae oblivione, hae, quod flagitiosius est, contemptuabolitae securiorem luxum fecere. nam si velis quod nondum vetitumest, timeas ne vetere: at si prohibita impune transcenderis, neque metusultra neque pudor est. cur ergo olim parsimonia pollebat? quia sibiquisque moderabatur, quia unius urbis cives eramus; ne inritamentaquidem eadem intra Italiam dominantibus. externis victoriis aliena,civilibus etiam nostra consumere didicimus. quantulum istud est dequo aediles admonent! quam, si cetera respicias, in levi habendum!at hercule nemo refert quod Italia externae opis indiget, quod vitapopuli Romani per incerta maris et tempestatum cotidie volvitur. acnisi provinciarum copiae et dominis et servitiis et agris subvenerint,nostra nos scilicet nemora nostraeque villae tuebuntur. hanc, patresconscripti, curam sustinet princeps; haec omissa funditus rem publicamtrahet. reliquis intra animum medendum est: nos pudor, pauperesnecessitas, divites satias in melius mutet. aut si quis ex magistratibustantam industriam ac severitatem pollicetur ut ire obviam queat, huncego et laudo et exonerari laborum meorum partem fateor: sin accusarevitia volunt, dein, cum gloriam eius rei adepti sunt, simultates faciuntac mihi relinquunt, credite, patres conscripti, me quoque non esseoffensionum avidum; quas cum gravis et plerumque iniquas pro republica suscipiam, inanis et inritas neque mihi aut vobis usui futurasiure deprecor.’[55] Auditis Caesaris litteris remissa aedilibus talis cura; luxusquemensae a fine Actiaci belli ad ea arma quis Servius Galba rerum adeptusest per annos centum profusis sumptibus exerciti paulatim exolevere.causas eius mutationis quaerere libet. dites olim familiae nobilium

85


aut claritudine insignes studio magnificentiae prolabebantur. nam etiamtum plebem socios regna colere et coli licitum; ut quisque opibusdomo paratu speciosus per nomen et clientelas inlustrior habebatur.postquam caedibus saevitum et magnitudo famae exitio erat, ceteri adsapientiora convertere. simul novi homines e municipiis et coloniisatque etiam provinciis in senatum crebro adsumpti domesticamparsimoniam intulerunt, et quamquam fortuna vel industria pleriquepecuniosam ad senectam pervenirent, mansit tamen prior animus. sedpraecipuus adstricti moris auctor Vespasianus fuit, antiquo ipse cultuvictuque. obsequium inde in principem et aemulandi amor validiorquam poena ex legibus et metus. nisi forte rebus cunctis inest quidamvelut orbis, ut quem ad modum temporum vices ita morum vertantur;nec omnia apud priores meliora, sed nostra quoque aetas multa laudiset artium imitanda posteris tulit. verum haec nobis [in] maiorescertamina ex honesto maneant.[56] Tiberius, fama moderationis parta quod ingruentis accusatoresrepresserat, mittit litteras ad senatum quis potestatem tribuniciam Drusopetebat. id summi fastigii vocabulum Augustus repperit, ne regis autdictatoris nomen adsumeret ac tamen appellatione aliqua cetera imperiapraemineret. Marcum deinde Agrippam socum eius potestatis, quodefuncto Tiberium Neronem delegit ne successor in incerto foret. siccohiberi pravas aliorum spes rebatur; simul modestiae Neronis et suaemagnitudini fidebat. quo tunc exemplo Tiberius Drusum summaerei admovit, cum incolumi Germanico integrum inter duos iudiciumtenuisset. sed principio litterarum veneratus deos ut consilia sua reipublicae prosperarent, modica de moribus adulescentis neque infalsum aucta rettulit. esse illi coniugem et tres liberos eamque aetatemqua ipse quondam a divo Augusto ad capessendum hoc munus vocatussit. neque nunc propere sed per octo annos capto experimento,compressis seditionibus, compositis bellis, triumphalem et bis consulemnoti laboris participem sumi.[57] Praeceperant animis orationem patres quo quaesitior adulatiofuit. nec tamen repertum nisi ut effigies principum, aras deum, templaet arcus aliaque solita censerent, nisi quod M. Silanus ex contumeliaconsulatus honorem principibus petivit dixitque pro sententia utpublicis privatisve monimentis ad memoriam temporum non consulumnomina praecriberentur, sed eorum qui tribuniciam potestatemgererent. at Q. Haterius cum eius diei senatus consulta aureis litterisfigenda in curia censuisset deridiculo fuit senex foedissimae adulationistantum infamia usurus.[58] Inter quae provincia Africa Iunio Blaeso prorogata, Servius

86


Maluginensis flamen Dialis ut Asiam sorte haberet postulavit, frustravulgatum dictitans non licere Dialibus egredi Italia neque aliud iussuum quam Martialium Quirinaliumque flaminum: porro, si hiduxissent provincias, cur Dialibus id vetitum? nulla de eo populiscita, non in libris caerimoniarum reperiri. saepe pontifices Dialiasacra fecisse si flamen valetudine aut munere publico impediretur.quinque et septuaginta annis post Cornelii Merulae caedem neminemsuffectum neque tamen cessavisse religiones. quod si per tot annospossit non creari nullo sacrorum damno, quanto facilius afuturum adunius anni proconsulare imperium? privatis olim simultatibus effectumut a pontificibus maximis ire in provincias prohiberentur: nunc deummunere summum pontificum etiam summum hominum esse, nonaemulationi, non odio aut privatis adfectionibus obnoxium.[59] Adversus quae cum augur Lentulus aliique varie dissererent, eodecursum est ut pontificis maximi sententiam opperirentur. Tiberiusdilata notione de iure flaminis decretas ob tribuniciam Drusi potestatemcaerimonias temperavit, nominatim arguens insolentiam sententiaeaureasque litteras contra patrium morem. recitatae et Drusi epistulaequamquam ad modestiam flexae pro superbissimis accipiuntur. hucdecidisse cuncta ut ne iuvenis quidem tanto honore accepto adireturbis deos, ingrederetur senatum, auspicia saltem gentile apud soluminciperet. bellum scilicet aut diverso terrarum distineri, litora et lacusCampaniae cum maxime peragrantem. sic imbui rectorem generishumani, id primum e paternis consiliis discere. sane gravareturaspectum civium senex imperator fessamque aetatem et actos laborespraetenderet: Druso quod nisi ex adrogantia impedimentum?[60] Sed Tiberius, vim principatus sibi firmans, imaginem antiquitatissenatui praebebat postulata provinciarum ad disquisitionem patrummittendo. crebrescebat enim Graecas per urbes licentia atque impunitasasyla statuendi; complebantur templa pessimis servitiorum; eodemsubsidio obaerati adversum creditores suspectique capitaliumcriminum receptabantur, nec ullum satis validum imperium eratcoercendis seditionibus populi flagitia hominum ut caerimonias deumprotegentis. igitur placitum ut mitterent civitates iura atque legatos. etquaedam quod falso usurpaverant sponte omisere; multae vetustissuperstitionibus aut meritis in populum Romanum fidebant.magnaque eius diei species fuit quo senatus maiorum beneficia,sociorum pacta, regum etiam qui ante vim Romanam valuerant decre-ta ipsorumque numinum religiones introspexit, libero, ut quondam,quid firmaret mutaretve.[61] Primi omnium Ephesii adiere, memorantes non, ut vulgus

87


crederet, Dianam atque Apollinem Delo genitos: esse apud seCenchreum amnem, lucum Ortygiam, ubi Latonam partu gravidamet oleae, quae tum etiam maneat, adnisam edidisse ea numina,deorumque monitu sacratum nemus, atque ipsum illic Apollinem postinterfectos Cyclopas Iovis iram vitavisse. mox Liberum patrem, bellovictorem, supplicibus Amazonum quae aram insiderant ignovisse.auctam hinc concessu Herculis, cum Lydia poteretur, caerimoniamtemplo neque Persarum dicione deminutum ius; post Macedonas,dein nos servavisse.[62] Proximi hos Magnetes L. Scipionis et L. Sullae constitutisnitebantur, quorum ille Antiocho, hic Mithridate pulsis fidem atquevirtutem Magnetum decoravere, uti Dianae Leucophrynae perfugiuminviolabile foret. Aphrodisienses posthac et Strationicenses dictatorisCaesaris ob vetusta in partis merita et recens divi Augusti decretumadtulere, laudati quod Parthorum inruptionem nihil mutata inpopulum Romanum constantia pertulissent. sed Aphrodisiensiumcivitas Veneris, Stratonicensium Iovis et Triviae religionem tuebantur.altius Hierocaesarienses exposuere, Persicam apud se Dianam,delubrum rege Cyro dicatum; et memorabantur Perpennae, Isauricimultaque alia imperatorum nomina qui non modo templo sed duobusmilibus passuum eandem sanctitatem tribuerant. exim Cyprii tribus[de] delubris, quorum vetustissimum Paphiae Veneri auctor Aesrias,post filius eius Amathus Veneri Amathusiae et Iovi Salaminio Teucer,Telamonis patris ira profugus, posuissent.[63] Auditae aliarum quoque civitatium legationem. quorum copiafessi patres, et quia studiis certabatur, consulibus permisere ut perspectoiure, et si qua iniquitas involveretur, rem integram rursum ad senatumreferrent. consules super eas civitates quas memoravi apud PergamumAesculapii compertum asylum rettulerunt: ceteros obscuris obvetustatem initiis niti. nam Zmyrnaeos oraculum Apollinis, cuiusimperio Stratonicidi Veneri templum dicaverint, Tenios eiusdemcarmen referre, quo sacrare Neptuni effigiem aedemque iussi sint.propiora Sardianos: Alexandri victoris id donum. neque minus MilesiosDareo rege niti; set cultus numinum utrisque Dianam aut Apollinemvenerandi. petere et Cretenses simulacro divi Augusti. factaque senatusconsulta quis multo cum honore modus tamen praescribebatur. iussiqueipsis in templis figere aera sacrandam ad memoriam, neu speciereligionis in ambitionem delaberentur.[64] Sub idem tempus Iuliae Augustae valetudo atrox necessitudinemprincipi fecit festinati in urbem reditus, sincera adhuc inter matremfiliumque concordia sive occultis odiis. neque enim multo ante, cum

88


haud procul theatro Marcelli effigiem divo Augusto Iulia dicaret, Tiberinomen suo postscripserat, idque ille credebatur ut inferius maiestateprincipis gravi et dissimulata offensione abdidisse. set tum suppliciadis ludique magni ab senatu decernuntur, quos pontifices et augureset quindecimviri septemviris simul et sodalibus Augustalibus ederent.censuerat L. Apronius ut fetiales quoque iis ludis praesiderent. contradixit Caesar, distincto sacerdotiorum iure et repetitis exemplis: nequeenim umquam fetialibus hoc maiestatis fuisse. ideo Augustalis adiectosquia proprium eius domus sacerdotium esset pro qua votapersolverentur.[65] Exequi sententias haud institui nisi insignis per honestum autnotabili dedecore, quod praecipuum munus annalium reor ne virtutessileantur utque pravis dictis factisque ex posteritate et infamia metussit. ceterum tempora illa adeo infecta et adulatione sordida fuere utnon modo primores civitatis, quibus claritudo sua obsequiis protegendaerat, sed omnes consulares, magna pars eorum qui praetura functimultique etiam pedarii senatores certatim exsurgerent foedaque etnimia censerent. memoriae proditur Tiberium, quoties curiaegrederetur, Graecis verbis in hunc modum eloqui solitum ‘o hominesad servitutem paratos!’ scilicet etiam illum qui libertatem publicamnollet tam proiectae servientium patientiae taedebat.[66] Paulatim dehinc ab indecoris ad infesta transgrediebantur. C.Silanum pro consule Asiae repetundarum a sociis postulatumMamercus Scaurus e consularibus, Iunius Otho praetor, BruttediusNiger aedilis simul corripiunt obiectantque violatum Augusti numen,spretam Tiberii maiestatem, Mamercus antiqua exempla iaciens, L.Cottam a Scipione Africano, Servium Galbam a Catone censorio, P.Rutilium a M. Scauro accusatos. videlicet Scipio et Cato taliaulciscebantur aut ille Scaurus, quem proavum suum obprobriummaiorum Mamercus infami opera dehonestabat. Iunio Othonilitterarium ludum exercere vetus ars fuit: mox Seiani potentia senatorobscura initia impudentibus ausis propolluebat. Bruttedium artibushonestis copiosum et, si rectum iter pergeret, ad clarissima quaequeiturum festinatio extimulabat, dum aequalis, dein superiores, postremosuasmet ipse spes antire parat: quod multos etiam bonos pessum dedit,qui spretis quae tarda cum securitate praematura vel cum exitioproperant.[67] Auxere numerum accusatorum Gellius Publicola et Paconius,ille quaestor Silani, hic legatus. nec dubium habebatur saevitiaecaptarumque pecuniarum teneri reum: sed multa adgerebantur etiaminsontibus periculosa, cum super tot senatores adversos facundissimis

89


totius Asiae eoque ad accusandum delectis responderet solus et orandinescius, proprio in metu qui exercitam quoque eloquentiam debilitat,non temperante Tiberio quin premeret voce vultu, eo quod ipsecreberrime interrogabat, neque refellere aut eludere dabatur, ac saepeetiam confitendum erat ne frustra quaesivisset. servos quoque Silaniut tormentis interrogarentur actor publicus mancipio acceperat. et nequis necessariorum iuvaret periclitantem maiestatis criminasubdebantur, vinclum et necessitas silendi. igitur petito paucorumdierum interiectu defensionem sui deseruit, ausis ad Caesarem codicillisquibus invidiam et preces miscuerat.[68] Tiberius quae in Silanum parabat quo excusatius sub exemploacciperentur, libellos divi Augusti de Voleso Messala eiusdem Asiaepro consule factumque in eum senatus consultum recitari iubet. tumL. Pisonem sententiam rogat. ille multum de clementia principispraefatus aqua atque igni Silano interdicendum censuit ipsumque ininsulam Gyarum relegandum. eadem ceteri, nisi quod Cn. Lentulusseparanda Silani materna bona, quippe Atia parente geniti,reddendaque filio dixit, adnuente Tiberio.[69] At Cornelius Dolabella dum adulationem longius sequiturincrepitis C. Silani moribus addidit ne quis vita probrosus et opertusinfamia provinciam sortiretur, idque princeps diiudicaret. nam alegibus delicta puniri: quanto fore mitius in ipsos, melius in socios,provideri ne peccaretur? adversum quae disseruit Caesar: non quidemsibi ignare quae de Silano vulgabantur, sed non ex rumore statuendum.multos in provinciis contra quam spes aut metus de illis fuerit egisse:excitari quosdam ad meliora magnitudine rerum, hebescere alios. nequeposse principem sua scientia cuncta complecti neque expedire utambitione aliena trahatur. ideo leges in facta constitui quia futura inincerto sint. sic a maioribus institutum ut, si antissent delicta, poenaesequerentur. ne verterent sapienter reperta et semper placita: satisonerum principibus, satis etiam potentiae. minui iura quotiens gliscatpotestas, nec utendum imperio ubi legibus agi possit. quanto rariorapud Tiberium popularitas tanto laetioribus animis accepta. atqueille prudens moderandi, si propria ira non impelleretur, addiditinsulam Gyarum immitem et sine cultu hominum esse: darent Iuniaefamiliae et viro quondam ordinis eiusdem ut Cythnum potiusconcederet. id sororem quoque Silani Torquatam, priscae sanctimoniaevirginem, expetere. in hanc sententiam facta discessio.[70] Post auditi Cyrenenses et accusante Anchario Prisco CaesiusCordus repetundarum damnatur. L. Ennium equitem Romanum,maiestatis postulatum quod effigiem principis promiscum ad usum

90


argenti vertisset, recipi Caesar inter reos vetuit, palam aspernante AteioCapitone quasi per libertatem. non enim debere eripi patribus vimstatuendi neque tantum maleficium impune habendum. sane lentusin suo dolore esset: rei publicae iniurias ne largiretur. intellexit haecTiberius, ut erant magis quam ut dicebantur, perstititque intercedere.Capito insignitior infamia fuit quod humani divinique iuris sciensegregium publicum et bonas domi artes dehonestavisset.[71] Incessit dein religio quonam in templo locandum foret donumquod pro valetudine Augustae equites Romani voverant equestriFortunae: nam etsi delubra eius deae multa in urbe, nullum tamentali cognomento erat. repertum est aedem esse apud Antium quae sicnuncuparetur, cunctasque caerimonias Italicis in oppidis templaqueet numinum effigies iuris atque imperii Romani esse. ita donum apudAntium statuitur. et quoniam de religionibus tractabatur, dilatumnuper responsum adversus Servium Maluginensem flaminem Dialemprompsit Caesar recitavitque decretum pontificum, quotiens valetudoadversa flaminem Dialem incessisset, ut pontificis maximi arbitrio plusquam binoctium abesset, dum ne diebus publici sacrificii neu saepiusquam bis eundem in annum; quae principe Augusto constituta satisostendebant annuam absentiam et provinciarum administrationemdialibus non concedi. memorabaturque L. Metelli pontificis maximiexemplum qui Aulum Postumium flaminem attinuisset. ita sors Asiaein eum qui consularium Maluginensi proximus erat conlata.[72] Isdem diebus Lepidus ab senatu petivit ut basilicam Pauli, Aemiliamonimenta, propria pecunia firmaret ornaretque. erat etiam tum inmore publica munificentia; nec Augustus arcuerat Taurum,Philippum, Balbum hostilis exuvias aut exundantis opes ornatum adurbis et posterum gloriam conferre. quo tum exemplo Lepidus,quamquam pecuniae modicus, avitum decus recoluit. at Pompeitheatrum igne fortuito haustum Caesar extructurum pollicitus est eoquod nemo e familia restaurando sufficeret, manente tamen nominePompei. simul laudibus Seianum extulit tamquam labore vigilantiaqueeius tanta vis unum intra damnum stetisset; et censuere patres effigiemSeiano quae apud theatrum Pompei locaretur. neque multo post Caesar,cum Iunium Blaesum pro consule Africae triumphi insignibusattolleret, dare id se dixit honori Seiani, cuius ille avunculus erat. actamen res Blaesi dignae decore tali fuere.[73] Nam Tacfarinas, quamquam saepius depulsus, reparatis per inti-ma Africae auxiliis huc adrogantiae venerat ut legatos ad Tiberiummitteret sedemque ultro sibi atque exercitui suo postularet aut belluminexplicabile minitaretur. non alias magis sua populique Romani

91


contumelia indoluisse Caesarem ferunt quam quod desertor et praedohostium more ageret. ne Spartaco quidem post tot consulariumexercituum cladis inultam Italiam urenti, quamquam Sertorii atqueMithridatis ingentibus bellis labaret res publica, datum ut pacto infidem acciperetur; nedum pulcherrimo populi Romani fastigio latroTacfarinas pace et concessione agrorum redimeretur. dat negotiumBlaeso ceteros quidem ad spem proliceret arma sine noxa ponendi,ipsius autem ducis quoquo modo poteretur. et recepti ea venia plerique.mox adversum artes Tacfarinatis haud dissimili modo belligeratum.[74] Nam quia ille robore exercitus impar, furandi melior, pluris perglobos incursaret eluderetque et insidias simul temptaret, tres incessus,totidem agmina parantur. ex quis Cornelius Scipio legatus praefuitqua praedatio in Leptitanos et suffugia Garamantum; alio latere, neCirtensium pagi impune traherentur, propriam manum Blaesus filiusduxit: medio cum delectis, castella et munitiones idoneis locisimponens, dux ipse arta et infensa hostibus cuncta fecerat, quia, quoquoinclinarent, pars aliqua militis Romani in ore, in latere et saepe atergo erat; multique eo modo caesi aut circumventi. tunc tripertitumexercitum pluris in manus dispergit praeponitque centuriones virtutisexpertae. nec, ut mos fuerat, acta aestate retrahit copias aut inhibernaculis veteris provinciae componit, sed ut in limine bellidispositis castellis per expeditos et solitudinum gnaros mutantemmapalia Tacfarinatem proturbabat, donec fratre eius capto regressusest, properantius tamen quam ex utilitate sociorum, relictis per quosresurgeret bellum. sed Tiberius pro confecto interpretatus id quoqueBlaeso tribuit ut imperator a legionibus salutaretur, prisco erga duceshonore qui bene gesta re publica gaudio et impetu victoris exercitusconclamabantur; erantque plures simul imperatores nec superceterorum aequalitatem. concessit quibusdam et Augustus id vocabulumac tunc Tiberius Blaeso postremum.[75] Obiere eo anno viri inlustres Asinius Saloninus, Marco Agrippaet Pollione Asinio avis, fratre Druso insignis Caesarique progenerdestinatus, et Capito Ateius, de quo memoravi, principem in civitatelocum studiis civilibus adsecutus, sed avo centurione Sullano, patrepraetorio. consulatum ei adceleraverat Augustus ut LabeonemAntistium isdem artibus praecellentem dignatione eius magistratusantiret. namque illa aetas duo pacis decora simul tulit: sed Labeoincorrupta libertate et ob id fama celebratior, Capitonis obsequiumdominantibus magis probabatur. illi quod praeturam intra stetitcommendatio ex iniuria, huic quod consulatum adeptus est odium exinvidia oriebatur.

92


[76] Et Iunia sexagesimo quarto post Philippensem aciem annosupremum diem explevit, Catone avunculo genita, C. Cassii uxor, M.Bruti soror. testamentum eius multo apud vulgum rumore fuit, quiain magnis opibus cum ferme cunctos proceres cum honorenominavisset Caesarem omisit. quod civiliter acceptum neque prohibuitquo minus laudatione pro rostris ceterisque sollemnibus funuscohonestaretur. viginti clarissimarum familiarum imagines antelataesunt, Manlii, Quinctii aliaque eiusdem nobilitatis nomina. sedpraefulgebant Cassius atque Brutus eo ipso quod effigies eorum nonvisebantur.

93


Liber IV

[1] C. Asinio C. Antistio consulibus nonus Tiberio annus eratcompositae rei publicae, florentis domus (nam Germanici mortem interprospera ducebat), cum repente turbare fortuna coepit, saevire ipseaut saevientibus viris praebere. initium et causa penes Aelium Seianumcohortibus praetoriis praefectum cuius de potentia supra memoravi:nunc originem, mores, et quo facinore dominationem raptum ieritexpediam. genitus Vulsiniis patre Seio Strabone equite Romano, etprima iuventa Gaium Caesarem divi Augusti nepotem sectatus, nonsine rumore Apicio diviti et prodigo stuprum veno dedisse, moxTiberium variis artibus devinxit: adeo ut obscurum adversum aliossibi uni incautum intectumque efficeret, non tam sollertia (quippeisdem artibus victus est) quam deum ira in rem Romanam, cuius pariexitio viguit ceciditque. corpus illi laborum tolerans, animus audax;sui obtegens, in alios criminator; iuxta adulatio et superbia; palamcompositus pudor, intus summa apiscendi libido, eiusque causa modolargitio et luxus, saepius industria ac vigilantia, haud minus noxiaequotiens parando regno finguntur.[2] Vim praefecturae modicam antea intendit, dispersas per urbemcohortis una in castra conducendo, ut simul imperia acciperentnumeroque et robore et visu inter se fiducia ipsis, in ceteros metusoreretur. praetendebat lascivire militem diductum; si quid subitumingruat, maiore auxilio pariter subveniri; et severius acturos si vallumstatuatur procul urbis inlecebris. ut perfecta sunt castra, inreperepaulatim militaris animos adeundo, appellando; simul centuriones actribunos ipse deligere. neque senatorio ambitu abstinebat clientes suoshonoribus aut provinciis ornandi, facili Tiberio atque ita prono utsocium laborum non modo in sermonibus, sed apud patres et populum

94


celebraret colique per theatra et fora effigies eius interque principialegionum sineret.[3] Ceterum plena Caesarum domus, iuvenis filius, nepotes adultimoram cupitis adferebant; et quia vi tot simul corripere intutum dolusintervalla scelerum poscebat. placuit tamen occultior via et a Drusoincipere, in quem recenti ira ferebatur. nam Drusus impatiens aemuliet animo commotior orto forte iurgio intenderat Seiano manus et contratendentis os verberaverat. igitur cuncta temptanti promptissimum visumad uxorem eius Liviam convertere, quae soror Germanici, formae initioaetatis indecorae, mox pulchritudine praecellebat. hanc ut amoreincensus adulterio pellexit, et postquam primi flagitii potitus est (nequefemina amissa pudicitia alia abnuerit), ad coniugii spem, consortiumregni et necem mariti impulit. atque illa, cui avunculus Augustus,socer Tiberius, ex Druso liberi, seque ac maiores et posteros munici-pali adultero foedabat ut pro honestis et praesentibus flagitiosa et in-certa expectaret. sumitur in conscientiam Eudemus, amicus ac medicusLiviae, specie artis frequens secretis. pellit domo Seianus uxoremApicatam, ex qua tres liberos genuerat, ne paelici suspectaretur. sedmagnitudo facinoris metum, prolationes, diversa interdum consiliaadferebat.[4] Interim anni principio Drusus ex Germanici liberis togam virilemsumpsit quaeque fratri eius Neroni decreverat senatus repetita. addiditorationem Caesar multa cum laude filii sui quod patria benevolentiain fratris liberos foret. nam Drusus, quamquam arduum sit eodemloci potentiam et concordiam esse, aequus adulescentibus aut certenon adversus habebatur. exim vetus et saepe simulatum proficiscendiin provincias consilium refertur. multitudinem veteranorum praetexebatimperator et dilectibus supplendos exercitus: nam voluntarium militemdeesse, ac si suppeditet, non eadem virtute ac modestia agere, quiaplerumque inopes ac vagi sponte militiam sumant. percensuitquecursim numerum legionum et quas provincias tutarentur. quod mihiquoque exequendum reor, quae tunc Romana copia in armis, quisocii reges, quanto sit angustius imperitatum.[5] Italiam utroque mari duae classes, Misenum apud et Ravennam,proximumque Galliae litus rostratae naves praesidebant, quas Actiacavictoria captas Augustus in oppidum Foroiuliense miserat valido cumremige. sed praecipuum robur Rhenum iuxta, commune in GermanosGallosque subsidium, octo legiones erant. Hispaniae recens perdomitaetribus habebantur. Mauros Iuba rex acceperat donum populi Roma-ni. cetera Africae per duas legiones parique numero Aegyptus, dehincinitio ab Syriae usque ad flumen Euphraten, quantum ingenti terrarum

95


sinu ambitur, quattuor legionibus coercita, accolis Hibero Albanoqueet aliis regibus qui magnitudine nostra proteguntur adversum extemaimperia et Thraeciam Rhoemetalces ac liberi Cotyis, ripamque Danuviilegionum duae in Pannonia, duae in Moesia attinebant, totidem apudDelmatiam locatis, quae positu regionis a tergo illis, ac si repentinumauxilium Italia posceret, haud procul accirentur, quamquam insidereturbem proprius miles, tres urbanae, novem praetoriae cohortes, Etruriaferme Vmbriaque delectae aut vetere Latio et coloniis antiquitusRomanis. at apud idonea provinciarum sociae triremes alaeque et auxiliacohortium, neque multo secus in iis virium: sed persequi incertumfuit, cum ex usu temporis huc illuc mearent, gliscerent numero etaliquando minuerentur.[6] Congruens crediderim recensere ceteras quoque rei publicae partis,quibus modis ad eam diem habitae sint, quoniam Tiberio mutati indeterius principatus initium ille annus attulit. iam primum publicanegotia et privatorum maxima apud patres tractabantur, dabaturqueprimoribus disserere et in adulationem lapsos cohibebat ipse;mandabatque honores, nobilitatem maiorum, claritudinem militiae,iniustris domi artes spectando, ut satis constaret non alios potioresfuisse. sua consulibus, sua praetoribus species; minorum quoquemagistratuum exercita potestas; legesque, si maiestatis quaestioeximeretur, bono in usu. at frumenta et pecuniae vectigales, ceterapublicorum fructuum societatibus equitum Romanorum agitabantur.res suas Caesar spectatissimo cuique, quibusdam ignotis ex famamandabat, semelque adsumpti tenebantur prorsus sine modo, cumplerique isdem negotiis insenescereut. plebes acri quidem annonafatigabatur, sed nulla in eo culpa ex principe: quin infecunditatiterrarum aut asperis maris obviam iit, quantum impendio diligentiaquepoterat. et ne provinciae novis oneribus turbarentur utque vetera sineavaritia aut crudelitate magistratnum tolerarent providebat: corporumverbera, ademptiones bonorum aberant. rari per Italiam Caesaris agri,modesta servitia, intra paucos libertos domus; ac si quando cum privatisdisceptaret, forum et ius.[7] Quae cuncta non quidem comi via sed horridus ac plerumqueformidatus retinebat tamen, donec morte Drusi verterentur: nam dumsuperfuit mansere, quia Seianus incipiente adhuc potentia bonisconsiliis notescere volebat, et ultor metuebatur non occultus odii setcrebro querens ro incolumi filio adiutorem imperii alium vocari. etquantum superesse ut collega dicatur? primas dominandi spes in ar-duo: ubi sis ingressus, adesse studia et ministros. extructa iam spontepraefecti castra, datos in manum milites; cerni effgiem eius in

96


monimentis Cn. Pompei; communis is illi cum familia Drusorum forenepotes: precandam post haec modestiam ut contentus esset. nequeraro neque apud paucos talia iaciebat, et secreta quoque eius corruptauxore prodebantur.[8] Igitur Seianus maturandum ratus deligit venenum quo paulatiminrepente fortuitus morbus adsimularetur. id Druso datum per Lygdumspadonem, ut octo post annos cognitum est. ceterum Tiberius peromnis valetudinis eius dies, nullo metu an ut firmitudinem animiostentaret, etiam defuncto necdum sepulto, curiam ingressus est.consulesque sede vulgari per speciem maestitiae sedentis honorislocique admonuit, et effusum in lacrimas senatum victo gemitu simuloratione continua erexit: non quidem sibi ignarum posse argui quodtam recenti dolore subierit oculos senatus: vix propinquorum adloquiatolerari, vix diem aspici a plerisque lugentium. neque illos imbecillitatisdamnandos: se tamen fortiora solacia e complexu rei publicae petivisse.miseratusque Augustae extremam senectam, rudem adhuc nepotumet vergentem aetatem suam, ut Germanici liberi, unica praesentiummalorum levamenta, inducerentur petivit. egressi consules firmatosadloquio adulescentulos deductos que ante Caesarem statuunt. quibusadprensis ‘patres conscripti, hos’ inquit ‘orbatos parente tradidi patrnoipsorum precatusque sum, quamquam esset illi propria suboles, nesecus quam suum sanguinem foveret attolleret, sibique et posterisconiormaret. erepto Druso preces ad vos converto disque et patriacoram obtestor: Augusti pro nepotes, clarissimis maioribus genitos,suscipite regite, vestram meamque vicem explete. hi vobis, Nero etDruse, parentum loco. ita nati estis ut bona malaque vestra ad rempublicam pertineant.[9] Magno ea fletu et mox precationibus faustis audita; ac si modumorationi posuisset, misericordia sui gloriaque animoi audientiumimpleverat: ad vana et totiens inrisa revolutus, de reddenda re publicautque consules seu quis alius regimen susciperent, vero quoque ethonesto fidem dempsit. memoriae Drusi eadem quae in Germanicumdecernuntur, plerisque additis, ut ferme amat posterior adulatio. funusimaginum pompa maxime inlustre fuit, cum origo luliae gentis Aeneasomnesque Albanorum reges et conditor urbis Romulus, post Sabinanobilitas, Attus Clausus ceteracque Claudiorum effigies longo ordinespectarentur.[10] In tradenda morte Drusi quae plurimis maximaeque fideiauctoribus memorata sunt rettuli: set non omiserim eorundemtemporum rumorem validum adeo ut noudum exolescat. corrupta adscelus Livia Seianum Lygdi quoque spadonis animum stupro vinxisse,

97


quod is [Lygdus] aetate atque forma carus domino interque primoresministros erat; deinde inter conscios ubi locus veneficii tempusquecomposita sint, eo audaciae provectum ut verteret et occulto indicioDrusum veneni in patrem arguens moneret Tiberium vitandampotionem quae prima ei apud filium epulanti offerretur. ea fraudecaptum senem, postquam convivium inierat, exceptum poculum Drusotradidisse; atque illo ignaro et inveniliter hauriente auctamsuspicionem, tamquam metu et pudore sibimet inrogaret mortem quampatri struxerat.[11] Haec vulgo iactata super id quod nullo auctore certo firmanturprompte refutaveris. quis enim mediocri prudentia, nedum Tiberiustantis rebus exercitus, inaudito filio exitium offerret, idque sua manuet nullo ad pacnitendum regressu? quin potius ministrum veneniexcruciaret, auctorem exquireret, insita denique etiam in extraneoscunctatione et mora adversum unicum et nullius ante flagitii compertumuteretur? sed quia Seianus facinorum omnium repertor habebatur, exnimia caritate in eum Caesaris et ceterorum in utrumque odio quamvisfabulosa et immania credebantur, atrociore semper fama ergadominantium exitus. ordo alioqui sceleris per Apicatam Seiani proditustormentis Eudemi ac Lygdi patefactus est. neque quisquam scriptortam infensus extitit ut Tiberio obiectaret, cum omnia alia conquirerentintenderentque. mihi tradendi arguendique rumoris causa fuit ut clarosub exemplo falsas auditiones depellerem peteremque ab iis quorumin manus cura nostra venerit ne divulgata atque incredibilia avideaccepta veris neque in miraculum corruptis antehabeant[12] Ceterum laudante filium pro rostris Tiberio senatus populusquehabitum ac voces dolentum simulatione magis quam libens induebat,domumque Germanici revirescere occulti laetabantur. quod principiumfavoris et mater Agrippina spem male tegens perniciem adceleravere.nam Seianus ubi videt mortem Drusi inultam interfectoribus, sinemaerore publico esse, ferox scelerum et, quia prima provenerant,volutare secum quonam modo Germanici liberos perverteret, quorumnon dubia successio. neque spargi venenum in tres poterat, egregiacustodum fide et pudicitia Agrippinae impenetrabili. igiturcontumaciam eius insectari, vetus Augustae odium, recentem Liviaeconscientiam exagitare, ut superbam fecunditate, subnixampopularibus studiis inhiare dominationi apud Caesarem arguerent.atque haec callidis criminatoribus, inter quos delegerat IuliumPostumum, per adulterium Mutiliae Priscae inter intimos aviae etconsiliis suis peridoneum, quia Prisca in animo Augustae valida anumsuapte natura potentiae anxiam insociabilem nurui efficiebat.

98


Agrippinae quoque proximi inliciebantur pravis sermonibus tumidosspiritus perstimulare.[13] At Tiberius nihil intermissa rerum cura, negotia pro solaciisaccipiens, ius civium, preces sociorum tractabat; factaque auctore eosenatus consulta ut civitati Cibyraticae apud Asiam, Aegiensi apudAchaiam, motu terrae labefactis, subveniretur remissione tributi intriennium. et Vibius Serenus pro consule ulterioris Hispaniae de vipublica damnatus ob atrocitatem morum in insulam Amorgumdeportatur. Carsidius Sacerdos, reus tamquam frumento hostemTacfarinatem iuvisset, absolvitur, eiusdemque criminis C. Gracchus.hunc comitem exilii admodum infantem pater Sempronius in insulamCercinam tulerat. illic adultus inter extorris et liberalium artiumnescios, mox per Africam ac Siciliam mutando sordidas mercessustentabatur; neque tamen effugit magnae fortunae pericula. ac niAelius Lamia et L. Apronius qui Africam obtinuerant insontemprotexissent, claritudine infausti generis et paternis s adversis foretabstractus.[14] Is quoque annus legationes Graecarum civitatium habuit, SamiisIunonis, Cois Aesculapii delubro vetustum asyli ius ut firmareturpetentibus. Samii decreto Amphictyonum nitebantur, quis praecipuumfuit rerum omnium iudicium, qua tempestate Graeci conditis perAsiam urbibus ora maris potiebantur. neque dispar apud Coosantiquitas, et accedebat meritum ex loco: nam civis Romanos temploAesculapii induxerant, cum iussu regis Mithridatis apud cunctas Asiaeinsulas et urbes trucidarentur. variis dehinc et saepius inritis praetorumquestibus, postremo Caesar de immodestia histrionum rettulit: multaab iis in publicum seditiose, foeda per domos temptari; Oscumquondam ludicrum, levissimae apud vulgum oblectationis, eoflagitiorum et virium venisse ut auctoritate patrum coercendum sit.pulsi tum histriones Italia.[15] Idem annus alio quoque luctu Caesarem adficit alterum ex geminisDrusi liberis extinguendo, neque minus morte amici. is fuit LuciliusLongus, omnium illi tristium laetorumque socius unusque esenatoribus Rhodii secessus comes. ita quamquam novo hominicensorium funus, effigiem apud forum Augusti publica pecunia patresdecrevere, apud quos etiam tum cuncta tractabantur, adeo ut procuratorAsiae Lucilius Capito accusante provincia causam dixerit, magna cumadseveratione principis non se ius nisi in servitia et pecunias familiaresdedisse: quod si vim praetoris usurpasset manibusque militum ususforet, spreta in eo mandata sua: audirent socios. ita reus cognito negotiodamnatur. ob quam ultionem et quia priore anno in C. Silanum

99


vindicatum erat, decrevere Asiae urbes templum Tiberio matrique eiusac senatui. et permissum statuere; egitque Nero grates ea causa patribusatque avo, laetas inter audientium adfectiones qui recenti memoriaGermanici illum aspici, illum audiri rebantur. aderantque iuvenimodestia ac forma principe viro digna, notis in eum Seiani odiis obpericulum gratiora.[16] Sub idem tempus de flamine Diali in locum Servi Maluginensisdefuncti legendo, simul roganda nova lege disseruit Caesar. nampatricios confarrc atis parentibus genitos tres simul nominari, ex quisunus legeretur, vetusto more; neque adesse, ut olim, eam copiam,omissa confarreandi adsuetudine aut inter paucos retenta (pluresqueeius rei causas adferebat, potissimam penes incuriam virorumfeminarumque; accedere ipsius caerimoniae difltcultates quae consul-to vitarentur) et quoniam exiret e iure patrio qui id flamoniumapisceretur quaeque in manum flaminis conveniret. ita medendumsenatus decreto aut lege, sicut Augustus quaedam ex horrida illaantiquitate ad praescentem usum flexisset. igitur tractatis religionibusplacitum instituto flaminum nihil demutari: sed lata lex qua flaminicaDialis sacrorum causa in potestate viri, cetera promisco feminarumiure ageret. et filius Maluginensis patri suffectus. utque glisceretdignatio sacerdotum atque ipsis promptior animus foret ad capessendascaerimonias decretum Corneliae virgini, quae in locum Scantiaecapiebatur, sestertium viciens, et quotiens Augusta theatrum introissetut sedes inter Vestalium consideret.[17] Cornelio Cethego Visellio Varrone consulibus pontifices eorumqueexemplo ceteri sacerdotes, cum pro incolumitate principis votasusciperent, Neronem quoque et Drusum isdem dis commendavere,non tam caritate iuvenum quam adulatione, quae moribus corruptisperinde anceps, si nulla et ubi nimia est. nam Tiberius haud umquamdomui Germanici mitis, tum vero aequari adulescentes senectae suaeimpatienter indoluit accitosque pontifices percontatus est num idprecibus Agrippinae aut minis tribuissent. et illi quidem, quamquamabnuerent, modice perstricti; etenim pars magna e propinquis ipsiusaut primores civitatis erant: ceterum in senatu oratione monuit inposterum ne quis mobilis adulescentium animos praematuris honoribusad superbiam extolleret. instabat quippe Seianus incusabatquediductam civitatem ut civili bello: esse qui se partium Agrippinaevocent, ac ni resistatur, fore pluris; neque aliud gliscentis discordiaeremedium quam si unus alterve maxime prompti subverterentur.[18] Qua causa C. Silium et Titium Sabinum adgreditur. amicitiaGermanici perniciosa utrique, Silio et quod ingentis exercitus septem

100


per annos moderator partisque apud Germaniam triumphalibusSacroviriani belli victor, quanto maiore mole procideret, plus formidinisin alios dispergebatur. credebant plerique auctam offensionem ipsiusintemperantia, immodice iactantis snum militem in obsequio duravissecum alii ad seditiones prolaberentur; neque mansurum Tiberioimperium si iis quoque legionibus cupido novandi fuisset. destruiper haec fortunam suam Caesar imparemque tanto merito rebatur.nam beneficia eo usque laeta sunt dum videntur exolvi posse: ubimultum antevenere pro gratia odium redditur.[19] Erat uxor Silio Sosia Galla, caritate Agrippinae invisa principi.hos corripi dilato ad tempus Sabino placitum, immissusque Varroconsul qui patennas inimicitias obtendens odiis Seiani per dedecussuum gratifcabatur. precante reo brevem moram, dum accusatorconsulatu abiret, adversatus est Caesar: solitum quippe magistratibusdiem privatis dicere: nec infringendum consulis ius, cuius vigiliisniteretur ne quod res publica detrimentum caperet. proprium idTiberio fuit scelera nuper reperta priscis verbis obtegere. igitur multaadseveratione, quasi aut legibus cum Silio ageretur aut Varro consulaut illud res publica esset, coguntur patres, silente reo, vel sidefensionem coeptaret, non occultante cuius ira premeretur.conscientia belli Sacrovir diu dissimulatus, victoria per avaritiamfoedata et uxor socia arguebantur. nec dubie repetundarum criminibushaerebant, sed cuncta quaestione maiestatis exercita, et Siliusimminentem damnationem voluntario fine praevertit.[20] Saevitum tamen in bona, non ut stipendiariis pecuniaeredderentur, quorum nemo repetebat, sed liberalitas Augusti avulsa,computatis singillatim quae fisco petebantur. ea prima Tiberio ergapecuniam alienam diligentia fuit. Sosia in exilium pellitur Asinii Gallisententia, qui partem bonorum publicandam, pars ut liberisrelinqueretur censuerat. contra M’. Lepidus quartam accusatoribussecundum necessitudinem legis, cetera liberis concessit. hunc egoLepidum temporibus illis gravem et sapientem virum fuisse comperior:nam pleraque ab saevis adulationibus aliorum in melius flexit. nequetamen temperamenti egebat, cum acquabili auctoritate et gratia apudTiberium viguerit. unde dubitare cogor fato et sorte nascendi, ut cetera,ita principum inclinatio in hos, offensio in illos, an sit aliquid innostris consiliis liceatque inter abruptam contumaciam et deformeobsequium pergere iter ambitione ac periculis vacuum. at MessalinusCotta haud minus claris maioribus sed animo diversus censuitcavendum senatus consulto, ut quamquam insontes magistratus etculpae alienae nescii provincialibus uxorum criminibus proinde quam

101


suis plecterentur.[21] Actum dehinc de Calpurnio Pisone, nobili ac feroci viro. isnamque, ut rettuli, cessurum se urbe ob factines accusatorum in senatuclamitaverat et spreta potentia Augustae trahere in ius Vrgulaniamdomoque principis excire ausus erat. quae in praesens Tiberius civiliterhabuit: sed in animo revolvente iras, etiam si impetus offensionislanguerat, memoria valebat. Pisonem Q. Granius secreti sermonisincusavit adversum maiestatem habiti, adiecitque in domo eiusvenenum esse eumque gladio accinctum introire curiam. quod utatrocius vero tramissum; ceterorum, quae multa cumulabantur, receptusest reus neque peractus ob mortem opportunam. relatum et de CassioSevero exule, qui sordidae originis, maleficae vitae, sed orandi validus,per immodicas inimicitias ut iudicio iurati senatus Cretam amoveretureffecerat; atque illic eadem actitando recentia veteraque odia advertit,bonisque exutus, interdicto igni atque aqua, saxo Seripho consenuit.[22] Per idem tempus Plautius Silvanus praetor incertis causisAproniam coniugem in praeceps iecit, tractusque ad Caesarem ab L.Apronio socero turbata mente respondit, tamquam ipse somno gravisatque eo ignarus, et uxor sponte mortem sumpsisset. non cunctanterTiberius pergit in domum, visit cubiculum, in quo reluctantis etimpulsae vestigia cernebantur. refert ad senatum, datisque iudicibusVrgulania Silvani avia pugionem nepoti misit. quod perinde creditumquasi principis monitu ob amicitiam Augustae cum Vrgulania. reusfrustra temptato ferro venas praebuit exolvendas. mox Numantina,prior uxor eius, accusata iniecisse carminibus et veneficiis vaecordiammarito, insons iudicatur.[23] Is demum annus populum Pomanum longo adversum NumidamTacfarinatem beilo absolvit. nam priores duces, ubi impetrandotriumphalium insigni sufficere res suas crediderant, hostem omittebant;iamque tres laureatae in urbe statuae et adhuc raptabat AfricamTacfarinas, auctus Maurorum auxiliis qui, Ptolemaeo Iubae filio in-venta incurioso, libertos regios et servilia imperia bello mutaverant.erat illi praedarum receptor ac socius populandi rex Garamantum,non ut cum exercitu incederet, sed missis levibus copiis quae exlonginquo in maius audiebantur; ipsaque e provincia ut quis fortunaeinops, moribus turbidus, promptius ruebant, quia Caesar post res aBlaeso gestas quasi nullis iam in Africa hostibus reportari nonamlegionem iusserat, nec pro consule eius anni P. Dolabella retinereausus erat iussa principis magis quam incerta belli metuens.[24] Igitur Tacfarinas disperso rumore rem Romanam aliis quoque abnationibus lacerari eoque paulatim Africa decedere, ac posse reliquos

102


circumveniri, si cuncti quibus libertas servitio potior incubuissent,auget viris positisque castris Thubuscum oppidum circumsidet. atDolabella contracto quod erat militum, terrore nominis Romani etquia Numidae peditum aciem ferre nequeunt, primo sui incessu solvitobsidium locorumque opportuna permunivit; simul princpesMusulamiorum defectionem cooptantis securi percutit. dein quiapluribus adversum Tacfarinatem expeditionibus cognitum non gravinec uno incursu consectandum hostem vagum, excito cum popularibusrege Ptolemaeo quattuor agmina parat, quae legatis aut tribunis data;et praedatorias manus delecti Maurorum duxere: ipse consultor aderatomnibus.[25] Nec multo post adfertur Numidas apud castellum semirutum, abipsis quondam incensum, cui nomen Auzea, positis mapalibusconsedisse, fisos loco quia vastis circum saltibus claudebatur. tumexpeditae cohortes alaeque quam in partem ducerentur ignarae citoagmine rapiuntur. simulque coeptus dies et concentu tubarum ac tru-ci clamore aderant semisomnos in barbaros, pracpeditis Numidarumequis aut diversos pastus pererrantibus. ab Romanis confertus pedes,dispositae turmae, cuncta proelio provisa: hostibus contra omniumnesciis non arma, non ordo, non consilium, sed pecorum modo trahioccidi capi. infensus miles memoria laborum et adversum eludentisoptatae totiens pugnae se quisque ultione et sanguine explebant.differtur per manipulos, Tacfarinatem omnes notum tot proeliisconsectentur: non nisi duce interfecto requiem belli fore. at ille deiectiscircum stipatoribus vinctoque iam filio et effusis undique Romanisruendo in tela captivitatem haud inulta morte effugit; isque finis armisimpositus.[26] Dolabellae petenti abnuit triumphalia Tiberius, Seiano tribuens,ne Blaesi avunculi eius laus obsolesceret. sed neque Blaesus ideoinlustrior et huic negatus honor gloriam intendit: quippe minoreexercitu insignis captivos, caedem ducis bellique confecti famamdeportarat. sequebantur et Garamantum legati, raro in urbe visi, quosTacfarinate caeso perculsa gens set culpae nescia ad satis faciendumpopulo Romano miserat. cognitis dehinc Ptolemaei per id bellumstudiis repetitus ex vetusto more honos missusque e senatoribus quiscipionem eburnum, togam pictam, antiqua patrum munera, daretregemque et socium atque amicum appellaret.[27] Eadem aestate mota per Italiam servilis belli semina fors oppressit.auctor tumultus T. Curtisius, quondam praetoriae cohortis miles, pri-mo coetibus clandestinis apud Brundisium et circumiecta oppida,mox positis propalam libellis ad libertatem vocabat agrestia per

103


longinquos saltus et ferocia servitia, cum velut munere deum tresbiremes adpulere ad usus commeantium illo mari. et erat isdemregionibus Cutius Lupus quaestor, cui provincia vetere ex more callesevenerant: is disposita classiariomm copia coeptantem cum maximeconiurationem disiecit. missusque a Caesare propere Staius tribunuscum valida manu ducem ipsum et proximos audacia in urbem traxit,lam trepidam ob multitudinem familiarum quae gliscebat immensum,minore in dies plebe ingenua.[28] Isdem consulibus miseriarum ac saevitiae exemplum atrox, reuspater, accusator filius (nomen utrique Vibius Serenus) in senatuminducti sunt. ab exilio retractus inluvieque ac squalore obsitus et tumcatena vinctus pater oranti filio comparatur. adulescens multismunditiis, alacri vultu, structas principi insidias, missos in Galliamconcitores belli index idem et testis dicebat, adnectebatque CaeciliumComutum praetorium ministravisse pecuniam; qui taedio curarum etquia periculum pro exitio habebatur mortem in se festinavit. at contrareus nihil infracto animo obversus in filium quatere vincla, vocareultores deos ut sibi quidem redderent exilium ubi procul tali moreageret, filium autem quandoque supplicia sequerentur. adseverabatqueinnocentem Cornutum et falso exterritum; idque facile intellectu siproderentur alii: non enim se caedem principis et res novas uno sociocogitasse.[29] Tum accusator Cn. Lentulum et Seium Tuberonem nominat,magno pudore Caesaris, cum primores civitatis, intimi ipsius amici,Lentulus senectutis extremae, Tubero defecto corpore, tumultus hostiliset turbandae rei publicae accerserentur. sed hi quidem statim exempti:in patrem ex servis quaesitum et quaestio adversa accusatori fuit. quiscelere vaecors, simul vulgi rumore territus robur et saxum autparricidarum poenas minitantium, cessit urbe. ac retractus Ravennaexequi accusationem adigitur, non occultante Tiberio vetus odiumadversum exulem Serenum. nam post damnatum Libonem missis adCaesarem litteris exprobraverat suum tantum studium sine fructu fuisse,addideratque quaedam contumacius quam tutum apud auris superbaset offensioni proniores. ea Caesar octo post annos rettulit, mediumtempus varie arguens, etiam si tormenta pervicacia servorum contraevenissent.[30] Dictis dein sententiis ut Serenus more maiorum puniretur, quomolliret invidiam, intercessit. Gallus Asinius cum Gyaro aut Donusaclaudendum censeret, id quoque aspernatus est, egenam aquaeutramque insulam referens dandosque vitae usus cui vita concederetur.ita Serenus Amorgum reportatur. et quia Cornutus sua manu ceciderat,

104


actum de praemiis accusatorum abolendis, si quis maiestatis postulatusante perfectum iudicium se ipse vita privavisset. ibaturque in eamsententiam ni durius contraque morem suum palam pro accusatoribusCaesar inritas leges, rem publicam in praecipiti conquestus esset:subverterent potius iura quam custodes eorum amoverent. sic delatores,genus hominum publico exitio repertum et ne, poenis quidem umquamsatis coercitum, per praemia eliciebatur.[31] His tam adsiduis tamque maestis modica laetitia intericitur, quodC. Cominium equitem Romanum, probrosi in se carminis convictum,Caesar precibus fratris qui senator erat concessit. quo magis mirumhabebatur gnarum meliorum et quae fama clementiam sequereturtristiora malle. neque enim socordia peccabat; nec occultum est, quan-do ex veritate, quando adumbrata laetitia facta imperatorumcelebrentur. quin ipse, compositus alias et velut eluctantium verborum,solutius promptiusque eloquebatur quotiens subveniret. at P. Suilliumquaestorem quondam Germanici, cum Italia arceretur convictuspecuniam ob rem iudicandam cepisse, amovendum in insulam censuit,tanta contentione animi ut iure iurando obstringeret e re publica idesse. quod aspere acceptum ad praesens mox in laudem vertit regressoSuillio; quem vidit sequens aetas praepotentem, venalem et Claudiiprincipis amicitia diu prospere, numquam bene usum. eadem poenain Catum Firmium senatorem statuitur, tamquam falsis maiestatiscriminibus sororem petivisset. Catus, ut rettuli, Libonem inlexeratinsidiis, deinde indicio perculerat. eius operae memor Tiberius sedalia praetendens exilium de precatus est: quo minus senatu pellereturnon obstitit.[32] Pleraque eorum quae rettuli quaeque referam parva forsitan etlevia memoratu videri non nescius sum: sed nemo annalis nostroscum scriptura eorum contenderit qui veteres populi Romani rescomposuere. ingentia illi bella, expugnationes urbium, fusos captosquereges, aut si quando ad interna praeverterent, discordias consulumadversum tribunos, agrarias frumentariasque leges, plebis et optimatiumcertamina libero egressu memorabant: nobis in arto et inglorius labor;immota quippe aut modice lacessita pax, maestae urbis res et princepsproferendi imperi incuriosus erat. non tamen sine usu fuerit introspicereilla primo aspectu levia ex quis magnarum saepe rerum motus oriuntur.[33] Nam cunctas nationes et urbes populus aut primores aut singuliregunt: delecta ex iis et consociata rei publicae forma laudari faciliusquam evenire, vel si evenit, haud diuturna esse potest. igitur ut olimplebe valida, vel cum patres pollerent, noscenda vulgi natura et quibusmodis temperanter haberetur, senatusque et optimatium ingenia qui

105


maxime perdidicerant, callidi temporum et sapientes credebantur, sicconverso statu neque alia re Romana quam si unus imperitet, haecconquiri tradique in rem fuerit, quia pauci prudentia honesta abdeterioribus, utilia ab noxiis discernunt, plures aliorum eventisdocentur. ceterum ut profutura, ita minimum oblectationis adferunt.nam situs gentium, varietates proeliorum, clari ducum exitus retinentac redintegrant legentium animum: nos saeva iussa, continuasaccusationes, fallaces amicitias, perniciem innocentium et easdem exitiicausas coniungimus, obvia rerum similitudine et satietate. tum quodantiquis scriptoribus rarus obtrectator, neque refert cuiusquam PunicasRomanasne acies laetius extuleris: at multorum qui Tiberio regentepoenam vel infamias subiere posteri manent. utque familiae ipsae iamextinctae sint, reperies qui ob similitudinem morum aliena malefactasibi obiectari putent. etiam gloria ac virtus infensos habet, ut nimis expropinquo diversa arguens. sed ad inceptum redeo.[34] Cornelio Cosso Asinio Agrippa consulibus Cremutius Corduspostulatur novo ac tunc primum audito crimine, quod editis annalibuslaudatoque M. Bruto C. Cassium Romanorum ultimum dixisset.accusabant Satrius Secundus et Pinarius Natta, Seiani clientes. idperniciabile reo et Caesar truci vultu defensionem accipiens, quamCremutius relinquendae vitae certus in hunc modum exorsus est: ‘verbamea, patres conscripti, arguuntur: adeo factorum innocens sum. sedneque haec in principem aut principis parentem, quos lex maiestatisamplectitur: Brutum et Cassium laudavisse dicor, quorum res gestascum plurimi composuerint, nemo sine honore memoravit. Titus Livius,eloquentiae ac fidei praeclarus in primis, Cn. Pompeium tantislaudibus tulit ut Pompeianum eum Augustus appellaret; neque idamicitiae eorum offecit. Scipionem, Afranium, hunc ipsum Cassium,hunc Brutum nusquam latrones et parricidas, quae nunc vocabulaimponuntur, saepe ut insignis viros nominat. Asinii Pollionis scriptaegregiam eorundem memoriam tradunt; Messala Corvinus imperatoremsuum Cassium praedicabat: et uterque opibusque atque honoribusperviguere. Marci Ciceronis libro quo Catonem caelo aequavit, quidaliud dictator Caesar quam rescripta oratione velut apud iudicesrespondit? Antonii epistulae Bruti contiones falsa quidem in Augustumprobra set multa cum acerbitate habent; carmina Bibaculi et Catullireferta contumeliis Caesarum leguntur: sed ipse divus Iulius, ipse divusAugustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderationemagis an sapientia. namque spreta exolescunt: si irascare, adgnitavidentur.[35] Non attingo Graecos, quorum non modo libertas, etiam libido

106


impunita; aut si quis advertit, dictis dicta ultus est. sed maxime solutumet sine obtrectatore fuit prodere de iis quos mors odio aut gratiaeexemisset. num enim armatis Cassio et Bruto ac Philippensis camposoptinentibus belli civilis causa populum per contiones incendo? anilli quidem septuagesimum ante annum perempti, quo modoimaginibus suis noscuntur, quas ne victor quidem abolevit, sic partemmemoriae apud scriptores retinent? suum cuique decus posteritasrependit; nec deerunt, si damnatio ingruit, qui non modo Cassii etBruti set etiam mei meminerint.’ egressus dein senatu vitam abstinentiafinivit. libros per aedilis cremandos censuere patres: set manserunt,occultati et editi. quo magis socordiam eorum inridere libet quipraesenti potentia credunt extingui posse etiam sequentis aevimemoriam. nam contra punitis ingeniis gliscit auctoritas, neque aliudexterni reges aut qui eadem saevitia usi sunt nisi dedecus sibi atqueillis gloriam peperere.[36] Ceterum postulandis reis tam continuus annus fuit ut feriarumLatinarum diebus praefectum urbis Drusum, auspicandi gratia tribunalingressum, adierit Calpumius Salvianus in Sextum Marium: quod aCaesare palam in crepitum causa exilii Salviano fuit. obiecta publiceCyzicenis incuria caerimoniarum divi Augusti, additis violentiaecriminibus adversum civis Romanos. et amisere libertatem, quam bel-lo Mithridatis meruerant, circumsessi nec minus sua constantia quampraesidio Luculli pulso rege. at Fonteius Capito, qui pro consuleAsiam curaverat, absolvitur, comperto ficta in eum crimina per VibiumSerenum. neque tamen id Sereno noxae fuit, quem odium publicumtutiorem faciebat. nam ut quis destrictior accusator, velut sacrosanctuserat: leves ignobiles poenis adficiebantur.[37] Per idem tempus Hispania ulterior missis ad senatum legatisoravit ut exemplo Asiae delubrum Tiberio matrique eius extrueret.qua occasione Caesar, validus alioqui spernendis honoribus etrespondendum ratus iis quorum rumore arguebatur in ambitionemflexisse, huiusce modi orationem coepit: ‘scio, patres conscripti,constantiam meam a plerisque desideratam quod Asiae civitatibus nuperidem istud petentibus non sim adversatus. ergo et prioris silentiidefensionem et quid in futurum statuerim simul aperiam. cum divusAugustus sibi atque urbi Romae templum apud Pergamum sisti nonprohibuisset, qui omnia facta dictaque eius vice legis observem, placitumiam exemplum promptius secutus sum quia cultui meo veneratiosenatus adiungebatur. ceterum ut semel recepisse veniam habuerit, itaper omnis provincias effgie numinum sacrari ambitiosum, superbum;et vanescet Augusti honor si promiscis adulationibus vulgatur.

107


[38] Ego me, patres conscripti, mortalem esse et hominum officia fun-gi satisque habere si locum principem impleam et vos testor etmeminisse posteros volo; qui satis superque memoriae meae tribuent,ut maioribus meis dignum, rerum vestrarum providum, constantemin periculis, offensionum pro utilitate publica non pavidum credant.haec mihi in animis vestris templa, hae pulcherrimae effigies etmansurae. nam quae saxo struuntur, si iudicium posterorum in odiumvertit, pro sepulchris spernuntur. proinde socios civis et deos ipsosprecor, hos ut mihi ad finem usque vitae quietam et intellegentemhumani divinique iuris mentem duint, illos ut, quandoque concesse-ro, cum laude et bonis recordationibus facta atque famam nominismei prosequantur.’ perstititque posthac secretis etiam sermonibusaspernari talem sui cultum. quod alii modestiam, multi, quia diffideret,quidam ut degeneris animi interpretabantur. optumos quippemortalium altissima cupere: sic Herculem et Liberum apud Graecos,Quirinum apud nos deum numero additos: melius Augustum, quisperaverit. cetera principibus statim adesse: unum insatiabiliterparandum, prosperam sui memoriam; nam contemptu famae contemnivirtutes.[39] At Seianus nimia fortuna socors et muliebri insuper cupidineincensus, promissum matrimonium flagitante Livia, componit adCaesarem codicillos: moris quippe tum erat quamquam praesentemscripto adire. eius talis forma fuit: benevolentia patris Augusti et moxplurimis Tiberii iudiciis ita insuevisse ut spes votaque sua non priusad deos quam ad principum auris conferret. neque fulgorem honorumumquam precatum: excubias ac labores ut unum e militibus proincolumitate imperatoris malle. ac tamen quod pulcherrimumadeptum, ut coninuctione Caesaris dignus crederetur: hinc initiumspei. et quoniam audiverit Augustum in conlocanda filia non nihiletiam de equitibus Romanis consultavisse, ita, si maritus Liviaequaereretur, haberet in animo amicum sola necessitudinis gloriausurum. non enim exuere imposita munia: satis aestimare firmaridomum adversum iniquas Agrippinae offensiones, idque liberorumcausa; nam sibi multum superque vitae fore, quod tali cum principeexplevisset.[40] Ad ea Tiberius laudata pietate Seiani suisque in eum beneficiismodice percursis, cum tempus tamquam ad integram consultationempetivisset, adiunxit: ceteris mortalibus in eo stare consilia quid sibiconducere putent; principum diversam esse sortem quibus praecipuarerum ad famam derigenda. ideo se non illuc decurrere, quodpromptum rescriptu, posse ipsam Liviam statuere, nubendum post

108


Drusum an in penatibus isdem tolerandum haberet; esse illi matremet aviam, propiora consilia. simplicius acturum, de inimicitiis primumAgrippinae, quas longe acrius arsuras si matrimonium Liviae velut inpartis domum Caesarum distraxisset. sic quoque erumpereaemulationem feminarum, eaque discordia nepotes suos convelli: quidsi intendatur certamen tali coniugio? ‘falleris enim, Seiane, si temansurum in eodem ordine putas, et Liviam, quae G. Caesari, moxDruso nupta fuerit, ea mente acturam ut cum equite Romano senescat.ego ut sinam, credisne passuros qui fratrem eius, qui patrem maioresquenostros in summis imperiis videre? vis tu quidem istum intra locumsistere: sed illi magistratus et primores, qui te invitum perrumpuntomnibusque de rebus consulunt, excessisse iam pridem equestrefastigium longeque antisse patris mei amicitias non occulti feruntperque invidiam tui me quoque incusant. at enim Augustus filiamsuam equiti Romano tradere meditatus est. mirum hercule, si cum inomnis curas distraheretur immensumque attolli provideret quemconiunctione tali super alios extulisset, C. Proculeium et quosdam insermonibus habuit insigni tranquillitate vitae, nullis rei publicaenegotiis permixtos. sed si dubitatione Augusti movemur, quantovalidius est quod Marco Agrippae, mox mihi conlocavit? atque egohaec pro amicitia non occultavi: ceterum neque tuis neque Liviaedestinatis adversabor. ipse quid intra animum volutaverim, quibusadhuc necessitudinibus immiscere te mihi parem, omittam ad praesensreferre: id tantum aperiam, nihil esse tam excelsum quod non virtutesistae tuusque in me animus mereantur, datoque tempore vel in senatus vel in contione non reticebo.’[41] Rursum Seianus non iam de matrimonio sed altius metuens taci-ta suspicionum, vulgi rumorem, ingruentem invidiam deprecatur. acne adsiduos in domum coetus arcendo infringeret potentiam autreceptando facultatem criminantibus praeberet, huc flexit ut Tiberiumad vitam procul Roma amoenis locis degendam impelleret. multaquippe providebat: sua in manu aditus litterarumque magna ex partese arbitrum fore, cum per milites commearent; mox Caesarem vergenteiam senecta secretoque loci mollitum munia imperii faciliustramissurum: et minui sibi invidiam adempta salutantum turbasublatisque inanibus veram potentiam augeri. igitur paulatim negotiaurbis, populi adcursus, multitudinem adfluentium increpat, extollenslaudibus quietem et solitudinem quis abesse taedia et offensiones acpraecipua rerum maxime agitari.[42] Ac forte habita per illos dies de Votieno Montano, celebris ingeniiviro, cognitio cunctantem iam Tiberium perpulit ut vitandos crederet

109


patrum coetus vocesque quae plerumque verae et graves coramingerebantur. nam postulato Votieno ob contumelias in Caesaremdictas, testis Aemilius e militaribus viris, dum studio probandi cunctarefert et quamquam inter obstrepentis magna adseveratione nititur,audivit Tiberius probra quis per occuitum lacerabatur, adeoqueperculsus est ut se vel statim vel in cognitione purgaturum clamitaretprecibusque proximorum, adulatione omnium aegre componeretanimum. et Votienus quidem maiestatis poenis adfectus est: Caesarobiectam sibi adversus reos inclementiam eo pervicacius amplexus,Aquiliam adulterii delatam cum Vario Ligure, quamquam LentulusGaetulicus consul designatus lege Iulia damnasset, exilio punivitApidiumque Merulam quod in acta divi Augusti non iuraverat albosenatorio erasit.[43] Auditae dehinc Lacedaemoniorum et Messeniorum legationesde iure templi Dianae Limnatidis, quod suis a maioribus suaque interra dicatum Lacedaemonii firmabant annalium memoria vatumquecarminibus, sed Macedonis Philippi cum quo bellassent armisademptum ac post C. Caesaris et M. Antonii sententia redditum. contraMessenii veterem inter Herculis posteros divisionem Peloponnesiprotulere, suoque regi Denthaliatem agrum in quo id delubrumcessisse; monimentaque eius rei sculpta saxis et aere prisco manere.quod si vatum, annalium ad testimonia vocentur, pluris sibi aclocupletiores esse; neque Philippum potentia sed ex vero statuisse:idem regis Antigoni, idem imperatoris Mummii iudicium; sic Milesiospermisso publice arbitrio, postremo Atidium Geminum praetoremAchaiae decrevisse. ita secondum Messenios datum. et Segestani aedemVeneris montem apud Erycum, vetustate dilapsam, restauraripostulavere, nota memorantes de origine eius et laeta Tiberio. suscepitcuram libens ut consanguineus. tunc tractatae Massiliensium precesprobatumque P. Rutilii exemplum; namque eum legibus pulsum civemsibi Zmyrnaei addiderant. quo iure Vulcacius Moschus exul inMassiliensis receptus bona sua rei publicae eorum et patriae reliquerat.[44] Obiere eo anno viri nobiles Cn. Lentulus et L. Domitius. Lentulosuper consulatum et triumphalia de Getis gloriae fuerat bene toleratapaupertas, dein magnae opes innocenter partae et modeste habitae.Domitium decoravit pater civili bello maris potens, donec Antoniipartibus, mox Caesaris misceretur. avus Pharsalica acie pro optumatibusceciderat. ipse delectus cui minor Antonia, Octavia genita, inmatrimonium daretur, post exercitu flumen Albim transcendit, longiuspenetrata Germania quam quisquam priorum, easque ob res insigniatriumphi adeptus est. obiit et L. Antonius, multa claritudine generis

110


sed improspera. nam patre eius Iullo Antonio ob adulterium Iuliaemorte punito hunc admodum adulescentulum, sororis nepotem,seposuit Augustus in civitatem Massiliensem ubi specie studiorumnomen exilii tegeretur. habitus tamen supremis honor ossaque tumu-lo Octaviorum inlata per decretum senatus.[45] Isdem consulibus facinus atrox in citeriore Hispania admissum aquodam agresti nationis Termestinae. is praetorem provinciae L.Pisonem, pace incuriosum, ex improviso in itinere adortus uno vulnerein mortem adfecit; ac pernicitate equi profugus, postquam saltuososlocos attigerat, dimisso equo per derupta et avia sequentis frustratusest. neque diu fefellit: nam prenso ductoque per proximos pagos equocuius foret cognitum. et repertus cum tormentis edere consciosadigeretur, voce magna sermones patrio frustra se interrogari clamitavit:adsisterent socii ac spectarent; nullam vim tantam doloris fore utveritatem eliceret. idemque cum postero ad quaestionem retraheretur,eo nisu proripuit se custodibus saxoque caput adflixit ut statimexanimaretur. sed Piso Termestinorum dolo caesus habetur; quippepecunias e publico interceptas acrius quam ut tolerarent barbaricogebat.[46] Lentulo Gaetulico C. Calvisio consulibus decreta triumphiinsignia Poppaeo Sabino contusis Thraecum gentibus, qui montiumeditis incultu atque eo ferocius agitabant. causa motus super hominumingenium, quod pati dilectus et validissimum quemque militiae nostraedare aspernabantor, ne regibus quidem parere nisi ex libidine soliti,aut si mitterent auxilia, suos ductores praeficere nec nisi adversumaccolas belligerare. ac tum rumor incesserat fore ut disiecti aliisquenationibus permixti diversas in terras traherentur. sed antequam armainciperent, misere legatos amicitiam obsequiumque memoraturos, etmansura haec si nullo novo onere temptarentur: sin ut victis servitiumindiceretur, esse sibi ferrum et iuventutem et promptum libertati autad mortem animum. simul castella rupibus indita conlatosque illucparentes et coniuges ostentabant bellumque impeditum arduumcruentum minitabantur.[47] At Sabinus, donec exercitus in unum conduceret, datis mitibusresponsis, postquam Pomponius Labeo e Moesia cum legione, rexRhoemetalces cum auxiliis popularium qui fidem non mutaverant,venere, addita praesenti copia ad hostem pergit, compositum iam perangustias saltuum. quidam audentius apertis in collibus visebantur,quos dux Romanus acie suggressus haud aegre pepulit sanguinebarbarorum modico ob propinqua suffugia. mox castris in lococommunitis valida manu montem occupat angustum et aequali dorso

111


continuum usque ad proximum castellum quod magna vis armata autincondita tuebatur. simul in ferocissimos, qui ante vallum more gentiscum carminibus et tripudiis persultabant, mittit delectos sagittariorum.ii dum eminus grassabantur crebra et inulta vulnera fecere: propiusincedentes eruptione subita turbati sunt receptique subsidioSugambrae cohortis, quam Romanus promptam ad pericula nec minuscantuum et armorum tumultu trucem haud procul instruxerat.[48] Translata dehinc castra hostem propter, relictis apud prioramunimenta Thraecibus, quos nobis adfuisse memoravi. iisquepermissum vastare, urere, trahere praedas, dum populatio lucem intrasisteretur noctemque in castris tutam et vigilem capesserent. id primoservatum: mox versi in luxum et raptis opulenti omittere stationes,lascivia epularum aut somno et vino procumbere. igitur hostes incu-ria eorum comperta duo agmina parant quorum altero populatoresinvaderentur, alii castra Romana adpugnarent, non spe capiendi sedut clamore, telis suo quisque periculo intentus sonorem alterius proeliinon acciperet. tenebrae insuper delectae augendam ad formidinem.sed qui vallum legionum temptabant facile pelluntur; Thraecum auxiliarepentino incursu territa, cum pars munitionibus adiacerent, pluresextra palarentur, tanto infensius caesi quanto perfugae et proditoresferre arma ad suum patriaeque servitium incusabantur.[49] Postera die Sabinus exercitum aequo loco ostendit, si barbarisuccessu noctis alacres proelium auderent. et postquam castello autconiunctis tumulis non degrediebantur, obsidium coepit per praesidiaquae opportune iam muniebat; dein fossam loricamque contexensquattuor milia passuum ambitu amplexus est; tum paulatim ut aquampabulumque eriperet contrahere claustra artaque circumdare; etstruebatur agger unde saxa hastae ignes propinquum iam in hostemiacerentur. sed nihil aeque quam sitis fatigabat, cum ingens multitudobellatorum imbellium uno reliquo fonte uterentur; simulque armenta,ut mos barbaris, iuxta clausa egestate pabuli exanimari; adiacerecorpora hominum quos vulnera, quos sitis peremerat; pollui cunctasanie odore contactu.[50] Rebusque turbatis malum extremum discordia accessit, hisdeditionem aliis mortem et mutuos inter se ictus parantibus; et erantqui non inultum exitium sed eruptionem suaderent. neque ignobilestantum his diversi sententiis, verum e ducibus Dinis, provectus senectaet longo usu vim atque clementiam Romanam edoctus, ponenda arma,unum adflictis id remedium disserebat, primusque secum coniuge etliberis victori permisit: secuti aetate aut sexu imbecilli et quibus maiorvitae quam gloriae cupido. at iuventus Tarsam inter et Turesim

112


distrahebatur. utrique destinatum cum libertate occidere, sed Tarsaproperum finem, abrumpendas pariter spes ac metus clamitans, deditexemplum demisso in pectus ferro; nec defuere qui eodem modooppeterent. Turesis sua cum manu noctem opperitur haud nescio ducenostro. igitur firmatae stationes densioribus globis; et ingruebat noxnimbo atrox, hostisque clamore turbido, modo per vastum silentium,incertos obsessores effecerat, cum Sabinus circumire, hortari, ne adambigua sonitus aut simulationem quietis casum insidiantibusaperirent, sed sua quisque munia servarent immoti telisque non infalsum iactis.[51] Interea barbari catervis decurrentes nunc in vallum manualiasaxa, praeustas sudes, decisa robora iacere, nunc virgultis et cratibuset corporibus exanimis complere fossas, quidam pontis et scalas antefabricati inferre propugnaculis eaque prensare, detrahere et adversumresistentis comminus niti. miles contra deturbare telis, pellereumbonibus, muralia pila, congestas lapidum molis provolvere. hispartae victoriae spes et si cedant insignitius flagitium, illis extremaiam salus et adsistentes plerisque matres et coniuges earumque lamen-ta addunt animos. nox aliis in audaciam, aliis ad formidinem oppor-tuna; incerti ictus, vulnera improvisa; suorum atque hostium ignoratioet montis anfractu repercussae velut a tergo voces adeo cunctamiscuerant ut quaedam munimenta Romani quasi perrupta omiserint.neque tamen pervasere hostes nisi admodum pauci: ceteros, deiectopromptissimo quoque aut saucio, adpetente iam luce trusere in summacastelli ubi tandem coacta deditio. et proxima sponte incolarum recepta:reliquis quo minus vi aut obsidio subigerentur praematura montisHaemi et saeva hiems subvenit.[52] At Romae commota principis domo, ut series futuri in Agrippinamexitii inciperet Claudia Pulchra sobrina eius postulatur accusanteDomitio Afro. is recens praetura, modicus dignationis et quoquofacinore properus clarescere, crimen impudicitiae, adulterum Furnium,veneficia in principem et devotiones obiectabat. Agrippina semperatrox, tum et periculo propinquae accensa, pergit ad Tiberium acforte sacrificantem patri repperit. quo initio invidiae non eiusdem aitmactare divo Augusto victimas et posteros eius insectari. non in effigiesmutas divinum spiritum transfusum: se imaginem veram, caelestisanguine ortam, intellegere discrimen, suscipere sordis. frustraPulchram praescribi cui sola exitii causa sit quod Agrippinam stulteprorsus ad cultum delegerit oblita Sosiae ob eadem adflictae. auditahaec raram occulti pectoris vocem elicuere, correptamque Graeco versuadmonuit non ideo laedi quia non regnaret. Pulchra et Furnius

113


damnantur. Afer primoribus oratorum additus, divulgato ingenio etsecuta adseveratione Caesaris qua suo iure disertum eum appellavit.mox capessendis accusationibus aut reos tutando prosperioreeloquentiae quam morum fama fuit, nisi quod aetas extrema multumetiam eloquentiae dempsit, dum fessa mente retinet silentiiimpatientiam.[53] At Agrippina pervicax irae et morbo corporis implicata, cumviseret eam Caesar, profusis diu ac per silentium lacrimis, mox invidiamet preces orditur: subveniret solitudini, daret maritum; habilem adhucinventam sibi neque aliud probis quam ex matrimonio solacium; essein civitate, * * * Germanici coniugem ac liberos eius reciperedignarentur. sed Caesar non ignarus quantum ex re publica peteretur,ne tamen offensionis aut metus manifestus foret sine responsoquamquam instantem reliquit. id ego, a scriptoribus annalium nontraditum, repperi in commentariis Agrippinae filiae quae Neronisprincipis mater vitam suam et casus suorum posteris memoravit.[54] Ceterum Seianus maerentem et improvidam altius perculit,immissis qui per speciem amicitiae monerent paratum ei venenum,vitandas soceri epulas. atque illa simulationum nescia, cum propterdiscumberet, non vultu aut sermone flecti, nullos attingere cibos,donec advertit Tiberius, forte an quia audiverat; idque quo acriusexperiretur, poma, ut erant adposita, laudans nurui sua manu tradidit.aucta ex eo suspicio Agrippinae et intacta ore servis tramisit. nec tamenTiberii vox coram secuta, sed obversus ad matrem non mirum ait siquid severius in eam statuisset a qua veneficii insimularetur. inde rumorparari exitium neque id imperatorem palam audere, secretum adperpetrandum quaeri.[55] Sed Caesar quo famam averteret adesse frequens senatoi legatosqueAsiae ambigentis quanam in civitate templum statueretur pluris perdies audivit. undecim urbes certabant, pari ambitione, viribus diversae.neque multum distantia inter se memorabant de vetustate generis,studio in populum Romanum per bella Persi et Aristonici aliorumqueregum. verum Hypaepeni Trallianique Laodicenis ac Magnetibussimul tramissi ut pamum validi; ne Ilienses quidem, cum parentemurbis Romae Troiam referrent, nisi antiquitatis gloria pollebant. paulumaddubitatum quod Halicarnasii mille et ducentos per annos nullomotu terrae nutavisse sedes suas vivoque in saxo fundamenta templiadseveraverant. Pergamenos (eo ipso nitebantur) aede Augusto ibisita satis adeptos creditum. Ephesii Milesiique, hi Apollinis, illi Dianaecaerimonia occupavisse civitates visi. ita Sardianos inter Zmyrnaeosquedeliberatum. Sardiani decretum Etruriae recitavere ut consanguinei:

114


nam Tyrrhenum Lydumque Atye rege genitos ob multitudinemdivisisse gentem; Lydum patriis in terris resedisse, Tyrrheno datumnovas ut conderet sedes; et ducum e nominibus indita vocabula illisper Asiam, his in Italia; auctamque adhuc Lydorum opulentiam missisin Graeciam populis cui mox a Pelope nomen. simul litterasimperatorum et icta nobiscum foedera bello Macedonum ubertatemquefluminum suorum, temperiem caeli ac ditis circum terras memorabant.[56] At Zmymaei repetita vetustate, seu Tantalus Iove ortus illos, siveTheseus divina et ipse stirpe, sive una Amazonum condidisset,transcendere ad ea, quis maxime fidebant, in populum Romanumofficiis, missa navali copia non modo externa ad bella sed quae inItalia tolerabantur; seque primos templum urbis Romae statuisse, M.Porcio consule, magnis quidem iam populi Romani rebus, nondumtamen ad summum elatis, stante adhuc Punica urbe et validis perAsiam regibus. simul L. Sullam testem adferebant, gravissimo indiscrimine exercitus ob asperitatem hiemis et penuriam vestis, cum idZmyrnam in contionem nuntiatum foret, omnis qui adstabantdetraxisse corpori tegmina nostrisque legionibus misisse. ita rogatisententiam patres Zmyrnaeos praetulere. censuitque Vibius Marsusut M’. Lepido, cui ea provincia obvenerat, super numerum legareturqui templi curam susciperet. et quia Lepidus ipse deligere permodestiam abnuebat, Valerius Naso e praetoriis sorte missus est.[57] Inter quae diu meditato prolatoque saepius consilio tandem Caesarin Campaniam, specie dedicandi templa apud Capuam Iovi, apudNolam Augusto, sed certus procul urbe degere. causam abscessusquamquam secutus plurimos auctorum ad Seiani artes rettuli, quiatamen caede eius patrata sex postea annos pari secreto conionxit,plerumque permoveor num ad ipsum referri verius sit, saevitiam aclibidinem cum factis promeret, locis occultantem erant qui crederentin senectute corporis quoque habitum pudori fuisse: quippe illipraegracilis et incurva proceritas, nudus capillo vertex, ulcerosa faciesac plerumque medicaminibus interstincta; et Rhodi secreto vitarecoetus, recondere voluptates insuerat. traditur etiam matris impotentiaextrusum quam dominationis sociam aspernabatur neque depellerepoterat, cum dominationem ipsam donum eius accepisset. namdubitaverat Augustus Germanicum, sororis nepotem et cunctislaudatum, rei Romanae imponere, sed precibus usoris evictus TiberioGermanicum, sibi Tiberium adscivit. idque Augusta exprobrabat,reposcebat.[58] Profectio arto comitatu fuit: unus senator consulatu functus,Cocceius Nerva, cui legum peritia, eques Romanus praeter Seianum

115


ex inlustribus Curtius Atticus, ceteri liberalibus studiis praediti, fer-me Graeci, quorum sermonibus levaretur. ferebant periti caelestiumiis motibus siderum excessisse Roma Tiberium ut reditus illi negaretur.unde exitii causa multis fuit properum finem vitae coniectantibusvulgantibusque; neque enim tam incredibilem casum providebant utundecim per annos libens patria careret. mox patuit breve confiniumartis et falsi veraque quam obscuris tegerentur. nam in urbem nonregressurum haud forte dictum: ceterorum nescii egere, cum propinquorure aut litore et saepe moenia urbis adsidens extremam senectamcompleverit.[59] Ac forte illis diebus oblatum Caesari anceps periculum auxitvana rumoris praebuitque ipsi materiem cur amicitiae constantiaequeSeiani magis fideret. vescebantur in villa cui vocabulum Speluncaemare Amunclanum inter et Fundanos montis nativo in specu. eius oslapsis repente saxis obruit quosdam ministros: hinc metus in omnis etfuga eorum qui convivium celebrabant. Seianus genu voltuque etmanibus super Caesarem suspensus opposuit sese incidentibus atquehabitu tali repertus est a militibus qui subsidio venerant. maior ex eoet quamquam exitiosa suaderet ut non sui anxius cum fide audiebatur.adsimulabatque iudicis partis adversum Germanici stirpem, subditisqui accusatorum nomina sustinerent maximeque insectarenturNeronem proximum successioni et, quamquam modesta iuventa,plerumque tamen quid in praesentiarum conduceret oblitum, dum alibertis et clientibus, apiscendae potentiae properis, extimulator uterectum et fidentem animi ostenderet: velle id populum Romanum,cupere exercitus, neque ausurum contra Seianum qui nunc patientiamsenis et segnitiam iuvenis iuxta insultet.[60] Haec atque talia audienti nihil quidempravae cogitationis, sedinterdum voces procedebant contumaces et inconsultae, quas adpositicustodes exceptas auctasque cum deferrent neque Neroni defenderedaretur, diversae insuper sollicitudinum formae oriebantur. nam aliusoccursum eius vitare, quidam salutatione reddita statim averti, pleriqueinceptum sermonem abrumpere, insistentibus contra inridentibusquequi Seiano fautores aderant. enimvero Tiberius torvus aut falsumrenidens vultu: seu loqueretur seu taceret iuvenis, crimen ex silentio,ex voce. ne nox quidem secura, cum uxor vigilias somnos suspiriamatri Liviae atque illa Seiano patefaceret; qui fratrem quoque NeronisDrusum traxit in partis, spe obiecta principis loci si priorem aetate etiam labefactum demovisset. atrox Drusi ingenium super cupidinempotentiae et solita fratribus odia accendebatur invidia quod materAgrippina promptior Neroni erat. neque tamen Seianus ita Drusum

116


fovabat ut non in eum quoque semina futuri exitii meditaretur, gnaruspraeferocem et insidiis magis opportunum.[61] Fine anni excessere insignes viri Asinius Agrippa, claris maioribusquam vetustis vitaque non degener, et Q. Haterius, familia senatoria,eloquentiae quoad vixit celebratae: monimenta ingeni eius haudperinde retinentur. scilicet impetu magis quam cura vigebat; utquealiorum meditatio et labor in posterum valescit, sic Haterii canorumillud et profluens cum ipso simul extinctum est.[62] M. Licinio L. Calpurnio consulibus ingentium bellorum clademaequavit malum improvisum: eius initium simul et finis extitit. namcoepto apud Fidenam amphitheatro Atilius quidam libertini generis,quo spectaculum gladiatorum celebraret, neque fundamenta persolidum subdidit neque firmis nexibus ligneam compagemsuperstruxit, ut qui non abundantia pecuniae nec municipali ambitionesed in sordidam mercedem id negotium quaesivisset. adfluxere aviditalium, imperitante Tiberio procul voluptatibus habiti, virile acmuliebre secus, omnis aetas, ob propinquitatem loci effusius; undegravior pestis fuit, conferta mole, dein convulsa, dum ruit intus aut inexteriora effunditur immensamque vim mortalium, spectaculo intentosaut qui circum adstabant, praeceps trahit atque operit. et illi quidemquos principium stragis in mortem adflixerat, ut tali sorte, cruciatumeffugere: miserandi magis quos abrupta parte corporis nondum vitadeseruerat; qui per diem visu, per noctem ululatibus et gemituconiuges aut liberos noscebant. iam ceteri fama exciti, hic fratrem,propinquum ille, alius parentes lamentari. etiam quorum diversa decausa amici aut necessarii aberant, pavere tamen; nequedum compertoquos illa vis perculisset, latior ex incerto metus.[63] Vt coepere dimoveri obruta, concursus ad exanimoscomplectentium, osculantium; et saepe certamen si con fusior faciessed par forma aut aetas errorem adgnoscentibus fecerat. quinquagintahominum milia eo casu debilitata vel obtrita sunt; cautumque inposterum senatus consulto ne quis gladiatorium munus ederet cuiminor quadringentorum milium res neve amphitheatrum imponereturnisi solo firmitatis spectatae. Atilius in exilium actus est. Ceterum subrecentem cladem patuere procerum domus, fomenta et medici passimpraebiti, fuitque urbs per illos dies quamquam maesta facie veteruminstitutis similis, qui magna post proelia saucios largitione et curasustentabant.[64] Nondum ea clades exoleverat cum ignis violentia urbem ultrasolitum adfecit, deusto monte Caelio; feralemque annum ferebant etominibus adversis susceptum principi consilium absentiae, qui mos

117


vulgo, fortuita ad culpam trahentes, ni Caesar obviam isset tribuendopecunias ex modo detrimenti. actaeque ei grates apud senatum abinlustribus famaque apud populum, quia sine ambitione autproximorum precibus ignotos etiam et ultro accitos munificentiaiuverat. adduntur sententiae ut mons Caelius in posterum Augustusappellaretur, quando cunctis circum flagrantibus sola Tiberii effigiessita in domo Iunii senatoris inviolata mansisset. evenisse id olimClaudiae Quintae eiusque statuam vim ignium bis elapsam maioresapud aedem matris deum consecravisse. sanctos acceptosquenuminibus Claudios et augendam caerimoniam loco in quo tantumin principem honorem di ostenderint.[65] Haud fuerit absurdum tradere montem eum antiquitusQuerquetulanum cognomento fuisse, quod talis silvae frequensfecundusque erat, mox Caelium appellitatum a Caele Vibenna, quidux gentis Etruscae cum auxilium tulisset sedem eam acceperat aTarquinio Prisco, seu quis alius regum dedit: nam scriptores in eodissentiunt. cetera non ambigua sunt, magnas eas copias per planaetiam ac foro propinqua habitavisse, unde Tuscum vicum e vocabuloadvenarum dictum.[66] Sed ut studia procerum et largitio principis adversum casussolacium tulerant, ita accusatorum maior in dies et infestior vis sinelevamento grassabatur; corripueratque Varum Quintilium, divitem etCaesari propinquum, Domitius Afer, Claudiae Pulchrae matris eiuscondemnator, nullo mirante quad diu egens et parto nuper praemiomale usus plura ad flagitia accingeretur. Publium Dolabellam sociumdelationis extitisse miraculo erat, quia claris maioribus et Varo conexussuam ipse nobilitatem, suum sanguinem perditum ibat. restitit tamensenatus et opperiendum imperatorem censuit, quod unum urgentiummalorum suffugium in tempus erat.[67] At Caesar dedicatis per Campaniam templis, quamquam edictomonuisset ne quis quietem eius inrumperet, concursusqueoppidanorum disposito milite prohiberentur, perosus tamen municipiaet colonias omniaque in continenti sita Capreas se in insulam abdidittrium milium freto ab extremis Surrentini promunturii diiunctam.solitudinem eius placuisse maxime crediderim, quoniam importuosumcirca mare et vix modicis navigiis pauca subsidia; neque adpuleritquisquam nisi gnaro custode. caeli temperies hieme mitis obiectu montisquo saeva ventorum arcentur; aestas in favonium obversa et apertocircum pelago peramoena; prospectabatque pulcherrimum sinum,antequam Vesuvius mons ardescens faciem loci verteret. Graecos eatenuisse Capreasque Telebois habitatas fama tradit. sed tum Tiberius

118


duodecim villarum nominibus et molibus insederat, quanto intentusolim publicas ad curas tanto occultiores in luxus et malum otiumresolutus. manebat quippe suspicionum et credendi temeritas quamSeianus augere etiam in urbe suetus acrius turbabat non iam occultisadversum Agrippinam et Neronem insidiis. quis additus miles nuntios,introitus, aperta secreta velut in annalis referebat, ultroque struebanturqui monerent perfugere ad Germaniae exercitus vel celeberrimo forieffigiem divi Augusti amplecti populumque ac senatum auxilio vocare.eaque spreta ab illis, velut pararent, obiciebantur.[68] Iunio Silano et Silio Nerva consulibus foedum anni principiumincessit tracto in carcerem inlustri equite Romano Titio Sabino obamicitiam Germanici: neque enim omiserat coniugem liberosque eiuspercolere, sectator domi, comes in publico, post tot clientes unus eoqueapud bonos laudatus et gravis iniquis. hunc Latinius Latiaris, PorciusCato, Petilius Rufus, M. Opsius praetura functi adgrediuntur, cupidineconsulatus ad quem non nisi per Seianum aditus; neque Seiani voluntasnisi scelere quaerebatur. compositum inter ipsos ut Latiaris, qui mo-dico usu Sabinum contingebat, strueret dolum, ceteri testes adessent,deinde accusationem inciperent. igitur Latiaris iacere fortuitos primumsermones, mox laudare constantiam quod non, ut ceteri, florentis domusamicus adflictam deseruisset; simul honora de Germanico, Agrippinammiserans, disserebat. et postquam Sabinus, ut sunt molles in calamitatemortalium animi, effudit lacrimas, iunxit questus, audentius iam oneratSeianum, saevitiam, superbiam, spes eius; ne in Tiberium quidemconvicio abstinet; iique sermones tamquam vetita miscuissent speciemartae amicitiae fecere. ac iam ultro Sabinus quaerere Latiarem, ventitaredomum, dolores suos quasi ad fidissimum deferre.[69] Consultant quos memoravi quonam modo ea plurium audituacciperentur. nam loco in quem coibatur servanda solitudinis facies;et si pone foris adsisterent, metus visus, sonitus aut forte ortaesuspicionis erat. tectum inter et laquearia tres senatores haud minusturpi latebra quam detestanda fraude sese abstrudunt, foraminibus etrimis aurem admovent. interea Latiaris repertum in publico Sabinum,velut recens cognita narraturus, domum et in cubiculum trahitpraeteritaque et instantia, quorum adfatim copia, ac novos terrorescumulat. eadem ille et s diutius, quanto maesta, ubi semel prorupere,difficilius reticentur. properata inde accusatio missisque ad Caesaremlitteris ordinem fraudis suumque ipsi dedecus narravere. non aliasmagis anxia et pavens civitas, tegens adversum proximos; congressus,conloquia, notae ignotaeque aures vitari; etiam muta atque inanima,tectum et parietes circumspectabantur.

119


[70] Sed Caesar sollemnia incipientis anni kalendis Ianuariis epistulaprecatus vertit in Sabinum, corruptos quosdam libertorum et petitumse arguens, ultionemque haud obscure poscebat. nec mora quindecerneretur; et trahebatur damnatus, quantum obducta veste etadstrictis faucibus niti poterat, clamitans sic inchoari annum, has Seianovictimas cadere. quo intendisset oculos, quo verba acciderent, fugavastitas, deseri itinera fora. et quidam regrediebantur ostentabantquese rursum id ipsum paventes quod timuissent. quem enim diemvacuum poena ubi inter sacra et vota, quo tempore verbis etiam profanisabstineri mos esset, vincla et laqueus inducantur? non imprudentemTiberium tantam invidiam adisse: quaesitum meditatumque, ne quidimpedire credatur quo minus novi magistratus, quo modo delubra etaltaria, sic carcerem recludant. secutae insuper litterae grates agentisquod hominem infensum rei publicae punivissent, adiecto trepidamsibi vitam, suspectas inimicorum insidias, nullo nominatim compellato;neque tamen dubitabatur in Neronem et Agrippinam intendi.[71] Ni mihi destinatum foret suum quaeque in annum referre, avebatanimus antire statimque memorare exitus quos Latinus atque Opsiusceterique flagitii eius repertores habuere, non modo postquam GaiusCaesar rerum potitus est sed incolumi Tiberio, qui scelerum ministrosut perverti ab aliis nolebat, ita plerumque satiatus et oblatis in eandemoperam recentibus veteres et praegravis adflixit: verum has atque aliassontium poenas in tempore trademus. tum censuit Asinius Gallus,cuius liberorum Agrippina matertera erat, petendum a principe utmetus suos senatui fateretur amoverique sineret. nullam acque Tiberius,ut rebatur, ex virtutibus suis quam dissimulationem diligebat: eoaegrius accepit recludi quae premeret. sed mitigavit Seianus, non Galliamore verum ut cunctationes principis opperiretur, gnarus lentum inmeditando, ubi prorupisset, tristibus dictis atrocia facta coniungere.Per idem tempus Iulia mortem obiit, quam neptem Augustus convictamadulterii damnaverat proieceratque in insulam Trimentm, haud proculApulis litoribus. illic viginti annis exilium toleravit Augustae opesustentata, quae florentis privignos cum per occultum subvertisset,misericordiam erga adflictos palam ostentabat.[72] Eodem anno Frisii, transrhenanus popolus, pacem exuere, no-stra magis avaritia quam obsequii impatientes. tributum iis Drususiusserat modicum pro angustia rerum, ut in usus militaris coria boumpenderent, non intenta cuiusquam cura quae firmitudo, quae mensura,donec Olennius e primipilaribus regendis Frisiis impositus tergaurorum delegit quorum ad formam acciperentur. id aliis quoquenationibus arduum apud Germanos difficilius tolerabatur, quis

120


ingentium beluarum feraces saltus, modica domi armenta sunt. acprimo boves ipsos, mox agros, postremo corpora coniugum autliberorum servitio tradebant. hinc ira et questus et postquam nonsubveniebatur remedium ex bello. rapti qui tributo aderant milites etpatibulo adfixi: Olennius infensos fuga praevenit receptus castellocui nomen Flevum; et haud spernenda illic civium sociorumque manuslitora Oceani praesidebat.[73] Quod ubi L. Apronio inferioris Germaniae pro praetore cognitum,vexilla legionum e superiore provincia peditumque et equitumauxiliarium delectos accivit ac simul utrumque exercitum Rhenodevectum Frisiis intulit, soluto iam castelli obsidio et ad sua tutandadegressis rebellibus. igitur proxima aestuaria aggeribus et pontibustraducendo graviori agmini firmat, atque interim repertis vadis alamCanninefatem et quod peditum Germanorum inter nostros merebatcircumgredi terga hostium iubet, qui iam acie compositi pellunt turmassocialis equitesque legionum subsidio missos. tum tres leves cohortesac rursum duae, dein tempore interiecto alarius eques immissus: satisvalidi si simul incubuissent, per intervallum adventantes nequeconstantiam addiderant turbatis et pavore fugientium auferebantur.Cethego Labeoni legato quintae legionis quod reliquum auxiliorumtradit. atque ille dubia suorum re in anceps tractus missis nuntiis vimlegionum implorabat. prorumpunt quintani ante alios et acri pugnahoste pulso recipiunt cohortis alasque fessas vulneribus. neque duxRomanus ultum iit aut corpora humavit, quamquam multi tribunorumpraefectorumque et insignes centuriones cecidissent. mox compertuma transfugis nongentos Romanorum apud lucum quem Baduhennaevocant pugna in posterum extracta confectos, et aliam quadringentorummanum occupata Cruptorigis quondam stipendiari villa, postquamproditio metuebatur, mutuis ictibus procubuisse.[74] Clarum inde inter Germanos Frisium nomen, dissimulanteTiberio damna ne cui bellum permitteret. neque senatus in eo curaan imperii extrema dehonestarentur: pavor internus occupaverat animoscui remedium adulatione quaerebatur. ita quamquam diversis superrebus consulerentur, aram clementiae, aram amicitiae effigiesquecircum Caesaris ac Seiani censuere crebrisque precibus efflagitabantvisendi sui copiam facerent. non illi tamen in urbem aut propinquaurbi degressi sunt: satis visum omittere insulam et in proximoCampaniae aspici. eo venire patres, eques, magna pars plebis, anxiierga Seianum cuius durior congressus atque eo per ambitum et societateconsiliorum parabatur. satis constabat auctam ei adrogantiam foedumillud in propatulo servitium spectanti; quippe Romae sueti discursus

121


et magnitudine urbis incertum quod quisque ad negotium pergat: ibicampo aut litore iacentes nullo discrimine noctem ac diem iuxta gratiamaut fastus ianitorum perpetiebantur donec id quoque vetitum: etrevenere in urbem trepidi quos non sermone, non visu dignatus erat,quidam male alacres quibus infaustae amicitiae gravis exitus imminebat[75] Ceterum Tiberius neptem Agrippinam Germanico ortam cumcoram Cn. Domitio tradidisset, in urbe celebrari nuptias iussit. inDomitio super vetustatem generis propinquum Caesaribus sanguinemdelegerat; nam is aviam Octaviam et per eam Augustum avunculumpraeferebat.

122


Liber V

[1] Rubellio et Fufio consulibus, quorum utrique Geminuscognomentum erat, Iulia Augusta mortem obiit, aetate s extrema,nobilitatis per Claudiam familiam et adoptione Liviorum Iuliorumqueclarissimae. primum ei matrimonium et liberi fuere cum Tiberio Ne-rone, qui bello Perusino profugus pace inter Sex. Pompeium actriumviros pacta in urbem rediit. exim Caesar cupidine formae aufertmarito, incertum an invitam, adeo properus ut ne spatio quidem adenitendum dato penatibus suis gravidam induxerit. nullam posthacsubolem edidit sed sanguini Augusti per coniunctionem Agrippinaeet Germanici adnexa communis pronepotes habuit. sanctitate domuspriscum ad morem, comis ultra quam antiquis feminis probatum, materimpotens, uxor facilis et cum artibus mariti, simulatione filii benecomposita. funus eius modicum, testamen tum diu inritum fuit. Iaudataest pro rostris a G. Caesare pronepote qui mox rerum potitus est.[2] At Tiberius, quod supremis in matrem officiis defuisset, nihil mutataamoenitate vitae, magnitudinem negotiorum per litteras excusavithonoresque memoriae eius ab senatu large decretos quasi permodestiam imminuit, paucis admodum receptis et addito ne caelestisreligio decerneretur: sic ipsam maluisse. quin et parte eiusdem epistulaeincrepuit amicitias muliebris, Fufium consulem oblique perstringens.is gratia Augustae floruerat, aptus adliciendis feminarum animis, dicaxidem et Tiberium acerbis facetiis inridere solitus quarum apudpraepotentis in longum memoria est.[3] Ceterum ex eo praerupta iam et urgens dominatio: nam incolumiAugusta erat adhuc perfugium, quia Tiberio inveteratum erga matremobsequium neque Seianus audebat auctoritati parentis antire: tuncvelut frenis exoluti proruperunt missaeque in Agrippinam ac Neronem

123


litterae quas pridem adlatas et cohibitas ab Augusta credidit vulgus:haud enim multum post mortem eius recitatae sunt. verba inerantquaesita asperitate: sed non arma, non rerum novarum studium, amoresiuvenum et impudicitiam nepoti obiectabat. in nurum ne id quidemconfingere ausus, adrogantiam oris et contumacem animum incusavit,magno senatus pavore ac silentio, donec pauci quis nulla ex honestospes (et publica mala singulis in occasionem gratiae trahuntur) utreferretur postulavere, promptissimo Cotta Messalino cum atrocisententia. sed aliis a primoribus maximeque a magistratibustrepidahatur: quippe Tiberius etsi infense invectus cetera ambiguareliquerat.[4] Fuit in senatu Iunius Rusticus, componendis patrum actis delectusa Caesare eoque meditationes eius introspicere creditus. is fatali quodammotu (neque enim ante specimen constantiae dederat) seu pravasollertia, dum imminentium oblitus incerta pavet, inserere sedubitantibus ac monere consules ne relationem inciperent;disserebatque brevibus momentis summa verti: posse quandoquedomus Germanici exitium paenitentiae esse seni. simul populus effgiesAgrippinae ac Neronis gerens circumsistit curiam faustisque inCaesarem ominibus falsas litteras et principe invito exitium domuieius intendi clamitat. ita nihil triste illo die patratum. ferebantur etiamsub nominibus consularium fictae in Seianum sententiae, exercentibusplerisque per occultum atque eo procacius libidinem ingeniorum.unde illi ira violentior et materies criminandi: spretum doloremprincipis ab senatu, descivisse populum; audiri lam et legi novascontiones, nova patrum consulta: quid reliquum nisi ut caperentferrum et, quorum imagines pro vexillis secuti forent, ducesimperatoresque deligerent?[5] Igitur Caesar repetitis adversum nepotem et nurum probrisincrepitaque per edictum plebe, questus apud patres quod fraudeunius senatoris imperatoria maiestas elusa publice foret, integra tamensibi cuncta postulavit. nec ultra deliberatum quo minus non quidemextrema decernerent (id enim vetitum), sed paratos ad ultionem viprincipis impediri testarentur . . . . . . . . .

124


Liber VI

[5.6] . . . Quattuor et quadraginta orationes super ea re habitae, exquis ob metum paucae, plures adsuetudine . . . . . . ‘mihi pudoremaut Seiano invidiam adlaturum censui. versa est fortuna et ille quidemqui collegam et generum adsciverat sibi ignoscit: ceteri quem perdedecora fovere cum scelere insectantur. miserius sit ob amicitiamaccusari an amicum accusare haud discreverim. non crudelitatem, nonclementiam cuiusquam experiar sed liber et mihi ipsi probatus antibopericulum. vos obtestor ne memoriam nostri per maerorem quam laetiretineatis, adiciendo me quoque iis qui fine egregio publica malaeffugerunt.’[5.7] Tunc singulos, ut cuique adsistere, adloqui animus erat, retinensaut dimittens partem diei absumpsit, multoque adhuc coetu et cunctisintrepidum vultum eius spectantibus, cum superesse tempus novissimiscrederent, gladio quem sinu abdiderat incubuit. neque Caesar ulliscriminibus aut probris defunctum insectatus est, cum in Blaesum multafoedaque incusavisset.[5.8] Relatum inde de P. Vitellio et Pomponio Secundo. illum indicesarguebant claustra aerarii, cui praefectus erat, et militarem pecuniamrebus novis obtulisse; huic a Considio praetura functo obiectabaturAelii Galli amicitia, qui punito Seiano in hortos Pomponii quasifidissimum ad sub sidium perfugisset. neque aliud periclitantibusauxilii quam in fratrum constantia fuit qui vades extitere. mox crebrisprolationibus spem ac metum iuxta gravatus Vitellius petito per speciemstudiorum scalpro levem ictum venis intulit vitamque aegritudine animifinivit. at Pomponius multa morum elegantia et ingenio inlustri, dumadversam fortunam aequus tolerat, Tiberio superstes fuit.[5.9] Placitum posthac ut in reliquos Seiani liberos adverteretur,

125


vanescente quamquam plebis ira ac plerisque per priora supplicialenitis. igitur portantur in carcerem, filius imminentium intellegens,puella adeo nescia ut crebro interrogaret quod ob delictum et quotraheretur; neque facturam ultra et posse se puerili verbere moneri.tradunt temporis eius auctores, quia triumvirali supplicio adficivirginem inauditum habebatur, a carnifice laqueum iuxta compressam;exim oblisis faucibus id aetatis corpora in Gemonias abiecta.[5.10] Per idem tempus Asia atque Achaia exterritae sunt acri magisquam diuturno rumore, Drusum Germanici filium apud Cycladasinsulas mox in continenti visum. et erat iuvenis haud dispari aetate,quibusdam Caesaris libertis velut adgnitus; per dolumque comitantibusadliciebantur ignari fama nominis et promptis Graecorum animis adnova et mira: quippe elapsum custodiae pergere ad paternos exercitus,Aegyptum aut Syriam invasurum, fingebant simul credebantque. iamiuventutis concursu, iam publicis studiis frequentabatur, laetuspraesentibus et inanium spe, cum auditum id Poppaeo Sabino: isMacedoniae tum intentus Achaiam quoque curabat. igitur quo veraseu falsa antiret Toronaeum Thermaeumque sinum praefestinans, moxEuboeam Aegaei maris insulam et Piraeum Atticae orae, deinCorinthiense litus angustiasque Isthmi evadit; marique alio NicopolimRomanam coloniam ingressus, ibi demum cognoscit sollertiusinterrogatum quisnam foret dixisse M. Silano genitum et multissectatorum dilapsis ascendisse navem tamquam Italiam peteret.scripsitque haec Tiberio neque nos originem finemve eius rei ultracomperimus.[5.11] Exitu anni diu aucta discordia consulum erupit. nam Trio,facilis capessendis inimicitiis et foro exercitus, ut segnem Regulum adopprimendos Seiani ministros oblique perstrinxerat: ille nisi lacessereturmodestiae retinens non modo rettudit collegam sed ut noxiumconiurationis ad disquisitionem trahebat. multisque patrum orantibusponerent odia in perniciem itura, mansere infensi ac minitantes donecmagistratu abirent.[6.1] Cn. Domitius et Camillus Scribonianus consulatum inierant,cum Caesar tramisso quod Capreas et Surrentum interluit fretoCampaniam praelegebat, ambiguus an urbem intraret, seu, quia contradestinaverat, speciem venturi simulans. et saepe in propinquadegressus, aditis iuxta Tiberim hortis, saxa rursum et solitudinem marisrepetiit pudore scelerum et libidinum quibus adeo indomitis exarseratut more regio pubem ingenuam stupris pollueret. nec formam tantumet decora corpora set in his modestam pueritiam, in aliis imaginesmaiorum incitamen tum cupidinis habebat. tuncque primum ignota

126


antea vocabula reperta sunt sellariorum et spintriarum ex foeditateloci ac multiplici patientia; praepositique servi qui conquirerentpertraherent, dona in promptos, minas adversum abnuentis, et siretinerent propinquus aut parens, vim raptus suaque ipsi libita velutin captos exercebant.[6.2] At Romae principio anni, quasi recens cognitis Liviae flagitiis acnon pridem etiam punitis, atroces sententiae dicebantur in effigiesquoque ac memoriam eius et bona Seiani ablata aerario ut in fiscumcogerentur, tamquam referret. Scipiones haec et Silani et Cassii isdemferme aut paulum immutatis verbis adseveratione multa censebant,cum repente Togonius Gallus, dum ignobilitatem suam magnisnominibus inserit, per deridiculum auditur. nam principem orabatdeligere senatores ex quis viginti sorte ducti et ferro accincti, quotiescuriam inisset, salutem eius defenderent. crediderat nimirum epistulaesubsidio sibi alterum ex consulibus poscentis ut tutus a Capreis urbempeteret. Tiberius tamen, ludibria seriis permiscere solitus, egit gratesbenevolentiae patrum: sed quos omitti posse, quos deligi? semperneeosdem an subinde alios? et honori bus perfunctos an iuvenes, privatosan e magistratibus? quam deinde speciem fore sumentium in liminecuriae gladios? neque sibi vitam tanti si armis tegenda foret. haecadversus Togonium verbis moderans neque ultra abolitionem sententiaesuaderet.[6.3] At Iunium Gallionem qui censuerat ut praetoriani actis stipendiisius apiscerentur in quattuordecim ordinibus sedendi violenterincrepuit, velut coram rogitans quid illi cum militibus quos nequedicta imperatoris neque praemia nisi ab imperatore accipere par esset.repperisse prorsus quod divus Augustus non providerit: an potiusdiscordiam et seditionem a satellite quaesitam, qua rudis animos no-mine honoris ad corrumpendum militiae morem propelleret? hocpretium Gallio meditatae adulationis tulit, statim curia, deinde Italiaexactus; et quia incusabatur facile tole raturus exilium delecta Lesbo,insula nobili et amoena, retrahitur in urbem custoditurque domibusmagistratuum. isdem litteris Caesar Sextium Paconianum praetoriumperculit magno patrum gaudio, audacem maleficum, omnium secretarimantem delectumque ab Seiano cuius ope dolus G. Caesari pararetur.quod postquam patefactum prorupere concepta pridem odia etsummum supplicium decernebatur ni professus indicium foret.[6.4] Ut vero Latinium Latiarem ingressus est, accusator ac reus iuxtainvisi gratissimum spectaculum praebebantur. Latiaris, ut rettuli,praecipuus olim circumveniendi Titii Sabini et tunc luendae poenaeprimus fuit. inter quae Haterius Agrippa consules anni prioris invasit,

127


cur mutua accusatione intenta nunc silerent: metum prorsus et noxaeconscientiam pro foedere haberi; at non patribus reticenda quaeaudivissent. Regulus manere tempus ultionis seque coram principeexecuturum; Trio aemulationem inter collegas et si qua discordesiecissent melius oblitterari respon dit. Vrgente Agrippa SanquiniusMaximus e consularibus oravit senatum ne curas imperatorisconquisitis insuper acerbitatibus augerent: sufficere ipsum statuendisremediis. sic Regulo salus et Trioni dilatio exitii quaesita. Hateriusinvisior fuit quia somno aut libidinosis vigiliis marcidus et ob segnitiamquamvis crudelem principem non metuens inlustribus viris pernicieminter ganeam ac stupra meditabatur.[6.5] Exim Cotta Messalinus, saevissimae cuiusque sen tentiae auctoreoque inveterata invidia, ubi primum facultas data arguitur pleraqueC. Caesarem quasi incestae virilitatis, et cum die natali Augustae intersacerdotes epularetur, novendialem eam cenam dixisse; querensquede potentia M’. Lepidi ac L. Arruntii, cum quibus ob rem pecuniariamdisceptabat, addidisse: ‘illos quidem senatus, me autem tuebiturTiberiolus meus.’ quae cuncta a primoribus civitatis revincebaturiisque instantibus ad imperatorem provocavit. nec multo post litteraeadferuntur quibus in modum defensionis, repetito inter se atqueCottam amicitiae principio crebrisque eius officiis commemoratis, neverba prave detorta neu convivalium fabularum simplicitas in crimenduceretur postulavit.[6.6] Insigne visum est earum Caesaris litterarum initium; nam hisverbis exorsus est: ‘quid scribam vobis, patres conscripti, aut quomodo scribam aut quid omnino non scribam hoc tempore, di medeaeque peius perdant quam perire me cotidie sentio, si scio.’ adeofacinora atque flagitia sua ipsi quoque in supplicium verterant. nequefrustra praestantissimus sapientiae firmare solitus est, si recludanturtyrannorum mentes, posse aspici laniatus et ictus, quando ut corporaverberibus, ita saevitia, libidine, malis consultis animus dilaceretur.quippe Tiberium non fortuna, non solitudines protegebant quin tor-menta pectoris suasque ipse poenas fateretur.[6.7] Tum facta patribus potestate statuendi de Caeciliano senatorequi plurima adversum Cottam prompserat, placitum eandem poenaminrogari quam in Aruseium et Sanquinium, accusatores L. Arruntii:quo non aliud honorificentius Cottae evenit, qui nobilis quidem setegens ob luxum, per flagitia infamis, sanctissimis Arruntii artibusdignitate ultionis aequabatur. Q. Servaeus posthac et MinuciusThermus inducti, Servaeus praetura functus et quondam Germanicicomes, Minucius equestri loco, modeste habita Seiani amicitia; unde

128


illis maior miseratio. contra Tiberius praecipuos ad scelera increpansadmonuit C. Cestium patrem dicere senatui quae sibi scripisset,suscepitque Cestius accusationem. quod maxime exitiabile tulere illatempora, cum primores senatus infimas etiam delationes exercerent,alii propalam, multi per occultum; neque discerneres alienos aconiunctis, amicos ab ignotis, quid repens aut vetustate obscurum:perinde in foro, in convivio, quaqua de re locuti incusabantur, utquis praevenire et reum destinare properat, pars ad subsidium sui,plures infecti quasi valetudine et contactu. sed Minu cius et Servaeusdamnati indicibus accessere. tractique sunt in casum eundem IuliusAfricanus e Santonis Gallica civitate, Seius Quadratus: originem nonrepperi. neque sum ignarus a plerisque scriptoribus omissa multorumpericula et poenas, dum copia fatiscunt aut quae ipsis nimia et maestafuerant ne pari taedio lecturos adficerent verentur: nobis pleraquedigna cognitu obvenere, quamquam ab aliis incelebrata.[6.8] Nam ea tempestate qua Seiani amicitiam ceteri falso exuerantausus est eques Romanus M. Terentius, ob id reus, amplecti, ad huncmodum apud senatum ordiendo: ‘fortunae quidem meae fortasse minusexpediat adgnoscere crimen quam abnuere: sed utcumque casura resest, fatebor et fuisse me Seiano amicum et ut essem expetisse etpostquam adeptus eram laetatum. videram collegam patris regendispraetoriis cohortibus, mox urbis et militiae munis simul obeuntem.illius propinqui et adfines honoribus augebantur; ut quisque Seianointimus ita ad Caesaris amicitiam validus: contra quibus infensus esset,metu ac sordibus conflictabantur. nec quemquam exemplo adsumo:cunctos qui novissimi consilii expertes fuimus meo unius discriminedefendam. non enim Seianum Vulsiniensem set Claudiae et Iuliaedomus partem, quas adfinitate occu paverat, tuum, Caesar, generum,tui consulatus socium, tua officia in re publica capessentem colebamus.non est nostrum aestimare quem supra ceteros et quibus de causisextollas: tibi summum rerum iudicium di dedere, nobis obsequii glo-ria relicta est. spectamus porro quae coram habentur, cui ex te opeshonores, quis plurima iuvandi nocendive potentia, quae Seiano fuissenemo negaverit. abditos principis sensus et si quid occultius paratexquirere inlicitum, anceps: nec ideo adsequare. ne, patres conscripti,ultimum Seiani diem sed sedecim annos cogi taveritis. etiam Satriumatque Pomponium venerabamur; libertis quoque ac ianitoribus eiusnotescere pro magnifico accipiebatur. quid ergo? indistincta haecdefensio et promisca dabitur? immo iustis terminis dividatur. insidiaein rem publicam, consilia caedis adversum imperatorem puniantur:de amicitia et officiis idem finis et te, Caesar, et nos absolverit.’

129


[6.9] Constantia orationis et quia repertus erat qui efferret quae omnesanimo agitabant eo usque potuere ut accusatores eius, additis quaeante deliquerant, exilio aut morte multarentur. Secutae dehinc Tiberiilitterae in Sex. Vistilium praetorium, quem Druso fratri percarum incohortem suam transtulerat. causa offensionis Vistilio fuit, seucomposuerat quaedam in Gaium Caesarem ut impudicum, sive fictohabita fides. atque ob id convictu principis prohibitus cum senilimanu ferrum temptavisset, obligat venas; precatus que per codicillos,immiti rescripto venas resolvit. acervatim ex eo Annius Pollio, AppiusSilanus Scauro Mamerco simul ac Sabino Calvisio maiestatispostulantur, et Vinicianus Pollioni patri adiciebatur, clari genus etquidam summis honoribus. contremuerantque patres (nam quotusquisque adfinitatis aut amicitiae tot inlustrium virorum expers erat?),ni Celsus urbanae cohortis tribunus, tum inter indices, Appium etCalvisium discrimini exemisset. Caesar Pollionis ac Viniciani Scauriquecausam ut ipse cum senatu nosceret distulit, datis quibusdam inScaurum tristibus notis.[6.10] Ne feminae quidem exsortes periculi. quia occu pandae reipublicae argui non poterant, ob lacrimas incusabantur; necataque estanus Vitia, Fufii Gemini mater, quod filii necem flevisset. haec apudsenatum: nec secus apud principem Vescularius Flaccus ac IuliusMarinus ad mortem aguntur, e vetustissimis familiarium, Rhodumsecuti et apud Capreas individui, Vescularius insidiarum in Liboneminternuntius; Marino participe Seianus Curtium Atticum oppresserat.quo laetius acceptum sua exempla in consultores recidisse. Per idemtempus L. Piso pontifex, rarum in tanta claritudine, fato obiit, nulliusservilis sententiae sponte auctor et quoties necessitas ingrueret sapientermoderans. patrem ei censorium fuisse memoravi; aetas ad octogesimumannum processit; decus triumphale in Thraecia meruerat. sed praecipuaex eo gloria quod praefectus urbi recens continuam potestatem etinsolentia parendi graviorem mire temperavit.[6.11] Namque antea profectis domo regibus ac mox magistratibus,ne urbs sine imperio foret in tempus deligebatur qui ius redderet acsubitis mederetur; feruntque ab Romulo Dentrem Romulium, postab Tullo Hostilio Numam Marcium et ab Tarquinio Superbo SpuriumLucretium impositos. dein consules mandabant; duratque simulacrumquoties ob ferias Latinas praeficitur qui consulare munus usurpet.ceterum Augustus bellis civilibus Cilnium Maecenatem equestrisordinis cunctis apud Romam atque Italiam praeposuit: mox rerumpotitus ob magnitudinem populi ac tarda legum auxilia sumpsit econsularibus qui coerceret servitia et quod civium audacia turbidum,

130


nisi vim metuat. primusque Messala Corvinus eam potestatem et paucosintra dies finem accepit quasi nescius exercendi; tum Taurus Statilius,quamquam provecta aetate, egregie toleravit; dein Piso viginti per annospariter probatus publico funere ex decreto senatus celebratus est.[6.12] Relatum inde ad patres a Quintiliano tribuno plebei de libroSibullae, quem Caninius Gallus quindecimvirum recipi inter ceteroseiusdem vatis et ea de re senatus consultum postulaverat. quo perdiscessionem facto misit litteras Caesar, modice tribunum increpansignarum antiqui moris ob iuventam. Gallo exprobrabat quod scientiaecaerimoniarumque vetus incerto auctore ante sententiam collegii, non,ut adsolet, lecto per magistros aestimatoque carmine, apudinfrequentem senatum egisset. simul commonefecit, quia multa vanasub nomine celebri vulgabantur. sanxisse Augustum quem intra diemad praetorem urbanum deferrentur neque habere privatim liceret. quoda maioribus quoque decretum erat post exustum sociali belloCapitolium, quaesitis Samo, Ilio, Erythris, per Africam etiam ac Siciliamet Italicas colonias carminibus Sibullae, una seu plures fuer datoquesacerdotibus negotio quantum humana ope potuissent vera discerne-re. igitur tunc quoque notioni quindecimvirum is liber subicitur.[6.13] Isdem consulibus gravitate annonae iuxta seditionem ventummultaque et pluris per dies in theatro licentius efflagitata quam solitumadversum imperatorem. quis commotus incusavit magistratus patresquequod non publica auctoritate populum coercuissent addiditque quibusex provinciis et quanto maiorem quam Augustus rei frumentariaecopiam advectaret. ita castigandae plebi compositum senatus consultumprisca severitate neque segnius consules edixere. silentium ipsius noncivile, ut crediderat, sed in superbiam accipiebatur.[6.14] Fine anni Geminius, Celsus, Pompeius, equites Romani,cecidere coniurationis crimine; ex quis Geminius prodigentia opumac mollitia vitae amicus Seiano, nihil ad serium. et Iulius Celsustribunus in vinclis laxatam catenam et circumdatam in diversumtendens suam ipse cervicem perfregit. at Rubrio Fabato, tamquamdesperatis rebus Romanis Parthorum ad misericordiam fugeret,custodes additi. sane is repertus apud fretum Siciliae retractusque percenturionem nullas probabilis causas longinquae peregrinationisadferebat: mansit tamen incolumis oblivione magis quam clementia.[6.15] Ser. Galba L. Sulla consulibus diu quaesito quos neptibus suismaritos destinaret Caesar, postquam instabat virginum aetas, L.Cassium, M. Vinicium legit. Vinicio oppidanum genus: Calibus ortus,patre atque avo consularibus, cetera equestri familia erat, mitis ingenioet comptae facundiae. Cassius plebeii Romae generis, verum antiqui

131


honoratique, et severa patris disciplina eductus facilitate saepius quamindustria commendabatur. huic Drusillam, Vinicio Iuliam Germanicogenitas coniungit superque ea re senatui scribit levi cum honoreiuvenum. dein redditis absentiae causis admodum vagis flexit adgraviora et offensiones ob rem publicam coeptas, utque Macropraefectus tribunorumque et centurionum pauci secum introirentquoties curiam ingrederetur petivit. factoque large et sinepraescriptione generis aut numeri senatus consulto ne tecta quidemurbis, adeo publicum consilium numquam adiit, deviis plerumqueitineribus ambiens patriam et declinans.[6.16] Interea magna vis accusatorum in eos inrupit qui pecuniasfaenore auctitabant adversum legem dictatoris Caesaris qua de modocredendi possidendique intra Italiam caventur, omissam olim, quiaprivato usui bonum publicum postponitur. sane vetus urbi faenebremalum et seditionum discordiarumque creberrima causa eoquecohibebatur antiquis quoque et minus corruptis moribus. nam primoduodecim tabulis sanctum ne quis unciario faenore amplius exerceret,cum antea ex libidine locupletium agitaretur; dein rogatione tribuniciaad semuncias redactum, postremo vetita versura. multisque plebi scitisobviam itum fraudibus quae toties repressae miras per artes rursumoriebantur. sed tum Gracchus praetor, cui ea quaestio evenerat,multitudine periclitantium subactus rettulit ad senatum, trepidiquepatres (neque enim quisquam tali culpa vacuus) veniam a principepetivere; et concedente annus in posterum sexque menses dati quissecundum iussa legis rationes familiaris quisque componerent.[6.17] Hinc inopia rei nummariae, commoto simul omnium aere alie-no, et quia tot damnatis bonisque eorum divenditis signatum argentumfisco vel aerario attinebatur. ad hoc senatus praescripserat, duas quisquefaenoris partis in agris per Italiam conlocaret. sed creditores in solidumappellabant nec decorum appellatis minuere fidem. ita primoconcursatio et preces, dein strepere praetoris tribunal, eaque quaeremedio quaesita, venditio et emptio, in contrarium mutari quiafaeneratores omnem pecuniam mercandis agris condiderant. copiamvendendi secuta vilitate, quanto quis obaeratior, aegrius distrahebant,multique fortunis provolvebantur; eversio rei familiaris dignitatem acfamam praeceps dabat, donec tulit opem Caesar disposito per mensasmilies sestertio factaque mutuandi copia sine usuris per triennium, sidebitor populo in duplum praediis cavisset. sic refecta fides et paulatimprivati quoque creditores reperti. neque emptio agrorum exercita adformam senatus consulti, acribus, ut ferme talia, initiis, incurioso fine.[6.18] Dein redeunt priores metus postulato maiestatis Considio

132


Proculo; qui nullo pavore diem natalem celebrans raptus in curiampariterque damnatus interfectusque, et sorori eius Sanciae aqua atqueigni interdictum accusante Q. Pomponio. is moribus inquies haec ethuiusce modi a se factitari praetendebat ut parta apud principem gratiapericulis Pomponii Secundi fratris mederetur. etiam in PompeiamMacrinam exilium statuitur cuius maritum Argolicum socerumLaconem e primoribus Achaeorum Caesar adflixerat. pater quoqueinlustris eques Romanus ac frater praetorius, cum damnatio instaret,se ipsi interfecere. datum erat crimini quod Theophanen Mytilenaeumproavum eorum Cn. Magnus inter intimos habuisset, quodquedefuncto Theophani caelestis honores Graeca adulatio tribuerat.[6.19] Post quos Sex. Marius Hispaniarum ditissimus deferturincestasse filiam et saxo Tarpeio deicitur. ac ne dubium habereturmagnitudinem pecuniae malo vertisse, aurariasque eius, quamquampublicarentur, sibimet Tiberius seposuit. inritatusque suppliciiscunctos qui carcere attinebantur accusati societatis cum Seiano necariiubet. iacuit immensa strages, omnis sexus, omnis aetas, inlustresignobiles, dispersi aut aggerati. neque propinquis aut amicis adsistere,inlacrimare, ne visere quidem diutius dabatur, sed circumiecti custodeset in maerorem cuiusque intenti corpora putrefacta adsectabantur, dumin Tiberim traherentur ubi fluitantia aut ripis adpulsa non cremarequisquam, non contingere. interciderat sortis humanae commerciumvi metus, quantumque saevitia glisceret, miseratio arcebatur.[6.20] Sub idem tempus G. Caesar, discedenti Capreas avo comes,Claudiam, M. Silani filiam, coniugio accepit, immanem animum sub-dola modestia tegens, non damnatione matris, non exitio fratrum ruptavoce; qualem diem Tiberius induisset, pari habitu, haud multumdistantibus verbis. unde mox scitum Passieni oratoris dictum percrebuitneque meliorem umquam servum neque deteriorem dominum fuisse.Non omiserim praesagium Tiberii de Servio Galba tum consule; quemaccitum et diversis sermonibus pertemptatum postremo Graecis verbisin hanc sententiam adlocutus ‘et tu, Galba, quandoque degustabisimperium,’ seram ac brevem potentiam significans, scientiaChaldaeorum artis, cuius apiscendae otium apud Rhodum, magistrumThrasullum habuit, peritiam eius hoc modo expertus.[6.21] Quotiens super tali negotio consultaret, edita domus parte acliberti unius conscientia utebatur. is litterarum ignarus, corpore vali-do, per avia ac derupta (nam saxis domus imminet) praeibat eumcuius artem experiri Tiberius statuisset et regredientem, si vanitatisaut fraudum suspicio incesserat, in subiectum mare praecipitabat neindex arcani existeret. igitur Thrasullus isdem rupibus inductus

133


postquam percontantem commoverat, imperium ipsi et futura sollerterpatefaciens, interrogatur an suam quoque genitalem horam comperisset,quem tum annum, qualem diem haberet. ille positus siderum ac spatiadimensus haerere primo, dein pavescere, et quantum introspiceretmagis ac magis trepidus admirationis et metus, postremo exclamatambiguum sibi ac prope ultimum discrimen instare. tum complexuseum Tiberius praescium periculorum et incolumem fore gratatur,quaeque dixerat oracli vice accipiens inter intimos amicorum tenet.[6.22] Sed mihi haec ac talia audienti in incerto iudicium est fatoneres mortalium et necessitate immutabili an forte volvantur. quippesapientissimos veterum quique sectam eorum aemulatur diversosreperies, ac multis insitam opinionem non initia nostri, non finem,non denique homines dis curae; ideo creberrime tristia in bonos, laetaapud deteriores esse. contra alii fatum quidem congruere rebus putant,sed non e vagis stellis, verum apud principia et nexus naturaliumcausarum; ac tamen electionem vitae nobis relinquunt, quam ubielegeris, certum imminentium ordinem. neque mala vel bona quaevulgus putet: multos qui conflictari adversis videantur beatos, atplerosque quamquam magnas per opes miserrimos, si illi gravemfortunam constanter tolerent, hi prospera inconsulte utantur. ceterumplurimis mortalium non eximitur quin primo cuiusque ortu venturadestinentur, sed quaedam secus quam dicta sint cadere fallaciis ignaradicentium: ita corrumpi fidem artis cuius clara documenta et antiquaaetas et nostra tulerit. quippe a filio eiusdem Thrasulli praedictumNeronis imperium in tempore memorabitur, ne nunc incepto longiusabierim.[6.23] Isdem consulibus Asinii Galli mors vulgatur, quem egestatecibi peremptum haud dubium, sponte vel necessitate incertumhabebatur. consultusque Caesar an sepeliri sineret, non erubuitpermittere ultroque incusare casus qui reum abstulissent antequamcoram convinceretur: scilicet medio triennio defuerat tempus subeundiiudicium consulari seni, tot consularium parenti. Drusus deindeextinguitur, cum se miserandis alimentis, mandendo e cubili tomento,nonum ad diem detinuisset. tradidere quidam praescriptum fuisseMacroni, si arma ab Seiano temptarentur, extractum custodiae iuvenem(nam in Palatio attinebatur) ducem populo imponere. mox, quia rumorincedebat fore ut nuru ac nepoti conciliaretur Caesar, saevitiam quampaenitentiam maluit.[6.24] Quin et invectus in defunctum probra corporis, exitiabilem insuos, infensum rei publicae animum obiecit recitarique factorumdictorumque eius descripta per dies iussit, quo non aliud atrocius

134


visum: adstitisse tot per annos, qui vultum, gemitus, occultum etiammurmur exciperent, et potuisse avum audire, legeret, in publicumpromere vix fides, nisi quod Attii centurionis et Didymi liberti epistulaeservorum nomina praeferebant, ut quis egredientem cubiculo Drusumpulsaverat, exterruerat. etiam sua verba centurio saevitiae plena,tamquam egregium, vocesque deficientis adiecerat, quis primo[alienationem mentis simulans] quasi per dementiam funesta Tiberio,mox, ubi exspes vitae fuit, meditatas compositasque diras imprecabatur,ut, quem ad modum nurum filiumque fratris et nepotes domumqueomnem caedibus complevisset, ita poenas nomini generique maiorumet posteris exolveret. obturbabant quidem patres specie detestandi:sed penetrabat pavor et admiratio, callidum olim et tegendis sceleribusobscurum huc confidentiae venisse ut tamquam dimotis parietibusostenderet nepotem sub verbere centurionis, inter servorum ictusextrema vitae alimenta frustra orantem.[6.25] Nondum is dolor exoleverat, cum de Agrippina auditum, quaminterfecto Seiano spe sustentatam provixisse reor, et postquam nihilde saevitia remittebatur, voluntate extinctam, nisi si negatis alimentisadsimulatus est finis qui videretur sponte sumptus. enimvero Tiberiusfoedissimis criminationibus exarsit, impudicitiam arguens et AsiniumGallum adulterum, eiusque morte ad taedium vitae compulsam. sedAgrippina aequi impatiens, dominandi avida, virilibus curis feminarumvitia exuerat. eodem die defunctam, quo biennio ante Seianus poenasluisset, memoriaeque id prodendum addidit Caesar iactavitque quodnon laqueo strangulata neque in Gemonias proiecta foret. actae ob idgrates decretumque ut quintum decimum kal. Novembris, utriusquenecis die, per omnis annos donum Iovi sacraretur.[6.26] Haud multo post Cocceius Nerva, continuus principi, omnisdivini humanique iuris sciens, integro statu, corpore inlaeso, moriendiconsilium cepit. quod ut Tiberio cognitum, adsidere, causas requirere,addere preces, fateri postremo grave conscientiae, grave famae suae, siproximus amicorum nullis moriendi rationibus vitam fugeret. aversatussermonem Nerva abstinentiam cibi coniunxit. ferebant gnaricogitationum eius, quanto propius mala rei publicae viseret, ira etmetu, dum integer, dum intemptatus, honestum finem voluisse.Ceterum Agrippinae pernicies, quod vix credibile, Plancinam traxit.nupta olim Cn. Pisoni et palam laeta morte Germanici, cum Pisocaderet, precibus Augustae nec minus inimicitiis Agrippinae defensaerat. ut odium et gratia desiere, ius valuit; petitaque criminibus haudignotis sua manu sera magis quam immerita supplicia persolvit.[6.27] Tot luctibus funesta civitate pars maeroris fuit quod Iulia Drusi

135


filia, quondam Neronis uxor, denupsit in domum Rubellii Blandi,cuius avum Tiburtem equitem Romanum plerique meminerant.extremo anni mors Aelii Lamiae funere censorio celebrata, quiadministrandae Syriae imagine tandem exolutus urbi praefuerat. genusilli decorum, vivida senectus; et non permissa provincia dignationemaddiderat. exim Flacco Pomponio Syriae pro praetore defunctorecitantur Caesaris litterae, quis incusabat egregium quemque etregendis exercitibus idoneum abnuere id munus seque ea necessitudinead preces cogi per quas consularium aliqui capessere provinciasadigerentur, oblitus Arruntium ne in Hispaniam pergeret decimumiam annum attineri. obiit eodem anno et M’. Lepidus de cuiusmoderatione atque sapientia in prioribus libris satis conlocavi. nequenobilitas diutius demonstranda est: quippe Aemilium genus fecundumbonorum civium, et qui eadem familia corruptis moribus, inlustritamen fortuna egere.[6.28] Paulo Fabio L. Vitellio consulibus post longum saeculorumambitum avis phoenix in Aegyptum venit praebuitque materiemdoctissimis indigenarum et Graecorum multa super eo miraculodisserendi. de quibus congruunt et plura ambigua, sed cognitu nonabsurda promere libet. sacrum Soli id animal et ore ac distinctupinnarum a ceteris avibus diversum consentiunt qui formam eiuseffinxere: de numero annorum varia traduntur. maxime vulgatumquingentorum spatium: sunt qui adseverent mille quadringentossexaginta unum interici, prioresque alites Sesoside primum, postAmaside dominantibus, dein Ptolemaeo, qui ex Macedonibus tertiusregnavit, in civitatem cui Heliopolis nomen advolavisse, multoceterarum volucrum comitatu novam faciem mirantium. sed antiquitasquidem obscura: inter Ptolemaeum ac Tiberium minus ducentiquinquaginta anni fuerunt. unde non nulli falsum hunc phoenicemneque Arabum e terris credidere, nihilque usurpavisse ex his quaevetus memoria firmavit. confecto quippe annorum numero, ubi morspropinquet, suis in terris struere nidum eique vim genitalem adfundereex qua fetum oriri; et primam adulto curam sepeliendi patris, nequeid temere sed sublato murrae pondere temptatoque per longum iter,ubi par oneri, par meatui sit, subire patrium corpus inque Solis aramperferre atque adolere. haec incerta et fabulosis aucta: ceterum aspicialiquando in Aegypto eam volucrem non ambigitur.[6.29] At Romae caede continua Pomponius Labeo, quem praefuisseMoesiae rettuli, per abruptas venas sanguinem effudit; aemulataqueest coniunx Paxaea. nam promptas eius modi mortes metus carnificisfaciebat, et quia damnati publicatis bonis sepultura prohibebantur,

136


eorum qui de se statuebant humabantur corpora, manebant testamenta,pretium festinandi. sed Caesar missis ad senatum litteris disseruitmorem fuisse maioribus, quoties dirimerent amicitias, interdicere domoeumque finem gratiae ponere: id se repetivisse in Labeone, atque illum,quia male administratae provinciae aliorumque criminum urgebatur,culpam invidia velavisse, frustra conterrita uxore, quam etsi nocentempericuli tamen expertem fuisse. Mamercus dein Scaurus rursumpostulatur, insignis nobilitate et orandis causis, vita probrosus. nihilhunc amicitia Seiani, sed labefecit haud minus validum ad exitiaMacronis odium, qui easdem artes occultius exercebat detuleratqueargumentum tragoediae a Scauro scriptae, additis versibus qui inTiberium flecterentur: verum ab Servilio et Cornelio accusatoribusadulterium Liviae, magorum sacra obiectabantur. Scaurus, ut dignumveteribus Aemiliis, damnationem antiit, hortante Sextia uxore, quaeincitamentum mortis et particeps fuit.[6.30] Ac tamen accusatores, si facultas incideret, poenis adficiebantur,ut Servilius Corneliusque perdito Scauro famosi, quia pecuniam aVario Ligure omittendae delationis ceperant, in insulas interdicto igniatque aqua demoti sunt. et Abudius Ruso functus aedilitate, dumLentulo Gaetulico, sub quo legioni praefuerat, periculum facessit quodis Seiani filium generum destinasset, ultro damnatur atque urbeexigitur. Gaetulicus ea tempestate superioris Germaniae legionescurabat mirumque amorem adsecutus erat, effusae clementiae, modicusseveritate et proximo quoque exercitui per L. Apronium socerum noningratus. unde fama constans ausum mittere ad Caesarem litteras,adfinitatem sibi cum Seiano haud sponte sed consilio Tiberii coeptam;perinde se quam Tiberium falli potuisse, neque errorem eundem illisine fraude, aliis exitio habendum. sibi fidem integram et, si nullisinsidiis peteretur, mansuram; successorem non aliter quam indiciummortis accepturum. firmarent velut foedus, quo princeps ceterarumrerum poteretur, ipse provinciam retineret. haec, mira quamquam,fidem ex eo trahebant quod unus omnium Seiani adfinium incolumismultaque gratia mansit, reputante Tiberio publicum sibi odium,extremam aetatem magisque fama quam vi stare res suas.[6.31] C. Cestio M. Servilio consulibus nobiles Parthi in urbem venere,ignaro rege Artabano. is metu Germanici fidus Romanis, aequabilisin suos, mox superbiam in nos, saevitiam in popularis sumpsit, fretusbellis quae secunda adversum circumiectas nationes exercuerat, etsenectutem Tiberii ut inermem despiciens avidusque Armeniae, cuidefuncto rege Artaxia Arsacen liberorum suorum veterrimum imposuit,addita contumelia et missis qui gazam a Vonone relictam in Syria

137


Ciliciaque reposcerent; simul veteres Persarum ac Macedonumterminos seque invasurum possessa Cyro et post Alexandro pervaniloquentiam ac minas iaciebat. sed Parthis mittendi secretos nuntiosvalidissimus auctor fuit Sinnaces, insigni familia ac perinde opibus,et proximus huic Abdus ademptae virilitatis. non despectum id apudbarbaros ultroque potentiam habet. ii adscitis et aliis primoribus, quianeminem gentis Arsacidarum summae rei imponere poterant, interfectisab Artabano plerisque aut nondum adultis, Phraaten regis Phraatisfilium Roma poscebant: nomine tantum et auctore opus [ut] sponteCaesaris ut genus Arsacis ripam apud Euphratis cerneretur.[6.32] Cupitum id Tiberio: ornat Phraaten accingitque paternum adfastigium, destinata retinens, consiliis et astu res externas moliri, armaprocul habere. interea cognitis insidiis Artabanus tardari metu, modocupidine vindictae inardescere. et barbaris cunctatio servilis, statimexequi regium videtur: valuit tamen utilitas, ut Abdum specie amicitiaevocatum ad epulas lento veneno inligaret, Sinnacen dissimulatione acdonis, simul per negotia moraretur. et Phraates apud Syriam dumomisso cultu Romano, cui per tot annos insueverat, instituta Parthorumsumit, patriis moribus impar morbo absumptus est. sed non Tiberiusomisit incepta: Tiridaten sanguinis eiusdem aemulum Artabanoreciperandaeque Armeniae Hiberum Mithridaten deligit conciliatquefratri Pharasmani, qui gentile imperium obtinebat; et cunctis quaeapud Orientem parabantur L. Vitellium praefecit. eo de homine haudsum ignarus sinistram in urbe famam, pleraque foeda memorari;ceterum regendis provinciis prisca virtute egit. unde regressus etformidine G. Caesaris, familiaritate Claudii turpe in servitium mutatusexemplar apud posteros adulatorii dedecoris habetur, cesseruntqueprima postremis, et bona iuventae senectus flagitiosa oblitteravit.[6.33] At ex regulis prior Mithridates Pharasmanem perpulit dolo etvi conatus suos iuvare, repertique corruptores ministros Arsacis multoauro ad scelus cogunt; simul Hiberi magnis copiis Armeniaminrumpunt et urbe Artaxata potiuntur. quae postquam Artabanocognita, filium Oroden ultorem parat; dat Parthorum copias, mittitqui auxilia mercede facerent: contra Pharasmanes adiungere Albanos,accire Sarmatas, quorum sceptuchi utrimque donis acceptis moregentico diversa induere. sed Hiberi locorum potentes Caspia viaSarmatam in Armenios raptim effundunt. at qui Parthis adventabant,facile arcebantur, cum alios incessus hostis clausisset, unum reliquummare inter et extremos Albanorum montis aestas impediret, quiaflatibus etesiarum implentur vada: hibernus auster revolvit fluctuspulsoque introrsus freto brevia litorum nudantur.

138


[6.34] Interim Oroden sociorum inopem auctus auxilio Pharasmanesvocare ad pugnam et detrectantem incessere, adequitare castris,infensare pabula; ac saepe modum obsidii stationibus cingebat, donecParthi contumeliarum insolentes circumsisterent regem poscerentproelium. atque illis sola in equite vis: Pharasmanes et pedite valebat.nam Hiberi Albanique saltuosos locos incolentes duritiae patientiaequemagis insuevere; feruntque se Thessalis ortos, qua tempestate Iaso postavectam Medeam genitosque ex ea liberos inanem mox regiam Aeetaevacuosque Colchos repetivit. multaque de nomine eius et oraclumPhrixi celebrant; nec quisquam ariete sacrificaverit, credito vexissePhrixum, sive id animal seu navis insigne fuit. ceterum derecta utrimqueacie Parthus imperium Orientis, claritudinem Arsacidarum contraqueignobilem Hiberum mercennario milite disserebat; Pharasmanesintegros semet a Parthico dominatu, quanto maiora peterent, plusdecoris victores aut, si terga darent, flagitii atque periculi laturos; simulhorridam suorum aciem, picta auro Medorum agmina, hinc viros,inde praedam ostendere.[6.35] Enimvero apud Sarmatas non una vox ducis: se quisquestimulant ne pugnam per sagittas sinerent: impetu et comminuspraeveniendum. variae hinc bellantium species, cum Parthus sequivel fugere pari arte suetus distraheret turmas, spatium ictibus quaereret,Sarmatae omisso arcu, quo brevius valent, contis gladiisque ruerent;modo equestris proelii more frontis et tergi vices, aliquando ut consertaacies corporibus et pulsu armorum pellerent pellerentur. iamque etAlbani Hiberique prensare, detrudere, ancipitem pugnam hostibusfacere, quos super eques et propioribus vulneribus pedites adflictabant.inter quae Pharasmanes Orodesque, dum strenuis adsunt autdubitantibus subveniunt, conspicui eoque gnari, clamore telis equisconcurrunt, instantius Pharasmanes; nam vulnus per galeam adegit.nec iterare valuit, praelatus equo et fortissimis satellitum protegentibussaucium: fama tamen occisi falso credita exterruit Parthos victoriamqueconcessere.[6.36] Mox Artabanus tota mole regni ultum iit. peritia locorum abHiberis melius pugnatum; nec ideo abscedebat, ni contractis legionibusVitellius et subdito rumore tamquam Mesopotamiam invasurus metumRomani belli fecisset. tum omissa Armenia versaeque Artabani res,inliciente Vitellio desererent regem saevum in pace et adversisproeliorum exitiosum. igitur Sinnaces, quem antea infensum memoravi,patrem Abdagaesen aliosque occultos consilii et tunc continuiscladibus promptiores ad defectionem trahit, adfluentibus paulatimqui metu magis quam benevolentia subiecti repertis auctoribus

139


sustulerant animum. nec iam aliud Artabano reliquum quam si quiexternorum corpori custodes aderant, suis quisque sedibus extorres,quis neque boni intellectus neque mali cura sed mercede alunturministri sceleribus. his adsumptis in longinqua et contermina Scythiaefugam maturavit, spe auxilii, quia Hyrcanis Carmaniisque peradfinitatem innexus erat: atque interim posse Parthos absentiumaequos, praesentibus mobilis, ad paenitentiam mutari.[6.37] At Vitellius profugo Artabano et flexis ad novum regempopularium animis, hortatus Tiridaten parata capessere, roburlegionum sociorumque ripam ad Euphratis ducit. sacrificantibus, cumhic more Romano suovetaurilia daret, ille equum placando amniadornasset, nuntiavere accolae Euphraten nulla imbrium vi sponte etimmensum attolli, simul albentibus spumis in modum diadematissinuare orbis, auspicium prosperi transgressus. quidam callidiusinterpretabantur initia conatus secunda neque diuturna, quia eorumquae terra caelove portenderentur certior fides, fluminum instabilisnatura simul ostenderet omina raperetque. sed ponte navibus effectotramissoque exercitu primus Ornospades multis equitum milibus incastra venit, exul quondam et Tiberio, cum Delmaticum bellumconficeret, haud inglorius auxiliator eoque civitate Romana donatus,mox repetita amicitia regis multo apud eum honore, praefectus campisqui Euphrate et Tigre inclutis amnibus circumflui Mesopotamiaenomen acceperunt. neque multo post Sinnaces auget copias, et columenpartium Abdagaeses gazam et paratus regios adicit. Vitellius ostentas-se Romana arma satis ratus monet Tiridaten primoresque, hunc,Phraatis avi et altoris Caesaris quaeque utrubique pulchra meminerit,illos, obsequium in regem, reverentiam in nos, decus quisque suumet fidem retinerent. exim cum legionibus in Syriam remeavit.[6.38] Quae duabus aestatibus gesta coniunxi quo requie scerete animusa domesticis malis; non enim Tiberium, quamquam triennio postcaedem Seiani, quae ceteros mollire solent, tempus preces satiasmitigabant, quin incerta vel abolita pro gravissimis et recentibuspuniret. eo metu Fulcinius Trio ingruentis accusatores haud perpessussupremis tabulis multa et atrocia in Macronem ac praecipuos libertorumCaesaris composuit, ipsi fluxam senio mentem et continuo abscessuvelut exilium obiectando. quae ab heredibus occultata recitari Tiberiusiussit, patientiam libertatis alienae ostentans et contemptor suaeinfamiae, an scelerum Seiani diu nescius mox quoquo modo dictavulgari malebat veritatisque, cui adulatio officit, per probra saltemgnarus fieri. isdem diebus Granius Marcianus senator, a C. Gracchomaiestatis postulatus, vim vitae suae attulit, Tariusque Gratianus

140


praetura functus lege eadem extremum ad supplicium damnatus.[6.39] Nec dispares Trebelleni Rufi et Sextii Paconiani exitus: namTrebellenus sua manu cecidit, Paconianus in carcere ob carmina illicin principem factitata strangulatus est. haec Tiberius non mari, utolim, divisus neque per longinquos nuntios accipiebat, sed urbemiuxta, eodem ut die vel noctis interiectu litteris consulum rescriberet,quasi aspiciens undantem per domos sanguinem aut manus carnificum.fine anni Poppaeus Sabinus concessit vita, modicus originis, principumamicitia consulatum ac triumphale decus adeptus maximisqueprovinciis per quattuor et viginti annos impositus, nullam ob eximiamartem sed quod par negotiis neque supra erat.[6.40] Quintus Plautius Sex. Papinius consules sequuntur. eo annoneque quod L. Aruseius * * * morte adfecti forent, adsuetudinemalorum ut atrox advertebatur, sed exterruit quod Vibulenus Agrippaeques Romanus, cum perorassent accusatores, in ipsa curiadepromptum sinu venenum hausit prolapsusque ac moribundusfestinatis lictorum manibus in carcerem raptus est faucesque iamexanimis laqueo vexatae. ne Tigranes quidem, Armenia quondampotitus ac tunc reus, nomine regio supplicia civium effugit. at C. Galbaconsularis et duo Blaesi voluntario exitu cecidere, Galba tristibusCaesaris litteris provinciam sortiri prohibitus: Blaesis sacerdotia, inte-gra eorum domo destinata, convulsa distulerat, tunc ut vacua contulitin alios; quod signum mortis intellexere et executi sunt. et AemiliaLepida, quam iuveni Druso nuptam rettuli, crebris criminibusmaritum insectata, quamquam intestabilis, tamen impunita agebat,dum superfuit pater Lepidus: post a delatoribus corripitur ob servumadulterum, nec dubitabatur de flagitio: ergo omissa defensione finemvitae sibi posuit.[6.41] Per idem tempus Clitarum natio Cappadoci Archelao subiecta,quia nostrum in modum deferre census, pati tributa adigebatur, iniuga Tauri montis abscessit locorumque ingenio sese contra imbellisregis copias tutabatur, donec M. Trebellius legatus, a Vitellio praesideSyriae cum quattuor milibus legionariorum et delectis auxiliis missus,duos collis quos barbari insederant (minori Cadra, alteri Davara nomenest) operibus circumdedit et erumpere ausos ferro, ceteros siti addeditionem coegit. At Tiridates volentibus Parthis Nicephorium etAnthemusiada ceterasque urbes, quae Macedonibus sitae Graecavocabula usurpant, Halumque et Artemitam Parthica oppida recepit,certantibus gaudio qui Artabanum Scythas inter eductum ob saevitiamexecrati come Tiridatis ingenium Romanas per artes sperabant.[6.42] Plurimum adulationis Seleucenses induere, civitas potens, saepta

141


muris neque in barbarum corrupta sed conditoris Seleuci retinens.trecenti opibus aut sapientia delecti ut senatus, sua populo vis. etquoties concordes agunt, spernitur Parthus: ubi dissensere, dum sibiquisque contra aemulos subsidium vocant, accitus in partem adversumomnis valescit. id nuper acciderat Artabano regnante, qui plebemprimoribus tradidit ex suo usu: nam populi imperium iuxta libertatem,paucorum dominatio regiae libidini propior est. tum adventantemTiridaten extollunt veterum regum honoribus et quos recens aetaslargius invenit; simul probra in Artabanum fundebant, materna ori-gine Arsaciden, cetera degenerem. Tiridates rem Seleucensem populopermittit. mox consultans quonam die sollemnia regni capesseret,litteras Phraatis et Hieronis qui validissimas praefecturas obtinebantaccipit, brevem moram precantium. placitumque opperiri virospraepollentis, atque interim Ctesiphon sedes imperii petita: sed ubidiem ex die prolatabant, multis coram et adprobantibus Surena pa-trio more Tiridaten insigni regio evinxit.[6.43] Ac si statim interiora ceterasque nationes petivisset, oppressacunctantium dubitatio et omnes in unum cedebant: adsidendocastellum, in quod pecuniam et paelices Artabanus contulerat, deditspatium exuendi pacta. nam Phraates et Hiero et si qui alii delectumcapiendo diademati diem haut concelebraverant, pars metu, quidaminvidia in Abdagaesen qui tum aula et novo rege potiebatur adArtabanum vertere; isque in Hyrcanis repertus est, inluvie obsitus etalimenta arcu expediens. ac primo tamquam dolus pararetur territus,ubi data fides reddendae dominationi venisse, adlevatur animum etquae repentina mutatio exquirit. tum Hiero pueritiam Tiridatisincrepat, neque penes Arsaciden imperium sed inane nomen apudimbellem externa mollitia, vim in Abdagaesis domo.[6.44] Sensit vetus regnandi falsos in amore odia non fingere. necultra moratus quam dum Scytharum auxilia conciret, pergit properuset praeveniens inimicorum astus, amicorum paenitentiam; nequeexuerat paedorem ut vulgum miseratione adverteret. non fraus, nonpreces, nihil omissum quo ambiguos inliceret, prompti firmarentur.iamque multa manu propinqua Seleuciae adventabat, cum Tiridatessimul fama atque ipso Artabano perculsus distrahi consiliis, iret contraan bellum cunctatione tractaret. quibus proelium et festinati casusplacebant, disiectos et longinquitate itineris fessos ne animo quidemsatis ad obsesquium coaluisse disserunt, proditores nuper hostesqueeius quem rursum foveant. verum Abdagaeses regrediendum inMesopotamiam censebat, ut amne obiecto, Armeniis interimElymaeisque et ceteris a tergo excitis, aucti copiis socialibus et quas

142


dux Romanus misisset fortunam temptarent. ea sententia valuit, quiaplurima auctoritas penes Abdagaesen et Tiridates ignavus ad periculaerat. sed fugae specie discessum; ac principio a gente Arabum factoceteri domos abeunt vel in castra Artabani, donec Tiridates cum paucisin Syriam revectus pudore proditionis omnis exolvit.[6.45] Idem annus gravi igne urbem adficit, deusta parte circi quaeAventino contigua, ipsoque Aventino; quod damnum Caesar ad gloriamvertit exolutis domuum et insularum pretiis. milies sestertium inmunificentia conlocatum, tanto acceptius in vulgum, quanto modicusprivatis aedificationibus ne publice quidem nisi duo opera struxit,templum Augusto et scaenam Pompeiani theatri; eaque perfecta,contemptu ambitionis an per senectutem, haud dedicavit. sedaestimando cuiusque detrimento quattuor progeneri Caesaris, Cn.Domitius, Cassius Longinus, M. Vinicius, Rubellius Blandus delectiadditusque nominatione consulum P. Petronius. et pro ingeniocuiusque quaesiti decretique in principem honores; quos omiseritreceperitve in incerto fuit ob propinquum vitae finem. neque enimmulto post supremi Tiberio consules, Cn. Acerronius C. Pontius,magistratum occepere, nimia iam potentia Macronis, qui gratiam G.Caesaris numquam sibi neglectam acrius in dies fovebat impuleratquepost mortem Claudiae, quam nuptam ei rettuli, uxorem suam Enniamimitando amorem iuvenem inlicere pactoque matrimonii vincire, nihilabnuentem, dum dominationis apisceretur; nam etsi commotus ingeniosimulationum tamen falsa in sinu avi perdidicerat.[6.46] Gnarum hoc principi, eoque dubitavit de tradenda re publica,primum inter nepotes, quorum Druso genitus sanguine et caritatepropior, sed nondum pubertatem ingressus, Germanici filio roburiuventae, vulgi studia, eaque apud avum odii causa. etiam de Claudioagitanti, quod is composita aetate bonarum artium cupiens erat,imminuta mens eius obstitit. sin extra domum successor quaereretur,ne memoria Augusti, ne nomen Caesarum in ludibria et contumeliasverterent metuebat: quippe illi non perinde curae gratia praesentiumquam in posteros ambitio. mox incertus animi, fesso corpore consiliumcui impar erat fato permisit, iactis tamen vocibus per quas intellegereturprovidus futurorum; namque Macroni non abdita ambage occidentemab eo deseri, orientem spectari exprobravit, et G. Caesari, forte ortosermone L. Sullam inridenti, omnia Sullae vitia et nullam eiusdemvirtutem habiturum praedixit. simul crebris cum lacrimis minorem exnepotibus complexus, truci alterius vultu, ‘occides hunc tu’ inquit ‘ette alius.’ sed gravescente valetudine nihil e libidinibus omittebat, inpatientia firmitudinem simulans solitusque eludere medicorum artes

143


atque eos qui post tricesimum aetatis annum ad internoscenda corporisuo utilia vel noxia alieni consilii indigerent.[6.47] Interim Romae futuris etiam post Tiberium caedibus seminaiaciebantur. Laelius Balbus Acutiam, P. Vitellii quondam uxorem,maiestatis postulaverat; qua damnata cum praemium accusatoridecerneretur, Iunius Otho tribunus plebei intercessit, unde illis odia,mox Othoni exitium. dein multorum amoribus famosa Albucilla, cuimatrimonium cum Satrio Secundo coniurationis indice fuerat, deferturimpietatis in principem; conectebantur ut conscii et adulteri eius Cn.Domitius, Vibius Marsus, L. Arruntius. de claritudine Domitii supramemoravi; Marsus quoque vetustis honoribus et inlustris studiis erat.sed testium interrogationi, tormentis servorum Macronem praesedissecommentarii ad senatum missi ferebant, nullaeque in eos imperatorislitterae suspicionem dabant, invalido ac fortasse ignaro ficta pleraqueob inimicitias Macronis notas in Arruntium.[6.48] Igitur Domitius defensionem meditans, Marsus tamquaminediam destinavisset, produxere vitam: Arruntius, cunctationem etmoras suadentibus amicis, non eadem omnibus decora respondit: sibisatis aetatis neque aliud paenitendum quam quod inter ludibria etpericula anxiam senectam toleravisset, diu Seiano, nunc Macroni,semper alicui potentium invisus, non culpa sed ut flagitiorumimpatiens. sane paucos ad suprema principis dies posse vitari: quemad modum evasurum imminentis iuventam? an, cum Tiberius posttantam rerum experientiam vi dominationis convulsus et mutatus sit,G. Caesarem vix finita pueritia, ignarum omnium aut pessimisinnutritum, meliora capessiturum Macrone duce, qui ut deterior adopprimendum Seianum delectus plura per scelera rem publicamconflictavisset? prospectare iam se acrius servitium eoque fugere simulacta et instantia. haec vatis in modum dictitans venas resolvit. docu-mento sequentia erunt bene Arruntium morte usum. Albucilla inritoictu ab semet vulnerata iussu senatus in carcerem fertur. stuprorumeius ministri, Carsidius Sacerdos praetorius ut in insulam deportaretur,Pontius Fregellanus amitteret ordinem senatorium, et eaedem poenaein Laelium Balbum decernuntur, id quidem a laetantibus, quia Balbustruci eloquentia habebatur, promptus adversum insontis.[6.49] Isdem diebus Sex. Papinius consulari familia repentinum etinformem exitum delegit, iacto in praeceps corpore. causa ad matremreferebatur, quae pridem repudiata adsentationibus atque luxuperpulisset iuvenem ad ea quorum effugium non nisi morte inveniret.igitur accusata in senatu, quamquam genua patrum advolvereturluctumque communem et magis imbecillum tali super casu feminarum

144


animum aliaque in eundem dolorem maesta et miseranda diu ferret,urbe tamen in decem annos prohibita est, donec minor filius lubricumiuventae exiret.[6.50] Iam Tiberium corpus, iam vires, nondum dissimulatio deserebat:idem animi rigor; sermone ac vultu intentus quaesita interdum comitatequamvis manifestam defectionem tegebat. mutatisque saepius locistandem apud promunturium Miseni consedit in villa cui L. Lucullusquondam dominus. illic eum adpropinquare supremis tali modocompertum. erat medicus arte insignis, nomine Charicles, non quidemregere valetudines principis solitus, consilii tamen copiam praebere.is velut propria ad negotia digrediens et per speciem officii manumcomplexus pulsum venarum attigit. neque fefellit: nam Tiberius,incertum an offensus tantoque magis iram premens, instaurari epulasiubet discumbitque ultra solitum, quasi honori abeuntis amici tribueret.Charicles tamen labi spiritum nec ultra biduum duraturum Macronifirmavit. inde cuncta conloquiis inter praesentis, nuntiis apud legatoset exercitus festinabantur. septimum decimum kal. Aprilis interclusaanima creditus est mortalitatem explevisse; et multo gratantum concursuad capienda imperii primordia G. Caesar egrediebatur, cum repenteadfertur redire Tiberio vocem ac visus vocarique qui recreandaedefectioni cibum adferrent. pavor hinc in omnis, et ceteri passimdispergi, se quisque maestum aut nescium fingere; Caesar in silentiumfixus a summa spe novissima expectabat. Macro intrepidus opprimisenem iniectu multae vestis iubet discedique ab limine. sic Tiberiusfinivit octavo et septuagesimo aetatis anno.[6.51] Pater ei Nero et utrimque origo gentis Claudiae, quamquammater in Liviam et mox Iuliam familiam adoptionibus transierit. casusprima ab infantia ancipites; nam proscriptum patrem exul secutus,ubi domum Augusti privignus introiit, multis aemulis conflictatusest, dum Marcellus et Agrippa, mox Gaius Luciusque Caesares viguere;etiam frater eius Drusus prosperiore civium amore erat. sed maximein lubrico egit accepta in matrimonium Iulia, impudicitiam uxoristolerans aut declinans. dein Rhodo regressus vacuos principis penatisduodecim annis, mox rei Romanae arbitrium tribus ferme et vigintiobtinuit. morum quoque tempora illi diversa: egregium vita famaquequoad privatus vel in imperiis sub Augusto fuit; occultum ac subdolumfingendis virtutibus donec Germanicus ac Drusus superfuere; ideminter bona malaque mixtus incolumi matre; intestabilis saevitia sedobtectis libidinibus dum Seianum dilexit timuitve: postremo in scelerasimul ac dedecora prorupit postquam remoto pudore et metu suotantum ingenio utebatur.

145


Liber XI

[1] * * * nam Valerium Asiaticum, bis consulem, fuisse quondamadulterum eius credidit, pariterque hortis inhians, quos ille a Lucullocooptos insigni magnificentia extollebat, Suillium accusandis utrisqueimmittit. adiungitur Sosibius Britannici educator qui per speciembenevolentiae moneret Claudium cavere vim atque opes principibusinfensas: praecipoum auctorem Asiaticum interficiendi G. Caesarisnon extimuisse contione in populi Romani fateri gloriamque facinorisultro petere; clarum ex eo in urbe, didita per provincias fama parareiter ad Germanicos exercitus, quando genitus Viennae multisque etvalidis propinquitatibus subnixus turbare gentilis nationes promptumhaberet. at Claudius nihil ultra scrutatus citis cum militibus tamquamopprimendo bello Crispinum praetorii praefectum misit, a quo repertusest apud Baias vinclisque inditis in urbem raptus.[2] Neque data senatus copia: intra cubiculum auditur, Messalinacoram et Suillio corruptionem militum, quos pecunia et stupro inomne flagitium obstrictos arguebat, exim adulterium Poppaeae,postremum mollitiam corporis obiectante. ad quod victo silentioprorupit reus et ‘interroga’ inquit, ‘Suilli, filios tuos: virum esse mefatebuntur.’ ingressusque defensionem, commoto maiorem in modumClaudio, Messalinae quoque lacrimas excivit. quibus abluendiscubiculo egrediens monet Vitellium ne elabi reum sineret: ipsa adperniciem Poppaeae festinat, subditis qui terrore carceris ad voluntariammortem propellerent, adeo ignaro Caesare ut paucos post diesepulantem apud se maritum eius Scipionem percontaretur cur sineuxore discubuisset, atque ille functam fato responderet.[3] Sed consultanti super absolutione Asiatici flensVitellius, comme-morata vetustate amicitiae utque Antoniam principis matrem pariter

146


observavissent, dein percursis Asiatici in rem publicam officiisrecentique adversus Britanniam militia, quaeque alia conciliandaemisericordiae videbantur, liberum mortis arbitrium ei permisit; et secutasunt Claudii verba in eandem clementiam. hortantibus dehincquibusdam inediam et lenem exitum, remittere beneficium Asiaticusait: et usurpatis quibus insueverat exercitationibus, lauto as corpore,hilare epulatus, cum se honestius calliditate Tiberii vel impetu G.Caesaris periturum dixisset quam quod fraude muliebri et impudicoVitellii ore caderet, venas exolvit, viso tamen ante rogo iussoquetransferri partem in aliam ne opacitas arborum vapore ignis minueretur:tantum illi securitatis novissimae fuit.[4] Vocantur post haec patres, pergitque Suillius addere reos equitesRomanos inlustris, quibus Petra cognomentum. at causa necis ex eoquod domum suamMnesteris et Poppaeae congressibus praebuissent.verum nocturnae quietis species alteri obiecta, tamquam vidissetClaudium spicea corona evinctum spicis retro conversis, eaque imaginegravitatem annonae praedixisset. quidam pampineam coronamalbentibus foliis visam atque ita interpretatum tradidere, vergenteautumno mortem principis ostendi. illud haud ambigitur,qualicumque insomnio ipsi fratrique perniciem adlatam. sestertiumquindecies et insignia praeturae Crispino decreta. adiecit Vitelliussestertium decies Sosibio, quod Britannicum praeceptis, Claudiumconsiliis iuvaret. rogatus sententiam et Scipio, ‘cum idem’ inquit ‘deadmissis Poppaeae sentiam quod omnes, putate me idem dicere quodomnes,’ eleganti temperamento inter coniugalem amorem et senatoriamnecessitatem.[5] Continuus inde et saevus accusandis reis Suillius multique audaciaeeius aemuli; nam cuncta legum et magistratuum munia in se trahensprinceps materiam praedandi patefecerat. nec quicquam publicaemercis tam venale fuit quam advocatorum perfidia, adeo ut Samius,insignis eques Romanus, quadringentis nummorum milibus Suilliodatis et cognita praevaricatione ferro in domo eius incubuerit. igiturincipiente C. Silio consule designato, cuius de potentia et exitio intempore memorabo, consurgunt patres legemque Cinciam flagitant,qua cavetur antiquitus ne quis ob causam orandam pecuniam donumveaccipiat.[6] Deinde obstrepentibus iis quibus ea contumelia parabatur, discorsSuillio Silius acriter incubuit, veterum oratorum exempla referens quifamam et posteros praemia eloquentiae cogitavissent. pulcherrimamalioquin et bonarum artium principem sordidis ministeriis foedari;ne fidem quidem integram manere uhi magnitudo quaestuum

147


spectetur. quod si in nullius mercedem negotia agantur pauciora fore:nunc inimicitias accusationes, odia et iniurias foveri, ut quo modo vismorborum pretia medentibus, sic fori tabes pecuniam advocatis ferat.meminissent Asinii, Messalae ac recentiorum Arruntii et Aesernini:ad summa provectos incorrupta vita et facundia. talia dicente consuledesignato, consentientibus aliis, parabatur sententia qua legerepetundarum tenerentur, cum Suillius et Cossutianus et ceteri quinon iudicium, quippe in manifestos, sed poenam statui videbant,circumsistunt Caesarem ante acta deprecantes.[7] Et postguam adnuit, agere incipiunt: quem illum tanta superbiaesse ut aeternitatem famae spe praesumat? usui et rebus subsidiumpraeparari ne quis inopia advocatorum potentibus obnoxius sit. nequetamen eloquentiam gratuito contingere: omitti curas familiaris ut quisse alienis negotiis intendat. multos militia, quosdam exercendo agrostolerare vitam: nihil a quoquam expeti nisi cuius fructus ante providerit.facile Asinium et Messalam, inter Antonium et Augustum bellorumpraemiis refertos, aut ditium familiarum heredes Aeserninos etArruntios magnum animum induisse. prompta sibi exempla, quantismercedibus P. Clodius aut C. Curio contionari soliti sint. se modicossenatores qui quieta re publica nulla nisi pacis emolumenta peterent.cogitaret plebem quae toga enitesceret: sublatis studiorum pretiis etiamstudia peritura. ut minus decora haec, ita haud frustra dicta princepsratus, capiendis pecuniis posuit modum usque ad dena sestertia quemegressi repetundarum tenerentur.[8] Sub idem tempus Mithridates, quem imperitasse Armeniis iussuqueG. Caesaris vinctum memoravi, monente Claudio in regnum remeavit,fisus Pharasmanis opibus. is rex Hiberis idemque Mithridatis fraternuntiabat discordare Parthos summaque imperii ambigua, minora sinecura haberi. nam Gotarzes inter pleraque saeva necem fratri Artabanoconingique ac filio eius paraverat, unde metus [eius] in ceteros, etaccivere Vardanen. ille, ut erat magnis ausis promptus, biduo triamilia stadiorum invadit ignarumque et exterritum Gotarzen proturbat;neque cunctatur quin proximas praefecturas corripiat, solisSeleucensibus dominationem eius abnuentibus. in quos ut patris suiquoque defectores ira magis quam ex usu praesenti accensus,implicatur obsidione urbis validae et munimentis obiecti amnismuroque et commeatibus firmatae. interim Gotarzes DaharumHyrcanorumque opibus auctus bellum renovat, coactusque Vardanesomittere Seleuciam Bactrianos apud campos castra contulit.[9] Tunc distractis Orientis viribus et quonam inclinarent incertis,casus Mithridati datus est occupandi Armeniam, vi militis Romani ad

148


excindenda castellorum ardua, simul Hibero exercitu campospersultante. nec enim restitere Armenii, fuso qui proelium ausus eratDemonacte praefecto. paululum cunctationis attulit rex minorisArmeniae Cotys, versis illuc quibusdam procerum; dein litteris Caesariscoercitus, et cuncta in Mithridaten fluxere, atrociorem quam novoregno conduceret. at Parthi imperatores cum pugnam pararent, foedusrepente iaciunt cognitis popularium insidiis quas Gotarzes fratripatefecit; congressique primo cunctanter, dein complexi dextras apudaltaria deum pepigere s fraudem inimicorum ulcisci atque ipsi interse concedere. potiorque Vardanes visus retinendo regno: at Gotarzesne quid aemulationis existeret penitus in Hyrcaniam abiit. regressoqueVardani deditur Seleucia septimo post defectionem anno, non sinededecore Parthorum quos una civibas tam diu eluserat.[10] Exim validissimas praefecturas invisit; et reciperare Armeniamavebat, ni a Vibio Marso, Syriae legato, bellum minitante cohibitusforet. atque interim Gotarzes paenitentia concessi regni et vocantenobilitate, cui in pace durius servitium est, contrahit copias. et hinccontra itum ad amnem Erinden; in cuius transgressu multum certatopervicit Vardanes, prosperisque proeliis medias nationes subegit adflumen Sinden, quod Dahas Ariosque disterminat. ibi modus rebussecundis positus: nam Parthi quamquam victores longinquam militiamaspernabantur. igitur extructis monimentis, quibus opes suas testabaturnec cuiquam ante Arsacidarum tributa illis de gentibus parta, regredituringens gloria atque eo ferocior et subiectis intolerantior; qui dolo antecomposito incautum venationique intentum interfecere, primam intraiuventam, sed claritudine paucos inter senum regum, si perindeamorem inter popularis quam metum apud hostis quaesivisset. neceVardanis turbatae Parthorum res inter ambiguos quis in regnumacciperetur. multi ad Gotarzen inclinabant, quidam ad Meherdatenprolem Phraatis, obsidio nobis datum: dein praevaluit Gotarzes;potitusque regiam per saevitiam ac luxum adegit Parthos re s mitteread principem Romanum occultas preces, quis permitti Meherdatenpatrium ad fastigium orabant.[11] Isdem consulibus ludi saeculares octingentesimo post Romamconditam, quarto et sexagesimo quam Augustus ediderat, spectati sunt.utriusque principis rationes praetermitto, satis narratas libris quibusres imperatoris Domitiani composui. nam is quoque edidit ludossaecularis iisque intentius adfui sacerdotio quindecimvirali praeditusac tunc praetor; quod non iactantia refero sed quia collegioquindecimvirum antiquitus ea cura et magistratus potissimumexequebantur officia caerimoniarum. sedente Claudio circensibus

149


ludis, cum pueri nobiles equis ludicrum Troiae inirent interque eosBritannicus imperatore genitus et L. Domitius adoptione mox inimperium et cognomentum Neronis adscitus, favor plebis acrior inDomitium loco praesagii acceptus est. vulgabaturque adfuisse infantiaeeius dracones in modum custodum, fabulosa et externis miraculisadsimilata: nam ipse, haudquaquam sui detractor, unam omninoanguem in cubiculo visam narrare solitus est.[12] Verum inclinatio populi supererat ex memoria Germanici, cuiusilla reliqua suboles virilis; et matri Agrippinae miseratio augebatur obsaevitiam Messalinae, quae semper infesta et tunc commotior quo minusstrueret crimina et accusatores novo et furori proximo amoredistinebatur. nam in C. Silium, iuventutis Romanae pulcherrimum,ita exarserat ut Iuniam Silanam, nobilem feminam, matrimonio eiusexturbaret vacuoque adultero poteretur. neque Silius flagitii aut periculinescius erat: sed certo si abnueret exitio et non nulla fallendi spe,simul magnis praemiis, operire futura et praesentibus frui pro solaciohabebat. illa non furtim sed multo comitatu ventitare domum, egressibusadhaerescere, largiri opes honores; postremo, velut translata iam for-tuna, servi liberti paratus principis apud adulterum visebantur.[13] At Claudius matrimonii sui ignarus et munia censoria usurpans,theatralem populi lasciviam severis edictis increpuit, quod in PubliumPomponium consularem (is carmina scaenae dabat) inque feminasinlustris probra iecerat. et lege lata saevitiam creditorum coercuit, nein mortem parentum pecunias filiis familiarum faenori darent. fontisqueaquarum Simbruinis collibus deductos urbi intulit. ac novas litterarumformas addidit vulgavitque, comperto Graecam quoque litteraturamnon simul coeptam absolutamque.[14] Primi per figuras animalium Aegyptii sensus mentis effingebant(ea antiquissima monimenta memoriae humanae impressa saxiscernuntur), et litterarum semet inventores perhibent; inde Phoenicas,quia mari praepollebant, intulisse Graeciae gloriamque adeptos,tamquam reppererint quae acceperant. quippe fama est Cadmum classePhoenicum vectum rudibus adhuc Graecorum populis artis eiusauctorem fuisse. quidam Cecropem Atheniensem vel Linum Thebanumet temporibus Troianis Palamedem Argivum memorant sedecimlitterarum formas, mox alios ac praecipuum Simoniden ceterasrepperisse. at in Italia Etrusci ab Corinthio Demarato, AboriginesArcade ab Evandro didicerunt; et forma litteris Latinis quae veterrimisGraecorum. sed nobis quoque paucae primum fuere, deinde additaesunt. quo exemplo Claudius tres litteras adiecit, quae usui imperitanteeo, post oblitteratae, aspiciuntur etiam nunc in aere +publico+ dis

150


plebiscitis per fora ac templa fixo.[15] Rettulit deinde ad senatum super collegio haruspicum, nevetustissima Italiae disciplina per desidiam exolesceret: saepe adversisrei publicae temporibus accitos, quorum monitu redintegratascaerimonias et in posterum rectius habitas; primoresque Etruriae sponteaut patrum Romanorum impulsu retinuisse scientiam et in familiaspropagasse: quod nunc segnius fieri publica circa bonas artes socordia,et quia externae superstitiones valescant. et laeta quidem in praesensomnia, sed benignitati deum gratiam referendam, ne ritus sacroruminter ambigua culti per prospera oblitterarentur. factum ex eo senatusconsultum, viderent pontifices quae retinenda firmandaqueharuspicum.[16] Eodem anno Cheruscorum gens regem Roma petivit, amissis perinterna bella nobilibus et uno reliquo stirpis regiae, qui apud urbemhabebatur nomine Italicus. paternum huic genus e Flavo fratre Arminii,mater ex Actumero principe Chattorum erat; ipse forma decorus etarmis equisque in patrium nostrumque morem exercitus. igitur Caesarauctum pecunia, additis stipatoribus, hortatur gentile decus magnoanimo capessere: illum primum Romae ortum nec obsidem, sed civemire externum ad imperium. ac primo laetus Germanis adventus atqueeo quod nullis discordiis imbutus pari in omnis studio ageret celebrari,coli, modo comitatem et temperantiam, nulli invisa, saepius vinolentiamac libidines, grata barbaris, usurpans. iamque apud proximos, iamlongius clarescere, cum potentiam eius suspectantes qui factionibusfloruerant discedunt ad conterminos populos ac testificantur adimiveterem Germaniae libertatem et Romanas opes insurgere. adeoneminem isdem in terris ortum qui principem locum impleat, nisiexploratoris Flavi progenies super cunctos attollatur? frustra Arminiumpraescribi: cuius si filius hostili in solo adultus in regnum venisset,posse extimesci, infectum alimonio servitio cultu, omnibus externis:at si paterna Italico mens esset, non alium infensius arma contra patriamac deos penatis quam parentem eius exercuisse.[17] His atque talibus magnas copias coegere, nec pauciores Italicumsequebantur. non enim inrupisse ad invitos sed accitum memorabat,quando nobilitate ceteros anteiret: virtutem experirentur, an dignumse patruo Arminio, avo Actumero praeberet. nec patrem rubori, quodfidem adversus Romanos volentibus Germanis sumptam numquamomisisset. falso libertatis vocabulum obtendi ab iis qui privatimdegeneres, in publicum exitiosi, ninil spei nisi per discordias habeant.adstrepebat huic alacre vulgus; et magno inter barbaros proelio victorrex, dein secunda fortuna ad superbiam prolapsus pulsusque ac rursus

151


Langobardorum opibus refectus per laeta per adversa res Cheruscasadflictabat.[18] Per idem tempus Chauci nulla dissensione domi et morte Sanquiniialacres, dum Corbulo adventat, inferiorem Germaniam incursavereduce Gannasco, qui natione Canninefas, auxiliare stipendium meritus,post transfuga, levibus navigiis praedabundus Gallorum maxime oramvastabat, non ignarus ditis et imbellis esse. at Corbulo provinciamingressus magna cum cura et mox gloria, cui principium illa militiafuit, triremis alveo Rheni, ceteras navium, ut quaeque habiles, peraestuaria et fossas adegit; luntribusque hostium depressis et exturbatoGannasco, ubi praesentia satis composita sunt, legiones operum etlaboris ignavas, populationibus laetantis, veterem ad morem reduxit,ne quis agmine decederet nec pugnam nisi iussus iniret. stationesvigiliae, diurna nocturnaque munia in armis agitabantur; feruntquemilitem quia vallum non accinctus, atque alium quia pugione tantumaccinctus foderet, morte punitos. quae nimia et incertum an falso iactaoriginem tamen e severitate ducis traxere; intentumque et magnisdelictis inexorabilem scias cui tantum asperitatis etiam adversus leviacredebatur.[19] Ceterum is terror milites hostisque in diversum adfecit: nosvirtutem auximus, barbari ferociam infregere. et natio Frisiorum, postrebellionem clade L. Apronii coeptam infensa aut male fida, datisobsidibus consedit apud agros a Corbulone descriptos: idem senatum,magistratus, leges imposuit. ac ne iussa exuerent praesidium immunivit,missis qui maiores Chaucos ad deditionem pellicerent, simulGannascum dolo adgrederentur. nec inritae aut degeneres insidiaefuere adversus transfugam et violatorem fidei. sed cacde eius motaeChaucorum mentes, et Corbulo semina rebellionis praebebat, ut laetaapud plerosque, ita apud quosdam sinistra fama. cur hostem conciret?adversa in rem publicam casura: sin prospere egisset, formidolosumpaci virum insignem et ignavo principi praegravem. igitur Claudiusadeo novam in Germanias vim prohibuit ut referri praesidia cis Rhenumiuberet.[20] Iam castra in hostili solo molienti Corbuloni eae litterae redduntur.ille re subita, quamquam multa simul offunderentur, metus ex impe-ratore, contemptio ex barbaris, ludibrium apud socios, nihil aliudprolocutus quam ‘beatos quondam duces Romanos,’ signum receptuidedit. ut tamen miles otium exueret, inter Mosam Rhenumque triumet viginti milium spatio fossam perduxit, qua incerta Oceani vitarentur.insignia tamen triumphi indulsit Caesar, quamvis bellum negavisset. Nec multo post Curtius Rufus eundem honorem adipiscitur, qui

152


in agro Mattiaco recluserat specus quaerendis venis argenti; undetenuis fructus nec in longum fuit: at legionibus cum damno labor,effodere rivos, quaeque in aperto gravia, humum infra moliri. quissubactus miles, et quia pluris per provincias similia tolerabantur,componit occultas litteras nomine exercituum, precantiumimperatorem, ut, quibus permissurus esset exercitus, triumphalia antetribueret.[21] De origine Curtii Rufi, quem gladiatore genitum quidamprodidere, neque falsa prompserim et vera exequi pudet. postquamadolevit, sectator quaestoris, cui Africa obtigerat, dum in oppidoAdrumeto vacuis per medium diei porticibus secretus agitat, oblata eispecies muliebris ultra modum humanum et audita est vox ‘tu es,Rufe, qui in hanc provinciam pro consule venies.’ tali omine in spemsublatus degressusque in urbem largitione amicorum, simul acriingenio quaesturam et mox nobilis inter candidatos praeturam principissuffragio adsequitur, cum hisce verbis Tiberius dedecus natalium eiusvelavisset: ‘Curtius Rufus videtur mihi ex se natus.’ longa post haecsenecta, et adversus superiores tristi adulatione, adrogans minoribus,inter pares difficilis, consulare imperium, triumphi insignia ac postremoAfricam obtinuit; atque ibi defunctus fatale praesagium implevit.[22] Interea Romae, nullis palam neque cognitis mox causis, Cn.Nonius eques Romanus ferro accinctus reperitur in coetu salutantumprincipem. nam postquam tormentis dilaniabatur, de se non infitiatusconscios non edidit, in certum an occultans. Isdem consulibus P. Dolabella censuit spectaculum gladiatorumper omnis annos celebrandum pecunia eorum qui quaesturamadipiscerentur. apud maiores virtutis id praemium fuerat, cunctisquecivium, si bonis artibus fiderent, licitum petere magistratus; ac neaetas quidem distinguebatur quin prima iuventa consulatum etdictaturas inirent. sed quaestores regibus etiam tum imperantibusinstituti sunt, quod lex curiata ostendit ab L. Bruto repetita. mansitqueconsulibus potestas deligendi, donec cum quoque honorem populusmandaret. creatique primum Valerius Potitus et Aemilius Mamercussexagesimo tertio anno post Tarquinios exactos, ut rem militaremcomitarentur. dein gliscentibus negotiis duo additi qui Romae curarent:mox duplicatus numerus, stipendiaria iam Italia et accedentibusprovinciarum vectigalibus: post lege Sullae viginti creati supplendosenatui, cui indicia tradiderat. et quamquam equites iudiciareciperavissent, quaestura tamen ex dignitate candidatorum aut facili-tate tribuentium gratuito concedebatur, donec sententia Dolabellaevelut venundaretur.

153


[23] A. Vitellio L. Vipstano consulibus cum de supplendo senatuagitaretur primoresque Galliae, quae Comata appellatur, foedera etcivitatem Rýÿýÿýÿýÿýÿomanam pridem adsecuti, ius adipiscendorumin urbe honorum expeterent, multus ea super re variusque rumor. etstudiis diversis apud principem certabatur adseverantium non adeoaegram Italiam ut senatum suppeditare urbi suae nequiret. suffecisseolim indigenas consanguineis populis nec paenitere veteris rei publicae.quin adhuc memorari exempla quae priscis moribus ad virtutem etgloriam Romana indoles prodiderit. an parum quod Veneti et Insubrescuriam inruperint, nisi coetus alienigenarum velut captivitas inferatur?quem ultra honorem residuis nobilium, aut si quis pauper e Latiosenator foret? oppleturos omnia divites illos, quorum avi proaviquehostilium nationum duces exercitus nostros ferro vique ceciderint,divum Iulium apud Alesiam obsederint. recentia haec: quid si memo-ria eorum moreretur qui sub Capitolio et arce Romana manibuseorundem perissent satis: fruerentur sane vocabulo civitatis: insigniapatrum, decora magistratuum ne vulgarent.[24] His atque talibus haud permotus princeps et statim contra disseruitet vocato senatu ita exorsus est: ‘maiores mei, quorum antiquissimusClausus origine Sabina simul in civitatem Romanam et in familiaspatriciorum adscitus est, hortantur uti paribus consiliis in re publicacapessenda, transferendo huc quod usquam egregium fuerit. nequeenim ignoro Iulios Alba, Coruncanios Camerio, Porcios Tusculo, etne vetera scrutemur, Etruria Lucaniaque et omni Italia in senatumaccitos, postremo ipsam ad Alpis promotam ut non modo singuliviritim, sed terrae, gentes in nomen nostrum coalescerent. tunc solidadomi quies et adversos externa floruimus, cum Transpadani in civitatemrecepti, cum specie deductarum per orbem terrae legionum additisprovincialium validissimis fesso imperio subventum est. num paenitetBalbos ex Hispania nec rninus insignis viros e Gallia Narbonensitransivisse? manent posteri eorum nec amore in hanc patriam nobisconcedunt. quid aliud exitio Lacedaemoniis et Atheniensibus fuit,quamquam armis pollerent, nisi quod victos pro alienigenis arcebant?at conditor nostri Romulus tantum sapientia valuit ut plerosque populoseodem die hostis, dein civis habuerit. advenae in nos regnaverunt:libertinorum filiis magistratus mandare non, ut plerique falluntur,repens, sed priori populo factitatum est. at cum Senonibus pugnavimus:scilicet Vulcsi et Aequi numquam adversam nobis aciem instruxere.capti a Gallis sumus: sed et Tuscis obsides dedimus et Samnitiumiugum subiimus. ac tamen, si cuncta bella recenseas nullum breviorespatio quam adversus Gallos confectum: continua inde ac fida pax.

154


iam moribus artibus adfinitatibus nostris mixti aurum et opes suasinferant potius quam separati habeant. omnia, patres conscripti, quaenunc vetustissima creduntur, nova fuere: plebeii magistratus postpatricios, Latini post plebeios, ceterarum Italiae gentium post Latinos.inveterascet hoc quoque, et quod hodie exemplis tuemur, interexempla erit.’[25] Orationem principis secuto patrum consulto primi Aeduisenatorum in urbe ius adepti sunt. datum id foederi antiquo et quiasoli Gallorum fraternitatis nomen cum populo Romano usurpant. Isdem diebus in numerum patriciorum adscivit Caesar vetustissimumquemque e senatu aut quibus clari parentes fuerant, paucis iam reliquisfamiliarum, quas Romulus maiorum et L. Brutus minorum gentiumappellaverant, exhaustis etiam quas dictator Caesar lege Cassia etprinceps Augustus lege Saenia sublegere; laetaque haec in rempublicam munia multo gaudio censoris inibantur. famosos probrisquonam modo senatu depelleret anxius, mitem et recens repertamquam ex severitate prisca rationem adhibuit, monendo secum quisquede se consultaret peteretque ius exuendi ordinis: facilem eius reiveniam; et motos senatu excusatosque simul propositurum ut iudiciumcensorum ac pudor sponte cedentium permixta ignominiam mollirent.ob ea Vipstanus consul rettulit patrem senatus appellandum esseClaudium: quippe promiscum patris patriae cognomentum; nova inrem publicam merita non usitatis vocabulis honoranda: sed ipsecohibuit consulem ut nimium adsentantem. condiditque lustrum quocensa sunt civium quinquagies novies centena octoginta quattuor miliaseptuaginta duo. isque illi finis inscitiae erga domum suam fuit: haudmulto post flagitia uxoris noscere ac punire adactus est ut deindeardesceret in nuptias incestas.[26] Iam Messalina facilitate adulteriorum in fastidium versa adincognitas libidines profluebat, cum abrumpi dissimulationem etiamSilius, sive fatali vaecordia an imminentium periculorum remediumipsa pericula ratus, urgebat: quippe non eo ventum ut senectamprincipis opperirentur. insontibus innoxia consilia, flagitiis manifestissubsidium ab audacia petendum. adesse conscios paria metuentis. secaelibem, orbum, nuptiis et adoptando Britannico paratum. mansurameandem Messalinae potentiam, addita securitate, si praevenirentClaudium, ut insidiis incautum, ita irae properum. segniter eae vocesacceptae, non amore in maritum, sed ne Silius summa adeptus sperneretadulteram scelusque inter ancipitia probatum veris mox pretiisaestimaret. nomen tamen matrimonii concupivit ob magnitudineminfamiae cuius apud prodigos novissima voluptas est. nec ultra

155


expectato quam dum sacrificii gratia Claudius Ostiam proficisceretur,cuncta nuptiarum sollemnia celebrat.[27] Haud sum ignarus fabulosum visum iri tantum ullis mortaliumsecuritatis fuisse in civitate omnium gnara et nihil reticente, nedumconsulem designatum cum uxore principis, praedicta die, adhibitisqui obsignarent, velut suscipiendorum liberorum causa convenisse,atque illam audisse auspicum verba, subisse, sacrificasse apud deos;discubitum inter convivas, oscula complexus, noctem denique actamlicentia coniugali. sed nihil compositum miraculi causa, verum auditascriptaque senioribus tradam.[28] Igitur domus principis inhorruerat, maximeque quos penespotentia et, si res verterentur, formido, non iam secretis conloquiis,sed aperte fremere, dum histrio cubiculum principis insultaverit,dedecus quidem inlatum, sed excidium procul afuisse: nunc iuvenemnobilem dignitate formae, vi mentis ac propinquo consulatu maioremad spem accingi; nec enim occultum quid post tale matrimoniumsuperesset. subibat sine dubit, metus reputantis hebetem Claudiumet uxori devinctum multasque mortes iussu Messalinae patratas: rursusipsa facilitas imperatoris fiduciam dabat, si atrocitate criminispraevaluissent, posse opprimi damnatam ante quam ream; sed in eodiscrimen verti, si defensio audiretur, utque clausae aures etiamconfitenti forent.[29] Ac primo Callistus, iam mihi circa necem G. Caesaris narratus,et Appianae cacdis molitor Narcissus fagrantissimaque eo in temporegratia Pallas agitavere, num Messalinam secretis minis depellerent amoreSilii, cuncta alia dissimulantes. dein metu ne ad perniciem ultrotraherentur, desistunt, Pallas per ignaviam, Callistus prioris quoqueregiae peritus et potentiam cautis quam acribus consiliis tutius haberi:perstitit Narcissus, solum id immutans ne quo sermone praesciamcriminis et accusatoris faceret. ipse ad occasiones intentus, longa apudOstiam Caesaris mora, duas paelices, quarum is corpori maximeinsueverat, largitione ac promissis et uxore deiecta plus potentiae osten-tando perpulit delationem subire.[30] Exim Calpurnia (id paelici nomen), ubi datum secretum, genibusCaesaris provoluta nupsisse Messalinam Silio exclamat; simulCleopatram, quae id opperiens adstabat, an comperisset interrogat,atque illa adnuente cieri Narcissum postulat. is veniam in praeteritumpetens quod ei Vettios, Plautios dissimulavisset, nec nunc adulteriaobiecturum ait, ne domum servitia et ceteros fortunae paratus reposceret.frueretur immo his set redderet uxorem rumperetque tabulas nuptialis.‘an discidium’ inquit ‘ tuum nosti? nam matrimonium Silii vidit

156


populus et senatus et miles; ac ni propere agis, tenet urbem maritus.’[31] Tum potissimumquemque amicorum vocat, primumque reifrumentariae praefectum Turranium, post Lusium Getam praetorianisimpositum percontatur. quis fatentibus certatim ceteri circumstrepunt,iret in castra, firmaret praetorias cohortis, securitati ante quam vindictaeconsuleret. satis constat co pavore offusum Claudium ut identideminterrogaret an ipse imperii potens, an Silius privatus esset. at Messalinanon alias solutior luxu, adulto autumno simulacrum vindemiae perdomum celebrabat. urgeri prela, fluere lacus; et feminae pellibusaccinctae adsultabant ut sacrificantes vel insanientes Bacchae; ipsa crinefluxo thyrsum quatiens, iuxtaque Silius hedera vinctus, gererecothurnos, iacere caput, strepente circum procaci choro. ferunt VettiumValentem lascivia in praealtam arborem conisum, interrogantibus quidaspiceret, respondisse tempestatem ab Ostia atrocem, sive coeperat easpecies, seu forte lapsa vox in praesagium vertit.[32] Non rumor interea, sed undique nuntii incedunt, qui gnara Clau-dio cuncta et venire promptum ultioni adferrent. igitur MessalinaLucullianos in hortos, Silius dissimulando metu ad munia foridigrediuntur. ceteris passim dilabentibus adfuere centuriones,inditaque sunt vincla, ut quis reperiebatur in publico aut per latebras.Messalina tamen, quamquam res adversae consilium eximerent, ireobviam et aspici a marito, quod saepe subsidium habuerat,haudsegniter intendit misitque ut Britannicus et Octavia in complexampatris pergerent. et Vibidiam, virginum Vestalium vetustissimam, oravitpontificis maximi auris adire, clementiam expetere. atque interim,tribus omnino comitantibus—id repente solltudinis erat—spatiumurbis pedibus emensa, vehiculo, quo purgamenta hortorum eripiuntur,Ostiensem viam intrat nulla cuiusquam misericordia quia flagitiorumdeformitas praevalebat.[33] Trepidabatur nihilo minus a Caesare: quippe Getae praetoriipraefecto haud satis fidebant, ad honesta seu prava iuxta levi. ergoNarcissus, adsumptis quibus idem metus, non aliam spem incolumitatisCaesaris adfirmat quam si ius militum uno illo die in aliquemlibertorum transferret, seque offert suscepturum. ac ne, dum in urbemvehitur, ad paenitentiam a L. Vitellio et Largo Caecina mutaretur, ineodem gestamine sedem poscit adsumiturque.[34] Crebra post haec fama fuit, inter diversas principis voces, cummodo incusaret flagitia uxoris, aliquando ad memoriam coniugii etinfantiam liberorum revolveretur, non aliud prolocutum Vitelliumquam •o facinus! o scelus!’ instabat quidem Narcissus aperire ambageset veri copiam facere: sed non ideo pervicit quin suspensa et quo

157


ducerentur inclinatura responderet exemploque eius Largus Caecinauteretur. et iam erat in aspectu Messalina clamitabatque audiretOctaviae et Britannici matrem, cum obstrepere accusator, Silium etnuptias referens; simul codicillos libidinum indices tradidit, quis visusCaesaris averteret. nec multo post urbem ingredienti offerebanturcommunes liberi, nisi Narcissus amoveri eos iussisset. Vibidiamdepellere nequivit quin multa cum invidia flagitaret ne indefensaconiunx exitio daretur. igitur auditurum principem et fore diluendicriminis facultatem respondit: iret interim virgo et sacra capesseret.[35] Mirum inter haec silentium Claudi, Vitellius ignaro propior:omnia liberto oboediebant. patefieri domum adulteri atque illuc de-duci imperatorem iubet. ac primum in vestibulo effigiem patris Siliiconsulto senatus abolitam demonstrat, tum quidquid avitumNeronibus et Drusis in pretium probri cessisse. incensumque et adminas erumpentem castris infert, parata contione militum; apud quospraemonente Narcisso pauca verba fecit: nam etsi iustum dolorempudor impediebat. continuus dehinc cohortium clamor nominareorum et poenas flagitantium; admotusque Silius tribunali nondefensionem, non moras temptavit, precatus ut mors acceleraretur.eadem constantia et inlustres equites Romani [cupido maturae necisfuit.] et Titium Proculum, custodem a Silio Messalinae datum etindicium offerentem, Vettium Valentem confessum et PompeiumVrbicum ac Saufeium Trogum ex consciis tradi ad supplicium iubet.Decrius quoque Calpurnianus vigilum praefectus, Sulpicius Rufusludi procurator, Iuncus Vergilianus senator eadem poena adfecti.[36] Solus Mnester cunctationem attulit, dilaniata veste clamitansaspiceret verberum notas, reminisceretur vocis, qua se obnoxium iussisMessalinae dedisset: aliis largitione aut spei magnitudine, sibi ex ne-cessitate culpam; nec cuiquam ante pereundum fuisse si Silius rerumpoteretur. commotum his et pronum ad misericordiam Caesaremperpulere liberti ne tot inlustribus viris interfectis histrioniconsuleretur: sponte an coactus tam magna peccavisset, nihil referre.ne Trauli quidem Montani equitis Romani defensio recepta est. ismodesta iuventa, sed corpore insigni, accitus ultro noctemque intraunam a Messalina proturbatus erat, paribus lasciviis ad cupidinem etfastidia. Suillio Caesonino et Plautio Laterano mors remittitur, huicob patrui egregium meritum: Caesoninus vitiis protectus est, tamquamin illo foedissimo coetu passus muliebria.[37] Interim Messalina Lucullianis in hortis prolatare vitam,componere preces, non nulla spe et aliquando ira: tantum inter extremasuperbiae gerebat. ac ni caedem eius Narcissus properavisset, verterat

158


pernicies in accusatorem. nam Claudius domum regressus ettempestivis epulis delenitus, ubi vino incaluit, iri iubet nuntiariquemiserae (hoc enim verbo usum ferunt) dicendam ad causam posteradie adesset. quod ubi auditum et languescere ira, redire amor ac, sicunctarentur, propinqua nox et uxorii cubiculi memoria timebantur,prorumpit Narcissus denuntiatque centurionibus et tribuno, quiaderat, exequi caedem: ita imperatorem iubere. custos et exactor elibertis Euodus datur; isque raptim in hortos praegressus repperitfusam humi, adsidente matre Lepida, quae florenti filiae haud concorssupremis eius necessitatibus ad miserationem evicta erat suadebatquene percussorem opperiretur: transisse vitam neque aliud quam mortidecus quaerendum. sed animo per libidines corrupto nihil honestuminerat; lacrimaeque et questus inriti ducebantur, cum impetuvenientium pulsae fores adstititque tribunus per silentium, at libertusincrepans multis et servilibus probris.[38] Tunc primum fortunam suam introspexit ferrumque accepit, quodfrustra ingulo aut pectori per trepidationem admovens ictu tribunitransigitur. corpus matri concessum. nuntiatumque Claudio epulantiperisse Messalinam, non distincto sua an aliena manu. nec illequaesivit, poposcitque poculum et solita convivio celebravit. ne secutisquidem diebus odii gaudii, irae tristitiae, ullius denique humaniadfectus signa dedit, non cum laetantis accusatores aspiceret, non cumfilios maerentis. iuvitque oblivionem eius senatus censendo nomen eteffigies privatis ac publicis locis demovendas. decreta Narcissoquaestoria insignia, levissimum fastidii eius, cum super Pallantem etCallistum ageret, +honesta quidem, sed ex quis deterrima orerentur[tristitiis multis].

159


Liber XII

[1] Caede Messalinae convulsa principis domus, orto apud libertoscertamine, quis deligeret uxorem Claudio, caelibis vitae intoleranti etconiugum imperiis obnoxio. nec minore ambitu feminae exarserant:suam quaeque nobilitatem formam opes contendere ac digna tantomatrimonio ostentare. sed maxime ambigebatur inter Lolliam PaulinamM. Lollii consularis et Iuliam Agrippinam Germanico genitam: huicPallas, illi Callistus fautores aderant; at Aelia Paetina e familiaTuberonum Narcisso fovebatur. ipse huc modo, modo illuc, utquemque suadentium audierat, promptus, discordantis in consiliumvocat ac promere sententiam et adicere rationes iubet.[2] Narcissus vetus matrimonium, filiam communem (nam Antoniaex Paetina erat), nihil in penatibus eius novum disserebat, si suetaconiunx rediret, haudquaquam novercalibus odiis visura Britannicum,Octaviam, proxima suis pignora. Callistus improbatam longo discidio,ac si rursum adsumeretur, eo ipso superbam; longeque rectius Lolliaminduci, quando nullos liberos genuisset, vacuam aemulatione etprivignis parentis loco futuram. at Pallas id maxime in Agrippinalaudare quod Germanici nepotem secum traheret, dignum prorsusimperatoria fortuna: stirpem nobilem et familiae [iuliae] claudiaequeposteros coniungeret, ne femina expertae fecunditatis, integra iuventa,claritudinem caesarum aliam in domum ferret.[3] Praevaluere haec adiuta Agrippinae inlecebris: ad eum per speciemnecessitudinis crebro ventitando pellicit patruum ut praelata ceteris etnondum uxor potentia uxoria iam uteretur. nam ubi sui matrimoniicerta fuit, struere maiora nuptiasque Domitii, quem ex Cn.Ahenobarbo genuerat, et Octaviae Caesaris filiae moliri; quod sinescelere perpetrari non poterat, quia L. Silano desponderat Octaviam

160


Caesar iuvenemque et alia clarum insigni triumphalium et gladiatoriimuneris magnificentia protulerat ad studia vulgi. sed nihil arduumvidebatur in animo principis, cui non iudicium, non odium erat nisiindita et iussa.[4] Igitur Vitellius, nomine censoris servilis fallacias obtegensingruentiumque dominationum provisor, quo gratiam Agrippinaepararet, consiliis eius implicari, ferre crimina in Silanum, cuius sanedecora et procax soror, Iunia Calvina, haud multum ante Vitellii nurusfuerat. hinc initium accusationis; fratrumque non incestum, sedincustoditum amorem ad infamiam traxit. et praebebat Caesar auris,accipiendis adversus generum suspicionibus caritate filiae promptior.at Silanus insidiarum nescius ac forte eo anno praetor, repente peredictum Vitellii ordine senatorio movetur, quamquam lecto pridemsenatu lustroque condito. simul adfinitatem Claudius diremit,adactusque Silanus eiurare magistratum, et reliquus praeturae dies inEprium Marcellum conlatus est.[5] C. Pompeio Q. Veranio consulibus pactum inter Claudium etAgrippinam matrimonium iam fama, iam amore inlicito firmabatur;necdum celebrare sollemnia nuptiarum audebant, nullo exemplodeductae in domum patrui fratris filiae: quin et incestum ac, sisperneretur, ne in malum publicum erumperet metuebatur. nec anteomissa cunctatio quam Vitellius suis artibus id perpetrandum sumpsit.percontatusque Caesarem an iussis populi, an auctoritati senatuscederet, ubi ille unum se civium et consensui imparem respondit,opperiri intra palatium iubet. ipse curiam ingreditur, summamquerem publicam agi obtestans veniam dicendi ante alios exposcitorditurque: gravissimos principis labores, quis orbem terrae capessat,egere adminiculis ut domestica cura vacuus in commune consulat.quod porro honestius censoriae mentis levamentum quam adsumereconiugem, prosperis dubiisque sociam, cui cogitationes intimas, cuiparvos liberos tradat, non luxui aut voluptatibus adsuefactus, sed quiprima ab iuventa legibus obtemperavisset.[6] Postquam haec favorabili oratione praemisit multaque patrumadsentatio sequebatur, capto rursus initio, quando maritandumprincipem cuncti suaderent, deligi oportere feminam nobilitatepuerperiis sanctimonia insignem. nec diu anquirendum quinAgrippina claritudine generis anteiret: datum ab ea fecunditatisexperimentum et congruere artes honestas. id vero egregium, quodprovisu deum vidua iungeretur principi sua tantum matrimoniaexperto. audivisse a parentibus, vidisse ipsos abripi coniuges ad libitaCaesarum: procul id a praesenti modestia. statueretur immo

161


documentum, quo uxorem imperator acciperet. at enim nova nobis infratrum filias coniugia: sed aliis gentibus sollemnia, neque lege ullaprohibita; et sobrinarum diu ignorata tempore addito percrebuisse.morem accommodari prout conducat, et fore hoc quoque in iis quaemox usurpentur.[7] Haud defuere qui certatim, si cunctaretur Caesar, vi acturostestificantes erumperent curia. conglobatur promisca multitudopopulumque Romanum eadem orare clamitat. nec Claudius ultraexpectato obvius apud forum praebet se gratantibus, senatumqueingressus decretum postulat quo iustae inter patruos fratrumque filiasnuptiae etiam in posterum statuerentur. nec tamen repertus est nisiunus talis matrimonii cupitor, Alledius Severus eques Romanus, quemplerique Agrippinae gratia impulsum ferebant. versa ex eo civitas etcuncta feminae oboediebant, non per lasciviam, ut Messalina, rebusRomanis inludenti. adductum et quasi virile servitium: palam severitasac saepius superbia; nihil domi impudicum, nisi dominationiexpediret. cupido auri immensa obtentum habebat, quasi subsidiumregno pararetur.[8] Die nuptiarum Silanus mortem sibi conscivit, sive eo usque spemvitae produxerat, seu delecto die augendam ad invidiam. Calvina sororeius Italia pulsa est. addidit Claudius sacra ex legibus Tulli regispiaculaque apud lucum Dianae per pontifices danda, inridentibuscunctis quod poenae procurationesque incesti id temporisexquirerentur. at Agrippina ne malis tantum facinoribus notesceretveniam exilii pro Annaeo Seneca, simul praeturam impetrat, laetumin publicum rata ob claritudinem studiorum eius, utque Domitiipueritia tali magistro adolesceret et consiliis eiusdem ad spemdominationis uterentur, quia Seneca fidus in Agrippinam memoriabeneficii et infensus Claudio dolore iniuriae credebatur.[9] Placitum dehinc non ultra cunctari, sed designatum consulemMammium Pollionem ingentibus promissis inducunt sententiamexpromere, qua oraretur Claudius despondere Octaviam Domitio,quod aetati utriusque non absurdum et maiora patefacturum erat.Pollio haud disparibus verbis ac nuper Vitellius censet;despondeturque Octavia, ac super priorem necessitudinem sponsusiam et gener Domitius aequari Britannico studiis matris, arte eorumquis ob accusatam Messalinam ultio ex filio timebatur.[10] Per idem tempus legati Parthorum ad expetendum, ut rettuli,Meherdaten missi senatum ingrediuntur mandataque in hunc modumincipiunt: non se foederis ignaros nec defectione a familia Arsacidarumvenire, set filium Vononis, nepotem Pharaatis accersere adversus

162


dominationem Gotarzis nobilitati plebique iuxta intolerandam. iamfratres, iam propinquos, iam longius sitos caedibus exhaustos; adiciconiuges gravidas, liberos parvos, dum socors domi, bellis infaustusignaviam saevitia tegat. veterem sibi ac publice coeptam nobiscumamicitiam, et subveniendum sociis virium aemulis cedentibusque perreverentiam. ideo regum obsides liberos dari ut, si domestici imperiitaedeat, sit regressus ad principem patresque, quorum moribusadsuefactus rex melior adscisceretur.[11] Vbi haec atque talia dissertavere, incipit orationem Caesar defastigio Romano Parthorumque obsequiis, seque divo Augustoadaequabat, petitum ab eo regem referens omissa Tiberii memoria,quamquam is quoque miserat. addidit praecepta (etenim aderatMeherdates), ut non dominationem et servos, sed rectorem et civiscogitaret, clementiamque ac iustitiam, quanto ignota barbaris, tantolaetiora capesseret. hinc versus ad legatos extollit laudibus alumnumurbis, spectatae ad id modestiae: ac tamen ferenda regum ingenia nequeusui crebras mutationes. rem Romanam huc satietate gloriae provectamut externis quoque gentibus quietem velit. datum posthac C. Cassio,qui Syriae praeerat, deducere iuvenem ripam ad Euphratis.[12] Ea tempestate Cassius ceteros praeminebat peritia legum: nammilitares artes per otium ignotae, industriosque aut ignavos pax inaequo tenet. ac tamen quantum sine bello dabatur, revocare priscummorem, exercitare legiones, cura provisu perinde agere ac si hostisingrueret: ita dignum maioribus suis et familia Cassia per illas quoquegentis celebrata. igitur excitis quorum de sententia petitus rex,positisque castris apud Zeugma, unde maxime pervius amnis, postquaminlustres Parthi rexque Arabum Acbarus advenerat, monet Meherdatenbarbarorum impetus acris cunctatione languescere aut in perfidiammutari: ita urgeret coepta. quod spretum fraude Acbari, qui iuvenemignarum et summam fortunam in luxu ratum multos per dies attinuitapud oppidum Edessam. et vocante Carene promptasque res osten-tante, si citi advenissent, non comminus Mesopotamiam, sed flexuArmeniam petivit, id temporis importunam, quia hiems occipiebat.[13] Exim nivibus et montibus fessi, postquam campos propinquabant,copiis Carenis adiunguntur, tramissoque amne Tigri permeantAdiabenos, quorum rex Izates societatem Meherdatis palam induerat,in Gotarzen per occulta et magis fida inclinabat. sed capta in transituurbs Ninos, vetustissima sedes Assyriae, [et] castellum insigne fama,quod postremo inter Darium atque Alexandrum proelio Persarumillic opes conciderant. interea Gotarzes apud montem, cui nomenSanbulos, vota dis loci suscipiebat, praecipua religione Herculis, qui

163


tempore stato per quietem monet sacerdotes ut templum iuxta equosvenatui adornatos sistant. equi ubi pharetras telis onustas accepere,per saltus vagi nocte demum vacuis pharetris multo cum anhelituredeunt. rursum deus, qua silvas pererraverit, nocturno visudemonstrat, reperiunturque fusae passim ferat.[14] Ceterum Gotarzes, nondum satis aucto exercitu, flumine Cormapro munimento uti, et quamquam per insectationes et nuntios adproelium vocaretur, nectere moras, locos mutare et missis corruptoribusexuendam ad fidem hostis emercari. ex quis Izates Adiabeno, moxAcbarus Arabum cum exercitu abscedunt, levitate gentili, et quiaexperimentis cognitum est barbaros malle Roma petere reges quamhabere. at Meherdates validis auxiliis nudatus, ceterorum proditionesuspecta, quod unum reliquum, rem in casum dare proelioque experiristatuit. nec detrectavit pugnam Gotarzes deminutis hostibus ferox;concursumque magna caede et ambiguo eventu, donec Carenemprofligatis obviis longius evectum integer a tergo globus circumveniret.tum omni spe perdita Meherdates, promissa Parracis paterni clientissecutus, dolo eius vincitur traditurque victori. atque ille nonpropinquum neque Arsacis de gente, sed alienigenam et Romanumincrepans, auribus decisis vivere iubet, ostentui clementiae suae et innos dehonestamento. dein Gotarzes morbo obiit, accitusque in regnumVonones Medos tum praesidens. nulla huic prospera aut adversa quismemoraretur: brevi et inglorio imperio perfunctus est, resqueParthorum in filium eius Vologesen translatae.[15] At Mithridates Bosporanus amissis opibus vagus, postquamDidium ducem Romanum roburque exercitus abisse cognoverat,relictos in novo regno Cotyn iuventa rudem et paucas cohortium cumIulio Aquila equite Romano, spretis utrisque concire nationes, inlicereperfugas; postremo exercitu coacto regem Dandaridarum exturbatimperioque eius potitur. quae ubi cognita et iam iamque Bosporuminvasurus habebatur, diffisi propriis viribus Aquila et Cotys, quiaZorsines Siracorum rex hostilia resumpserat, externas et ipsi gratiasquaesivere missis legatis ad Eunonen qui Aorsorum genti praesidebat.nec fuit in arduo societas potentiam Romanam adversus rebellemMithridaten ostentantibus. igitur pepigere, equestribus proeliisEunones certaret, obsidia urbium Romani capesserent.[16] Tunc composito agmine incedunt, cuius frontem et terga Aorsi,media cohortes et Bosporani tutabantur nostris in armis. sic pulsushostis, ventumque Sozam, oppidum Dandaricae, quod desertum aMithridate ob ambiguos popularium animos obtineri relicto ibipraesidio visum. exim in Siracos pergunt, et transgressi amnem Pandam

164


circumveniunt urbem Vspen, editam loco et moenibus ac fossismunitam, nisi quod moenia non saxo sed cratibus et vimentis ac me-dia humo adversum inrumpentis invalida erant; eductaeque altius turresfacibus atque hastis turba bant obsessos. ac ni proelium nox diremisset,coepta patrataque expugnatio eundem intra diem foret.[17] Postero misere legatos, veniam liberis corporibus orantis: servitiidecem milia offerebant. quod aspernati sunt victores, quia trucidarededitos saevum, tantam multitudinem custodia cingere arduum: bellipotius iure caderent, datumque militibus qui scalis evaserant signumcaedis. excidio Vspensium metus ceteris iniectus, nihil tutum ratis,cum arma, munimenta, impediti vel eminentes loci amnesque et urbesiuxta perrumperentur. igitur Zorsines, diu pensitato Mithridatisnerebus extremis an patrio regno consuleret, postquam praevaluit gentilisutilitas, datis obsidibus apud effigiem Caesaris procubuit, magna glo-ria exercitus Romani, quem incruentum et victorem tridui itinere afuisseab amne Tanai constitit. sed in regressu dispar fortuna fuit, quia naviumquasdam quae mari remeabant in litora Taurorum delatascircumvenere barbari, praefecto cohortis et plerisque auxiliariuminterfectis.[18] Interea Mithridates nullo in armis subsidio consultat cuiusmisericordiam experiretur. frater Cotys, proditor olim, deinde hostis,metuebatur: Romanorum nemo id auctoritatis aderat ut promissa eiusmagni penderentur. ad Eunonen convertit, propriis odiis [non]infensum et recens coniuncta nobiscum amicitia validum. igitur cultuvultuque quam maxime ad praesentem fortunam comparato regiamingreditur genibusque eius provolutus ‘Mithridates’ inquit ‘terramarique Romanis per tot annos quaesitus sponte adsum: utere, utvoles, prole magni Achaemenis, quod mihi solum hostes nonabstulerunt.’[19] At Eunones claritudine viri, mutatione rerum et prece haud de-generi permotus, adlevat supplicem laudatque quod gentem Aorsorum,quod suam dextram petendae veniae delegerit. simul legatos litterasquead Caesarem in hunc modum mittit: populi Romani imperatoribus,magnarum nationum regibus primam ex similitudine fortunaeamicitiam, sibi et Claudio etiam communionem victoriae esse. bellorumegregios finis quoties ignoscendo transigatur: sic Zorsini victo nihilereptum. pro Mithridate, quando gravius mereretur, non potentiamneque regnum precari, sed ne triumpharetur neve poenas capiteexpenderet.[20] At Claudius, quamquam nobilitatibus externis mitis, dubitavittamen accipere captivum pacto salutis an repetere armis rectius foret.

165


hinc dolor iniuriarum et libido vindictae adigebat: sed disserebaturcontra suscipi bellum avio itinere, importuoso mari; ad hoc regesferocis, vagos populos, solum frugum egenum, taedium ex mora,pericula ex properantis, modicam victoribus laudem ac multuminfamiae, si pellerentur. quin adriperet et servaret exulem, cui inopiquanto longiorem vitam, tanto plus supplicii fore. his permotus scripsitEunoni, meritum quidem novissima exempla Mithridaten, nec sibivim ad exequendum deese: verum ita maioribus placitum, quantapervicacia in hostem, tanta beneficentia adversus supplices utendum;nam triumphos de populis regnisque integris adquiri.[21] Traditus posthac Mithridates vectusque Romam per IuniumCilonem, procuratorem Ponti, ferocius quam pro fortuna disseruisseapud Caesarem ferebatur, elataque vox eius in vulgum hisce verbis:‘non sum remissus ad te, sed reversus: vel si non credis, dimitte etquaere.’ vultu quoque interrito permansit, cum rostra iuxta custodibuscircumdatus visui populo praeberetur. consularia insignia Ciloni,Aquilae praetoria decernuntur.[22] Isdem consulibus atrox odii Agrippina ac Lolliae infensa, quodsecum de matrimonio principis certavisset, molitur crimina etaccusatorem qui obiceret Chaldaeos, magos interrogatumque ApollinisClarii simulacrum super nuptiis imperatoris. exim Claudius inauditarea multa de claritudine eius apud senatum praefatus, sorore L. Volusiigenitam, maiorem ei patruum Cottam Messalinum esse, Memmioquondam Regulo nuptam (nam de G. Caesaris nuptiis consultoreticebat), addidit perniciosa in rem publicam consilia et materiemsceleri detrahendam: proin publicatis bonis cederet Italia. itaquinquagies sestertium ex opibus immensis exuli relictum. etCalpurnia inlustris femina pervertitur, quia formam eius laudaveratprinceps, nulla libidine, sed fortuito sermone, unde ira Agrippinaecitra ultima stetit. in Lolliam mittitur tribunus, a quo ad mortemadigeretur. damnatus et lege repetundarum Cadius Rufus accusantibusBithynis.[23] Galliae Narbonensi ob egregiam in patres reverentiam datum utsenatoribus eius provinciae non exquisita principis sententia, iure quoSicilia haberetur, res suas invisere liceret. Ituraeique et Iudaei defunctisregibus Sohaemo atque Agrippa provinciae Syriae additi. Salutisaugurium quinque et septuaginta annis omissum repeti ac deindecontinuari placitum. et pomerium urbis auxit Caesar, more prisco,quo iis qui protulere imperium etiam terminos urbis propagare datur.nec tamen duces Romani, quamquam magnis nationibus subactis,usurpaverant nisi L. Sulla et divus Augustus.

166


[24] Regum in eo ambitio vel gloria varie vulgata: sed initium condendi,et quod pomerium Romulus posuerit, noscere haud absurdum reor.igitur a foro boario, ubi aereum tauri simulacrum aspicimus, quia idgenus animalium aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptusut magnam Herculis aram amplecteretur; inde certis spatiis interiectilapides per ima montis Palatini ad aram Consi, mox curias veteres,tum ad sacellum Larum, inde forum Romanum; forumque etCapitolium non a Romulo, sed a Tito Tatio additum urbi credidere.mox pro fortuna pomerium auctum. et quos tum Claudius terminosposuerit, facile cognitu et publicis actis perscriptum.[25] C. Antistio M. Suillio consulibus adoptio in Domitium auctoritatePallantis festinatur, qui obstrictus Agrippinae ut conciliator nuptiarumet mox stupro eius inligatus, stimulabat Claudium consuleret reipublicae, Britannici pueritiam robore circumdaret: sic apud divumAugustum, quamquam nepotibus subnixum, viguisse privignos; aTiberio super propriam stirpem Germanicum adsumptum: se quoqueaccingeret iuvene partem curarum capessituro. his evictus trienniomaiorem natu Domitium filio anteponit, habita apud senatum orationeeundem in quem a liberto acceperat modum. adnotabant periti nullamantehac adoptionem inter patricios Claudios reperiri, eosque ab AttoClauso continuos duravisse.[26] Ceterum actae principi grates, quaesitiore in Domitiumadulatione; rogataque lex qua in familiam Claudiam et nomen Neronistransiret. augetur et Agrippina cognomento Augustae. quibus patratisnemo adeo expers misericordiae fuit quem non Britannici fortunamaerore adficeret. desolatus paulatim etiam servilibus ministeriisperintem pestiva novercae officia in ludibrium vertebat, intellegensfalsi. neque enim segnem ei fuisse indolem ferunt, sive verum, seupericulis commendatus retinuit famam sine experimento.[27] Sed Agrippina quo vim suam sociis quoque nationibus ostentaretin oppidum Vbiorum, in quo genita erat, veteranos coloniamque de-duci impetrat, cui nomen inditum e vocabulo ipsius. ac forte accideratut eam gentem Rhenum transgressam avus Agrippa in fidem acciperet.Isdem temporibus in superiore Germania trepidatum adventuChattorum latrocinia agitantium. dein P. Pomponius legatus auxiliarisVangionas ac Nemetas, addito equite alario, [immittit>, monitos utanteirent populatores vel dilapsis improvisi circumfunderentur. et secutaconsilium ducis industria militum, divisique in duo agmina, quilaevum iter petiverant recens reversos praedaque per luxum usos etsomno gravis circumvenere. aucta laetitia quod quosdam e cladeVariana quadragesimum post annum servitio exemerant.

167


[28] At qui dextris et propioribus compendiis ierant, obvio hosti etaciem auso plus cladis faciunt, et praeda famaque onusti ad montemTaunum revertuntur, ubi Pomponius cum legionibus opperiebatur,si Chatti cupidine ulciscendi casum pugnae praeberent. illi metu nehinc Romanus, inde Cherusci, cum quis aeternum discordant,circumgrederentur, legatos in urbem et obsides misere; decretusquePomponio triumphalis honos, modica pars famae eius apud posterosin quis carminum gloria praecellit.[29] Per idem tempus Vannius Suebis a Druso Caesare imposituspellitur regno, prima imperii aetate clarus acceptusque popularibus,mox diuturnitate in superbiam mutans et odio accolarum, simuldomesticis discordiis circumventus. auctores fuere VibiliusHermundurorum rex et Vangio ac Sido sorore Vannii geniti. necClaudius, quamquam saepe oratus, arma certantibus barbarisinterposuit, tutum Vannio perfugium promittens, si pelleretur;scripsitque Palpellio Histro, qui Pannoniam praesidebat, legionemipsaque e provincia lecta auxilia pro ripa componere, subsidio victiset terrorem adversus victores, ne fortuna elati nostram quoque pacemturbarent. nam vis innumera, Lugii aliaeque gentes, adventabant, famaditis regni, quod Vannius triginta per annos praedationibus etvectigalibus auxerat. ipsi manus propria pedites, eques a SarmatisIazugibus erat, impar multitudini hostium, eoque castellis sese defensarebellumque ducere statuerat.[30] Sed Iazuges obsidionis impatientes et proximos per campos vaginecessitudinem pugnae attulere, quia Lugius Hermundurusque illicingruerant. igitur degressus castellis Vannius funditur proelio,quamquam rebus adversis laudatus quod et pugnam manu capessiitet corpore adverso vulnera excepit. ceterum ad classem in Danuvioopperientem perfugit; secuti mox clientes et acceptis agris in Pannonialocati sunt. regnum Vangio ac Sido inter se partivere, egregia adversusnos fide, subiectis, suone an servitii ingenio, dum adipiscerenturdominationes, multa caritate, et maiore odio, postquam adepti sunt.[31] At in Britannia P. Ostorium pro praetore turbidae res excepere,effusis in agrum sociorum hostibus eo violentius quod novum ducemexercitu ignoto et coepta hieme iturum obviam non rebantur. ille gnarusprimis eventibus metum aut fiduciam gigni, citas cohortis rapit etcaesis qui restiterant, disiectos consectatus, ne rursus conglobarenturinfensaque et infida pax non duci, non militi requiem permitteret,detrahere arma suspectis cunctaque castris Avonam [inter] et Sabrinamfluvios cohibere parat. quod primi Iceni abnuere, valida gens necproeliis contusi, quia societatem nostram volentes accesserant. hisque

168


auctoribus circumiectae nationes locum pugnae delegere saeptumagresti aggere et aditu angusto, ne pervius equiti foret. ea munimentadux Romanus, quamquam sine robore legionum socialis copiasducebat, perrumpere adgreditur et distributis cohortibus turmasquoque peditum ad munia accingit. tunc dato signo perfringuntaggerem suisque claustris impeditos turbant. atque illi conscientiarebellionis et obsaeptis effugiis multa et clara facinora fecere: qua pugnafilius legati M. Ostorius servati civis decus meruit.[32] Ceterum clade Icenorum compositi qui bellum inter et pacemdubitabant, et ductus in Decangos exercitus. vastati agri, praedae passimactae, non ausis aciem hostibus, vel si ex occulto carpere agmentemptarent, punito dolo. iamque ventum haud procul mari, quodHiberniam insulam aspectat, cum ortae apud Brigantas discordiaeretraxere ducem, destinationis certum, ne nova moliretur nisi prioribusfirmatis. et Brigantes quidem, paucis qui arma coeptabant interfectis,in reliquos data venia, resedere: Silurum gens non atrocitate, nonclementia mutabatur, quin bellum exerceret castrisque legionumpremenda foret. id quo promptius veniret, colonia Camulodunumvalida veteranorum manu deducitur in agros captivos, subsidiumadversus rebellis et imbuendis sociis ad officia legum.[33] Itum inde in Siluras, super propriam ferociam Carataci viribusconfisos, quem multa ambigua, multa prospera extulerant ut certerosBritannorum imperatores praemineret. sed tum astu locorum fraudeprior, vi militum inferior, transfert bellum in Ordovicas, additisquequi pacem nostram metuebant, novissimum casum experitur, sumptoad proelium loco, ut aditus abscessus, cuncta nobis importuna et suisin melius essent, hinc montibus arduis, et si qua clementer accedipoterant, in modum valli saxa praestruit: et praefluebat amnis vadoincerto, catervaeque armatorum pro munimentis constiterant.[34] Ad hoc gentium ductores circumire hortari, firmare animosminuendo metu, accendenda spe aliisque belli incitamentis: enimveroCaratacus huc illuc volitans illum diem, illam aciem testabatur autreciperandae libertatis aut servitutis aeternae initium fore; vocabatquenomina maiorum, qui dictatorem Caesarem pepulissent, quorumvirtute vacui a securibus et tributis intemerata coniugum et liberorumcorpora retinerent. haec atque talia dicenti adstrepere vulgus, gentiliquisque religione obstringi, non telis, non vulneribus cessuros.[35] Obstupefecit ea alacritas ducem Romanum; simul obiectus amnis,additum vallum, imminentia iuga, nihil nisi atrox et propugnatoribusfrequens terrebat. sed miles proelium poscere, cuncta vurtuteexpugnabilia clamitare; praefectique [et] tribuni paria disserentes

169


ardorem exercitus intendebant. tum Ostorius, circumspectis quaeimpenetrabilia quaeque pervia, ducit infensos amnemque hauddifficulter evadit. ubi ventum ad aggerem, dum missilibus certabatur,plus vulnerum in nos et pleraeque caedes oriebantur: postquam factatestudine rudes et informes saxorum compages distractae parquecomminus acies, decedere barbari in iuga montium. sed eo quoqueinrupere ferentarius gravisque miles, illi telis adsultantes, hi confertogradu, turbatis contra Britannorum ordinibus, apud quos nullaloricarum galearumve tegmina; et si auxiliaribus resisterent, gladiis acpilis legionariorum, si huc verterent, spathis et hastis auxiliariumsternebantur. clara ea victoria fuit, captaque uxor et filia Caratacifratresque in deditionem accepti.[36] Ipse, ut ferme intuta sunt adversa, cum fidem Cartimanduaereginae Brigantum petivisset, vinctus ac victoribus traditus est, nonopost anno quam bellum in Britannia coeptum. unde fama eius evectainsulas et proximas provincias pervagata per Italiam quoquecelebrabatur, avebantque visere, quis ille tot per annos opes nostrassprevisset. ne Romae quidem ignobile Carataci nomen erat; et Caesardum suum decus extollit, addidit gloriam victo. vocatus quippe ut adinsigne spectaclum populus: stetere in armis praetoriae cohortes cam-po qui castra praeiacet. tunc incedentibus regiis clientulis phaleraetorques quaeque bellis externis quaesiverat traducta, mox fratres etconiunx et filia, postremo ipse ostentatus. ceterorum preces degeneresfuere ex metu: at non Caratacus aut vultu demisso aut verbismisericordiam requirens, ubi tribunali adstitit, in hunc modum locutusest.[37] ‘Si quanta nobilitas et fortuna mihi fuit, tanta rerum prosperarummoderatio fuisset, amicus potius in hanc urbem quam captus venissem,neque dedignatus esses claris maioribus ortum, plurimis gentibusimperitantem foedere [in] pacem accipere. praesens sors mea ut mihiinformis, sic tibi magnifica est. habui equos viros, arma opes: quidmirum si haec invitus amisi? nam si vos omnibus imperitare vultis,sequitur ut omnes servitutem accipiant? si statim deditus traderet,neque mea fortuna neque tua gloria inclaruisset; et supplicium meioblivio sequeretur: at si incolumem servaveris, aeternum exemplarclementiae ero.’ ad ea Caesar veniam ipsique et coniugi et fratribustribuit. atque illi vinclis absoluti Agrippinam quoque, haud proculalio suggestu conspicuam, isdem quibus principem laudibusgratibusque venerati sunt. novum sane et moribus veterum insolitum,feminam signis Romanis praesidere: ipsa semet parti a maioribus suisimperii sociam ferebat.

170


[38] Vocati posthac patres multa et magnifica super captivitate Caratacidisseruere, neque minus id clarum quam quod Syphacem P. Scipio,Persen L. Paulus, et si qui alii vinctos reges populo Romano ostendere.censentur Ostorio triumphi insignia, prosperis ad id rebus eius, moxambiguis, sive amoto Carataco, quasi debellatum foret, minus intentaapud nos militia fuit, sive hostes miseratione tanti regis acrius adultionem exarsere. praefectum castrorum et legionarias cohortisextruendis apud Siluras praesidiis relictas circumfundunt. ac ni citonuntiis ex castellis proxi mis subventum foret copiarum obsidiooccidione obcubuissent: praefectus tamen et octo centuriones acpromptissimus quisque e manipulis cecidere. nec multo post pabulantisnostros missasque ad subsidium turmas profligant.[39] Tum Ostorius cohortis expeditas opposuit; nec ideo fugam sistebat,ni legiones proelium excepissent: earum robore aequata pugna, deinnobis pro meliore fuit. effugere hostes tenui damno, quia inclinabatdies. crebra hinc proelia et saepius in modum latrocinii per saltus perpaludes, ut cuique sors aut virtus, temere proviso, ob iram ob praedam,iussu et aliquando ignaris ducibus. ac praecipua Silurum pervicacia,quos accendebat vulgata imperatoris Romani vox, ut quondamSugambri excisi aut in Gallias traiecti forent, ita Silurum nomen penitusextinguendum. igitur duas auxiliaris cohortis avaritia praefectorumincautius populantis intercepere; spoliaque et captivos largiendo ceterasquoque nationes ad defectionem trahebant, cum taedio curarum fessusOstorius concessit vita, laetis hostibus, tamquam ducem haudspernendum etsi non proelium, at certe bellum absumpsisset.[40] At Caesar cognita morte legati, ne provincia sine rectore foret, A.Didium suffecit. is propere vectus non tamen integras res invenit,adversa interim legionis pugna, cui Manlius Valens praeerat; auctaqueet apud hostis eius rei fama, quo venientem ducem exterrerrent, atqueillo augente audita, ut maior laus compositis et, si duravissent, veniaiustior tribueretur. Silures id quoque damnum intulerant latequepersultabant, donec adcursu Didii pellerentur. sed post captumCaratacum praecipuus scientia rei militaris Venutius, e Brigantumcivitate, ut supra memoravi, fidusque diu et Romanis armis defensus,cum Cartimanduam reginam matrimonio teneret; mox orto discidioet statim bello etiam adversus nos hostilia induerat, sed primo tantuminter ipsos certabatur, callidisque Cartimandua artibus fratrem acpropinquos Venutii intercepit. inde accensi hostes, stimulante igno-minia, ne feminae imperio subderentur, valida et lecta armis iuventusregnum eius invadunt. quod nobis praevisum, et missae auxiliocohortes acre proelium fecere, cuius initio ambiguo finis laetior fuit.

171


neque dispari eventu pugnatum a legione, cui Caesius Nasica praeerat;nam Didius senectute gravis et multa copia honorum per ministrosagere et arcere hostem satis habebat. haec, quamquam a duobus propraetoribus pluris per annos gesta, coniunxi ne divisa haud perindead memoriam sui valerent: ad temporum ordinem redeo.[41] Ti. Claudio quintum Servio Cornelio Orfito consulibus virilistoga Neroni maturata quo capessendae rei publicae habilis videretur.et Caesar adulationibus senatus libens cessit ut vicesimo aetatis annoconsulatum Nero iniret atque interim designatus proconsulareimperium extra urbem haberet ac princeps iuventutis appellaretur.additum nomine eius donativum militi, congiarium plebei. et ludicrodircensium, quod adquirendis vulgi studiis edebatur, Britannicus inpraetexta, Nero triumphali veste travecti sunt: spectaret populus huncdecore imperatorio, illum puerili habitu, ac perinde fortunamutriusque praesumeret. simul qui centurionum tribunorumque sortemBritannici miserabantur, remoti fictis causis et alii per speciem honoris;etiam libertorum si quis incorrupta fide, depellitur tali occasione. obviiinter se Nero Britannicum nomine, ille Domitium salutavere. quod utdiscordiae initium Agrippina multo questu ad maritum defert: sperniquippe adoptionem, quaeque censuerint patres, iusserit populus, intrapenatis abrogari; ac nisi pravitas tam infensa docentium arceatur,eruptura in publicam perniciem. commotus his quasi criminibusoptimum quemque educatorem filii exilio aut morte adficit datosquea noverca custodiae eius imponit.[42] Nondum tamen summa moliri Agrippina audebat, nipraetoriarum cohortium cura exolverentur Lusius Geta et RufriusCrispinus, quos Messalinae memores et liberis eius devinctos credebat.igitur distrahi cohortis ambitu duorum et, si ab uno regerentur,intentiorem fore disciplinam adseverante uxore, transfertur regimencohortium ad Burrum Afranium, egregiae militaris famae, gnarumtamen cuius sponte praeficeretur. suum quoque fastigium Agrippinaextollere altius: carpento Capitolium ingredi, qui honos sacerdotibuset sacris antiquitus concessus veneratio nem augebat feminae, quamimperatore genitam, sororem eius qui rerum potitus sit et coniugem etmatrem fuisse, unicum ad hunc diem exemplum est. inter quaepraecipuus propugnator eius Vitellius, validissima gratia, aetate extrema(adeo incertae sunt potentium res) accusatione corripitur, deferenteIunio Lupo senatore. is crimina maiestatis et cupidinem imperiiobiectabat; praebuissetque auris Caesar, nisi Agrippinae minis magisquam precibus mutatus esset, ut accusatori aqua atque igni interdiceret.hactenus Vitellius voluerat.

172


[43] Multa eo anno prodigia evenere. insessum diris avibus Capitolium,crebris terrae motibus prorutae domus, ac dum latius metuitur,trepidatione vulgi invalidus quisque obtriti; frugum quoque egestaset orta ex eo fames in prodigium accipiebatur. nec occulti tantumquestus, sed iura reddentem Claudium circumvasere clamoribusturbidis, pulsumque in extremam fori partem vi urgebant, donecmilitum globo infensos perrupit. quindecim dierum alimenta urbi,non amplius superfuisse constitit, magnaque deum benignitate etmodestia hiemis rebus extremis subventum. at hercule olim Italialegionibus longinquas in provincias commeatus portabat, nec nuncinfecunditate laboratur, sed Africam potius et Aegyptum exercemus,navisbusque et casibus vita populi Romani permissa est.[44] Eodem anno bellum inter Armenios Hiberosque exortum Parthisquoque ac Romanis gravissimorum inter se motuum causa fuit. gentiParthorum Vologeses imperitabat, materna origine ex paelice Graeca,concessu fratrum regnum adeptus; Hiberos Pharasmanes vetustapossesione, Armenios frater eius Mithridates obtinebat opibus nostris.erat Pharasmanis filius nomine Radamistus, decora proceritate, vicorporis insignis et patrias artis edoctus, claraque inter accolas fama.is modicum Hiberiae regnum senecta patris detineri ferociuscrebriusque iactabat quam ut cupidinem occultaret. igitur Pharasmanesiuvenem potentiae promptum et studio popularium accinctum,vergentibus iam annis suis metuens, aliam ad spem trahere et Armeniamostentare, pulsis Parthis datam Mithridati a semet memorando: sedvim differendam et potiorem dolum quo incautum opprimerent. itaRadamistus simulata adversus patrem discordia tamquam novercae odiisimpar pergit ad patruum, multaque ab eo comitate in speciem liberumcultus primores Armeniorum ad res novas inlicit, ignaro et ornanteinsuper Mithridate.[45] Reconciliationis specie adsumpta regressusque ad patrem, quaefraude confici potuerint, prompta nuntiat, cetera armis exequenda.interim Pharasmanes belli causas confingit: proelianti sibi adversusregem Albanorum et Romanos auxilio vocanti fratrem adversatum,eamque iniuriam excidio ipsius ultum iturum; simul magnas copiasfilio tradidit. ille inruptione subita territum exutumque campisMithridaten compulit in castellum Gorneas, tutum loco ac praesidiomilitum, quis Caelius Pollio praefectus, centurio Casperius praeerat.nihil tam ignarum barbaris quam machinamenta et astusoppugnationum: at nobis ea pars militiae maxime gnara est. itaRadamistus frustra vel cum damno temptatis munitionibus obssidiumincipit; et cum vis neglegeretur, avaritiam praefecti emercatur, obtestante

173


Casperio, ne socius rex, ne Armenia donum populi Romani scelere etpecunia verterentur. postremo quia multitudinem hostium Pollio, iussapatris Radamistus obtendebant, pactus indutias abscedit, ut, nisiPharasmanen bello absterruisset, Vmmidium Quadratum praesidemSyriae doceret quo in statu Armenia foret.[46] Digressu centurionis velut custode exolutus praefectus hortariMithridaten ad sanciendum foedus, coniunctionem fratrum ac prioremaetate Pharasmanen et cetera necessitudinum nomina referens, quodfiliam eius in matrimonio haberet, quod ipse Radamisto socer esset:non abnuere pacem Hiberos, quamquam in tempore validiores; etsatis cognitam Armeniorum perfidiam, nec aliud subsidii quamcastellum commeatu egenum: ne dubia tentare armis quam incruentascondiciones mallet. cunctante ad ea Mithridate et suspectis praefecticonsiliis, quod paelicem regiam polluerat inque omnem libidinemvenalis habebatur, Casperius interim ad Pharasmanen pervadit, utqueHiberi obsidio decedant expostulat. ille propalam incerta et saepiusmolliora respondens, secretis nuntiis monet Radamistumobpugnationem quoquo modo celerare. augetur flagitii merces, et Pollioocculta corruptione impellit milites ut pacem flagitarent sequepraesidium omissuros minitarentur. qua necessitate Mithridates diemlocumque foederi accepit castelloque egreditur.[47] Ac primo Radamistus in amplexus eius effusus simulareobsequium, socerum ac parentem appellare; adicit ius iurandum, nonferro, non ferro, non veneno vim adlaturum; simul in lucumpropinquum trahit, provisum illic sacrificii paratum dictitans, ut diistestibus pax firmaretur. mos est regibus, quoties in societatem coeant,implicare dextras pollicesque inter se vincire nodoque praestringere:mox ubi sanguis in artus [se] extremos suffuderit, levi ictu cruoremeliciunt atque invicem lambunt. id foedus arcanum habetur quasimutuo cruore sacratum. sed tunc qui ea vincla admovebat, decidissesimulans genua Mithridatis invadit ipsumque prosternit; simulqueconcursu plurium iniciuntur catenae. ac compede, quod dedecorumbarbaris, trahebatur; mox quia vulgus duro imperio habitum, probraac verbera intentabat. et erant contra qui tantam fortunaecommutationem miserarentur; secutaque cum parvis liberis coniunxcuncta lamentatione complebat. diversis et contectis vehiculisabduntur, dum Pharasmanis iussa exquirerentur. illi cupido regnifratre et filia potior animusque sceleribus paratus; visui tamenconsuluit, ne coram interficeret. et Radamistus, quasi iuris iurandimemor, non ferrum, non venenum in sororem et patruum expromit,sed proiectos in humum et veste multa gravique opertos necat. filii

174


quoque Mithridatis quod caedibus parentum inlacrimaverant truci-dati sunt.[48] At Quadratus cognoscens proditum Mithridaten et regnum abinterfectoribus obtineri, vocat consilium, docet acta et an ulciscereturconsultat. paucis decus publicum curae, plures tuta disserunt: omnescelus externum cum laetitia habendum; semina etiam odiorumiacienda, ut saepe principes Romani eandem Armeniam specielargitionis turbandis barbarorum animis praebuerint: potereturRadamistus male partis, dum invisus infamis, quando id magis ex usuquam si cum gloria adeptus foret. in hanc sententiam itum. ne tamenadnuisse facinori viderentur et diversa Caesar iuberet, missi adPharasmanen nuntii ut abscederet a finibus Armeniis filiumqueabstraheret.[49] Erat Cappadociae procurator Iulius Paelignus, ignavia animi etderidiculo corporis iuxta despiciendus, sed Claudio perquamfamiliaris, cum privatus olim conversatione scurrarum iners otiumoblectaret. is Paelignus auxiliis provincialium contractis tamquamreciperaturus Armeniam, dum socios magis quam hostis praedatur,abscessu suorum et incursantibus barbaris praesidii egens adRadamistum venit; donisque eius evictus ultro regium insigne sumerecohortatur sumentique adest auctor et satelles. quod ubi turpi famadivulgatum, ne ceteri quoque ex Paeligno coniectarentur, HelvidiusPriscus legatus cum legione mittitur rebus turbidis pro tempore utconsuleret. igitur propere montem Taurum transgressus moderationeplura quam vi composuerat, cum rediret in Syriam iubetur ne initiumbelli adversus Parthos existeret.[50] Nam Vologeses casum invadendae Armeniae obvenisse ratus, quama maioribus suis possessam externus rex flagitio obtineret, contrahitcopias fratremque Tiridaten deducere in regnum parat, ne qua parsdomus sine imperio ageret. incessu Parthorum sine acie pulsi Hiberi,urbesque Armeniorum Artaxata et Tigranocerta iugum accepere.deinde atrox hiems et parum provisi commeatus et orta ex utroquetabes perpellunt Vologesen omittere praesentia. vacuamque rursusArmeniam Radamistus invasit, truculentior quam antea, tamquamadversus defectores et in tempore rebellaturos. atque illi quamvis servitiosueti patientiam abrumpunt armisque regiam circumveniunt.[51] Nec aliud Radamisto subsidium fuit quam pernicitas equorum,quis seque et coniugem abstulit. sed coniunx gravida primamutcumque fugam ob metum hostilem et mariti caritatem toleravit; postfestinatione continua, ubi quati uterus et viscera vibrantur, orare utmorte honesta contumeliis captivitatis eximeretur. ille primo amplecti

175


adlevare adhortari, modo virtutem admirans, modo timore aeger nequis relicta poteretur. postremo violentia amoris et facinorum non rudisdestringit acinacen vulneratamque ripam ad Araxis trahit, flumini traditut corpus etiam auferretur: ipse praeceps Hiberos ad patrium regnumpervadit. interim Zenobiam (id mulieri nomen) placida in eluviespirantem ac vitae manifestam advertere pastores, et dignitate formaehaud degenerem reputantes obligant vulnus, agrestia medicaminaadhibent cognitoque nomine et casu in urbem Artaxata ferunt; undepublica cura deducta ad Tiridaten comiterque excepta cultu regiohabita est.[52] Fausto Sulla Salvio Othone consulibus Furius Scribonianus inexilium agitur, quasi finem principis per Chaldaeos scrutaretur.adnectebatur crimini Vibia mater eius, ut casus prioris (nam relegataerat) impatiens. pater Scriboniani Camillus arma per Dalmatiammoverat; idque ad clementiam trahebat Caesar, quod stirpem hostilemiterum conservaret. neque tamen exuli longa posthac vita fuit: mortefortuita an per venenum extinctus esset, ut quisque credidit, vulgavere.de mathematicis Italia pellendis factum senatus consultum atrox etinritum. laudati dehinc oratione principis qui ob angustias familiarisordine senatorio sponte cederent, motique qui remanendoimpudentiam paupertati adicerent.[53] Inter quae refert ad patres de poena feminarum quae servisconiungerentur; statuiturque ut ignaro domino ad id prolapsae inservitute, sin consensisset, pro libertis haberentur. Pallanti, quemrepertorem eius relationis ediderat Caesar, praetoria insignia et centiesquinquagies sestertium censuit consul designatus Barea Soranus.additum a Scipione Cornelio grates publice agendas, quod regibusArcadiae ortus veterrimam nobilitatem usui publico postponeret sequeinter ministros principis haberi sineret. adseveravit Claudius contentumhonore Pallantem intra priorem paupertatem subsistere. et fixum est[aere] publico senatus consultum quo libertinus sestertii ter miliespossessor antiquae parsimoniae laudibus cumulabatur.[54] At non frater eius, cognomento Felix, pari moderatione agebat,iam pridem Iudaeae impositus et cuncta malefacta sibi impune ratustanta potentia subnixo. sane praebuerant Iudaei speciem motus ortaseditione, postquam * * * congnita caede eius haud obtemperatumesset, manebat metus ne quis principum eadem imperitaret. atqueinterim Felix intempestivis remediis delicta accendebat, aemulo addeterrima Ventidio [Cumano>, cui pars provinciae habebatur, ita divisisut huic Galilaeorum natio, Felici Samaritae parerent, discordes olimet tum contemptu regentium minus coercitis odiis. igitur raptare inter

176


se, immittere latronum globos, componere insidias et aliquando proeliiscongredi, spoliaque et praedas ad procuratores referre. hique primolaetari, mox gliscente pernicie cum arma militum interiecissent, caesimilites; arsissetque bello provincia, ni Quadratus Syriae rectorsubvenisset. nec diu adversus Iudaeos, qui in necem militumproruperant, dubitatum quin capite poenas luerent: Cumanus et Felixcunctationem adferebant, quia Claudius causis rebellionis auditis iusstatuendi etiam de procuratoribus dederat. sed Quadratus Feliceminter iudices ostentavit, receptum in tribunal, quo studia accusantiumdeterrerentur; damnatusque flagitiorum quae duo deliquerantCumanus, et quies provinciae reddita.[55] Nec multo post agrestium Cilicum nationes, quibus Clitarumcognomentum, saepe et alias commotae, tunc Troxobore duce montisasperos castris cepere atque inde decursu in litora aut urbes vimcultoribus et oppidanis ac plerumque in mercatores et naviculariosaudebant. obsessaque civitas Anemuriensis, et missi e Syria insubsidium equites cum praefecto Curtio Severo turbantur, quod duricircum loci peditibusque ad pugnam idonei equestre proelium haudpatiebantur. dein rex eius orae Antiochus blandimentis adversumplebem, fraude in ducem cum barbarorum copias dissociasset,Troxobore paucisque primoribus interfectis ceteros clementiacomposuit.[56] Sub idem tempus inter lacum Fucinum amnemque Lirim perruptomonte, quo magnificentia operis a pluribus viseretur, lacu in ipsonavale proelium adornatur, ut quondam Augustus structo transTiberim stagno, sed levibus navigiis et minore copia ediderat. Claudiustriremis quadriremisque et undeviginti hominum milia armavit, cinctoratibus ambitu, ne vaga effugia forent, ac tamen spatium amplexus advim remigii, gubernantium artes, impetus navium et proelio solita. inratibus praetoriarum cohortium manipuli turmaeque adstiterant,antepositis propugnaculis ex quis catapultae ballistaeque tenderentur.reliqua lacus classiarii tectis navibus obtinebant. ripas et collismontiumque edita in modum theatri multitudo innumera complevit,proximis e municipiis et alii urbe ex ipsa, visendi cupidine aut officioin principem. ipse insigni paludamento neque procul Agrippinachlamyde aurata praesedere. pugnatum quamquam inter sontis fortiumvirorum animo, ac post multum vulnerum occidioni exempti sunt.[57] Sed perfecto spectaculo apertum aquarum iter. incuria operismanifesta fuit, haud satis depressi ad lacus ima vel media. eoquetempore interiecto altius effossi specus, et contrahendae rursummultitudini gladiatorum spectaculum editur, inditis pontibus

177


pedestrem ad pugnam. quin et convivium effluvio lacus adpositummagna formidine cunctos adfecit, quia vis aquarum prorumpensproxima trahebat, convulsis ulterioribus aut fragore et sonitu exterritis.simul Agrippina trepidatione principis usa ministrum operis Narcissumincusat cupidinis ac praedarum. nec ille reticet, impotentiammuliebrem nimiasque spes eius arguens.[58] D. Iunio Q. Haterio consulibus sedecim annos natus NeroOctaviam Caesaris filiam in matrimonium accepit. utque studiishonestis [et] eloquentiae gloria enitesceret, causa Iliensium susceptaRomanum Troia demissum et Iuliae stirpis auctorem Aeneam aliaquehaud procul fabulis vetera facunde executus perpetrat, ut Ilienses omnipublico munere solverentur. eodem oratore Bononiensi coloniae ignihaustae subventum centies sestertii largitione. reddita Rhodiis libertas,adempta saepe aut firmata, prout bellis externis meruerant aut domiseditione deliquerant; tributumque Apamensibus terrae motu convulsisin quinquennium remissum.[59] At Claudius saevissima quaeque promere adigebatur eiusdemAgrippinae artibus, quae Statilium Taurum opibus inlustrem hortiseius inhians pervertit accusante Tarquitio Prisco. legatus is TauriAfricam imperio proconsulari regentis, postquam revenerant, paucarepetundarum crimina, ceterum magicas superstitiones obiectabat. necille diutius falsum accusatorem, indignas sordis perpessus vim vitaesuae attulit ante sententiam senatus. Tarquitius tamen curia exactusest; quod patres odio delatoris contra ambitum Agrippinae pervicere.[60] Eodem anno saepius audita vox principis, parem vim rerumhabendam a procuratoribus suis iudicatarum ac si ipse statuisset. acne fortuito prolapsus videretur, senatus quoque consulto cautumplenius quam antea et uberius. nam divus Augustus apud equestrisqui Aegypto praesiderent lege agi decretaque eorum proinde haberiiusserat ac si magistratus Romani constituissent; mox alias per provinciaset in urbe pleraque concessa sunt quae olim a praetoribus noscebantur:Claudius omne ius tradidit, de quo toties seditione aut armis certatum,cum Semproniis rogationibus equester ordo in possessione iudiciorumlocaretur, aut rursum Serviliae leges senatui iudicia redderent,Mariusque et Sulla olim de eo vel praecipue bellarent. sed tunc ordinumdiversa studia, et quae vicerant publice valebant. C. Oppius et CorneliusBalbus primi Caesaris opibus potuere condiciones pacis et arbitriabelli tractare. Matios posthac et Vedios et cetera equitum Romanorumpraevalida nomina referre nihil attinuerit, cum Claudius libertos quosrei familiari praefecerat sibique et legibus adaequaverit.[61] Rettulit dein de immunitate Cois tribuenda multaque super

178


antiquitate eorum memoravit: Argivos vel Coeum Latonae parentemvetustissimos insulae cultores; mox adventu Aesculapii artem medendiinlatam maximeque inter posteros eius celebrem fuisse, nominasingulorum referens et quibus quisque aetatibus viguissent. quin etiamdixit Xenophontem, cuius scientia ipse uteretur, eadem familia ortum,precibusque eius dandum ut omni tributo vacui in posterum Coisacram et tantum dei ministram insulam colerent. neque dubiumhabetur multa eorundem in populum Romanum merita sociasquevictorias potuisse tradi: sed Claudius facilitate solita quod uniconcesserat nullis extrinsecus adiumentis velavit.[62] At Byzantii data dicendi copia, cum magnitudinem onerum apudsenatum deprecarentur, cuncta repetivere. orsi a foedere, quodnobiscum icerant, qua tempestate bellavimus adversus regemMacedonum, cui ut degeneri Pseudophilippi vocabulum impositum,missas posthac copias in Antiochum Persen Aristonicum et piraticobello adiutum Antonium memorabant, quaeque Sullae aut Luculloaut Pompeio obtulissent, mox recentia in Caesares merita, quando ealoca insiderent quae transmeantibus terra marique ducibusexercitibusque, simul vehendo commeatu opportuna forent.[63] Namque artissimo inter Europam Asiamque divortio Byzantiumin extrema Europa posuere Graeci, quibus Pythium Apollinemconsulentibus, ubi conderent urbem, redditum oraculum est,quaererent sedem caecorum terris adversam. ea ambage Chalcedoniimonstrabantur, quod priores illuc advecti, praevisa locorum utilitate,peiora legissent. quippe Byzantium fertili solo, fecundo mari, quia vispiscium immensa Pontum erumpens et obliquis subter undas saxisexterrita omisso alterius litoris flexu hos ad portus defertur. unde pri-mo quaestuosi et opulenti; post magnitudine onerum urgente finemaut modum orabant, adnitente principe, qui Thraecio Bosporanoquebello recens fessos iuvandosque rettulit. ita tributa in quinquenniumremissa.[64] M. Asinio M’. Acilio consulibus mutationem rerum in deteriusportendi cognitum est crebris prodigiis. signa ac tentoria militum ignecaelesti arsere; fastigio Capitolii examen apium insedit; biformishominum partus et suis fetum editum cui accipitrum ungues inessent.numerabatur inter ostenta deminutus omnium magistratuum numerus,quaestore, aedili, tribuno ac praetore et consule paucos intra mensisdefunctis. sed in praecipuo pavore Agrippina, vocem Claudii, quamtemulentus iecerat, fatale sibi ut coniugum flagitia ferret, dein puniret,metuens, agere et celerare statuit, perdita prius Domitia Lepidamuliebribus causis, quia Lepida minore Antonia genita, avunculo

179


Augusto, Agrippinae sobrina prior ac Gnaei mariti eius soror, paremsibi claritudinem credebat. nec forma aetas opes multum distabant; etutraque impudica, infamis, violenta, haud minus vitiis aemulabanturquam si qua ex fortuna prospera acceperant. enimvero certamenacerrimum, amita potius an mater apud Neronem praevaleret: namLepida blandimentis ac largitionibus iuvenilem animum devinciebat,truci contra ac minaci Agrippina, quae filio dare imperium, tolerareimperitantem nequibat.[65] Ceterum obiecta sunt quod coniugem principis devotionibuspetivisset quodque parum coercitis per Calabriam servorum agminibuspacem Italiae turbaret. ob haec mors indicta, multum adversanteNarcisso, qui Agrippinam magis magisque suspectans prompsisse interproximos ferebatur certam sibi perniciem, seu Britannicus rerum seuNero poteretur; verum ita de se meritum Caesarem, ut vitam usui eiusimpenderet. convictam Messalinam et Silium; pares iterum accusandicausas esse, si Nero imperitaret; Britannico successore nullum princi-pi metum: at novercae insidiis domum omnem convelli, maiore flagitioquam si impudicitiam prioris coniugis reticuisset. quamquam neimpudicitiam quidem nunc abesse Pallante adultero, ne quis ambigatdecus pudorem corpus, cuncta regno viliora habere. haec atque taliadictitans amplecti Britannicum, robur aetatis quam maturrimum pre-cari, modo ad deos, modo ad ipsum tendere manus, adolesceret, patrisinimicos depelleret, matris etiam interfectores ulcisceretur.[66] In tanta mole curarum valetudine adversa corripitur, refovendisqueviribus mollitia caeli et salubritate aquarum Sinuessam pergit. tumAgrippina, sceleris olim certa et oblatae occasionis propera necministrorum egens, de genere veneni consultavit, ne repentino etpraecipiti facinus proderetur; si lentum et tabidum delegisset, neadmotus supremis Claudius et dolo intellecto ad amorem filii rediret.exquisitum aliquid placebat, quod turbaret mentem et mortem differret.deligitur artifex talium vocabulo Locusta, nuper veneficii damnata etdiu inter instrumenta regni habita. eius mulieris ingenio paratum vi-rus, cuius minister e spadonibus fuit Halotus, inferre epulas etexplorare gustu solitus.[67] Adeoque cuncta mox pernotuere ut temporum illorum scriptoresprodiderint infusum delectabili boleto venenum, nec vim medicaminisstatim intellectam, socordiane an Claudii vinolentia; simul soluta alvussubvenisse videbatur. igitur exterrita Agrippina et, quando ultimatimebantur, spreta praesentium invidia provisam iam sibi Xenophontismedici conscientiam adhibet. ille tamquam nisus evomentis adiuvaret,pinnam rapido veneno inlitam faucibus eius demisisse creditur, haud

180


ignarus summa scelera incipi cum periculo, peragi cum praemio.[68] Vocabatur interim senatus votaque pro incolumitate principisconsules et sacerdotes nuncupabant, cum iam exanimis vestibus etfomentis obtegeretur, dum quae res forent firmando Neronis imperiocomponuntur. iam primum Agrippina, velut dolore victa et solaciaconquirens, tenere amplexu Britannicum, veram paterni oris effigiemappellare ac variis artibus demorari ne cubiculo egrederetur. Antoniamquoque et Octaviam sorores eius attinuit, et cunctos aditus custodiisclauserat, crebroque vulgabat ire in melius valetudinem principis, quomiles bona in spe ageret tempusque prosperum ex monitisChaldaeorum adventaret.[69] Tunc medio diei tertium ante Idus Octobris, fortibus palatii repentediductis, comitante Burro Nero egreditur ad cohortem, quae moremilitiae excubiis adest. ibi monente praefecto faustis vocibus exceptusinditur lecticae. dubitavisse quosdam ferunt, respectantis rogitantisqueubi Britannicus esset: mox nullo in diversum auctore quae offerebantursecuti sunt. inlatusque castris Nero et congruentia tempori praefatus,promisso donativo ad exemplum paternae largitionis, imperatorconsalutatur. sententiam militum secuta patrum consulta, necdubitatum est apud provincias. caelestesque honores Claudiodecernuntur et funeris sollemne perinde ac divo Augusto celebratur,aemulante Agrippina proaviae Liviae magnificentiam. testamentumtamen haud recitatum, ne antepositus filio privignus iniuria et invidiaanimos vulgi turbaret.

181


Liber XIII

[1] Prima novo principatu mors Iunii Silani proconsulis Asiae ignaroNerone per dolum Agrippinae paratur, non quia ingenii violentiaexitium inritaverat, segnis et dominationibus aliis fastiditus, adeo utC. Caesar pecudem auream eum appellare solitus sit: verum Agrippinafratri eius L. Silano necem molita ultorem metuebat, crebra vulgi famaanteponendum esse vixdum pueritiam egresso Neroni et imperiumper scelus adepto virum aetate composita insontem, nobilem et, quodtunc spectaretur, e Caesarum posteris: quippe et Silanus divi Augustiabnepos erat. haec causa necis. ministri fuere P. Celer eques Romanuset Helius libertus, rei familiari principis in Asia impositi. ab hisproconsuli venenum inter epulas datum est, apertius quam ut fallerent.nec minus properato Narcissus Claudii libertus, de cuius iurgiisadversus Agrippinam rettuli, aspera custodia et necessitate extrema admortem agitur, invito principe, cuius abditis vitiis per avaritiam acprodigentiam mire congruebat.[2] Ibaturque in caedes, nisi Afranius Burrus et Annaeus Seneca obviamissent. hi rectores imperatoriae iuventae et, rarum in societate potentiae,concordes, diversa arte ex aequo pollebant, Burrus militaribus curiset severitate morum, Seneca praeceptis eloquentiae et comitate honesta,iuvantes in vicem, quo facilius lubricam principis aetatem, si virtutemaspernaretur, voluptatibus concessis retinerent. certamen utrique unumerat contra ferociam Agrippinae, quae cunctis malae dominationiscupidinibus flagrans habebat in partibus Pallantem, quo auctoreClaudius nuptiis incestis et adoptione exitiosa semet perverterat. sedneque Neroni infra servos ingenium, et Pallas tristi adrogantia modumliberti egressus taedium sui moverat. propalam tamen omnes in eamhonores cumulabantur, signumque more militiae petenti tribuno dedit

182


optimae matris. decreti et a senatu duo lictores, flamonium Claudiale,simul Claudio censorium funus et mox consecratio.[3] Die funeris laudationem eius princeps exorsus est, dumantiquitatem generis, consulatus ac triumphos maiorem enumerabat,intentus ipse et ceteri; liberalium quoque artium commemoratio etnihil regente eo triste rei publicae ab externis accidisse pronis animisaudita: postquam ad providentiam sapientiamque flexit, nemo risuitemperare, quamquam oratio a Seneca composita multum cultuspraeferret, ut fuit illi viro ingenium amoenum et temporis eius auribusaccommodatum. adnotabant seniores quibus otiosum est vetera etpraesentia contendere, primum ex iis, qui rerum potiti essent,Neronem alienae facundiae eguisse. nam dictator Caesar summisoratoribus aemulus; et Augusto prompta ac profluens quaeque deceretprincipem eloquentia fuit. Tiberius artem quoque callebat, qua verbaexpenderet, tum validus sensibus aut consulto ambiguus. etiam C.Caesaris turbata mens vim dicendi non corrupit; nec in Claudio,quotiens meditata dissereret, elegantiam requireres. Nero puerilibusstatim annis vividum animum in alia detorsit: caelare pingere, cantusaut regimen equorum exercere; et aliquando carminibus pangendisinesse sibi elementa doctrinae ostendebat.[4] Ceterum peractis tristitiae imitamentis curiam ingressus et deauctoritate patrum et consensu militum praefatus, consilia sibi etexempla capessendi egregie imperii memoravit, neque iuventam armiscivilibus aut domesticis discordiis imbutam; nulla odia, nullas iniuriasnec cupidinem ultionis adferre. tum formam futuri principispraescripsit, ea maxime declinans, quorum recens flagrabat invidia.non enim se negotiorum omnium iudicem fore, ut clausis unam intradomum accusatoribus et reis paucorum potentia grassaretur; nihil inpenatibus suis venale aut ambitioni pervium; discretam domum etrem publicam. teneret antiqua munia senatus, consultum tribunalibusItalia et publicae provinciae adsisterent: illi patrum aditum praeberent,se mandatis exercitibus consulturum.[5] Nec defuit fides, multaque arbitrio senatus constituta sunt: nequis ad causam orandam mercede aut donis emeretur, ne designatis[quidem] quaestoribus edendi gladiatores necessitas esset. quod quidemadversante Agrippina, tamquam acta Claudii subverterentur, obtinuerepatres, qui in Palatium ob id vocabantur, ut adstaret additis a tergoforibus velo discreta, quod visum arceret, auditus non adimeret. quinet legatis Armeniorum causam gentis apud Neronem orantibusescendere suggestum imperatoris et praesidere simul parabat, nisi ceterispavore defixis Seneca admonuisset, venienti matri occurrere. ita spe-

183


cie pietatis obviam itum dedecori.[6] Fine anni turbidis rumoribus prorupisse rursum Parthos et rapiArmeniam adlatum est, pulso Radamisto, qui saepe regni eius potitus,dein profugus, tum bellum quoque deseruerat. igitur in urbesermonum avida, quem ad modum princeps vix septem decem annosegressus suscipere eam molem aut propulsare posset, quod subsidiumin eo, qui a femina regeretur, num proelia quoque et obpugnationesurbium et cetera belli per magistros administrari possent, anquirebant.contra alii melius evenisse disserunt, quam si invalidus senecta et ignaviaClaudius militiae ad labores vocaretur, servilibus iussis obtemperaturus.Burrum tamen et Senecam multa rerum experientia cognitos; et impe-ratori quantum ad robur deesse, cum octavo decimo aetatis anno Cn.Pompeius, nono decimo Caesar Octavianus civilia bella sustinuerint?pleraque in summa fortuna auspiciis et consiliis quam telis et manibusgeri. daturum plane documentum, honestis an secus amicis uteretur,si ducem amota invidia egregium quam si pecuniosum et gratiasubnixum per ambitum deligeret.[7] Haec atque talia vulgantibus, Nero et iuventutem proximas perprovincias quaesitam supplendis Orientis legionibus admoverelegionesque ipsas pro[p]ius Armeniam collocari iubet, duosque veteresreges Agrippam et [Ant]iochum expedire copias, quis Parthorum finesultro intrarent, simul pontes per amnem Euphraten iungi; et minoremArmeniam Aristobulo, regionem Sophenen Sohaemo cum insignibusregiis mandat. exortusque in tempore aemulus Vologaeso filiusVardanes; et abscessere Armenia Parthi, tamquam differrent bellum.[8] Sed apud senatum omnia in maius celebrata sunt sententiis eorum,qui supplicationes et diebus supplicationum vestem principitriumphalem, utque ovans urbem iniret, effigiemque eius parimagnitudine ac Martis Ultoris eodem in templo censuere, praetersuetam adulationem laeti, quod Domitium Corbulonem retinendaeArmeniae praeposuerat videbaturque locus virtutibus patefactus. copiaeOrientis ita dividuntur, ut pars auxiliarium cum duabus legionibusapud provinciam Syriam et legatum eius Quadratum Ummidiumremaneret, par civium sociorumque numerus Corbuloni esset, additiscohortibus alisque, quae [in] Cappadocia hiemabant. socii reges, proutbello conduceret, parere iussi; sed studia eorum in Corbulonempromptiora erant. qui ut [instaret] famae, quae in novis coeptis vali-dissima est, itinere propere confecto apud Aegeas civitatem Ciliciaeobvium Quadratum habuit, illuc progressum, ne, accipiendas copiasSyriam intravisset Corbulo, omnium ora in se verteret, corpore ingens,verbis magnificis et super experientiam sapientiamque etiam specie

184


inanium validus.[9] Ceterum uterque ad Vologaesen regem nuntiis monebant, pacemquam bellum mallet datisque obsidibus solitam prioribus reverentiamin populum Romanum continuaret. et Vologaeses, quo bellum excommodo pararet, an ut aemulationis suspectos per nomen obsidumamoveret, tradit nobilissimos ex familia Arsacidarum. accepitque eoscenturio Insteius ab Ummidio missus forte prior e[a] de causa aditorege. quod postquam Corbuloni cognitum est, ire praefectum cohortisArrium Varum et reciperare obsides iubet. hinc ortum inter praefectumet centurionem iurgium ne diutius externis spectaculo esset, arbitriumrei obsidibus legatisque, qui eos ducebant, permissum. atque illirecentem gloria et inclinatione quadam etiam hostium Corbulonempraetulere. unde discordia inter duces, querente Ummidio praereptaquae suis consiliis patravisset, testante contra Corbulone non priusconversum regem ad offerendos obsides, quam ipse dux bello delectusspes eius ad metum mutaret. Nero quo componeret diversos, sicevulgari iussit: ob res a Quadrato et Corbulone prospere gestas laurumfascibus imperatoris addi. quae in alios consules egressa coniunxi.[10] Eodem anno Caesar effigiem Cn. Domitio patri et consulariainsignia Asconio Labeoni, quo tutore usus erat, petivit a senatu; sibiquestatuas argento vel auro solidas adversus offerentes prohibuit. etquamquam censuissent patres, ut principium anni mense Decembri,quo ortus erat Nero, veterem religionem kalendarum Ianuariaruminchoando anno retinuit. neque recepti sunt inter reos Carrinas Celersenator servo accusante, aut Iulius Densus equester Romanus, cui favorin Britannicum crimini dabatur.[11] Claudio Nerone L. Antistio consulibus cum in acta principumiurarent magistratus, in sua acta collegam Antistium iurare prohibuit,magnis patrum laudibus, ut iuvenilis animus levium quoque rerumgloria sublatus maiores continuaret. secutaque lenitas in PlautiumLateranum, quem ob adulterium Messalinae ordine demotum reddiditsenatui, clementiam suam obstringens crebris orationibus, quas Senecatestificando, quam honesta praeciperet, vel iactandi ingenii voceprincipis vulgabat.[12] Ceterum infracta paulatim potentia matris delapso Nerone inamorem libertae, cui vocabulum Acte fuit, simul adsumptis inconscientiam [M.] Othone et Claudio Senecione, adulescentulisdecoris, quorum Otho familia consulari, Senecio liberto Caesaris patregenitus. ignara matre, dein frustra obnitente, penitus inrepserat perluxum et ambigua secreta, ne senioribus quidem principis amicisadversantibus, muliercula nulla cuiusquam iniuria cupidines principis

185


explente, quando uxore ab Octavia, nobili quidem et probitatisspectatae, fato quodam, an quia praevalent inlicita, abhorrebat,metuebaturque, ne in stupra feminarum inlustrium prorumperet, siilla libidine prohiberetur.[13] Sed Agrippina libertam aemulam, nurum ancillam aliaqueeundem in modum muliebriter fremere, neque paenitentiam filii autsatietatem opperiri, quantoque foediora exprobrabat, acrius accende-re, donec vi amoris subactus exueret obsequium in matrem seque[Se]necae permitteret, ex cuius familiaribus Annaeus Serenussimulatione amoris adversus eandem libertam primas adulescentiscupidines velaverat praebueratque nomen, ut quae princeps furtimmulierculae tribuebat, ille palam largiretur. tum Agrippina versisartibus per blandimenta iuvenem adgredi, suum potius cubiculum acsinum offerre contegendis quae prima aetas et summa fortunaexpeterent. quin et fatebatur intempestivam severitatem et suarumopum, quae haud procul imperatoriis aberant, copias tradebat, utnimia nuper coercendo filio, ita rursum intemperanter demissa. quaemutatio neque Neronem fefellit, et proximi amicorum metuebantorabantque cavere insidias mulieris semper atrocis, tum et falsae. forteillis diebus Caesar inspecto ornatu, quo principium coniuges acparentes effulserant, deligit vestem et gemmas misitque donum matri,nulla parsimonia, cum praecipua et cupita aliis prior deferret. sedAgrippina non his instrui cultus suos, sed ceteris arceri proclamat etdividere filium, quae cuncta ex ipsa haberet.[14] Nec defuere qui in deterius referrent. et Nero infensus iis, quibussuperbia muliebris innitebatur, demovet Pallantem cura rerum, quisa Claudio impositus velut arbitrium regni agebat; ferebaturque,degrediente eo magna prosequentium multitudine, non absurdedixisse ire Pallantem, ut eiuraret. sane pepigerat Pallas, ne cuius factiin praeteritum interrogaretur paresque rationes cum re publica haberet. Praeceps posthac Agrippina ruere ad terrorem et minas, nequeprincipis auribus abstinere, quo minus testaretur adultum iam esseBritannicum, veram dignamque stirpem suscipiendo patris imperio,quod insitus et adoptivus per iniurias matris exerceret. non abnuerese, quin cuncta infelicis domus mala patefierent, suae in primis nuptiae,suum veneficium: id solum diis et sibi provisum, quod viveret privignus.ituram cum illo in castra; audiretur hinc Germanici filia, in[de] debilisBurrus et exul Seneca, trunca scilicet manu et professoria lingua generishumani regimen expostulantes. simul intendere manus, adgerereprobra, consecratum Claudium, inferno[s] Silanorum manes invoca-re et tot inrita facinora.

186


[15] Turbatus his Nero et propinquo die, quo quartum decimumaetatis annum Britannicus explebat, volutare secum modo matrisviolentiam, modo ipsius indolem, [le]vi quidem experimento nupercognitam, quo tamen favorem late quaesivisset. festis Saturno diebusinter alia aequalium ludicra regnum lusu sortientium evenerat ea sorsNeroni. igitur ceteris diversa nec ruborem adlatura: ubi Britannicoiussit exsurgeret progressusque in medium cantum aliquem inciperet,inrisum ex eo sperans pueri sobrios quoque convictus, nedumtemulentos ignorantis, ille constanter exorsus est carmen, quo evolutumeum sede patria rebusque summis significabatur. unde orta miseratio,manifestior quia dissimulationem nox et lascivia exemerat. Nerointellecta invidia odium intendit; urgentibusque Agrippinae minis,quia nullum crimen neque iubere caedem fratris palam audebat, oc-culta molitur pararique venenum iubet, ministro Pollione Iuliopraetoriae cohortis tribuno, cuius cura attinebatur damnata veneficiinomine Locusta, multa scelerum fama. nam ut proximus quisqueBritannico neque fas neque fidem pensi haberet, olim provisum erat.primum venenum ab ipsis educatoribus accepit, tramisitque exsolutaalvo parum validum, sive temperamentum inerat, ne statim saeviret.sed Nero lenti sceleris impatiens minitari tribuno, iubere suppliciumveneficae, quod, dum rumorem respiciunt, dum parant defensiones,securitatem morarentur. promittentibus dein tam praecipitem necem,quam si ferro urgeretur, cubiculum Caesaris iuxta decoquitur viruscognitis antea venenis rapidum.[16] Mos habebatur principum liberos cum ceteris idem aetatisnobilibus sedentes vesci in adspectu propinquorum propria et parcioremensa. illic epulante Britannico, quia cibos potusque eius delectusex ministris gustu explorabat, ne omitteretur institutum aut utriusquemorte proderetur scelus, talis dolus repertus est. innoxia adhuc acpraecalida et libata gustu potio traditur Britannico; dein, postquamfervore aspernabatur, frigida in aqua adfunditur venenum, quod itacunctos eius artus pervasit, ut vox pariter et spiritus [eius] raperentur.trepidatur a circumsedentibus, diffugiunt imprudentes: at quibus altiorintellectus, resistunt defixi et Neronem intuentes. ille ut erat recliniset nescio similis, solitum ita ait per comitialem morbum, quo primaab infantia adflictaretur Britannicus, et redituros paulatim visussensusque. at Agrippina[e] is pavor, ea consternatio mentis, quamvisvultu premeretur, emicuit, ut perinde ignaram fuisse [quam] Octaviamsororem Britannici constiterit: quippe sibi supremum auxilium ereptumet parricidii exemplum intellegebat. Octavia quoque, quamvis rudibusannis, dolorem caritatem omnes adfectus abscondere didicerat. ita post

187


breve silentium repetita convivii laetitia.[17] Nox eadem necem Britannici et rogum coniunxit, proviso antefunebri paratu, qui modicus fuit. in campo tamen Martis sepultus est,adeo turbidis imbribus, ut vulgus iram deum portendi credideritadversus facinus, cui plerique etiam hominum ignoscebant, antiquasfratrum discordias et insociabile regnum aestimantes. tradunt pleriqueeorum temporum scriptores crebris ante exitium diebus inlusum issepueritia[e] Britannici Neronem, ut iam non praematura neque saevamors videri queat, quamvis inter sacra mensae, ne tempore quidem adcomplexum sororum dato, ante oculos inimici properata sit in illumsupremum Claudiorum sanguinem stupro prius quam venenopollutum. festinationem exsequiarum edicto Caesar defendit, id amaioribus institutum referens, subtrahere oculis acerba funera nequelaudationibus aut pompa detinere. ceterum et sibi amisso fratris auxilioreliquas spes in re publica sitas, et tanto magis fovendum patribuspopuloque principem, qui unus superesset e familia summum adfastigium genita.[18] Exim largitione potissimos amicorum auxit. nec defuere quiarguerent viros gravitatem adseverantes, quod domos villas id temporisquasi praedam divisissent. alii necessitatem adhibitam credebant aprincipe, sceleris sibi conscio et veniam sperante, si largitionibusvalidissimum quemque obstrinxisset. At matris ira nullamunificentia leniri, sed amplecti Octaviam, crebra cum amicis secretahabere, super ingenitam avaritiam undique pecunias quasi insubsidium corripiens, tribunos et centuriones comiter excipere, no-mina et virtutes nobilium, qui etiam tum supererant, in honore habere,quasi quaereret ducem et partes. cognitum id Neroni, excubiasquemilitares, quae ut coniugi imperatoris olim, tum ut matri servabantur,et Germanos nuper eundem [in] honorem custodes additos digrediiubet. ac ne coetu salutantium frequentaretur, separat domummatremque transfert in eam, quae Antoniae fuerat, quotiens ipse illucventitaret, saeptus turba centurionum et post breve osculum digrediens.[19] Nihil rerum mortalium tam instabile ac fluxum est quam famapotentiae non sua vi nixa[e]. statim relictum Agrippinae limen: nemosolari, nemo adire praeter paucas feminas, amore an odio incertas. exquibus erat Iunia Silana, quam matrimonio C. Sili a Messalinadepulsam supra rettuli, insignis genere forma lascivia, et Agrippinaediu percara, mox occultis inter eas offensionibus, quia SextiumAfricanum nobilem iuvenem a nuptiis Silanae deterruerat Agrippina,impudicam et vergentem annis dictitans, non ut Africanum sibiseponeret, sed ne opibus et orbitate Silanae maritus poteretur. illa spe

188


ultionis oblata parat accusatores ex clientibus suis Iturium et Calvisium,non vetera et saepius iam audita deferens, quod Britannici mortemlugeret aut Octaviae iniurias evulgaret, sed destinavisse eam RubelliumPlautum, per maternam originem pari ac Nero gradu a divo Augusto,ad res novas extollere coniugioque eius et imperio rem publicam rursusinvadere. haec Iturius et Calvisius Atimeto, Domitiae Neronis amitaeliberto, aperiunt. qui laetus oblatis (quippe inter Agrippinam etDomitiam infensa aemulatio exercebatur) Paridem histrionem, libertumet ipsum Domitiae, impulit ire propere crimenque atrociter deferre.[20] Provecta nox erat et Neroni per vinolentiam trahebatur, cumingreditur Paris, solitus alioquin id temporis luxus principis intende-re, sed tunc compositus ad maestitiam, expositoque indicii ordine itaaudientem exterret, ut non tantum matrem Plautumque interficere,sed Burrum etiam demovere praefectura destinaret, tamquamAgrippinae gratia provectum et vicem reddentem. Fabius Rusticusauctor est scriptos esse ad Caecinam Tuscum codicillos, mandata eipraetoriarum cohortium cura, sed ope Senecae dignationem Burroretentam. Plinius et Cluvius nihil dubitatum de fide praefecti referunt.sane Fabius inclinat ad laudes Senecae, cuius amicitia floruit. nosconsensum auctorum secuturi, quae diversa prodiderint, sub nominibusipsorum trademus. Nero trepidus et interficiendae matris avidusnon prius differri potuit, quam Burrus necem eius promitteret, sifacinoris coargueretur; sed cuicumque, nedum parenti defensionemtribuendam; nec accusatores adesse, sed vocem unius [et] ex inimicadomo adferri: reputare[t] tenebras et vigilatam convivio noctemomniaque temeritati et inscitiae propiora.[21] Sic lenito principis metu et luce orta itur ad Agrippinam, utnosceret obiecta dissolveretque vel poenas lueret. Burrus iis mandatisSeneca coram fungebatur; aderant et ex libertis arbitri sermonis. deindea Burro, postquam crimina et auctores exposuit, minaciter actum. etAgrippina ferociae memor “non miror” inquit, “Silanam numquamedito partu matrum adfectus ignotos habere; neque enim proinde aparentibus liberi quam ab impudica adulteri mutantur. nec si Ituriuset Calvisius adesis omnibus fortunis novissimam suscipiendaeaccusationis operam anui rependunt, ideo aut mihi infamia parricidiiaut Caesari conscientia subeunda est. nam Domitiae inimicitiis gratiasagerem, si benevolentia mecum in Neronem meum certaret: nunc perconcubinum Atimetum et histrionem Paridem quasi scaenae fabulascomponit. Baiarum suarum piscinas extollebat, cum meis consiliisadoptio et proconsulare ius et designatio consulatus et cetera apiscendoimperio praepararentur. aut exsistat qui cohortes in urbe temptatas,

189


qui provinciarum fidem labefactatam, denique servos vel libertos adscelus corruptos arguat. vivere ego Britannico potiente rerum poteram?ac si Plautus aut quis alius rem publicam iudicaturus obtinuerit, desuntscilicet mihi accusatores, qui non verba impatientia caritatis aliquandoincauta, sed ea crimina obiciant, quibus nisi a filio absolvi non possim.”commotis qui aderant ultroque spiritus eius mitigantibus, colloquiumfilii exposcit, ubi nihil pro innocentia, quasi diffideret, nec [de]beneficiis, quasi exprobraret, disseruit, sed ultionem in delatores etpraemia amicis obtinuit.[22] Praefectura annonae Faenio Rufo, cura ludorum, qui a Caesareparabantur, Arruntio Stellae, Aegyptus C[laudio] Balbillopermittuntur. Syria P. Anteio destinata; sed variis mox artibus elusus,ad postremum in urbe retentus est. at Silana in exilium acta; Calvisiusquoque et Iturius relegantur; de Atimeto supplicium sumptum,validiore apud libidines principis Paride, quam ut poena adficeretur.Plautus ad praesens silentio transmissus est.[23] Deferuntur dehinc consensisse Pallas ac Burrus, ut CorneliusSulla claritudine generis et adfinitate Claudii, cui per nuptias Antoniaegener erat, ad imperium vocaretur. eius accusationis auctor extitit Paetusquidam, exercendis apud aerarium sectionibus famosus et tum vanitatismanifestus. nec tam grata Pallantis innocentia quam gravis superbiafuit: quippe nominatis libertis eius, quos conscios haberet, responditnihil umquam se domi nisi nutu aut manu significasse, vel, si plurademonstranda essent, scripto usum, ne vocem consociaret. Burrusquamvis reus inter iudices sententiam dixit. exiliumque accusatoriinrogatum et tabulae exustae sunt, quibus oblitterata aerarii nominaretrahebat.[24] Fine anni statio cohortis adsidere ludis solita demovetur, quomaior species libertatis esset, utque miles theatrali licentiae nonpermixtus incorruptior ageret et plebes daret experimentum, an amotiscustodibus modestiam retineret. urbem princeps lustravit ex responsoharuspicum, quod Iovis ac Minervae aedes de caelo tactae erant.[25] Q. Volusio P. Scipione consulibus otium foris, foeda domi lascivia,qua Nero itinera urbis et lupanaria et deverticula veste servili indissimulationem sui compositus pererrabat, comitantibus qui raperentvenditioni exposita et obviis vulnera inferrent, adversus ignaros adeo,ut ipse quoque exciperet ictus et ore praeferret. deinde ubi Caesaremesse, qui grassaretur, pernotuit augebanturque iniuriae adversus virosfeminasque insignes, et quidam permissa semel licentia sub nomineNeronis inulti propriis cum globis eadem exercebant, in modumcaptivitatis nox agebatur; Iuliusque Montanus senatorii ordinis, sed

190


qui nondum honorem capessisset, congressus forte per tenebras cumprincipe, quia vim temptantem acriter reppulerat, deinde adgnitumoraverat, quasi exprobrasset mori adactus est. Nero autem metuentiorin posterum milites sibi et plerosque gladiatores circumdedit, quirixarum initia modica et quasi privata sinerent; si a laesis validiusageretur, arma inferebant. ludicram quoque licentiam et fautoreshistrionum velut in proelia convertit impunitate et praemiis atque ipseoccultus et plerumque coram prospectans, donec discordi populo etgravioris motus terrore non aliud remedium repertum est quam uthistriones Italia pellerentur milesque theatro rursum adsideret.[26] Per idem tempus actum in senatu de fraudibus libertorum,efflagitatumque ut adversus male meritos revocandae libertatis patronisdaretur. nec deerant qui censerent, sed consules, relationem inciperenon ausi ignaro principe, perscripsere tamen consensum senatus. illean auctor constitutionis fieret, . . . ut inter paucos et sententiae diversos,quibusdam coalitam libertate inreverentiam eo prorupisse frementibus,[ut] vine an aequo cum patronis iure agerent [sententiam eorum]consultarent ac verberibus manus ultro intenderent, impudenter velpoenam suam ipsi suadentes. quid enim aliud laeso patronoconcessum, quam ut c[ent]esimum ultra lapidem in oram Campaniaelibertum releget? ceteras actiones promiscas et pares esse: tribuendumaliquod telum, quod sperni nequeat. nec grave manu missis per idemobsequium retinendi libertatem, per quod adsecuti sint: at criminummanifestos merito ad servitutem retrahi, ut metu coerceantur, quosbeneficia non mutavissent.[27] Disserebatur contra: paucorum culpam ipsis exitiosam essedebere, nihil universorum iuri derogandum; quippe late fusum idcorpus. hinc plerumque tribus decurias, ministeria magistratibus etsacerdotibus, cohortes etiam in urbe conscriptas; et plurimis equitum,plerisque senatoribus non aliunde originem trahi: si separarentur li-bertini, manifestam fore penuriam ingenuorum. non frustra maiores,cum dignitatem ordinum dividerent, libertatem in communi posuisse.quin et manu mittendi duas species institutas, ut relinquereturpaenitentiae aut novo beneficio locus. quos vindicta patronus nonliberaverit, velut vinclo servitutis attineri. dispiceret quisque meritatardeque concederet, quod datum non adimeretur. haec sententiavaluit, scripsitque Caesar senatui, privatim expenderent causamlibertorum, quotiens a patronis arguerentur; in commune nihilderog[ar]ent. nec multo post ereptus amitae libertus Paris quasi iurecivili, non sine infamia principis, cuius iussu perpetratum ingenuitatisiudicium erat.

191


[28] Manebat nihilo minus quaedam imago rei publicae. nam interVibullium praetorem et plebei tribunum Antistium ortum certamen,quod immodestos fautores histrionum et a praetore in vincla ductostribunus omitti iussisset. comprobavere patres, incusata Antistii licentia.simul prohibiti tribuni ius praetorum et consulum praeripere aut vocareex Italia, cum quibus lege agi posset. addidit L. Piso designatus consul,ne quid intra domum pro potestate adverterent, neve multum ab iisdictam quaestores aerarii in publicas tabulas ante quattuor mensereferrent; medio temporis contra dicere liceret, deque eo consulesstatuerent. cohibita artius et aedilium potestas statutumque, quantumcurules, quantum plebei pignoris caperent vel poenae inrogarent. etHelvidius Priscus tr[ibunus] pl[ebis] adversus Obultronium Sabinumaerarii quaestorem contentiones proprias exercuit, tamquam ius hastaeadversus inopes inclementer ageret. dein princeps curam tabularumpublicarum a quaestoribus ad praefectos transtulit.[29] Varie habita ac saepe mutata eius rei forma. nam Augustus senatuipermisit deligere praefectos; deinde ambitu suffragiorum suspecto,sorte ducebantur ex numero praetorum qui praeessent. neque id diumansit, quia sors deerrabat ad parum idoneos. tum Claudiusquaestores rursum imposuit, iisque, ne metu offensionum segniusconsulerent, extra ordinem honores promisit: sed deerat robur aetatiseum primum magistratum capessentibus. igitur Nero praeturaperfunctos et experientia probatos delegit.[30] Damnatus isdem consulibus Vipsanius Laenas ob Sardiniamprovinciam avare habitam; absolutus Cestius Proculus repetundarumCretensibus accusantibus. Clodius Quirinalis, quod praefectusremigum, qui Ravennae haberentur, velut infimam nationum Italiamluxuria saevitiaque adflictavisset, veneno damnationem anteiit.Caninius Rebi[l]us, ex primoribus peritia legum et pecuniaemagnitudine, cruciatus aegrae senectae misso per venas sanguineeffugit, haud creditus sufficere ad constantiam sumendae mortis, oblibidines muliebriter infamis. at L. Volusius egregia fama concessit,cui tres et nonaginta anni spatium vivendi praecipuaeque opes bonisartibus, inoffensa tot imperatorum [a]micitia fuit.[31] Nerone iterum L. Pisone consulibus pauca memoria digna evenere,nisi cui libeat laudandis fundamentis et trabibus, quis molemamphitheatri apud campum Martis Caesar exstruxerat, voluminaimplere, cum ex dignitate populi Romani repertum sit res inlustresannalibus, talia diurnis urbis actis mandare. ceterum coloniae Capuaatque Nuceria additis veteranis firmatae sunt, plebeique congiariumquadrigeni nummi viritim dati, et sestertium quadringenties aerario

192


inlatum est ad retinendam populi fidem. vectigal quoque quintae etvicesimae venalium mancipiorum remissum, specie magis quam vi,quia, cum venditor pendere iuberetur, in partem pretii emptoribusadcrescebat. et [e]dixit Caesar, ne quis magistratus aut procurator inprovincia, [quam] obtineret, spectaculum gladiatorum aut ferarumaut quod aliud ludicrum ederet. nam ante non minus tali largitionequam corripiendis pecuniis subiectos adfligebant, dum, quae libidi-ne deliquerant, ambitu propugnant.[32] Factum et senatus consultum ultioni iuxta et securitati, ut si quisa suis servis interfectus esset, ii quoque, qui testamento manu missisub eodem tecto mansissent, inter servos supplicia penderent. redditurordini Lurius Varus consularis, avaritiae criminibus olim perculsus.et Pomponia Graecina insignis femina, [A.] Plautio, quem ovasse deBritannis rettuli, nupta ac superstitionis externae rea, mariti iudiciopermissa. isque prisco instituto propinquis coram de capite famaqueconiugis cognovit et insontem nuntiavit. longa huic Pomponiae aetaset continua tristitia fuit. nam post Iuliam Drusi filiam dolo Messalinaeinterfectam per quadraginta annos non cultu nisi lugubri, non animonisi maesto egit; idque illi imperitante Claudio impune, mox ad gloriamvertit.[33] Idem annus plures reos habuit. quorum P. Celerem accusanteAsia, quia absolvere nequibat Caesar, traxit, senecta donec mortemobiret; nam Celer interfecto, ut memoravi, Silano pro consulemagnitudine sceleris cetera flagitia obtegebat. Cossutianum CapitonemCilices detulerant, maculosum foedumque et idem ius audaciae inprovincia ratum, quod in urbe exercuerat; sed pervicaci accusationeconflictatus postremo defensionem omisit ac lege repetundarumdamnatus est. pro Eprio Marcello, a quo Lyci[i] res repetebant, eousque ambitus praevaluit, ut quidam accusatorum eius exiliomultarentur, tamquam insonti periculum fecissent.[34] Nerone tertium consule simul ini[i]t consulatum Valerius Messa-la, cuius proavum, oratorem Corvinum, divo Augusto, abavo Neronis,collegam in eo[dem] magistratu fuisse pauci iam senum meminerant.sed nobili familiae honor auctus est oblatis in singulos annos quingenissestertiis, quibus Messala paupertatem innoxiam sustentaret. Aurelioquoque Cottae et Haterio Antonino annuam pecuniam statuit princeps,quamvis per luxum avitas opes dissipassent. Eius anni principiomollibus adhuc initiis prolatatum inter Parthos Romanosque deobtinenda Armenia bellum acriter sumitur, quia nec Vologaeses sinebatfratrem Tiridaten dati a se regni expertem esse aut alienae id potentiaedonum habere, et Corbulo dignum magnitudine populi Romani

193


rebatur parta olim a Lucullo Pompeioque recipere. ad hoc Armeniiambigua fide utraque arma invitabant, situ terrarum, similitudinemorum Parthis propiores conubiisque permixti ac libertate ignota illucmagis [ad servitium] inclinantes.[35] Sed Corbuloni plus molis adversus ignaviam militum quam contraperfidiam hostium erat: quippe Syria transmotae legiones, pace longasegnes, munia castrorum aegerrime tolerabant. satis constitit fuisse ineo exercitu veteranos, qui non stationem, non vigilias inissent, vallumfossamque quasi nova et mira viserent, sine galeis, sine loricis, nitidiet quaestuosi, militia per oppida expleta. igitur dimissis, quibussenectus aut valitudo adversa erat, supplementum petivit. et habitiper Galatiam Cappadociamque dilectus, adiectaque ex Germania legiocum equitibus alariis et peditatu cohortium. retentusque omnisexercitus sub pellibus, quamvis hieme saeva adeo, ut obducta glacienisi effossa humus tentoriis locum non praeberet. ambusti multorumartus vi frigoris, et quidam inter excubias exanimati sunt. adnotatusquemiles, qui fascem lignorum gestabat, ita praeriguisse manus, ut oneriadhaerentes truncis brachiis deciderent. ipse cultu [l]evi, capite intecto,in agmine, in laboribus frequens adesse, laudem strenuis, solaciuminvalidis, exemplum omnibus ostendere. dehinc, quia duritia caelimilitiaeque multi abnuebant deserebantque, remedium severitatequaesitum est. nec enim, ut in aliis exercitibus, primum alterumquedelictum venia prosequebatur, se qui signa reliquerat, statim capitepoenas luebat. idque usu salubre et misericordia melius apparuit:quippe pauciores illa castra deseruere quam ea, in quibus ignoscebatur.[36] Interim Corbulo legionibus intra castra habitis, donec veradolesceret, dispositisque per idoneos locos cohortibus auxiliariis, nepugnam priores auderent praedicit. curam praesidiorum Paccio Orfitoprimi pili honore perfuncto mandat. is quamquam incautos barbaroset bene gerendae rei casum offerri scripserat, tenere se munimentis etmaiores copias opperiri iubetur. sed rupto imperio, postquam paucaee proximis castellis turmae advenerant pugnamque imperitia poscebant,congressus cum hoste funditur. et damno eius exterriti qui subsidiumferre debuerant, sua quisque in castra trepida fuga rediere. quod graviterCorbulo accepit increpitumque Pac[c]ium et praefectos militesquetendere extra vallum iussit; inque ea contumelia detenti nec nisiprecibus universi exercitus exsoluti sunt[37] At Tiridates super proprias clientelas ope Vologaesi fratris adiutus,non furtim iam, sed palam bello infensare Armeniam, quosque fidosnobis rebatur, depopulari, et si copiae contra ducerentur, eluderehucque et illuc volitans plura fama quam pugna exterrere. igitur

194


Corbulo, quaesito diu proelio frustra habitus et exemplo hostiumcircumferre bellum coactus, dispertit vires, ut legati praefectiquediversos locos pariter invaderent. simul regem Antiochum monetproximas sibi praefecturas petere. nam Pharasmanes interfecto filioRadamisto quasi proditore, quo fidem in nos testaretur, vetus adversusArmenios odium promptius exercebat. tuncque primum inlecti Moschi,gens ante alias socia Romanis, avia Armeniae incursavit. ita consiliaTiridati in contrarium vertebant, mittebatque oratores, qui suoParthorumque nomine expostularent, cur datis nuper obsidibusredintegrataque amicitia quae novis quoque beneficiis locum aperiret,vetere Armeniae possessione depelleretur. ideo nondum ipsumVolgaesen commotum, quia causa quam vi agere mallent; sin perstareturin bello, non defore Arsacidis virtutem fortunamque saepius iam cladeRomana expertam. ad ea Corbulo, satis comperto Volgaesen defectioneHyrcaniae attineri, suadet Tiridati precibus Caesarem adgredi: posseilli regnum stabile et res incruentas contingere, si omissa spe longinquaet sera praesentem potioremque sequeretur.[38] Placitum dehinc, qui commeantibus in vicem nuntiis nihil insumma[m] pacis proficiebatur, colloquio ipsorum tempus locumquedestinari. mille equitum praesidium Tiridates adfore sibi dicebat;quantum Corbuloni cuiusque generis militum adsisteret, non statuere,dum positis loricis et galeis in faciem pacis veniretur. cuicumquemortalium, nedum veteri et provido duci, barbarae astutiae patuissent:ideo artum inde numerum finiri et hinc maiorem offerri, ut doluspararetur; nam equiti sagittarum usu exercito si detecta corporaobicerentur, nihil profuturam multitudinem. dissimulato tamenintellectu rectius de iis, quae in publicum consulerentur, totisexercitibus coram dissertaturos respondit. locumque delegit, cuiuspars altera colles erant clementer adsurgentes accipiendis peditumordinibus, pars in planitiem porrigebatur ad explicandas equitumturmas. dieque pacto prior Corbulo socias cohortes et auxilia regumpro cornibus, medio sextam legionem constituit, cui accita per noctemaliis ex castris tria milia tertianorum permiscuerat, una cum aquila,quasi eadem legio spectaretur. Tiridates vergente iam die procul adstitit,unde videri magis quam audiri posset. ita sine congressu dux Romanusabscedere militem sua quemque in castra iubet.[39] Rex sive fraudem suspectans, quia plura simul in loca ibatur, siveut commeatus nostros Pontico mari et Trapezunte oppido adventantesinterciperet, propere discedit. sed neque commeatibus vim facerepotuit, quia per montes ducebantur praesidiis nostris insessos, etCorbulo, ne inritum bellum traheretur utque Armenios ad sua

195


defendenda cogeret, exscindere parat castella, sibique quodvalidissimum in ea praefectura, cognomento Volandum, sumit; minoraCornelio Flacco legato et Insteio Capitoni castrorum praefecto mandat.tum, circumspectis munimentis et quae expugnationi idonea provisis,hortatur milites, ut hostem vagum neque paci aut proelio paratum,sed perfidiam et ignaviam fuga confitentem exuerent sedibus gloriaequepariter et praedae consulerent. tum quadripertito exercitu hos intestudinem conglobatos subruendo vallo inducit, alios scalas moenibusadmovere, multos tormentis faces et hastas incutere iubet. libritoribusfunditoribusque attributus locus, unde eminus glandes torquerent,ne qua pars subsidium laborantibus ferret pari undique metu. tantusinde ardor certantis exercitus fuit, ut intra tertiam diei partem nudatipropugnatoribus muri, obices portarum subversi, capta escensumunimenta omnesque puberes trucidati sint, nullo milite amisso, paucisadmodum vulneratis. et imbelle vulgus sub corona venundatum,reliqua praeda victoribus cessit. pari fortuna legatus ac praefectus usisunt, tribusque una die castellis expugnatis cetera terrore et alia sponteincolarum in deditionem veniebant. unde orta fiducia caput gentisArtaxata adgrediendi. nec tamen proximo itinere ductae legiones, quasi amnem Araxen, qui moenia adluit, ponte transgrederentur, subictum dabantur: procul et latioribus vadis transiere.[40] At Tiridates pudore et metu, ne, si concessisset obsidioni, nihilopis in ipso videretur, si prohiberet, impeditis locis seque et equestrescopias inligaret, statuit postremo ostendere aciem et dato die proeliumincipere vel simulatione fugae locum fraudi parare. igitur repente agmenRomanum circumfundit, non ignaro duce nostro, qui viae pariter etpugnae composuerat exercitum. latere dextro tertia legio, sinistro sextaincedebat, mediis decimanorum delectis; recepta inter ordinesimpedimenta, et tergum mille equites tuebantur, quibus iusserat, utinstantibus comminus resisterent, refugos non sequerentur. in cornibuspedes sagittarius et cetera manus equitum ibat, productior cornu sini-stro per ima collium, ut, si hostis intravisset, fronte simul et sinuexciperetur. adsultare ex diverso Tiridates, non usque ad ictum teli,sed tum minitans, tum specie trepidantis, si laxare ordines et diversosconsectari posset. ubi nihil temeritate solutum, nec amplius quamdecurio equitum audentius progressus et sagittis confixus ceteros adobsequium exemplo firmaverat, propinquis tam tenebris abscessit.[41] Et Corbulo castra in loco metatus, an expeditis legionibus nocteArtaxata pergeret obsidioque circumdaret agitavit, concessisse illucTiridaten ratus. dein postquam exploratores attulere longinquum regisiter et Medi an Albani peterentur incertum, lucem opperitur,

196


praemissaque levi[s] armatura, quae muros interim ambiretoppugnationemque eminus inciperet. sed oppidani portis spontepatefactis se suaque Romanis permisere. quod salutem ipsis tulit;Artaxatis ignis immissus deletaque et solo aequata sunt, qui nec tene-ri [poterant] sine valido praesidio ob magnitudinem moenium, nec idnobis virium erat, quod firmando praesidio et capessendo bellodivideretur, vel, si integra et incustodita relinquerentur, nulla in eoutilitas aut gloria, quod capta essent. adicitur miraculum velut numineoblatum: nam cuncta [extra tectis] hactenus sole inlustria fuere; repentequod moenibus cingebatur ita atra nube coopertum fulgoribusquediscretum est, ut quasi infensantibus deis exitio tradi crederetur. Obhaec consal[ut]atus imperator Nero, et senatus consulto supplicationeshabitae, statuaeque et arcus et continui consulatus principi, utqueinter festos referretur dies, quo patrata victoria, quo nuntiata, quorelatum de ea esset, aliaque in eandem formam decernuntur, adeomodum egressa, ut C. Cassius de ceteris honoribus adsensus, si probenignitate fortunae dis grates agerentur, ne totum quidem annumsupplicationibus sufficere disseruerit, eoque oportere dividi sacros etnegotiosos dies, quis divina colerent et humana non impedirent.[42] Variis deinde casibus iactatus et multorum odia meritus reus,haud tamen sine invidia Senecae damnatur. is fuit Publius Suillius,imperitante Claudio terribilis ac venalis et mutatione temporum nonquantum inimici cuperent demissus quique se nocentem videri quamsupplicem mallet. eius opprimendi gratia repetitum credebatur senatusconsultum poenaque Cinciae legis adversum eos, qui pretio causasoravissent. nec Suillius questu aut exprobratione abstinebat, praeterferociam animi extrema senecta liber et Senecam increpans infensumamicis Claudii, sub quo iustissimum exilium pertulisset. simul studiisinertibus et iuvenum imperitiae suetum livere iis, qui vividam etincorruptam eloquentiam tuendis civibus exercerent. se quaestoremGermanici, illum domus eius adulterum fuisse. an graviusaestimandum sponte litigatoris praemium honestae operae adsequiquam corrumpere cubicula principum feminarum? qua sapientia,quibus philosophorum praeceptis intra quadriennium regiae amicitiaeter milies sestertium paravisset? Romae testamenta et orbos velut inda-gine eius capi, Italiam et provincias immenso faenore hauriri: at sibilabore quaesitam et modicam pecuniam esse. crimen, periculum,omnia potius toleraturum, quam veterem ac domi partam dignationemsubitae felicitati submittere[t].[43] Nec deerant qui haec isdem verbis aut versa in deterius Senecaedeferrent. repertique accusatores direptos socios, cum Suillius

197


provinciam Asiam regeret, ac publicae pecuniae peculatum detulerunt.mox, quia inquisitionem annuam impetraverant, brevius visum [sub]urbana crimina incipi, quorum obvii testes erant. ii acerbitateaccusationis Q. Pomponium ad necessitatem belli civilis detrusum,Iuliam Drusi filiam Sabinamque Poppaeam ad mortem actas etValerium Asiaticum, Lusium Saturninum, Cornelium Lupumcircumventos, iam equitum Romanorum agmina damnata omnemqueClaudii saevitiam Suillio obiectabant. ille nihil ex his sponte susceptum,sed principi paruisse defendebat, donec eam orationem Caesar cohibuit,compertum sibi referens ex commentariis patris sui nullam cuiusquamaccusationem ab eo coactam. tum iussa Messalinae praetendi et labaredefensio: cur enim neminem alium delectum, qui saevienti impudicaevocem praeberet? puniendos rerum atrocium ministros, ubi pretiascelerum adepti scelera ipsa aliis delegent. igitur adempta bonorumparte (nam filio et nepti pars concedebatur eximebanturque etiamquae testamento matris aut aviae acceperant) in insulas Baleares pellitur,non in ipso discrimine, non post damnationem fractus animo;ferebaturque copiosa et molli vita secretum illud toleravisse. filiumeius Nerullinum adgressis accusatoribus per invidiam patris et criminarepetundarum, intercessit princeps tamquam satis expleta ultione.[44] Per idem tempus Octavius Sagitta plebei tribunus, Pontiaemulieris nuptae amore vaecors, ingentibus donis adulterium et mox,ut omitteret maritum, emercatur, suum matrimonium promittens acnuptias eius pactus. sed ubi mulier vacua fuit, nectere moras, adversampatris voluntatem causari repertaque spe ditioris coniugis promissaexuere. Octavius contra modo conqueri, modo minitari, famamperditam, pecuniam exhaustam obtestans, denique salutem, quae solareliqua esset, arbitrio eius permittens. ac postquam spernebatur, noctemunam ad solacium poscit, qua delenitus modum in posterum adhiberet.statuitur nox, et Pontia consciae ancillae custodiam cubiculi mandat.ille uno cum liberto ferrum veste occultum infert. tum, ut adsolet inamore et ira, iurgia preces, exprobratio satisfactio, et pars tenebrarumlibidini seposita; ea quasi incensus nihil metuentem ferro transverberatet adcurrentem ancillam vulnere absterret cubiculoque prorumpit.postera die manifesta caedes, haud ambiguus percussor; quippemansitasse una convincebatur. sed libertus suum illud facinus profiteri,se patroni iniurias ultum esse. commoveratque quosdam magnitudineexempli, donec ancilla ex vulnere refecta verum aperuit. postulatusqueapud consules a patre interfectae, postquam tribunatu abierat, sententiapatrum et lege de sicariis condemnatur.[45] Non minus insignis eo anno impudicitia magnorum rei publicae

198


malorum initium fecit. erat in civitate Sabina Poppaea, T. Ollio patregenita, sed nomen avi materni sumpserat, inlustri memoria PoppaeiSabini consularis et triumphali decore praefulgentis; nam Olliumhonoribus nondum functum amicitia Seiani pervertit. huic muliericuncta alia fuere praeter honestum animum. quippe mater eius, aetatissuae feminas pulchritudine supergressa, gloriam pariter et formamdederat; opes claritudine generis sufficiebant. sermo comis necabsurdum ingenium. modestiam praeferre et lascivia uti; rarus inpublicum egressus, idque velata parte oris, ne satiaret adspectum, velquia sic decebat. famae numquam pepercit, maritos et adulteros nondistinguens; neque adfectui suo aut alieno obnoxia, unde utilitasostenderetur, illuc libidinem transferebat. igitur agentem eam in ma-trimonio Rufri Crispi[ni] equitis Romani, ex quo filium genuerat,Otho pellexit iuventa ac luxu et quia flagrantissimus in amicitia Neronishabebatur. nec mora quin adulterio matrimonium iungeretur.[46] Otho sive amore incautus laudare formam elegantiamque uxorisapud principem, sive ut accenderet ac, si eadem femina potirentur, idquoque vinculum potentiam ei adiceret. saepe auditus est consurgense convivio Caesaris seque ire ad illam, sibi concessam dictitansnobilitatem pulchritudinem, vota omnium et gaudia felicium. his atquetalibus inritamentis non longa cunctatio interponitur, sed accepto adituPoppaea primum per blandimenta et artes valescere, imparem cupidiniet forma Neronis captam simulans; mox acri iam principis amore adsuperbiam vertens, si ultra unam alteramque noctem attineretur,nuptam esse se dictitans, nec posse matrimonium omittere, devinctamOthoni per genus vitae, quod nemo adaequaret: illum animo et cultumagnificum; ibi se summa fortuna digna visere. at Neronem, paeliceancilla et adsuetudine Actes devinctum, nihil e contubernio servilinisi abiectum et sordidum traxisse. deicitur familiaritate sueta, postcongressu et comitatu Otho, et ad postremum, ne in urbe aemulatusageret, provinciae Lusitaniae praeficitur; ubi usque ad civilia armanon ex priore infamia, sed integre sancteque egit, procax otii etpotestatis temperantior.[47] Hactenus Nero flagitiis et sceleribus velamenta quaesivit.suspectabat maxime Cornelium Sullam, socors ingenium eius incontrarium trahens callidumque et simulatorem interpretando. quemmetum Graptus ex libertis Caesaris, usu et senecta Tiberio abusquedomum principium edoctus, tali mendacio intendit. pons Mulvius ineo tempore celebris nocturnis inlecebris erat; ven[ti]tabatque illucNero, quo solutius urbem extra lasciviret. igitur regredienti per viamFlaminiam compositas insidias fatoque evitatas, quoniam diverso itinere

199


Sallustianos in hortos remeaverit, auctoremque eius doli Sullamementitur, quia forte redeuntibus ministris principis quidam periuvenilem licentiam, quae tunc passim exercebatur, inanem metumfecerant. neque servorum quisquam neque clientium Sullae adgnitus,maximeque despecta et nullius ausi capax natura eius a crimineabhorrebat: proinde tamen, quasi convictus esset, cedere patria etMassiliensium moenibus coerceri iubetur.[48] Isdem consulibus auditae Puteolanorum legationes, quas diversasordo plebs ad senatum miserant, illi vim multitudinis, hi magistratuumet primi cuiusque avaritiam increpantes. eaque seditio ad saxa et minasignium progressa ne c[aed]em et arma proliceret, C. Cassius adhibendoremedio delectus. quia severitatem eius non tolerabant, precante ipsoad Scribonios fratres ea cura transfertur, data cohorte praetoria, cuiusterrore et paucorum supplicio rediit oppidanis concordia.[49] Non referrem vulgarissimum senatus consultum, quo civitatiSyracusanorum egredi numerum edendis gladiatoribus finitumpermittebatur, nisi Paetus Thrasea contra dixisset praebuissetquemateriem obtrectatoribus arguendae sententiae. cur enim, si rempublicam egere libertate senatoria crederet, tam levia consectaretur?quin de bello aut pace, de vectigalibus et legibus, quibusque aliis[res] Romana continetur, suaderet dissuaderetve? licere patribus,quotiens ius dicendae sententiae accepissent, quae vellent expromererelationemque in ea postulare. an solum emendatione dignum, neSyracusis spectacula largius ederentur: cetera per omnes imperii partesperinde egregia quam si non Nero, sed Thrasea regimen eorum teneret?quod si summa dissimulatione transmitterentur, quanto magis inanibusabstinendum! Thrasea contra, rationem poscentibus amicis, nonpraesentium ignarum respondebat eius modi consulta corrigere, sedpatrum honori dare, ut manifestum fieret magnarum rerum curamnon dissimulaturos, qui animum etiam levissimis adverterent.[50] Eodem anno crebris populi flagitationibus, immodestiampublicanorum arguentis, dubitavit Nero, an cuncta vectigalia omittiiuberet idque pulcherrimum donum generi mortalium daret. sedimpetum eius, multum prius laudata magnitudine animi, attinuereseniores, dissolutionem imperii docendo, si fructus, quibus res publicasustineretur, deminuerentur: quippe sublatis portoriis sequens, uttributorum abolitio expostularetur. plerasque vectigalium societates aconsulibus et tribunis plebis constitutas acri etiam tum populi Roma-ni libertate; reliqua mox ita provisa, ut ratio quaestuum et necessitaserogationum inter se congruere[nt]. temperandas plane publicanorumcupidines, ne per tot annos sine querela tolerata novis acerbitatibus

200


ad invidiam verterent.[51] Ergo edixit princeps, ut leges cuiusque publici, occultae ad idtempus, proscriberentur; omissas petitiones non ultra annumresumerent; Romae praetor, per provincias qui pro praetore aut consuleessent iura adversus publicanos extra ordinem redderent; militibusimmunitas servaretur, nisi in iis, quae veno exercerent; aliaqueadmodum aequa, quae brevi servata, dein frustra habita sunt. manettamen abolitio quadragesimae quinquagesimaeque et quae aliaexactionibus inlicitis nomina publicani invenerant. temperata apudtransmarinas provincias frumenti subvectio, et, ne censibusnegotiatorum naves adscriberentur tributumque pro illis penderent,constitutum.[52] Reos ex provincia Africa, qui proconsulare imperium illichabuerant, Sulpicium Camerinum et Pompeium Silvanum absolvitCaesar, Camerinum adversus privatos et paucos, saevitiae magis quamcaptarum pecuniarum crimina obicientes. Silvanum magna visaccusatorum circumsteterat poscebatque tempus evocandorum testium;reus ilico defendi postulabat. valuitque pecuniosa orbitate et senecta,quam ultra vitam eorum produxit, quorum ambitu evaserat.[53] Quietae ad id tempus res in Germania fuerant, ingenio ducum,qui pervulgatis triumphi insignibus maius ex eo decus sperabant, sipacem continuavissent. Paulinus Pompeius et L. Vetus ea tempestateexercitui praeerant. ne tamen segnem militem attinerent, ille inchoatumante tres et sexaginta annos a Druso aggerem coercendo Rheno absolvit,Vetus Mosellam atque [Ararim] facta inter utrumque fossa conectereparabat, ut copiae per mare, dein Rhodano et Arare subvectae peream fossam, mox fluvio Mosella in Rhenum, exim Oceanumdecurrerent, sublatisque itineris difficultatibus navigabilia inter seOccidentis Septentrionisque litora fierent. invidit operi Aelius GracilisBelgicae legatus, deterrendo Veterem, ne legiones alienae provinciaeinferret studiaque Galliarum adfectaret, formidolosum id imperatoridictitans, quo plerumque prohibentur conatus honesti.[54] Ceterum continuo exercituum otio fama incessit ereptum iuslegatis ducendi in hostem. eoque Frisii iuventutem saltibus autpaludibus, imbellem aetatem per lacus admovere ripae agrosque vacuoset militum usui sepositos insedere, auctore Verrito et Malori[g]e, quinationem eam regebant, in quantum Germani regnantur. iamquefixerant domos, semina arvis intulerant utque patrium solumexercebant, cum Dubius Avitus, accepta a Paulino provincia, minitandovim Romanam, nisi abscederent Frisii veteres in locos aut novam sedema Caesare impetrarent, perpulit Verritum et Malorigem preces suscipere.

201


profectique Romam, dum aliis curis intentum Neronem opperiuntur,inter ea, quae barbaris ostentantur, intravere Pompei theatrum, quomagnitudinem populi viserent. illic per otium (neque enim ludicrisignari oblectabantur) dum consessum caveae, discrimina ordinum,quis eques, ubi senatus, percunctantur, advertere quosdam cultuexterno in sedibus senatorum: et quinam forent rogitantes, postquamaudiverant earum gentium legatis id honoris datum, quae virtute etamicitia Romana praecellerent, nullos mortalium armis aut fide anteGermanos esse exclamant degrediunturque et inter patres considunt.quod comiter a visentibus exceptum, quasi impetus antiqui et bonaaemulatione. Nero civitate Romana ambos donavit, Frisios decedereagris iussit. atque illis aspernantibus auxiliaris eques repente immissusnecessitatem attulit, captis caesisve qui pervicacius restiterant.[55] Eosdem agros Ampsivarii occupavere, validior gens non modosua copia, sed adiacentium populorum miseratione, qui pulsi a Chauciset sedis inopes tutum exilium orabant. aderatque iis clarus per illasgentes et nobis quoque fidus nomine Boiocalus, vinctum se rebellioneCherusca iussu Arminii referens, mox Tiberio et Germanico ducibusstipendia meruisse, et quinquaginta annorum obsequio id quoqueadiungere, quod gentem suam dicioni nostrae subiceret. quotampartem campi iacere, in quam pecora et armenta militum aliquandotransmitterentur! servarent sane receptus gregibus inter hominumfamem, modo ne vastitatem et solitudinem mallent quam amicospopulos. Chamavorum quondam ea arva, mox Tubantum et postUsiporum fuisse. sicuti caelum deis, ita terras generi mortalium datas;quaeque vacuae, eas publicas esse. solum inde suspiciens et ceterasidera vocans quasi coram interrogabat, vellentne contueri inane solum:potius mare superfundere[nt] adversus terrarum ereptores.[56] Et commotus his Avitus: patienda meliorum imperia; id dis, quosimplorarent, placitum, ut arbitrium penes Romanos maneret, quiddarent quid adimerent, neque alios iudices quam se ipsos paterentur.haec an in publicum Ampsivariis respondit, ipsi Boiocalo obmemoriam amicitiae daturum agros. quod ille ut proditionis pretiumaspernatus addidit “deesse nobis terra ubi vivamus, in qua moriamur,non potest.” atque ita infensis utrimque animis discessum. illiBructeros, Tencteros, ulteriores etiam nationes socias bello vocabant:Avitus scripto ad Curtilium Manciam superioris exercitum legatum,ut Rhenum transgressus arma a tergo ostenderet, ipse legiones inagrum Ten[ct]erum induxit, excidium minitans, ni causam suamdissociarent. igitur absistentibus his pari metu exterriti Bructeri; etceteris quoque aliena pericula deserentibus sola Ampsivariorum gens

202


retro ad Usipos et Tubantes concessit. quorum terris exacti cum Chattos,dein Cheruscos petissent, errore longo hospites, egeni, hostes inali[en]o quod iuventutis erat caeduntur, imbellis aetas in praedamdivisa est.[57] Eadem aestate inter Hermunduros Chattosque certatum magnoproelio, dum flumen gignendo sale fecundum et conterminum vitrahunt, super libidinem cuncta armis agendi religione insita, eosmaxime locos propinquare caelo precesque mortalium a deis nusquampropius audiri. inde indulgentia numinum illo in amne illisque silvis[s]alem provenire, non ut alias apud gentes eluvie maris arescente,sed unda super ardentem arborum struem fusa ex contrariis inter seelementis, igne atque aquis, concretum. sed bellum hermundurisprosperum, Chattis exitiosius fuit, quia victores diversam aciem martiac Mercurio sacravere, quo voto equi viri, cuncta viva occidioni dantur.et minae quidem hostiles in ipsos vertebant. sed civitas Ubiorum socianobis malo improviso adflicta est. nam ignes terra editi villas arvavicos passim corripiebant ferebanturque in ipsa conditae nupercoloniae moenia. neque exstingui poterant, non si imbres caderent,non [si] fluvialibus aquis aut quo alio humore, donec inopia remediiet ira cladis agrestes quidam eminus saxa iacere, dein residentibusflammis propius suggressi ictu fustium aliisque verberibus ut ferasabsterrebant. postremo tegmina corpori derepta iniciunt, quanto[magis] profana et usu polluta, tanto magis oppressura ignes.[58] Eodem anno Ruminalem arborem in comitio, quae octingentoset triginta ante annos Remi Romulique infantiam texerat, mortuisramalibus et arescente trunco deminutam prodigii loco habitum est,donec in novos fetus revivisceret.

203


Liber XIV

[1] Gaio Vips[t]ano [C.] Fonteio consulibus diu meditatum scelusnon ultra Nero distulit, vetustate imperii coalita audacia et flagrantiorin dies amore Poppaeae, quae sibi matrimonium et discidium Octaviaeincolumi Agrippina haud sperans crebris criminationibus, aliquandoper facetias incusare principem et pupillum vocare, qui iussis alienisobnoxius non modo imperii, sed libertatis etiam indigeret. cur enimdifferri nuptias suas? formam scilicet displicere et triumphales avos,an fecunditatem et verum animum? timeri ne uxor saltem iniuriaspatrum, iram populi adversus superbiam avaritiamque matris aperiat.quod si nurum Agrippina non nisi filio infestam ferre posset,redde[re]tur ipsa Othonis coniugio: ituram quoque terrarum, ubiaudiret potius contumelias imperatoris quam viseret periculis eiusimmixta. haec atque talia lacrimis et arte adulterae penetrantia nemoprohibebat, cupientibus cunctis infringi potentiam matris et credentenullo usque ad caedem eius duratura filii odia.[2] Tradit Cluvius ardore retinendae Agrippinam potentiae eo usqueprovectam, ut medio diei, cum id temporis Nero per vinum et epulasincalesceret, offerret se saepius temulento comptam in incesto paratam;iamque lasciva oscula et praenuntias flagitii blanditias adnotantibusproximis, Senecam contra muliebris inlecebras subsidium a feminapetivisse, immissamque Acten libertam, quae simul suo periculo etinfamia Neronis anxia deferret pervulgatum esse incestum gloriantematre, nec toleraturos milites profani principis imperium. FabiusRusticus non Agrippinae sed Neroni cupitum id memorat eiusdemquelibertae astu disiectum. sed quae Cluvius, eadem ceteri quoque auctoresprodidere, et fama huc inclinat, seu concepit animo tantum immanitatisAgrippina, seu credibilior novae libidinis meditatio in ea visa est,

204


quae puellaribus annis stuprum cum [M.] Lepido spe dominationisadmiserat, pari cupidine usque ad libita Pallantis provoluta et exercitaad omne flagitium patrui nuptiis.[3] Igitur Nero vitare secretos eius congressus, abscedentem in hortosaut Tusculanum vel Antiatem in agrum laudare, quod otium capesseret.postremo, ubicumque haberetur, praegravem ratus interficereconstituit, hactenus consultans, veneno an ferro vel qua alia vi.placuitque primo venenum. sed inter epulas principis si daretur, referriad casum non poterat tali iam Britannici exitio; et ministros temptarearduum videbatur mulieris usu scelerum adversus insidias intentae;atque ipsa praesumendo remedia munierat corpus. ferrum et caedesquonam modo occultaretur, nemo reperiebat; et ne quis illi tantofacinori delectus iussa sperneret metuebat. obtulit ingenium Anicetuslibertus, classi apud Misenum praefectus et pueritiae Neronis educatorac mutuis odiis Agrippinae invisus. ergo navem posse componi docet,cuius pars ipso in mari per artem soluta effunderet ignaram: nihil tamcapax fortuitorum quam mare; et si naufragio intercepta sit, quemadeo iniquum, ut sceleri adsignet, quod venti et fluctus deliquerint?additurum principem defunctae templum et aras et cetera ostentandaepietati.[4] Placuit sollertia, tempore etiam iuta, quando Quinquatruum festosdies apud Baias frequentabat. illuc matrem elicit, ferendas parentiumiracundias et placandum animum dictitans, quo rumoremreconciliationis efficeret acciperetque Agrippina, facili feminarumcredulitate ad gaudia. venientem dehinc obvius in litora (nam Antioadventabat) excepit manu et complexu ducitque Baulos. id villaenomen est, quae promunturium Misenum inter et Baianum lacumflexo mari adluitur. stabat inter alias navis ornatior, tamquam id quoquehonori matris daretur: quippe sueverat triremi et classiariorum remigiovehi. ac tum invitata ad epulas erat, ut occultando facinori noxadhiberetur. satis constitit extitisse proditorem, et Agrippinam auditisinsidiis, an crederet ambiguam, gestamine sellae Baias pervectam. ibiblandimentum sublevavit metum: comiter excepta superque ipsumcollocata. iam pluribus sermonibus, modo familiaritate iuvenili Neroet rursus adductus, quasi seria consociaret, tracto in longum convictu,prosequitur abeuntem, artius oculis et pectori haerens, sive explendasimulatione, seu pe[ri]turae matris supremus adspectus quamvis ferumanimum retinebat.[5] Noctem sideribus inlustrem et placido mari quietam quasiconvincendum ad scelus dii praebuere. nec multum erat progressanavis, duobus e numero familiarium Agrippinam comitantibus, ex

205


quis Crepereius Gallus haud procul gubernaculis adstabat, Acerroniasuper pedes cubitantis reclinis paenitentiam filii et recuperatam matrisgratiam per gaudium memorabat, cum dato signo ruere tectum locimulto plumbo grave, pressusque Crepereius et statim exanimatus est:Agrippina et Acerronia eminentibus lecti parietibus ac fortevalidioribus, quam ut oneri cederent, protectae sunt. nec dissolutionavigii sequebatur, turbatis omnibus et quod plerique ignari etiamconscios impediebant. visum dehinc remigibus unum in latus incli-nare atque ita navem submergere; sed neque ipsis promptus in remsubitam consensus, et alii contra nitentes dedere facultatem leniorisin mare iactus. verum Acerronia, imprudentia dum se Agrippinamesse utque subveniretur matri principis clamitat, contis et remis etquae fors obtulerat navalibus telis conficitur. Agrippina silens eoqueminus agnita (unum tamen vulnus umero excepit) nando, deindeoccursu lenunculorum Lucrinum in lacum vecta villae suae infertur.[6] Illic reputans ideo se fallacibus litteris accitam et honore praecipuohabitam, quodque litus iuxta, non ventis acta, non saxis impulsa navissumma sui parte veluti terrestre machinamentum concidisset, observansetiam Acerroniae necem, simul suum vulnus adspiciens, soluminsidiarum remedium esse [sensit], si non intellegerentur; misitquelibertum Agermum, qui nuntiaret filio benignitate deum et fortunaeius evasisse gravem casum; orare ut quamvis periculo matris exterritusvisendi curam differret; sibi ad praesens quiete opus. atque interimsecuritate simulata medicamina vulneri et fomenta corpori adhibet;testamentum Acerroniae requiri bonaque obsignari iubet, id tantumnon per simulationem.[7] At Neroni nuntios patrati facinoris opperienti adfertur evasisseictu levi sauciam et hactenus adito discrimine, [ne] auctordubitaret[ur]. tum pavore exanimis et iam iamque adfore obtestansvindictae properam, sive servitia armaret vel militem accenderet, sivead senatum et populum pervaderet, naufragium et vulnus et interfectosamicos obiciendo: quod contra subsidium sibi, nisi quid Burrus etSeneca? [expurgens] quos statim acciverat, incertum an et ante ignaros.igitur longum utriusque silentium, ne inriti dissuaderent, an eodescensum credebant, [ut], nisi praeveniretur Agrippina, pereundumNeroni esset. post Seneca hactenus promptius, [ut] respiceret Burrumac s[c]iscitaretur, an militi imperanda caedes esset. ille praetorianostoti Caesarum domui obstrictos memoresque Germanici nihil adversusprogeniem eius atrox ausuros respondit: perpetraret Anicetus promissa.qui nihil cunctatus poscit summam sceleris. ad eam vocem Nero illosibi die dari imperium auctoremque tanti muneris libertum profitetur:

206


iret propere duceretque promptissimos ad iussa. ipse audito venissemissu Agrippinae nuntium Agermum, scaenam ultro criminis parat,gladiumque, dum mandata perfert, abicit inter pedes eius, tum quasideprehenso vincla inici iubet, ut exit[i]um principis molitam matremet pudore deprehensi sceleris sponte mortem sumpsisse confingeret.[8] Interim vulgato Agrippinae periculo, quasi casu evenisset, utquisque acceperat, decurrere ad litus. hi molium obiectus, hi proximasscaphas scandere; alii, quantum corpus sinebat, vadere in mare;quidam manus protendere. questibus votis clamore diversa rogitantiumaut incerta respondentium omnis ora compleri; adfluere ingensmultitudo cum luminibus, atque ubi incolumem esse pernotuit, utad gratandum sese expedire, donec adspectu armati et minitantisagminis deiecti sunt. Anicetus villam statione circumdat refractaqueianua obvios servorum abripit, donec ad fores cubiculi veniret; cuipauci adstabant, ceteris terrore inrumpentium exterritis. cubiculomodicum lumen inerat et ancillarum una, magis ac magis anxiaAgrippina, quod nemo a filio ac ne Agermus quidem: aliam fore laetaerei faciem; nunc solitudinem ac repentinos strepitus et extremi maliindicia. abeunte dehinc ancilla, “tu quoque me deseris?” prolocutarespicit Anicetum, trierarcho Herculeio et Obarito centurione classiariocomitatum: ac si ad visendum venisset, refotam nuntiaret, sin facinuspatraturus, nihil se de filio credere; non imperatum parricidium.circumsistunt lectum percussores et prior trierarchus fusti caput eiusadflixit. iam [in] morte[m] centurioni ferrum destringenti protendensuterum “ventrem feri” exclamavit multisque vulneribus confecta est.[9] Haec consensu produntur. aspexeritne matrem exanimem Nero etformam corporis eius laudaverit, sunt qui tradiderint, sunt quiabnuant. cremata est nocte eadem convivali lecto et exequiis vilibus;neque, dum Nero rerum potiebatur, congesta est aut clausa humus.mox domesticorum cura levem tumulum accepit, viam Miseni propteret villam Caesaris dictatoris, quae subiectos sinus editissima prospectat.accenso rogo libertus eius cognomento Mnester [se] ipse ferro transegit,incertum caritate in patronam an metu exitii. hunc sui finem multosante annos crediderat Agrippina contempseratque. nam consulentisuper Nerone responderunt Chaldaei fore ut imperaret matremqueoccideret; atque illa “occidat” inquit, “dum imperet.”[10] Sed a Caesare perfecto demum scelere magnitudo eius intellectaest. reliquo noctis modo per silentium defixus, saepius pavoreexsurgens et mentis inops lucem opperiebatur tamquam exitiumadlaturam. atque eum auctore Burro prima centurionumtribunorumque adulatio ad spem firmavit, prensantium manum

207


gratantiumque, quod discrimen improvisum et matris facinus evasisset.amici dehinc adire templa, et coepto exemplo proxima Campaniaemunicipia victimis et legationibus laetitiam testari: ipse diversasimulatione maestus et quasi incolumitati suae infensus ac morti parentisinlacrimans. quia tamen non, ut hominum vultus, ita locorum faciesmutantur, obversabaturque maris illius et litorum gravis adspectus (eterant qui crederent sonitum tubae collibus circum editis planctusquetumulo matris audiri), Neapolim concessit litterasque ad senatum misit,quarum summa erat repertum cum ferro percussorem Agermum, exintimis Agrippinae libertis, et luisse eam poenam conscientia, qua[si]scelus paravisset.[11] Adiciebat crimina longius repetita, quod consortium imperiiiuraturasque in feminae verba praetorias cohortes idemque dedecussenatus et populi speravisset, ac postquam frustra [h]abita sit, infensamiliti patribusque et plebi dissuasisset donativum et congiariumpericulaque viris inlustribus struxisset. quanto suo labore perpetratum,ne inrumperet curiam, ne gentibus externis responsa daret! temporumquoque Claudianorum obliqua insectatione cuncta eius dominationisflagitia in matrem transtulit, publica fortuna exstinctam referens.namque et naufragium narrabat: quod fortuitum fuisse, quis adeohebes inveniretur, ut crederet? aut a muliere naufraga missum cumtelo unum, qui cohortes et classes imperatoris perfringeret? ergo noniam Nero, cuius immanitas omnium questus anteibat, sed Senecaadverso rumore erat, quod oratione tali confessionem scripsisset.[12] Miro tamen certamine procerum decernuntur supplicationes apudomnia pulvinaria, utque Quinquatrus, quibus apertae insidiae essent,ludis annuis celebrarentur, aureum Minervae simulacrum in curia etiuxta principis imago statuerentur, dies natalis Agrippinae inter nefastosesset. Thrasea Paetus silentio vel brevi adsensu priores adulationestransmittere solitus exi[i] tum senatu, ac sibi causam periculi fecit,ceteris libertatis initium non praebuit. prodigia quoque crebra et inritaintercessere: anguem enixa mulier, et alia in concubitu mariti fulmineexanimata; iam sol repente obscuratus et tactae de caelo quattuordecimurbis regiones. quae adeo sine cura deum eveniebant, ut multospost[ea] annos Nero imperium et scelera continuaverit. ceterum quogravaret invidiam matris eaque demota auctam lenitatem suamtestificaretur, feminas inlustres Iuniam et Calpurniam, praetura functosValerium Capitonem et Licinium Gabolum sedibus patriis reddidit,ab Agrippina olim pulsos. etiam Lolliae Paulinae cineres reportarisepulcrumque exstrui permisit; quosque ipse nuper relegaverat Ituriumet Calvisium poena exsolvit. nam Silana fato functa erat, longinquo

208


ab exilio Tarentum regressa labante iam Agrippina, cuius inimicitiisconciderat, vel [tamen] mitigata.[13] Cunctari tamen in oppidis Campaniae, quonam modo urbemingrederetur, an obsequium senatus, an studia plebis reperiret anxius.contra deterrimus quisque, quorum non alia regia fecundior extitit,invisum Agrippinae nomen et morte eius accensum populi favoremdisserunt: iret intrepidus et venerationem sui coram experiretur; simulpraegredi exposcunt. et promptiora quam promiserant inveniunt,obvias tribus, festo cultu senatum, coniugum ac liberorum agminaper sexum et aetatem disposita, exstructos, qua incederet,spectaculorum gradus, quo modo triumphi visuntur. hinc superbusac publici servitii victor Capitolium adiit, grates exsolvit, seque inomnes libidines effudit, quas male coercitas qualiscumque matrisreverentia tardaverat.[14] Vetus illi cupido erat curriculo quadrigarum insistere, nec minusfoedum studium cithara ludicrum in modum canere. concertare [e]quisregium et antiquis ducibus factitatum memora[ba]t, idque vatumlaudibus celebre et deorum honori datum. enimvero cantus Apollinisacros, talique ornatu adstare non modo Graecis in urbibus, sed Ro-mana apud templa numen praecipuum et praescium. nec iam sistipoterat, cum Senecae ac Burro visum, ne utraque pervinceret, alterumconcedere. clausumque valle Vaticana spatium, in quo equos regeret,haud promisco spectaculo. mox ultro vocari populus Romanuslaudibusque extollere, ut est vulgus cupiens voluptatum et, se eodemprinceps trahat, laetum. ceterum evulgatus pudor non satietatum, utrebantur, sed incitamentum attulit. ratusque dedecus moliri, si pluresfoedasset, nobilium familiarum posteros egestate venales in scaenamdeduxit; quos fato perfunctos ne nominatim tradam, maioribus eorumtribuendum puto. [nam et eius flagitium est, qui pecuniam ob delictapotius dedit, quam ne delinquerent.] notos quoque equites Romanosoperas arenae promittere subegit donis ingentibus, nisi quod mercesab eo, qui iubere potest, vim necessitatis adfert.[15] Ne tamen adhuc publico theatro dehonestaretur, instituit ludosIuvenalium vocabulo, in quos passim nomina data. non nobilitascuiquam, non aetas aut acti honores impedimento, quo minus GraeciLatinive histrionis artem exercerent usque ad gestus modosque haudviriles. quin et feminae inlustres deformia meditari; exstructaque apudnemus, quod navali stagno circumposuit Augustus, conventicula etcauponae et posita veno inritamenta luxui. dabantur stipes, quas boninecessitate, intemperantes gloria consumerent. inde gliscere flagitia etinfamia, nec ulla moribus olim corruptis plus libidinum circumdedit

209


quam illa conluvies. vix artibus honestis pudor retinetur, nedum intercertamina vitiorum pudicitia aut modestia aut quicquam probi morisreservaretur. postremus ipse scaenam incedit, multa cura temptanscitharam et praemeditans adsistentibus ph[on]ascis. accesserat cohorsmilitum, centuriones tribunique et maerens Burrus ac laudans.tuncque primum conscripti sunt equites Romani cognomentoAugustianorum, aetate ac robore conspicui, et pars ingenio procaces,alii in spe[m] potentiae. ii dies ac noctes plausibus personare, formamprincipis vocemque deum vocabulis appellantes; quasi per virtutemclari honoratique agere.[16] Ne tamen ludicrae tantum imperatoris artes notescerent, carminumquoque studium adfectavit, contractis quibus aliqua pangendi facultasnecdum insignis aestimatio. hi considere simul, et adlatos vel ibidemrepertos versus conectere atque ipsius verba quoquo modo prolatasupplere. quod species ipsa carminum docet, non impetu et instinctunec ore uno fluens. etiam sapientiae doctoribus tempus impertiebatpost epulas, utque contraria adseverantium discordia frueretur. necdeerant qui ore vultuque tristi inter oblectamenta regia spectaricuperent.[17] Sub idem tempus levi initio atrox caedes orta inter colonosNucerinos Pompeianosque gladiatorio spectaculo, quod LivineiusRegulus, quem motum senatu rettuli, edebat. quippe oppidana lasciviain vicem incessente[s] probra, dein saxa, postremo ferrum sumpsere,validiore Pompeianorum plebe, apud quos spectaculum edebatur. ergodeportati sunt in urbem multi e Nucerinis trunco per vulnera corpore,ac plerique liberorum aut parentum mortes deflebant. cuius reiiudicium princeps senatui, senatus consulibus permisit. et rursus read patres relata, prohibiti publice in decem annos eius modi coetuPompeiani collegiaque, quae contra leges instituerant, dissoluta;Livineius et qui alii seditionem conciverant exilio multati sunt.[18] Motus senatu et Pedius Blaesus, accusantibus Cyrenensibusviolatum ab eo thesaurum Aesculapii dilectumque militarem pretio etambitione corruptum. idem Cyrenenses reum agebant AciliumStrabonem, praetoria potestate usum et missum disceptatorem a Clau-dio agrorum, quos regis Apionis quondam avitos et populo Romanocum regno relictos proximus quisque possessor invaserat, diutinaquelicentia et iniuria quasi iure et aequo nitebantur. igitur abiudicatisagris orta adversus iudicem invidia; et senatus ignota sibi esse manda-ta Claudii et consulendum principem respondit. Ne[ro], probataStrabonis sententia, se nihilo minus subvenire sociis et usurpata con-cedere [re]scripsit.

210


[19] Sequuntur virorum inlustrium mortes, Domitii Afri et M. Servilii,qui summis honoribus et multa eloquentia viguerant, ille orando causas,Servilius diu foro, mox tradendis rebus Romanis celebris et elegantiavitae, quod clariorem effecit, ut par ingenio, ita morum diversus.[20] Nerone quartum Cornelio Cosso consulibus quinquennaleludicrum Romae institutum est ad morum Graeci certaminis, variafama, ut cunta ferme nova. quippe erant qui Cn. quoque Pompeiumincusatum a senioribus ferrent, quod mansuram theatri sedemposuisset. nam antea subitariis gradibus et scaena in tempus structaludos edi solitos, vel si vetustiora repetas, stantem populum spectavisse,[ne], si consideret theatro, dies totos ignavia continuaret. [ne]spectaculorum quidem antiquitas servaretur, quotiens praetor sederet,nulla cuiquam civium necessitate certandi. ceterum abolitos paulatimpatrios mores funditus everti per accitam lasciviam, ut, quod usquamcorrumpi et corrumpere queat, in urbe visatur, degeneretque studiisexternis iuventus, gymnasia et otia et turpes amores exercendo, prin-cipe et senatu auctoribus, qui non modo licentiam vitiis permiserint,sed vim adhibeant, [ut] proceres Romani specie orationum et carminumscaena polluantur. quid superesse, nisi ut corpora quoque nudent etcaestus adsumant easque pugnas pro militia et armis meditentur? aniustitiam auctum iri et decurias equitum egregium iudicandi munus[melius] expleturos, si fractos sonos et dulcedinem vocum periteaudissent? noctes quoque dedecori adiectas, ne quod tempus pudorirelinquatur, sed coetu promisco, quod perditissimus quisque per diemconcupiverit, per tenebras audeat.[21] Pluribus ipsa licentia placebat, ac tamen honesta nominapraetendebant. maiores quoque non abhorruisse spectaculorumoblectamentis pro fortuna, quae tu[m] erat, eoque a Tuscis accitoshistriones, a Thuriis equorum certamina; et possessa Achaia Asiaqueludos curatius editos, nec quemquam Romae honesto loco ortum adtheatrales artes degeneravisse, ducentis iam annis a L. Mummitriumpho, qui primus id genus spectaculi in urbe praebuerit. sed etconsultum parsimoniae, quod perpetua sedes theatro locata sit potius,quam immenso sumptu singulos per annos consurgeret ac[de]strueretur. nec perinde magistratus rem familiarem exhausturosaut populo efflagitandi Graeca certamina [a] magistratibus causamfore, cum eo sumptu res publica fungatur. oratorum ac vatum victoriasincitamentum ingeniis adlaturas; nec cuiquam iudici grave auresstudiis honestis et voluptatibus concessis impertire. laetitiae magis quamlasciviae dari paucas totius quinquennii noctes, quibus tanta luceignium nihil inlicitum occultari queat. sane nullo insigni

211


dehonestamento id spectaculum transi[i]t. ac ne modica quidem stu-dia plebis exarsere, quid redditi quamquam scaenae pantomimicertaminibus sacris prohibebantur. eloquentiae primas nemo tulit, sedvictorem esse Caesarem pronuntiatum. Graeci amictus, quis per eosdies plerique incesserant, tum exoleverunt.[22] Inter quae sidus cometes effulsit, de quo vulgi opinio est, tamquammutationem regis portendat. igitur, quasi iam depulso Nerone, quisnamdeligeretur anquirebant. et omnium ore Rubellius Plautuscelebra[ba]tur, cui nobilitas per matrem ex Iulia familia. ipse placitamaiorum colebat, habitu severo, casta et secreta domo, quantoquemetu occultior, tanto plus famae adeptus. auxit rumorem pari vanitateorta interpretatio fulguris. nam quia discumbentis Neronis apudSimbruina stagna [in villa], cui Sublaqueum nomen est, ictae dapesmensaque disiecta erat, idque finibus Tiburtum acciderat, unde pa-terna Plauto origo, hunc illum numine deum destinari credebant,fovebantque multi, quibus nova et ancipitia praecolere avida etplerumque fallax ambitio est. ergo permotus his Nero componit adPlautum litteras, consuleret quieti urbis seque prava diffamantibussubtraheret: esse illi per Asiam avitos agros, in quibus tuta et inturbidaiuventa frueretur. ita illuc cum coniuge Antistia et paucis familiariumconcessit.] Isdem diebus nimia luxus cupido infamiam et periculumNeroni tulit, quia fontem aquae Marciae ad urbem deductae nandoincesserat; videbaturque potus sacros et caerimoniam loci corpore lotopolluisse. secutaque anceps valitudo iram deum adfirmavit.[23] At Corbulo post deleta Artaxata utendum recenti terrore ratus adoccupanda Tigranocerta, quibus excisis metum hostium intenderetvel, si pepercisset, clementiae famam adipisceretur, illuc pergit, noninfenso exercitu, ne spem veniae auferret, neque tamen remissa cura,gnarus facilem mutatu gentem, ut segnem ad pericula, ita infidam adoccasiones. barbari, pro ingenio quisque, alii preces offerre, quidamdeserere vicos in avia digredi; ac fuere qui se speluncis et carissimasecum abderent. igitur dux Romanus diversis artibus, misericordiaadversum supplices, celeritate adversus profugos, immitis iis, quilatebras insederant, ora et exitus specuum sarmentis virgultisquecompletos igni exurit. atque illum fines suos praegredientemincursavere Mardi, latrociniis exerciti contraque inrumpentemmontibus defensi; quos Corbulo immissis Hiberis vastavit hostilemqueaudaciam externo sanguine ultus est.[24] Ipse exercitusque ut nullis ex proelio damnis, ita per inopiam etlabores fatiscebant, carne pecudum propulsare famem adacti. ad hocpenuria aquae, fervida aetas, longinqua itinera sola ducis patientia

212


mitigabantur, eadem pluraque gregario milite toleranti[s]. ventumdehinc in locos cultos demessaeque segetes, et ex duobus castellis, inquae confugerant Armenii, alterum impetu captum; qui primam vimdepulerant, obsidione coguntur. unde in regionem Tauraunitiumtransgressus improvisum periculum vitavit. nam haud procul tentorioeius non ignobilis barbarus cum telo repertus ordinem insidiarumseque auctorem et socios per tormenta edidit, convictique et punitisunt qui specie amicitiae dolum parabant. nec multo post legatiTigranocerta missi patere moenia adferunt, intentos populares ad iussa;simul hospitale donum, coronam auream, tradebant. accepitque cumhonore, ne quicquam urbi detractum, quo promptius obsequiumintegri retinerent.[25] At praesidium Leger[d]a, quod ferox iuventus clauserat, nonsine certamine expugnatum est; nam et proelium pro muris ausi erantet pulsi intra munimenta aggeri demum et inrumpentium armis cessere.quae facilius proveniebant, qui Parthi Hyrcano bello distinebantur.miserantque Hyrcani ad principem Romanum societatem oratum,attineri a se Vologaesen pro pignore amicitiae ostentante[s]. eosregredientes Corbulo, ne Euphraten transgressi hostium custodiiscircumvenirentur, dato praesidio ad litora maris Rubri deduxit, undevitatis Parthorum finibus patrias in sedes remeavere.[26] Quin et Tiridaten per Medos extrema Armeniae intrantempraemisso cum auxiliis Verulano legato atque ipse legionibus citisabire procul ac spem belli omittere subegit; quosque nobis aversosanimis cognoverat, caedibus et incendiis perpopulatus possessionemArmeniae usurpabat, cum advenit Tigranes a Nerone ad capessendumimperium delectus, Cappadocum e nobilitate, regis Archelai nepos,sed quod diu obses apud urbem fuerat, usque ad servilem patientiamdemissus. ne[c] consensu acceptus, durante apud quosdam favoreArsacidarum: at plerique superbiam Parthorum perosi datum aRomanis regem malebant. additum et praesidium, mille legionarii,tres sociorum cohortes duaeque equitum alae; et quo facilius novumregnum tueretur, pars Armeniae, ut cuique finitima, P[h]ar[a]s[ma]niPol[emon]ique et Aristobulo atque Antiocho parere iussae sunt.Corbulo in Syriam abscessit, morte Ummidii legati vacuam ac sibipermissam.[27] Eodem anno ex inlustribus Asia urbibus Laodicea tremore terraeprolapsa nullo [a] nobis remedio propriis opibus revaluit. at in Italiavetus oppidum Puteoli ius coloniae et cognomentum a Neroneapiscuntur. veterani Tarentum et Antium adscripti non tameninfrequentiae locorum subvenere, dilapsis pluribus in provincias, in

213


quibus stipendia expleverant; neque coniugiis suscipiendis nequealendis liberis sueti orbas sine posteris domos relinquebant. non enim,ut olim, universae legiones deducebantur cum tribunis et centurionibuset sui cuiusque ordinis militibus, ut consensu et caritate rem publicamefficerent, sed ignoti inter se, diversis manipulis, sine rectore, sineadfectibus mutuis, quasi ex alio genere mortalium repente in unumcollecti, numerus magis quam colonia.[28] Comitia praetorum arbitrio senatus haberi solita, quo[d] acrioreambitu exarserant, princeps composuit, tres, qui supra numerumpetebant, legioni praeficiendo. auxitque patrum honorem statuendout, qui a privatis iudicibus ad senatum provocavissent, eiusdempecuniae periculum facerent, cuius si qui imperatorem appellare[nt];nam antea vacuum id solutumque poena fuerat. fine anni VibiusSecundus eques Romanus accusantibus Mauris repetundarumdamnatur atque Italia exigitur, ne graviore poena adficeretur, VibiiCrispi fratris opibus enisus.[29] Caesen[n]io Paeto et Petronio Turpiliano consulibus gravis cladesin Britannia accepta; in qua neque A. Didius legatus, ut memoravi,nisi parta retinuerat, at successor Veranius, modicis excursibus Silu[r]aspopulatus, quin ultra bellum proferret, morte prohibitus est, magna,dum vixit, severitatis fama, supremis testamenti verbis ambitionismanifestus: quippe multa in Neronem adulatione addidit subiecturumei provinciam fuisse, si biennio proximo vixisset. sed tum PaulinusSuetonius obtinebat Britannos, scientia militiae et rumore populi, quineminem sine aemulo sinit, Corbulonis concertator, receptaequeArmeniae decus aequare domitis perduellibus cupiens. igitur Monaminsulam, incolis validam et receptaculum perfugarum, adgredi parat,navesque fabricatur plano alveo adversus breve et incertum. sic pedes;equites vado secuti aut altiores inter undas adnantes equis tramisere.[30] Stabat pro litore diversa acies, densa armis virisque,intercursantibus feminis, [quae] in modum Furiarum veste ferali,crinibus disiectis faces praeferebant; Druidaeque circum, preces dirassublatis ad caelum manibus fundentes, novitate adspectus perculeremilitem, ut quasi haerentibus membris immobile corpus vulneribuspraeberent. dein cohortationibus ducis et se ipsi stimulantes, nemuliebre et fanaticum agmen pavescerent, inferunt signa sternuntqueobvios et igni suo involvunt. praesidium posthac impositum victisexcisique luci saevis superstitionibus sacri: nam cruore captivo adolerearas et hominum fibris consulere deos fas habebant. haec agentiSuetonio repentina defectio provinciae nuntiatur.[31] Rex Icenorum Prasutagus, longa opulentia clarus, Caesarem

214


heredem duasque filias scripserat, tali obsequio ratus regnumque etdomum suam procul iniuria fore. quod contra vertit, adeo ut regnumper centuriones, domus per servos velut capta vastarentur. iam primumuxor eius Boudicca verberibus adfecta et filiae stupro violatae sunt;praecipui quique Icenorum, quasi cunctam regionem muneriaccepissent, avitis bonis exuuntur, et propinqui regis inter mancipiahabebantur. qua contumelia et metu graviorum, quando in formamprovinciae cesserant, rapiunt arma, commotis ad rebellationemTrinovantibus et qui alii nondum servitio fracti resumere libertatemoccultis coniurationibus pepigerant, acerrimo in veteranos odio. quippein coloniam Camulodunum recens deducti pellebant domibus,exturbabant agris, captivos, servos appellando, foventibus impotentiamveteranorum militibus similitudine vitae et spe eiusdem licentiae. adhoc templum divo Claudio constitutum quasi arx aeternaedominationibus adspiciebatur, delectique sacerdotes specie religionisomnes fortunas effundebant. nec arduum videbatur exscinderecoloniam nullis munimentis saeptam; quod ducibus nostris parumprovisum erat, dum amoenitati prius quam usui consulitur.[32] Inter quae nulla palam causa delapsum Camuloduni simulacrumVictoriae ac retro conversum, quasi cederet hostibus. et feminae infurore[m] turbatae adesse exitium canebant, externosque fremitus incuria eorum auditos, consonuisse ululatibus theatrum visamquespeciem in aestuario Tamesae subversae coloniae; iam Oceanus cruen-to adspectu, ac labente aestu humanorum corporum effigies relictae,ut Britanni[s] ad spem, ita veterani[s] ad metum trahebantur. sed quaprocul Suetonius aberat, petivere a Cato Deciano procuratore auxilium.ille haud amplius quam ducentos sine iustis armis misit; et ineratmodica militum manus. tutela templi freti, et impedientibus qui oc-culti rebellionis conscii consilia turbabant, neque fossam aut vallumpraeduxerunt, neque motis senibus et feminis iuventus sola restitit:quasi media pace incauti multitudine barbarorum circumveniuntur.et cetera quidem impetu direpta aut incensa sunt: templum, in quo semiles conglobaverat, biduo obsessum expugnatumque. et victorBritannus, Petil[l]o Ceriali, legato legionis nonae, in subsidiumadventanti obvius, fudit legionem, et quod peditum interfecit: Cerialiscum equitibus evasit in castra et munimentis defensus est. qua cladeet odiis provinciae, quam avaritia e[ius] in bellum egerat, trepidusprocurator Catus in Galliam transiit.[33] At Suetonius mira constantia medios inter hostes Londiniumperrexit, cognomento quidem coloniae non insigne, sed copianegotiatorum et commeatuum maxime celebre. ibi ambiguus, an illam

215


sedem bello deligeret, circumspecta infrequentia militis, satisquemagnis documentis temeritatem Petil[l]ii coercitam, unius oppididamno servare universa statuit. neque fletu et lacrimis auxilium eiusorantium flexus est, quin daret profectionis signum et comitantes inpartem agminis acciperet: si quos imbellis sexus aut fessa aetas vel locidulcedo attinuerat, ab hoste oppressi sunt. eadem clades municipioVerulamio fuit, quia barbari omissis castellis praesidiisque militare[horre]um, quod uberrimum spoliant[i] et defendentibus intutum,laeti praeda et laborum segnes petebant. ad septuaginta milia civiumet sociorum iis, quae memoravi, locis cecidisse constitit. neque enimcapere aut venundare aliudve quod belli commercium, sed caedespatibula, ignes cruces, tamquam reddituri supplicium, at praereptainterim ultione, festinabant.[34] Iam Suetonio quarta decima legio cum vexillariis vicesimanis et[e] proximis auxiliares, decem ferme milia armatorum, erant, cumomittere cunctationem et congredi acie parat. deligitque locum artisfaucibus et a tergo silva clausum, satis cognito nihil hostium nisi infronte et apertam planitiem esse, sine metu insidiarum. igiturlegionarius frequens ordinibus, levis circum armatura, conglobatuspro cornibus eques astitit. at Britannorum copiae passim per catervaset turmas exultabant, quanta non alias multitudo, et animo adeofero[ci], ut coniuges quoque testes victoriae secum traherentplaustrisque imponerent, quae super extremum ambitum campiposuerant.[35] Boudicca curru filias prae se vehens, ut quamque nationemaccesserat, solitum quidem Britannis feminarum ductu bellaretestabatur, sed tunc non ut tantis maioribus ortam regnum et opes,verum ut unam e vulgo libertatem amissam, confectum verberibuscorpus, contrectatam filiarum pudicitiam ulcisci. eo provectasRomanorum cupidines, ut non corpora, ne senectam quidem autvirginitatem impollutam relinquant. adesse tamen deos iustae vindictae;cecidisse legionem, quae proelium ausa sit; ceteros castris occultariaut fugam circumspicere. ne strepitum quidem clamorem tot milium,nedum impetus et manus perlaturos. si copias armatorum, si causasbelli secum expenderent, vincendum illa acie vel cadendum esse. idmulieri destinatum: viverent viri et servirent.[36] Ne Suetonius quidem in tanto discrimine silebat. quam[quam]confideret virtuti, tamen exhortationes et preces miscebat, ut spernerentsonores barbarorum et inanes minas: plus illic feminarum quamiuventutis adspici. imbelles inermes cessuros statim, ubi ferrumvirtutemque vincentium totiens fusi agnovissent. etiam in multis

216


legionibus paucos, qui proelia profligarent; gloriaque eorumaccessurum, quod modica manus universi exercitus famamadipiscerentur. conferti tantum et pilis emissis post umbonibus et gladiisstragem caedemque continuarent, praedae immemores: parta victoriacuncta ipsis cessura. is ardor verba ducis sequebatur, ita se adintorquenda pila expedierat vetus miles et multa proeliorumexperientia, ut certus eventu[s] Suetonius daret pugnae signum.[37] Ac primum legio gradu immota et angustias loci pro munimentoretinens, postquam [in] propius suggressos hostes certo iactu telaexhauserat, velut cuneo erupit. idem auxiliarium impetus; et equesprotentis hastis perfringit quod obvium et validum erat. ceteri tergapraebuere, difficili effugio, quia circumiecta vehicula saepserant abitus.et miles ne mulierum quidem neci temperabat, confixaque telis etiamiumenta corporum cumulum auxerant. clara et antiquis victoriis parea die laus parta: quippe sunt qui paulo minus quam octoginta miliaBritannorum cecidisse tradant, militum quadringentis ferme interfectisnec multo amplius vulneratis. Boudicca vitam veneno finivit. et PoeniusPostumus, praefectus castrorum secundae legionis, cognitisquartadecimanorum vicesimanorumque prosperis rebus, quia parigloria legionem suam fraudaverat abnueratque contra ritum militiaeiussa ducis, se ipse gladio transegit.[38] Contractus deinde omnis exercitus sub pellibus habitus est adreliqua belli perpetranda. auxitque copias Caesar missis ex Germaniaduobus legionariorum milibus, octo auxiliarium cohortibus ac milleequitibus quorum adventu nonani legionario milite suppleti sunt.cohortes alaeque novis hibernaculis locatae, quodque nationumambiguum aut adversum fuerat, igni atque ferro vastatum. sed nihilaeque quam fames adfligebat serendis frugibus incuriosos, et omniaetate ad bellum versa, dum nostros commeatus sibi destinant.gentesque praeferoces tardius ad pacem inclina[ba]nt, quia IuliusClassicianus, successor Cato missus et Suetonio discors, bonumpublicum privatis simultatibus impediebat disperseratque novumlegatum opperiendum esse, sine hostili ira et superbia victoris clementerdeditis consulturum. simul in urbe[m] mandabat, nullumproelio[rum] finem exspectarent, nisi succederetur Suetonio, cuiusadversa pravitati ipsius, prospera ad fortunam referebat.[39] Igitur ad spectandum Britanniae statum missus est e libertisPolyclitus, magna Neronis spe posse auctoritate eius non modo interlegatum porcuratoremque concordiam gigni, sed et rebellesbarbarorum animos pace componi. nec defuit Polyclitus, quo minusingenti agmine Italiae Galliaeque gravis, postquam Oceanum

217


transmiserat, militibus quoque nostris terribilis incederet. sed hostibusinrisui fuit, apud quos flagrante etiam tum libertate nondum cognitalibertinorum potentia erat; mirabanturque, quod dux et exercitus tantibelli confector servitiis oboedirent. cuncta tamen id imperatorem inmollius relata; detentusque rebus gerundis Suetonius, quod paucasnaves in litore remigiumque in iis amiserat, tamquam durante bellotradere exercitu Pertronio Turpiliano, qui iam consulatu abierat,iubetur. is non inritato hoste neque lacessitus honestum pacis nomensegni otio imposuit.[40] Eodem anno Romae insignia scelera, alterum senatoris, servilialterum audacia, admissa sunt. Domitius Balbus erat praetorius, simullonga senecta, simul orbitate et pecunia insidiis obnoxius. eipropinquus Valerius Fabianus, capessendis honoribus destinatus,subdidit testamentum ascitis Vin[i]cio Rufino et Terentio Lentinoequitibus Romanis. illi Antonium Primum et Asinium Marcellumsociaverant. Antonius audacia promptus, Marcellus Asinio Pollioneproavo clarus neque morum spernendus habebatur, nisi quodpaupertatem praecipuum malorum credebat. igitur Fabianus tabulas[adhibitis] iis quos memoravi et aliis minus inlustribus obsignat. quodapud patres convictum, et Fabianus Antoniusque cum Rufino etTerentio lege Cornelia damnantur. Marcellum memoria maiorum etpreces Caesaris poenae magis quam infamiae exemere.[41] Perculit is dies Pompeium quoque Aelianum, iuvenemquaestorium, tamquam flagitiorum Fabiani gnarum, eique Italia etHispania, in qua ortus erat, interdictum est. pari ignominia ValeriusPonticus adficitur, quod reos, ne apud praefectum urbis arguerentur,ad praetorem detulisset, interim specie legum, mox praevaricandoultionem elusurus. additur senatus consulto, qui talem operamemptitasset vendidissetve, perinde poena teneretur ac publico iudiciocalumniae condemnatus.[42] Haud multo post praefectum urbis Pedanium Secundum servusipsius interfecit, seu negata libertate, cui pretium pepigerat, sive amo-re exoleti incensus et dominum aemulum non tolerans. ceterum cumvetere ex more familiam omnem, quae sub eodem tecto mansitaverat,ad supplicium agi oporteret, concursu plebis, quae tot innoxiosprotegebat, usque ad seditionem ventum est senatusque [obsessus],in quo ipso erant studia nimiam severitatem aspernantium, pluribusnihil mutandum censentibus. ex quis C. Cassius sententiae loco inhunc modum disseruit:[43] “Saepe numero, patres conscripti, in hoc ordine interfui, cumcontra instituta et leges maiorum nova senatus decreta postularentur;

218


neque sum adversatus, non quia dubitarem, super omnibus negotiismelius atque rectius olim provisum et quae converterentur [in] deteriusmutari, sed ne nimio amore antiqui moris studium meum extollereviderer. simul quicquid hoc in nobis auctoritatis est, crebriscontradictionibus destruendum non existimabam, ut maneretintegrum, si quando res publica consiliis eguisset. quod hodie venit,consulari viro domi suae interfecto per insidias serviles, quas nemoprohibuit aut prodidit quamvis nondum concusso senatus consulto,quod supplicium toti familiae minitabatur. decernite herculeimpunitatem: at quem dignitas sua defendet, cum praefecto urbis nonprofu[er]it? quem numerus servorum tuebitur, cum PedaniumSecundum quadringenti non protexerint? cui familia opem feret, quaene in metu quidem pericula nostra advertit? an, ut quidam fingerenon erubescunt, iniurias suas ultus est interfector, quia de paternapecunia transegerat aut avitum mancipium detrahebatur?pronuntiemus ultro dominum iure caesum videri.[44] Libet argumenta conquirere in eo, quod sapientioribusdeliberatum est? sed et si nunc primum statuendum haberemus,creditisne servum interficiendi domini animum sumpsisse, ut non voxminax excideret, nihil per temeritatem proloqueretur? sane consiliumoccul[ta]vit, telum inter ignaros paravit: num excubias transire, cubiculifores recludere, lumen inferre, caedem patrare [poterat] omnibusnesciis? multa sceleri indicia praeveniunt: servi si prodant, possumussinguli inter plures, tuti inter anxios, postremo, si pereundum sit,non inulti inter nocentes agere. suspecta maioribus nostris fueruntingenia servorum, etiam cum in agris aut domibus i[s]dem nascerenturcaritatemque dominorum statim acciperent. postquam vero nationesin familiis habemus, quibus diversi ritus, externa sacra aut nulla sunt,conluviem istam non nisi metu coercueris. at quidam insontes peribunt.nam et ex fuso exercitu cum decimus quisque fusti feritur, etiam stre-nui sortiuntur. habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum,quod contra singulos utilitate publica rependitur.”[45] Sententiae Cassii ut nemo unus contra ire ausus est, ita dissonaevoces respondebant numerum aut aetatem aut sexum ac plurimorumindubiam innocentiam miserantium: praevaluit tamen pars, quaesupplicium decernebat. sed obtemperari non poterat, conglobatamultitudine et saxa ac faces min[it]tante. tum Caesar populum edictoincrepuit atque omne iter, quo damnati ad poenam ducebantur,militaribus praesidiis saepsit. censuerat Cingonius Varro, ut libertiquoque, qui sub eodem tecto fuissent, Italia deportarentur. id a prin-cipe prohibitum est, ne mos antiquus, quem misericordia non

219


minuerat, per saevitiam intenderetur.[46] Damnatus isdem consulibus Tarquitius Priscus repetundarumBithynis interrogantibus, magno patrum gaudio, quia accusatum abeo Statilium Taurum pro consule ipsius meminerant. census per Galliasa Q. Volusio et Sextio Africano Trebellioque Maximo acti sunt, aemulisinter se per nobilitatem Volusio atque Africano: Trebellium dumuterque dedignatur, supra tulere.[47] Eo anno mortem obiit Memmius Regulus, auctoritate constantiafama, in quantum praeumbrante imperatoris fastigio datur, clarus,adeo ut Nero aeger valetudine, et adulantibus circum, qui finemimperio adesse dicebant, si quid fato pateretur, responderit haberesubsidium rem publicam. rogantibus dehinc, in quo potissimum,addiderat in Memmio Regulo. vixit tamen post haec Regulus, quietedefensus et quia nova generis claritudine neque invidiosis opibus erat.gymnasium eo anno dedicatum a Nerone praebitumque oleum equitiac senatui Graeca facilitate.[48] P. Mario L. Afinio consulibus Antistius praetor, quem in tribunatuplebis licenter egisse memoravi probrosa adversus principem carminafactitavit vulgavitque celebri convivio, dum apud Ostorium Scapulamepulatur. exim a Cossutiano Capitone, qui nuper senatorium ordinemprecibus Tigellini soceri sui receperat, maiestatis delatus est. tumprimum revocata ea lex; credebaturque haud perinde exitium Antistioquam imperatori gloriam quaesit[tam], ut condemnatum a senatu in-tercessione tribunicia morti eximeret. et cum Ostorius nihil audivissepro testimonio dixisset, adversis testibus creditum; censuitque IuniusMarullus consul designatus adimendam reo praeturam necandumquemore maiorum. ceteris inde adsentientibus, Paetus Thrasea, multocum honore Caesaris et acerrime increpito Antistio, non quicquidnocens reus pati mereretur, id egregio sub principe et nulla necessita-te obstricto senatui statuendum disseruit. carnificem et laqueumpridem abolita, et esse poenas legibus constitutas, quibus sine iudicumsaevitia et temporum infamia supplicia decernerentur. quin in insulapublicatis bonis, quo longius sontem vitam traxisset, eo privatimmiserior[em] et publicae clementiae maximum exemplum futurum.[49] Libertas Thrasea servitium aliorum rupit, et postquamdiscessionem consul permiserat, pedibus in sententiam eius iere,paucis, ex[c]eptis, in quibus adulatione promptissimus fuit A.Vitellius, optimum quemque iurgio lacessens et respondenti reticens,ut pavida ingenia solent. at consules, perficere decretum senatus nonausi, de consensu scripsere Caesari. ille inter pudorem et iramcunctatus, postremo rescripsit: nulla iniuria provocatum Antistium

220


gravissimas in principem contumelias dixisse; earum ultionem apatribus postulatam, et pro magnitudine delicti poenam statui parfuisse. ceterum se, qui severitatem decernentium impediturus fuerit,moderationem non prohibere: statuerent ut vellent; datam et absolvendilicentiam. his atque talibus recitatis et offensione manifesta, non ideoaut consules mutavere relationem aut Thrasea decessit sententia ceterivequae probaverant deseruere, pars, ne principem obiecisse invidiaeviderentur, plures numero tuti, Thrasea sueta firmitudine animi et negloria intercideret.[50] Haud dispari crimine Fabricius Veiento conflictatus est, quodmulta et probrosa in patres et sacerdotes composuisset iis libris, quibusnomen codicillorum dederat. adiciebat Tullius Geminus accusatorvenditata ab eo munera principis et adipiscendorum honorum ius.quae causa Neroni fuit suscipiendi iudicii, convictumque VeientonemItalia depulit et libros exuri iussit, conquisitos lectitatosque, doneccum periculo parabantur: mox licentia habendi oblivionem attulit.[51] Sed gravescentibus in dies publicis malis subsidia minuebantur,concessitque vita Burrus, incertum valetudine an veneno. valetudo exeo coniectabatur, quod in se tumescentibus paulatim faucibus et im-pedito meatu spiritum finiebat. plures iussu Neronis, quasi remediumadhiberetur, inlitum palatum eius noxio medicamine adseverabant, etBurrum intellecto scelere, cum ad visendum eum princeps venisset,adspectum eius aversatum sciscitanti hactenus respondisse: “ego mebene habeo.” civitati grande desiderium eius mansit per memoriamvirtutis et successorum alterius segnem innocentiam, alteriusflagrantissima flagitia [adulteria]. quippe Caesar duos praetoriiscohortibus imposuerat, Faenium Rufum ex vulgi favore, quia remfrumentariam sine quaestu tractabat, Ofonium Tigellinum, veteremimpudicitiam atque infamiam in eo secutus. atque illi pro cognitismoribus fuere, validior Tigellinus in animo principis et intimislibidinibus adsumptus, prospera populi et militum fama Rufus, quodapud Neronem adversum experiebatur.[52] Mors Burri infregit Senecae potentiam, quia nec bonis artibusidem virium erat altero velut duce amoto, et Nero ad deterioresinclinabat. hi variis criminationibus Senecam adoriuntur, tamquamingentes et privatum modum evectas opes adhuc augeret, quodquestudia civium in se verteret, hortorum quoque amoenitate et villarummagnificentia quasi principem supergrederetur. obiciebant etiameloquentiae laudem uni sibi adsciscere et carmina crebrius factitare,postquam Neroni amor eorum venisset. nam oblectamentis principispalam iniquum detrectare vim eius equos regentis, inludere vocem,

221


quotiens caneret. quem ad finem nihil in re publica clarum fore, quodnon ab illo reperiri credatur? certe finitam Neronis pueritiam et roburiuventae adesse: exueret magistrum, satis amplis doctoribus instructusmaioribus suis.[53] At Seneca criminantium non ignarus, prodentibus iis, quibusaliqua honesti cura, et familiaritatem eius magis aspernante Caesare,tempus sermoni orat et accepto ita incipit: “quartus decimus annusest, Caesar, ex quo spei tuae admotus sum, octavus, ut imperiumobtines: medio temporis tantum honorum atque opum in me cumula-sti, ut nihil felicitati meae desit nisi moderatio eius, utar magnisexemplis, ne[c] meae fortunae, sed tuae. abavus tuus Augustus MarcoAgrippae Mytilenese secretum, C. Maecenati urbe in ipsa velutperegrinum otium permisit; quorum alter bellorum socius, alter Romaepluribus laboribus iactatus ampla quidem sed pro ingentibus meritis,praemia acceperant. ego quid aliud munificentiae [tuae] adhibere potuiquam studia, ut sic dixerim, in umbra educata, et quibus claritudovenit, quod iuventae tuae rudimentis adfuisse videor, grande huiusrei pretium. at tu gratiam immensam innumeram pecuniamcircumdedisti, adeo ut plerumque intra me ipse volvam: egone, eque-stri et provinciali loco ortus, proceribus civitatis adnumeror? internobiles et longa [de]cora praeferentes novitas mea enituit? ubi estanimus ille modicis contentus? tales hortos exstruit et per haec subur-bana incedit et tantis agrorum spatiis, tam lato faenore exuberat? unadefensio occurrit, quod muneribus tuis obniti non debui.[54] Sed uterque mensuram implevimus, et [tu], quantum princepstribuere amico posset, et ego, quantum amicus a principe accipere:cetera invidiam a[u]gent. quae quidem, ut omnia mortalia, infra tuammagnitudinem iacet, sed mihi incumbit, mihi subveniendum est. quomodo in militia aut via fessus adminiculum orarem, ita in hoc itinerevitae senex et levissimis quoque curis impar, cum opes meas ultrasustinere non possim, praesidium peto. iube re[m] per procuratorestuos administrari, in tuam fortunam recipi. nec me in paupertatemipse detrudam, sed traditis quorum fulgore praestringor, quod temporishortorum aut villarum curae seponitur, in animum revocabo. superesttibi robur et tot per annos summi fastigii regimen: possumus senioresamici quietem reposcere. hoc quoque in tuam gloriam cedet, eos adsumma vexisse, qui et modica tolerarent.”[55] Ad quae Nero sic ferme respondit: “quod meditatae orationituae statim occurram, id primum tui muneris habeo, qui me nontantum praevisa, sed subita expedire docuisti. [ab]avus meus AugustusAgrippae et Maecenati usurpare otium post labores concessit, sed in

222


ea ipse aetate, cuius auctoritas tueretur quicquid illud et qualecumquetribuisset; ac tamen neutrum datis a se praemiis exuit bello et periculismeruerant; in iis enim iuventa Augusti versata est. nec mihi tela etmanus tuae defuissent in armis agenti; sed quod praesens condicioposcebat, ratione consilio praeceptis pueritiam, dein iuventam meamfovisti. et tua quidem erga me munera, dum vita suppetet, aeternaerunt: quae a me habes, horti et faenus et villae, casibus obnoxia sunt.ac licet multa videantur, plerique haudquaquam artibus tuis paresplura tenuerunt. pudet referre libertinos, qui ditiores spectantur: undeetiam rubori mihi est, quod praecipuus caritate nondum omnes fortu-na antecellis.[56] Verum et tibi valida aetas rebusque et fructui rerum sufficiens, etnos prima imperii spatia ingredimur, nisi forte aut te Vitellio ter consuliaut me Claudio postponis, et quantum Volusio longa parsimoniaquaesivit, tantum in te mea liber[ali]tas explere non potest. quin, siqua in parte lubricum adulescentiae nostrae declinat, revocasornatumque robur subsidio impensius regis? non tua moderatio sireddideris pecuniam, nec quies, si reliqueris principem, sed meaavaritia, meae crudelitatis metus in ore omnium versabitur. quod simaxime continentia tua laudetur, non tamen sapienti viro decorumfuerit, unde amico infamiam paret, inde gloriam sibi recipere.” hisadicit complexum et oscula, factus natura et consuetudine exercitusvelare odium fallacibus blanditiis. Seneca, qui finis omnium cumdominante sermonum, grates agit; sed instituta prioris potentiaecommutat, prohibet coetus salutantium, vitat comitantes, rarus perurbem, quasi valetudine infensa aut sapientiae studiis domi attineretur.[57] Perculso Seneca promptum fuit Rufum Faenium imminuereAgrippinae amicitiam in eo criminantibus. validiorque in diesTigellinus et malas artes, quibus solis pollebat, gratiores ratus, siprincipem societate scelerum obstringeret, metus eius rimatur;compertoque Plautum et Sullam maxime timeri, Plautum in Asiam,Sullam in Galliam Narbonensem nuper amotos, nobilitatem eorum etpropinquos huic Orientis, illi Germaniae exercitus commemorat. nonse, ut Burrum, diversas spes, sed solam incolumitatem Neronis spectare;cui caveri utcumque ab urbanis insidiis praesenti o[pe]ra: longinquosmotus quonam modo comprimi posse? erectas Gallias ad nomendictatorium, nec minus suspensos Asiae populos claritudine avi Drusi.Sullam inopem, unde praecipuam audaciam, et simulatione segnitiae,dum temeritati locum reperiret. Plautum magnis opibus ne fingerequidem cupidinem otii, sed veterum Romanorum imitamenta praeferre,adsumpta etiam Stoicorum adrogantia sectaque, quae turbidos et

223


negotiorum adpetentes faciat. nec ultra mora. Sulla sexto die pervectisMassiliam percussoribus ante metum et rumorem interficitur, cumepulandi causa discumberet. relatum caput eius inlusit Nero tamquampraematura canitie deforme.[58] Plauto parari necem non perinde occultum fuit, quia pluribussalus eius curabatur, et spatium itineris ac maris tempusque interiectummoverat famam. vulgoque fingebant petitum ab eo Corbulonem,magnis tum exercitibus praesidentem et, clari atque insontes siinterficerentur, praecipuum ad pericula. quin et Asiam favore iuvenisarma cepisse, nec milites ad scelus missos aut numero validos aut ani-mo promptos, postquam iussa efficere nequiverint, ad spes novastransisse. v[a]na haec more famae credentium otio a[u]gebantur;ceterum libertus Plauti celeritate ventorum praevenit centurionem etmandata L. Antistii soceri attulit: effugeret segnem mortem, dumsuffugium [ess]et: magni nominis miseratione reperturum bonos,consociaturum audaces; nullum interim subsidium aspernandum. sisexaginta milites (tot enim adveniebant) propulisset, dum referturnuntius Neroni, dum manus alia permeat, multa secutura, quaeadusque bellum evalescerent. denique aut salutem tali consilio quaeri,aut nihil gravius audenti quam ignavo patiendum esse.[59] Sed Plautum ea non movere, sive nullam opem providebat inermiset exul, seu taedio ambiguae spei, an amore coniugis et liberorum,quibus placabiliorem fore principem rebatur nulla sollicitudineturbatum. sunt qui alios a socero nuntios venisse ferant, tamquamnihil atrox immineret; doctoresque sapientiae, Coeranum Graeci,Musonium Tusci generis, constantiam opperiendae mortis pro incer-ta et trepida vita suassisse. repertus est certe per medium diei nudusexercitando corpori. talem eum centurio trucidavit coram Pelagonespadone, quem Nero centurioni et manipulo, quasi satellitibusministrum regium, praeposuerat. captum interfecti relatum; cuiusadspectu (ipsa principis verba referam) “cur,” inquit, “Nero * * *” etposito metu nuptias Poppaeae ob eius modi terrores dilatas maturareparat Octaviamque coniugem amoliri, quamvis modeste ageret, nomi-ne patris et studiis populi gravem. sed ad senatum litteras misit decaede Sullae Plautique haud confessus, verum utriusque turbidumingenium esse, et sibi incolumitatem rei publicae magna cura haberi.decretae eo nomine supplicationes, utque Sulla et Plautus senatumoverentur, gravioribus iam ludibriis quam malis.[60] Igitur accepto patrum consulto, postquam cuncta scelerum suorumpro egregiis accipi videt, exturbat Octaviam, sterilem dictitans; eximPoppaeae coniungitur. ea diu paelex et adulteri Neronis, mox mariti

224


potens, quendam ex ministris Octaviae impulit servilem ei amoremobicere. destinaturque reus cognomento Eucaerus, nationeAlexandrinus, canere per tibias doctus. actae ob id de ancillisquaestiones, et vi tormentorum victis quibusdam, ut falsa adnuerent,plures perstitere sanctitatem dominae tueri; ex quibus una instantiTigellino castiora esse muliebria Octaviae respondit quam os eius.movetur tamen primo civilis discidii specie domumque Burri, praediaPlauti infausta dona accipit; mox in Campania[m] pulsa est additamilitari custodia. inde crebri questus nec occulti per vulgum, cui minorsapientia [et] ex mediocritate fortunae pauciora pericula sunt. his ***tamquam Nero paenitentia flagitii coniugem revocarit Octaviam.[61] Exim laeti Capitolium scandunt deosque tandem venerantur.effigies Poppaeae proruunt, Octaviae imagines gestant umeris, sparguntfloribus foroque ac templis statuunt. itur etiam in principis laudes,repetitum [certamen] venerantium. iamque et Palatium multitudineet clamoribus complebant, cum emissi militum globi verberibus etintento ferro turbatos disiecere. mutataque quae per seditionemverterant, et Poppaeae honos repositus est. quae semper odio, tum etmetu atrox, ne aut vulgi acrior vis ingrueret aut Nero inclinationepopuli mutaretur, provoluta genibus eius: non eo loci res suas agi, utde matrimonio certet, quamquam id sibi vita potius, sed vitam ipsamin extremum adductam a clientelis et servitiis Octaviae, quae plebissibi nomen indiderint, ea in pace ausi, quae vix bello evenirent. armailla adversus principem sumpta; ducem tantum defuisse, qui motisrebus facile reperiretur: omitteret modo Campaniam et in urbem ipsapergeret, ad cuius nutum absentis tumultus cierentur. quod alioquinsuum delictum? quam cuiusquam offensionem? an quia veramprogeniem penatibus Caesarum datura sit? malle populum Romanumtibicinis Aegyptii subolem imperatorio fastigio induci? denique, si idrebus conducat, libens quam coactus acciret dominam, vel consuleretsecuritati. iusta ultione et modicis remediis primos motus consedisse:at si desperent uxorem Neronis fore Octaviam, illi maritum daturos.[62] Varius sermo et ad metum atque iram adcommodatus terruit simulaudientem at accendit. sed parum valebat suspicio in servo, etquaestionibus ancillarum elusa erat. ergo confessionem alicuius quaeriplacet, cui rerum quoque novarum crimen adfingeretur. et visusidoneus maternae necis patrator Anicetus, classi apud Misenum, utmemoravi, praefectus, levi post admissum scelus gratia, dein gravioreodio, quia malorum facinorum ministri quasi exprobrantesadspiciuntur. igitur accitum eum Caesar operae prioris admonet: solumincolumitati principis adversus insidiantem matrem subvenisse; locum

225


haud minoris gratiae instare, si coniugem infensam depelleret. necmanu aut telo opus: fateretur Octaviae adulterium. occulta quidem adpraesens, sed magna ei praemia et secessus amoenos promittit, vel, sinegavisset, necem intentat. ille, insita vaecordia et facilitate priorumflagitiorum, plura etiam quam iussum erat fingit fateturque apudamicos, quos velut consilio adhibuerat princeps. tum in Sardiniampellitur, ubi non inops exilium toleravit et fato obiit.[63] At Nero praefectum in spem sociandae classis corruptum, etincusatae paulo ante sterilitatis oblitus, abactos partus conscientialibidinum, eaque sibi comperta edicto memorat insulaque PandateriaOctaviam claudit. non alia exul visentium oculos maiore misericordiaadfecit. meminerant adhuc quidam Agrippinae a Tiberio, recentiorIuliae memoria obversabatur a Claudio pulsae; sed illis robur aetatisadfuerat; laeta aliqua viderant et praesentem saevitiam melioris olimfortunae recordatione adlevabant: huic primum nuptiarum dies locofuneris fuit, deductae in domum, in qua nihil nisi luctuosum haberet,erepto per venenum patre et statim fratre; tum ancilla domina validioret Poppaea non nisi in perniciem uxoris nupta; postremo crimen omniexitio gravius.[64] Ac puella vicesimo aetatis anno inter centuriones et milites,praesagio malorum iam vita[e] exempta, nondum tamen morteadquiescebat. paucis dehinc interiectis diebus mori iubetur, cum iamviduam se et tantum sororem testaretur communesque Germanicos etpostremo Agrippinae nomen cieret, qua incolumi infelix quidemmatrimonium, sed sine exitio pertulisset. restringitur vinclis venaequeeius per omnes artus exsolvuntur; et quia pressus pavore sanguis tardiuslabebatur, praefervidi balnei vapore enecatur. additurque atrociorsaevitia, quod caput amputatum latumque in urbem Poppaea vidit.dona ob haec templis decreta que[m] ad finem memorabimus?quicumque casus temporum illorum nobis vel aliis auctoribus noscent,praesumptum habeant, quotiens fugas et caedes iussit princeps, totiensgrates deis actas, quaeque rerum secundarum olim, tum publicae cladisinsignia fuisse. neque tamen silebimus, si quod senatus consultumadulatione novum aut paenitentia postremum fuit.[65] Eodem anno libertorum potissimos veneno interfecisse creditus,Doryphorum quasi adversatum nuptiis Poppaeae, Pallantem, quodimmensam pecuniam longa senecta detineret. Romanus secretiscriminationibus incusaverat Senecam ut C. Pisonis socium, sed validiusa Seneca eodem crimine perculsus est. unde Pisoni timor, et ortainsidiarum in Neronem magna moles et improspera.

226


Liber XV

[1] Interea rex Parthorum Vologaeses, cognitis Corbulonis rebusregemque alienigenam Tigranen Armeniae impositum, simul fratreTiridate pulso spretum Arsacidarum fastigium ire ultum volens,magnitudine rursum Romana et continui foederis reverentia diversasad curas trahebatur, cunctator ingenio et defectione Hyrcanorum, gentisvalidae, multisque ex eo bellis inligatus. atque illum ambiguum novusinsuper nuntius contumeliae exstimulat: quippe egressus ArmeniaTigranes Adiabenos, conterminam nationem, latius ac diutius quamper latrocinia vastaverat, idque primores gentium aegre tolerabant: eocontemptionis descensum, ut ne duce quidem Romano incursarentur,sed temeritate obsidis tot per annos inter mancipia habiti. accendebatdolorem eorum Monobazus, quem penes Adiabenum regimen, quodpraesidium aut unde peteret rogitans: iam de Armenia concessum,proxima trahi; et nisi defendant Parthi, levius servitium apudRomanos deditis quam captis esse. Tiridates quoque, regni profugus,per silentium aut modice querendo gravior erat: non enim ignaviamagna imperia contineri; virorum armorumque faciendum certamen;id in summa fortuna aequius quod validus, et sua retinere privataedomus, de alienis certare regiam laudem esse.[2] Igitur commotus his Vologaeses concilium vocat et proximum sibiTiridaten constituit atque ita orditur: “hunc ego eodem mecum patregenitum, cum mihi per aetatem summo nomine concessisset, inpossessionem Armeniae deduxi, qui tertius potentiae gradus habetur(nam Medos Pacorus ante ceperat), videbarque contra vetera fratrumodia et certamin[a] familiae nostrae penates rite composuisse. prohibentRomani et pacem numquam ipsis prospere lacessitam nunc quoquein exitium suum abrumpunt. non ibo infitias: aequitate quam

227


sanguine, causa quam armis retinere parta maioribus malueram. sicunctatione deliqui, virtute corrigam. vestra quidem vis et gloria [in]integro est, addita modestiae fama, quae neque summis mortaliumspernenda est et a dis aestimatur.” simul diademate caput Tiridatisevinxit, promptam equitum manum, quae regem ex more sectatur,Monaesi nobili viro tradidit, adiectis Adiabenorum auxiliis,mandavitque Tigranen Armenia exturba[re], dum ipse positis adversusHyrcanos discordiis vires intimas molemque belli ciet, provinciisRomanis minitans.[3] Quae ubi Corbuloni certis nuntiis audita sunt, legiones duas cumVerulano Severo et Vettio Bolano subsidium Tigrani mittit, occultopraecepto, compositius cuncta quam festinantius agerent. quippebellum habere quam gerere malebat, scripseratque Caesari proprioduce opus esse, qui Armeniam defenderet: Syriam ingruente Vologaeseacriore in discrimine esse. atque interim reliquas legiones pro ripaEuphratis locat, tumultuariam provincialium manum armat, hostilesingressus praesidiis intercipit. et quia egena aquarum regio est, castellafontibus imposita; quosdam rivos congestu harenae abdidit.[4] Ea dum a Corbulone tuendae Syriae parantur, acto raptim agmineMon[a]eses, ut famam sui praeiret, non ideo nescium aut incautumTigranen offendit. occupaverat Tigranocertam, urbem copiadefensorum et magnitudine moenium validam. ad hoc Nicephoriusamnis haud spernenda latitudine partem murorum ambit, et ductaingens fossa, qua fluvio diffidebatur. inerantque milites et provisi antecommeatus, quorum subvectu pauci avidius progressi et repentinishostibus circumventi ira magis quam metu ceteros accenderant. sedPartho ad exsequendas obsidiones nulla comminus audacia: rarissagittis neque clausos exterret et semet frustratur. Adiabeni cumpromovere scalas et machinamenta inciperent, facile detrusi, moxerumpentibus nostris caeduntur.[5] Corbulo tamen, quamvis secundis rebus suis, moderandum fortunaeratus misit ad Vologaesen, qui expostularent vim provinciae inlatam:socium amicumque regem, cohortes Romanas circumsederi. omitteretpotius obsidionem, aut se quoque in agro hostili castra positurum.Casperius centurio in eam leg[at]ionem delectus apud oppidumNisibin, septem et triginta milibus passuum a Tigranocerta distantem,adit regem et mandata ferociter edidit. Vologaesi vetus et penitusinfixum erat arma romana vitandi, nec praesentia prospere fluebant.inritum obsidium, tutus manu et copiis Tigranes, fugati quiexpugnationem sumpserant, missae in Armeniam legiones, et alia proSyria paratae ultro inrumpere; sibi imbecillum equitem pabuli inopia;

228


nam exorta vi locustarum aberat quicquid herbidum aut frondosum.igitur metu abstruso mitiora obtendens, missurum ad imperatoremRomanum legatos super petenda Armenia et firmanda pace respondet;Mon[a]esen omittere Tigranocertam iubet, ipse retro concedit.[6] Haec plures ut formidine regis et Corbulonis minis patrata acmagnifica extollebat. alii occulte pepigisse interpretabantur, ut omissoutrimque bello et abeunte Vologaese Tigranes quoque Armeniaabscederet. cur enim exercitum Romanum a Tigranocertis deductum?cur deserta per otium quae bello defenderant? an melius hibernavissein extrema Cappadocia, raptim erectis tuguriis, quam in sede regnimodo retenti? dilata prorsus arma, ut Vologaeses cum alio quam cumCorbulone certaret, Corbulo meritae tot per annos gloriae non ultrapericulum faceret. nam, ut rettuli, proprium ducem tuendae Armeniaepoposcerat, et adventare Caesennius Paetus audiebatur. iamque aderat,copiis ita divisis, ut quarta et duodecima legiones addita quinta, quaerecens e Moesis excita erat, simul Pontica et GalatarumCappadocumque auxilia Paeto oboedirent, tertia et sexta et decimalegiones priorque Syriae miles apud Corbulonem manerent; cetera exrerum usu sociarent partirenturve. sed neque Corbulo aemuli patiens,et Paetus, cui satis ad gloriam erat, si proximus haberetur, despiciebatgesta, nihil caedis aut praedae, usurpatas nomine tenus urbiumexpugnationes dictitans: se tributa ac leges et pro umbra regisRomanum ius victis impositurum.[7] Sub idem tempus legati Vologaesis, quos ad principem missosmemoravi, revertere inriti bellumque propalam sumptum a Parthis.nec Paetus detrectavit, sed duabus legionibus, quarum quartumFunisulanus Vettonianus eo in tempore, duodecimam Calavius Sabinusregebant, Armeniam intrat tristi omine. nam in transgressu Euphratis,quem ponte tramittebant, nulla palam causa turbatus equus, quiconsularia insignia gestabat, retro evasit; hostiaque, quae muniebanturhibernaculis adsistens, semifacta opera fuga perrupit seque vallo extulit;et pila militum arsere, magis insigni prodigio, quia [Parthus] hostismissilibus telis decertat.[8] Ceterum Paetus spretis ominibus, necdum satis firmatishibernaculis, nullo rei frumentariae provisu, rapit exercitum transmontem Taurum reciperandis, ut ferebat, Tigranocertis vastandisqueregionibus, quas Corbulo integras omisisset. et capta quaedam castella,gloriaeque et praedae nonnihil partum, si aut gloriam cum modo autpraedam cum cura habuisset: longinquis itineribus percursando quaeobtineri nequibant, conrupto qui captus erat commeatu et instanteiam hieme, reduxit exercitum composuitque ad Caesarem litteras quasi

229


confecto bello, verbis magnificis, rerum vacuas.[9] Interim Corbulo numquam neglectam Euphratis ripamcrebrioribus praesidiis insedit; et ne ponti iniciendo impedimentumhostiles turmae adferrent (iam enim subiectis magna specie volitabant),naves magnitudine praestantes et conexas trabibus ac turribus auctasagit per amnem catapultisque et balistis proturbat barbaros, in quo[s]saxa et hastae longius permeabant, quam ut contrario sagittarum iactuadaequarentur. dein pons continuatus collesque adversi per sociascohortes, post legionum castris occupantur, tanta celeritate etostentatione virium, ut Parthi omisso paratu invadendae Syriae spemomnem in Armeniam verterent, ubi Paetus imminentium nesciusquintam legionem procul in Ponto habebat, reliquas promiscis militumcommeatibus infirmaverat, donec adventare Vologaesen magno etinfenso agmine auditum.[10] Accitur legio duodecima, et unde famam aucti exercitus speraverat,prodita infrequentia. qua tamen retineri castra et eludi Parthus tractubelli poterat, si Paeto aut in suis aut in alienis consiliis constantiafuisset: verum ubi a viris militaribus adversus urgentes casus firmatuserat, rursus, ne alienae sententiae indigens videretur, in diversa acdeteriora transibat. et tunc relictis hibernis non fossam neque vallumsibi, sed corpora et arma in hostem data clamitans, duxit legionesquasi proelio certaturus. deinde amisso centurione et paucis militibus,quos visendis hostium copiis praemiserat, trepidus remeavit. et quiaminus acriter Vologaeses institerat, vana rursus fiducia tria milia delictipeditis proximo Tauri iugo imposuit, quo transitum regis arcerent;alares quoque Pannonios, robur equitatus, in parte campi locat. coniuxac filius castello, cui Arsamosata nomen est, abditi, data in praesidiumcohorte ac disperso milite, qui in uno habitus vagum hostem promptiussustentavisset aegre compulsum ferunt, ut instantem Corbulonifateretur. nec a Corbulone properatum, quo gliscentibus periculis etiamsubsidii laus augeretur. expediri tamen itineri singula milia ex tribuslegionibus et alarios octingentos, parem numerum e cohortibus iussit.[11] At Vologaeses, quamvis obsessa a Paeto itinera hinc peditatuinde equite accepisset, nihil mutato consilio, sed vi ac minis alaresexterruit, legionarios obtrivit, uno tantum centurione Tarquitio Cre-scente turrim, in qua praesidium agitabat, defendere auso factaquesaepius eruptione et caesis, qui barbarorum propius suggrediebantur,donec ignium iactu circumveniretur. peditum si quis integer, longinquaet avia, vulnerati castra repetivere, virtutem regis, saevitiam et copiasgentium, cuncta metu extollentes, facili credulitate eorum, qui eadempavebant. ne dux quidem obniti adversis, sed cuncta militiae munia

230


deseruerat, missis iterum ad Corbulonem precibus, veniret propere,signa et aquilas et nomen reliquum infelicis exercitus tueretur: se fideminterim, donec vita suppeditet, retenturos.[12] Ille interritus et parte copiarum apud Syriam relicta, ut munimentaEuphrati imposita retinerentur, qua proximum et commeatibus nonegenum, regionem Commagenam, exim Cappadociam, inde Armeniospetivit. comitabantur exercitum praeter alia sueta bello magna viscamelorum onusta frumenti, ut simul hostem famemque depelleret.primum e perculsis Paccium primi pili centurionem obvium habuit,dein plerosque militum; quos diversas fugae causas obtendentes rediread signa et clementiam Paeti experiri monebat: se nisi victoribusimmitem esse. simul suas legiones adire, hortari; priorum admonere,novam gloriam ostendere. non vicos aut oppida Armeniorum, sedcastra Romana duasque in iis legiones pretium laboris peti. si singulismanipularibus praecipua servati civis corona imperatoria manutribueretur, quod illud et quantum decus, ubi par eorum numerusaspiceretur, qui adtulissent salutem et qui accepissent! his atque talibusin commune alacres (et erant quos pericula fratrum aut propinquorumpropriis stimulis incenderent) continuum diu noctuque iterproperabant.[13] Eoque intentius Vologaeses premere obsessos, modo vallumlegionum, modo castellum, quo imbellis aetas defendebatur,adpugnare, propius incedens quam mos Parthis, si ea temeritate hostemin proelium eliceret. at illi vix contuberniis extracti, nec aliud quammunimenta propugnabant, pars iussu ducis, et alii propria ignaviaaut Corbulonem opperientes, ac vis [si] ingrueret, provisis exemplisCaudinae Numantinaeque [pacis; neque] eandem vim Samnitibus,Italico populo, aut [Hispanis quam] Parthis, Romani imperii aemulis.validam quoque et laudatam antiquitatem, quotiens fortuna contradaret, saluti consuluisse. qua desperatione exercitus dux subactusprimas tamen litteras ad Vologaesen non supplices, sed in modumquerentis composuit, quod pro Armeniis semper Romanae dicionisaut subiectis re[g]i, quem imperator delegisset, hostilia faceret: pacemex aequo utilem. ne praesentia tantum spectaret: ipsum adversus duaslegiones totis regni viribus advenisse; at Romanis orbem terrarumreliquum, quo bellum iuvarent.[14] Ad eo Vologaeses nihil pro causa, sed opperiendos sibi fratresPacorum ac Tiridaten rescripsit; illum locum tempusque consiliodestinatum, quid de Armenia cernerent; adiecisse deos dignumArsacidarum, simul ut de legionibus Romanis statuerent. missi posthacPaeto nuntii et regis conloquium petitum, qui Vasacen praefectum

231


equitatus ire iussit. tum Paetus Lucullos, Pompeios et si quaC[a]esa[res] obtinendae donandaeve Armeniae egerant, Vasacesimaginem retinendi largiendive penes nos, vim penes Parthos memorat.et multum in vicem disceptato, Monobazus Adiabenus in diemposterum testis iis quae pepigissent adhibetur. placuitque liberariobsidio legiones et decedere omnem militem finibus Armeniorumcastellaque et commeatus Parthis tradi, quibus perpetratis copiaVologaesi fieret mittendi ad Neronem legatos.[15] Interim flumini Arsaniae (is castra praefluebat) pontem imposuit,specie sibi illud iter expedientis, sed Parthi quasi documentumvictoriae iusserant; namque iis usui fuit, nostri per diversum iere.addidit rumor sub iugum missas legiones et alia ex rebus infaustis,quorum simulacrum ab Armeniis usurpatum est. namque etmunimenta ingressi sunt, antequam agmen Romanum excederet, etcircumstetere vias, captiva olim mancipia aut iumenta adgnoscentesabstrahentesque; raptae etiam vestes, retenta arma, pavido milite etconcedente, ne qua proelii causa existeret. Vologaeses armis etcorporibus caesorum aggeratis, quo cladem nostram testaretur, visufugientium legionum abstinuit: fama moderationis quaerebatur,postquam superbiam expleverat. flumen Arsaniam elephanto insidens,proximus quisque regem vi equorum perrupere, quia rumor incesseratpontem cessurum oneri dolo fabricantium; sed qui ingredi ausi sunt,validum et fidum intellexere.[16] Ceterum obsessis adeo suppeditavisse rem frumentariam constitit,ut horreis ignem inicerent, contraque prodiderit Corbulo Parthosinopes copiarum et pabulo attrito relicturos oppugnationem, nequese plus tridui itinere afuisse. adicit iure iurando Paeti cautum apudsigna, adstantibus iis, quos testificando rex misisset, neminemRomanum Armeniam ingressurum, donec referrentur litterae Neronis,an paci adnueret. quae ut augendae infamiae composita, sic reliquanon in obscuro habentur, una die quadraginta milium spatiumemensum esse Paetum, desertis passim sauciis, neque minus deformemillam fugientium trepidationem, quam si terga in acie vertissent.Corbulo cum suis copiis apud ripam Euphratis obvius non eamspeciem insignium et armorum praetulit, ut diversitatem exprobraret:maesti manipuli ac vicem commilitonum miserantes ne lacrimis quidemtemperare; vix prae fletu usurpata consalutatio. decesserat certamenvirtutis et ambitio gloriae, felicium hominum adfectus: sola misericor-dia valebat, et apud minores magis.[17] Ducum inter se brevis sermo secutus est, hoc conquerente inritumlaborem, potuisse bellum fuga Parthorum finiri; ille integra utrique

232


cuncta respondit: converterent aquilas et iuncti invaderent Armeniamabscessu Vologaesis infirmatam. non ea imperatoris habere mandataCorbulo: periculo legionum commotum e provincia egressum; quan-do in incerto habeantur Parthorum conatus, Syriam repetiturum. sicquoque optimam fortunam orandam, ut pedes confectus spatiisitinerum alacrem et facilitate camporum praevenientem equitemadsequeretur. exim Paetus per Cappadociam hibernavit. at Vologaesiad Corbulonem missi nuntii, detraheret castella trans Euphratenamnemque, ut olim, medium faceret; ille Armeniam quoque diversispraesidiis vacuam fieri expostulabat. et postremo concessit rex;dirutaque quae Euphraten ultra communiverat Corbulo, et Armeniisine arbitro relicti sunt.[18] At Romae tropaea de Parthis arcusque medio Capitolini montissistebantur, decreta ab senatu integro adhuc bello neque tum omissa,dum adspectui consulitur spreta conscientia. quin et dissimulandisrerum externarum curis Nero frumentum plebis vetustate corruptumin Tiberim iecit, quo securitatem annonae sustentaret. cuius pretionihil additum est, quamvis ducentas ferme naves portu in ipso violentiatempestatis et centum alias Tiberi subvectas fortuitus ignisabsumpsisset. tres dein consulares, L. Pisonem, Ducenium Geminum,Pompeium Paulinum vectigalibus publicis praeposuit, cuminsectatione priorum principum, qui gravitate sumptuum iustos reditusanteissent: se annuum sexcenties sestertium rei publicae largiri.[19] Percrebuerat et tempestate pravus mos, cum propinquis comitiisaut sorte provinciarum plerique orbi fictis adoptionibus adsciscerentfilios, praeturasque et provincias inter patres sortiti statim emitterentmanu, quos adoptaverant. [igitur qui filios genuerant] magna cuminvidia senatum adeunt, ius naturae, labores educandi adversusfraudem et artes et brevitatem adoptionis enumerant. satis pretii esseorbis, quod multa securitate, nullis oneribus gratiam honores, cunctaprompta et obvia haberent. sibi promissa legum diu exspectata inludibrium verti, quando quis sine sollicitudine parens, sine luctuorbus longa patrum vota repente adaequaret. factum ex eo senatusconsultum, ne simulata adoptio in ulla parte muneris publici iuvaretac ne usurpandis quidem hereditatibus prodesset.[20] Exim Claudius Timarchus Cretensis reus agitur, ceteris criminibus,ut solent praevalidi provincialium et opibus nimiis ad iniurias minorumelati: una vox eius usque ad contumeliam senatus penetraverat, quoddictitasset in sua potestate situm, an proconsulibus, qui Cretamobtinuissent, grates agerentur. quam occasionem Paetus Thrasea adbonum publicum vertens, postquam de reo censuerat provincia Creta

233


depellendum, haec addidit: “usu probatum est, patres conscripti, legesegregias, exempla honesta apud bonos ex delictis aliorum gigni. sicoratorum licentia Cinciam rogationem, candidatorum ambitus Iuliasleges, magistratuum avaritia Calpurnia scita pepererunt; nam culpaquam poena tempore prior, emendari quam peccare posterius est. ergoadversus novam provincialium superbiam dignum fide constantiaqueRomana capiamus consilium, quo tutelae sociorum nihil derogetur,nobis opinio decedat, qualis quisque habeatur, alibi quam in civiumiudicio esse.[21] Olim quidem non modo praetor aut consul, sed privati etiammittebantur, qui provincias viserent et quid de cuiusque obsequiovideretur referrent, trepidabantque gentes de aestimatione singulorum:at nunc colimus externos et adulamur, et quo modo ad nutum alicuiusgrates, ita promptius accusatio decernitur. decernaturque et maneatprovincialibus potentiam suam tali modo ostentandi: sed laus falsa etprecibus expressa perinde cohibeatur quam malitia, quam crudelitas.plura saepe peccantur, dum demeremur quam dum offendimus.quaedam immo virtutes odio sunt, severitas obstinata, invictusadversum gratiam animus. inde initia magistratuum nostrorum melioraferme et finis inclinat, dum in modum candidatorum suffragiaconquirimus: quae si arceantur, aequalibus atque constantiusprovinciae regentur. nam ut metu repetundarum infracta avaritia est,ita vetita gratiarum actione ambitio cohibe[bi]tur.”[22] Magno adsensu celebrata sententia. non tamen senatus consultumperfici potuit abnuentibus consulibus ea de re relatum. mox auctoreprincipe sanxere, ne quis ad concilium sociorum referret agendas apudsenatum pro praetoribus prove consulibus grates, neu quis ea legationefungeretur. Isdem consulibus gymnasium ictu fulminibus conflagravit, effigiesin eo Neronis ad informe aes liquefacta. et motu terrae celebreCampaniae oppidum Pompei magna ex parte proruit; defunctaquevirgo Vestalis Laelia, in cuius locum Cornelia ex familia Cossorumcapta est.[23] Memmio Regulo et Verginio Rufo consulibus natam sibi exPoppaea filiam Nero ultra mortale gaudium accepit appelavitqueAugustam, dato et Poppaea eodem cognomento. locus puerperio co-lonia Antium fuit, ubi ipse generatus erat. iam senatus uterumPoppaeae commendaverat dis votaque publice susceperat, quaemultiplicata exsolutaque. et additae supplicationes templumquefecunditatis et certamen ad exemplar Actiacae religionis decretum,utque Fortunarum effigies aureae in solio Capitolini Iovis locarentur,

234


ludicrum circense, ut Iuliae genti apud Bovillas, ita ClaudiaeDomitiaeque apud Antium ederetur. quae fluxa fuere, quartum intramensem defuncta infante. rursusque exortae adulationes censentiumhonorem divae et pulvinar aedemque et sacerdotem. atque ipse utlaetitiae, it maeroris immodicus egit. adnotatum est, omni senatuAntium sub recentem partum effuso, Thraseam prohibitum immotoanimo praenuntiam imminentis caedis contumeliam excepisse. secutamdehinc vocem Caesaris ferunt, qua reconciliatum se Thraseae apudSenecam iactaverit, ac Senecam Caesari gratulatum. unde gloria egregiisviris et pericula gliscebant.[25] Inter quae veris principio legati Parthorum mandata regisVologaesis litterasque in eandem formam attulere: se priora et totiensiactata super obtineneda Armenia nunc omittere, quoniam dii,quamvis potentium populorum arbitri, possessionem Parthis non sineignominia Romana tradidissent. nuper clausum Tigranen, post Paetumlegionesque, cum opprimere posset, incolumes dimisisse. satisadprobatam vim; datum et lenitatis experimentum. nec recusaturumTiridaten accipiendo diademati in urbem venire, nisi sacerdotii reli-gione attineretur: iturum ad signa et effigies principis, ubi legionibuscoram regnum auspicaretur.[25] Talibus Vologaesis litteris, qui Paetus diversa tamquam rebusintegris scribebat, interrogatus centurio, qui cum legatis advenerat,quo in statu Armenia esset, omnes inde Romanos excessisse respondit.tum intellecto barbarorum inrisu, qui peterent quod eripuerant,consuluit inter primores civitatis Nero, bellum anceps an paxinho[ne]sta placeret. nec dubitatum de bello. et Corbulo militum atquehostium tot per annos gnarus gerendae rei praeficitur, ne cuius alteriusinscitia rursum peccaretur, quia Paeti piguerat. igitur inriti remittuntur,cum donis tamen unde spes fieret non frustra eadem oraturumTiridaten, si preces ipse attulisset. Syriaeque executio [C.] Ce[s]tio,copiae militares Corbuloni permissae; et quinta decima legio ducenteMario Celso e Pannonia adiecta est. scribitur tetrarchis ac regibuspraefectisque et procuratoribus et qui praetorum finitimas provinciasregebant, iussis Corbulonis obsequi, in tantum ferme modum auctapotestate, quem populus Romanus Cn. Pompeio bellum piraticumgesturo dederat. regressum Paetum, cum graviora metueret, facetiisinsectari satis habuit Caesar, his ferme verbis: ignoscere se statim, netam promptus in pavorem longiore sollicitudine aegresceret.[26] At Corbulo, quarta et duodecima legionibus, quae fortissimoquoque amisso et ceteris exterritis parum habiles proelio videbantur,in Syriam translatis, sextam inde ac tertiam legiones, integrum militem

235


et crebris ac prosperis laboribus exercitum in Armeniam ducit.addiditque legionem quintam, quae per Pontum agens expers cladisfuerat, simul quintadecimanos recens adductos et vexilla delectorumex Illyrico et Aegypto, quodque alarum cohortiumque, et auxiliaeregum in unum conducta apud Melitenen, qua tramittere Euphratenparabat. tum lustratum rite exercitum ad contionem vocat orditurquemagnifica de auspiciis imperatoris rebusque a se gestis, adversa ininscitiam Paeti declinans, multa acutoritate, quae viro militari profacundia erat.[27] Mox iter L. Lucullo quondam penetratum, apertis quae vetustasobsaepserat, pergit. et venientes Tiridatis Bologaesisque de pace legatoshaud aspernatus, adiungit iis centuriones cum mandatis non immitibus:nec enim adhuc eo ventum, ut certamine extremo opus esset. multaRomanis secunda, quaedam Parthis evenisse, documento adversussuperbiam. proinde et Tiridati conducere intactum vastationibusregnum dono accipere, et Bologaesen melius societate Romana quamdamnis mutuis genti Parthorum consulturum. scire, quantum intusdiscordiarum, quamque indomitas et praeferoces nationes regeret:contra imperatori suo immotam ubique pacem et unum id bellumesse. simul consilio terrorem adicere, et megistanas Armenios, quiprimi a nobis defecerant, pellit sedibus, castella eorum exscindit, pla-na edita, validos invalidosque pari metu complet.[28] Non infensum nec cum hostili odio Corbulonis nomen etiambarbaris habebatur, eoque consilium eius fidum credebant. ergoBologaeses neque atrox in summam, et quibusdam praefecturis indutiaspetit: Tiridates locum diemque conloquio poscit. tempus propinquum,locus, in quo nuper obsessae cum Paeto legiones erant, barbarisdelectus est ob memoriam laetioris ibi rei, Corbuloni non vitatus, utdissimilitudo fortunae gloriam augeret. neque infamia Paeti angebatur,quod eo maxime patuit, quia filio eius tribuno ducere manipulosatque operire reliquias malae pugnae imperavit. die pacta TiberiusAlexander inlustris eques Romanus, minister bello datus, etVini[ci]anum Annius, gener Corbulonis, nondum senatoria aetate etpro legato quintae legioni impositus, in castra Tiridatis venere, honor[e]eius ac ne metueret insidias tali pignore; viceni dehinc equitesadsumpti. et viso Corbulone rex prior equo desiluit; nec cunctatusCorbulo, et pedes uterque dexteras miscuere.[29] Exim Romanus laudat iuvenem omissis praecipitibus tuta etsalutaria capessentem. ille de nobilitate generis multum praefatus,cetera temperanter adiungit: iturum quippe Romam laturumque novumCaesari decus, non adversis Parthorum rebus supplicem Arsaciden.

236


tum placuit Tiridaten ponere apud effigiem Caesaris insigne regiumnec nisi manu Neronis resumere; et conloquium osculo finitum. deinpaucis diebus interiectis magna utrimque specie inde eques compositusper turmas et insignibus patriis, hinc agmina legionum steterefulgentibus aquilis signisque et simulacris deum in modum templi:medio tribunal sedem curulem et sedes effigiem Neronis sustinebat.ad quam progressus Tiridates, caesis ex more victimis, sublatum capi-ti diadema imagini subiecit, magnis apud cunctos animorum motibus,quos augebat insita adhuc oculis exercituum Romanorum caedes autobsidio. at nunc versos casus: iturum Tiridaten ostentui gentibus,quanto minus quam captivum?[30] Addidit gloriae Corbulo comitatem epulasque; et rogitante regecausas, quotiens novum aliquid adverterat, ut initia vigiliarum percenturionem nuntiari, convivium bucina dimitti et structam ante au-gurale aram subdita face accendi, cuncta in maius attolens admirationeprisci moris adfecit. postero die spatium oravit, quo tantum itinerisaditurus fratres ante matremque viseret; obsidem interea filiam traditlitterasque supplices ad Neronem.[31] Et digressus Pacorum apud Medos, Vologaesen Ecbatanisrepperit, non incuriosum fratris: quippe et propriis nuntiis a Corbulonepetierat, ne quam imaginem servitii Tiridates perferret neu ferrumtraderet aut complexu provincias obtinentium arceretur foribusveeorum adsisteret, tantusque ei Romae quantus consulibus honor esset.scilicet externae superbiae sueto non inerat notitia nostri, apud quosvis imperii valet, inania tramittuntur.[32] Eodem anno Caesar nationes Alpium maritimarum in ius Latiitranstulit. equitum Romanorum locos sedilibus plebis anteposuit apudcircum; namque ad eam diem indiscreti inibant, quia lex Roscia nihilnisi de quattuordecim ordinibus sanxit. spectacula gladiatorum idemannus habuit pari magnificentia ac priora; sed feminarum inlustriumsenatorumque plures per arenam foedati sunt.[33] C. Laecanio M. Licinio consulibus acriore in dies cupidineadigebatur Nero promiscas scaenas frequentandi. nam adhuc perdomum aut hortos cecinerat Iuvenalibus ludis, quos ut parum celebreset tantae voci angustos spernebat. non tamen Romae incipere aususNeapolim quasi Graecam urbem delegit; inde initium fore, uttransgressus in Achaiam insignesque et antiquitus sacras coronasadeptus maiore fama studia civium eliceret. ergo contractumoppidanorum vulgus, et quos e proximis coloniis et municipiis eiusrei fama civerat, quique Caesarem per honorem aut varios usussectantur, etiam militum manipuli, theatrum Neapolitanorum complent.

237


[34] Illic, plerique ut arbitra[ba]ntur, triste, ut ipse, providum potiuset secundis numinibus evenit: nam egresso qui adfuerat populo vacuumet sine ullius noxa theatrum collapsum est. ergo per compositos cantusgrates dis atque ipsam recentis casus fortunam celebrans petiturusquemaris Hadriae traiectus apud Beneventum interim consedit, ubigladiatorium munus a Vatinio celebre edebatur. Vatinius interfoedissima eius aulae ostenta fuit, sutrinae tabernae alumnus, corporedetorto, facetiis scurrilibus; primo in contumelias adsumptus, dehincoptimi cuiusque criminatione eo usque valuit, ut gratia pecunia vinocendi etiam malos praemineret.[35] Eius minus frequentanti Neroni ne inter voluptates quidem asceleribus cessabatur. isdem quippe illis diebus Torquatus Silanusmori adigitur, quia super Iuniae familiae claritudinem divumAugustum abavum ferebat. iussi accusatores obicere prodigumlargitionibus, neque aliam spem quam in rebus novis esse; quin[innobiles] habere, quos ab epistulis et libellis et rationibus appellet,nomina summae curae et meditamenta. tum intimus quisquelibertorum vincti abreptique; et cum damnatio instaret, brachiorumvenas Torquatus interscidit. secutaque Neronis oratio ex more, quamvissontem et defensioni merito diffisum victurum tamen fuisse, siclementiam iudicis exspectasset.[36] Nec multo post omissa in praesens Achaia (causae in incertofuere) urbem revisit, provincias Orientis, maxime Aegyptum, secretisimaginationibus agitans. dehinc [e]dicto testificatus non longam suiabsentiam et cuncta in re publica perinde immota ac prospera fore,super ea profectione adiit Capitolium. illic veneratus deos, cum Vestaequoque templum inisset, repente cunctos per artus tremens, seu numineexterrente, seu facinorum recordatione numquam timore vacuus,deseruit inceptum, cunctas sibi curas amore patriae leviores dictitans.vidisse maestos civium vultus, audire secretas querimonias, quodtantum [itineris] aditurus esset, cuius ne modicos quidem egressustolerarent, sueti adversum fortuita adspectu principis refoveri. ergo utin privatis necessitudinibus proxima pignora praevalerent, ita [in republica] populum Romanum vim plurimam habere parendumqueretinenti. haec atque talia plebi volentia fuere, voluptatum cupidineet, quae praecipua cura est, rei frumentariae angustias, si abesset,metuenti. senatus et primores in incerto erant, procul an coram atrociorhaberetur; dehinc, quae natura magnis timoribus, deterius credebantquod evenerat.[37] Ipse quo fidem adquireret nihil usquam perinde laetum sibi,publicis locis struere convivia totaque urbe quasi domo uti. et

238


celeberrimae luxu famaque epulae fuere, quas a Tigellino paratas utexemplum referam, ne saepius eadem prodigentia narranda sit. igiturin stagno Agrippae fabricatus est ratem, cui superpositum conviviumnavium aliarum tractu moveretur. naves auro et ebore distinctae;remigesqe exoleti per aetates et scientiam libidinum componebantur.volucres et feras diversis et terris at animalia maris Oceano abusquepetiverat. crepidinibus stagni lupanaria adstabant inlustribus feminiscompleta, et contra scorta visebantur nudis corporibus. iam gestusmotusque obsceni; et postquam tenebrae incedebant, quantum iuxtanemoris et circiumiecta tecta consonare cantu et luminibus clarescere.ipse per licita atque inlicita foedatus nihil flagitii reliquerat, quocorruptior ageret, nisi paucos post dies uni ex illo contaminatorumgrege (nomen Pythagorae fuit) in modum solemnium coniugiorumdenupsisset. inditum imperatori flammeum, missi auspices; dos etgenialis torus et faces nuptiales, cuncta denique spectata, quae etiamin femina nox operit.[38] Sequitur clades, forte an dolo principis incertum (nam utrumqueauctores prodidere), sed omnibus, quae huic urbi per violentiam igniumacciderunt, gravior atque atrocior. initium in ea parte circi ortum,quae Palatino Caelioque montibus contigua est, ubi per tabernas,quibus id mercimonium inerat, quo flamma alitur, simul coeptus igniset statim validus ac vento citus longitudinem circi conripuit. neque enim domus munimentis saeptae vel templa muris cinctaaut quid aliud morae interiacebat. impetus pervagatum incendiumplana primum, deinde in edita adsurgens et rursus inferiora populandoanteiit remedia velocitate mali et obnoxia urbe artis itineribus hucqueet illuc flexis atque enoribus vicis, qualis vetus Roman fuit. ad hoclamenta paventium feminarum, fessa aetate aut rudis pueritiae [aetas],quique sibi quique aliis consulebat, dum trahunt invalidos autopperiuntur, pars mora, pars festinans, cuncta impediebant. et saepe,dum in tergum respectant, lateribus aut fronte circumveniebantur, velsi in proxima evaserant, illis quoque igni correptis, etiam quaelonginqua crediderant in eodem casu reperiebant. postremo, quidvitarent quid peterent ambigui, complere vias, sterni per agros; quidamamissis omnibus fortunis, diurni quoque victus, alii caritate suorum,quos eripere nequiverant, quamvis patente effugio interiere. necquisquam defendere audebat, crebris multorum minis restinguereprohibentium, et quia alii palam facies iaciebant atque esse sibiauctorem vociferabantur, sive ut raptus licentius exercerent seu iussu.[39] Eo in tempore Nero Anti agens non ante in urbem regressus est,quam domui eius, qua Palantium et Maecenatis hortos continuaverat,

239


ignis propinquaret. neque tamen sisti potuit, quin et Palatium etdomus et cuncta circum haurirentur. sed solacium populo exturbatoac profugo campum Martis ac monumenta Agrippae, hortos quinetiam suos patefacit et subitaria aedificia exstruxit, quae multitudineminopem acciperent; subvectaque utensilia ab Ostia et propinquismunicipiis, pretiumque frumenti minutum usque ad ternos nummos.quae quamquam popularia in inritum cadebant, quia pervaserat rumoripso tempore flagrantis urbis inisse eum domesticam scaenam etcecinisse Troianum excidium, praesentia mala vetustis cladibusadsimulantem.[40] Sexto demum die apud imas Esquilias finis incendio factus,prorutis per immensum aedificiis, ut continuae violentiae campus etvelut vacuum caelum occurreret. necdum pos[i]t[us] metus aut redierat[p]lebi s[pes]: rursum grassatus ignis, patulis magis urbis locis; eoquestrages hominum minor: delubra deum et porticus amoenitati dicataelatius procidere. plusque infamiae id incendium habuit, quia praediisTigellini Aemilianis proruperat videbaturque Nero condendae urbisnovae et cognomento suo appellandae gloriam quaerere. quippe inregiones quattuordecim Romam dividitur, quarum quattuor integraemanebant, tres solo tenus deiectae, septem reliquis pauca tectorumvestigia supererant, lacera et semusta.[41] Domum et insularum et templorum, quae amissa sunt, numeruminire haud promptum fuerit; sed vetustissima religione, quod ServiusTullius Lunae, et magna ara fanumque, quae praesenti Herculi ArcasEvander sacraverat, aedesque Statoris Iovis vota Romulo Numaequeregia et delubrum Vestae cum penatibus populi Romani exusta; iamopes tot victoriis quaesitae et Graecarum artium decora, eximmonumenta ingeniorum antiqua et incorrupta, [ut] quamvis in tantaresurgentis urbis pulchritudine multa seniores meminerint, quaereparari nequibant. fuere qui adnotarent XIIII Kal. Sextiles principiumincendii huius ortum, quo et Seneones captam urbem inflammaverint.alii eo usque cura progressi sunt, ut totidem annos, mensesque et diesinter utraque incendia numer[ar]ent.[42] Ceterum Nero usus est patriae ruinis exstruxitque domum, inqua haud proinde gemmae et aurum miraculo essent, solita pridem etluxu vulgata, quam arva et stagna et in modum solitudinem hinc silvae,inde aperta spatia et prospetus, magistris et machinatoribus Severo etCelere, quibus ingenium et audacia erat etiam, quae naturadenegavisset, per artem temptare et viribus principis inludere. namqueab lacu Averno navigabilem fossam usque ad ostia Tibernia depressurospromiserant squalenti litore aut per montes adversos. neque enim aliud

240


umidum gignendis aquis occirrit quam Pomptinae paludes: ceteraabrupta aut arentia, ac si perrumpi possent, intolerandus labor necsatis causae. Nero tamen, ut erat incredibilium cupitor, effodere proximaAverno iuga conisus est, manentque vestigia inritae spei.[43] Ceterum urbis quae domui supererant non, ut post Gallica in-cendia, nulla distinctione nec passim erecta, sed dimensis vicorumordinibus et latis viarum spatiis cohibitaque aedificiorum altitudineac patefactis areis additisque porticibus, quae frontem insularumprotegerent. eas proticus Nero sua pecunia exstructurum purgatasqueareas dominis traditurum pollicitus est. addidit praemia pro cuiusqueordine et rei familiaris copiis, finivitque tempus, intra quod effectisdomibus aut insulis apiscerentur. ruderi accipiendo Ostienses paludesdestinabat, utique naves, quae frumentum Tiberi subvecta[v]issent,onustae rudere decurrerent, aedificiaque ipsa certa sui parte sinetrabibus saxo Gabino Albanove solidarentur, quod is lapis ignibusimpervius est; iam aqua privatorum licentia intercepta quo largior etpluribus locis in publicum flueret, custodes; et subsidia reprimendisignibus in propatulo quisque haberet; nec communione parietum,sed propriis quaeque muris ambirentur. ea ex utilitate accepta decoremquoque novae urbi attulere. erant tamen qui crederent veterem illamformam salubritati magis conduxisse, quoniam angustiae itinerum etaltitudo tectorum non perinde solis vapore perrumperentur: at nuncpatulam latitudinem et nulla umbra defensam graviore aestu ardescere.[44] Et haec quidem humanis consiliis providebantur. mox petita [a]dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Volcano etCereri Proserpinaeque, ac propitiata Iuno per matronas, primum inCapitolio, deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templumet simulacrum deae perspersum est; et sellisternia ac pervigiliacelebravere feminae, quibus mariti erant. Sed non ope humana, non largitionibus principis aut deumplacamentis decedebat infamia, quin iussum incendium crederetur.ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenisadfecit, quos per flagitia invisos vulgus Chrestianos appellabat. auctornominis eius Christus Tibero imperitante per procuratorem PontiumPilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiablilissuperstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eiusmali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudendaconfluunt celebranturque. igitur primum correpti qui fatebantur,deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimineincendii quam odio humani generis convicti sunt. et pereuntibus additaludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent aut

241


crucibus adfixi [aut flammandi atque], ubi defecisset dies, in usu[m]nocturni luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat,et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi velcurriculo insistens. unde quamquam adversus sontes et novissimaexempla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica,sed in saevitiam unius absumerentur.[45] Interea conferendis pecuniis pervastata Italia, provinciae eversaesociique populi et quae civitatium liberae vocantur. inque eam praedametiam dii cessere, spoliatis in urbe templis egestoque auro, quodtriumphis, quod votis omnis populi Romani aetas prospere aut inmetu sacraverat. enimvero per Asiam atque Achaiam non dona tantum,sed simulacra numinum abripiebatur, missis in eas provincias Acratoet Secundo Carrinate. ille libertus cuicumque flagitio promptus, hicGraeca doctrina ore tenus exercitus animum bonis artibus nonimbuerat. ferebatur Seneca, quo invidiam sacrilegii a semet averteret,longinqui ruris secessum oravisse, et postquam non concedebatur,ficta valetudine, quasi aeger nervis, cubiculum non egressus. tradiderequidam venenum ei per libertum ipsius, cui nomen Cleonicus,paratum iussu Neronis vitatumque a Seneca proditione liberti seupropria formidine, dum per simplice[m] victu[m] et agrestibus pomis,ac si sitis admoneret, profluente aqua vitam tolerat.[46] Per idem tempus gladiatores apud oppidum Praeneste temptataeruptione praesidio militis, qui custos adesset, coerciti sunt, iamSpartacum et vetera mala rumoribus ferente populo, ut est novarumrerum cupiens pavidusque. nec multo post clades rei navalis accipitur,non bello (quippe haud alias tam immota pax), sed certum ad diemin Campaniam redire classem Nero iusserat, non exceptis mariscasibus. ergo gubernatores, quamvis saeviente pelago, a Formiis movere;et gravi Africo, dum promunturium Miseni superare contendunt,Cumanis litoribus impacti triremium pleraasque et minora navigiapassim amiserunt.[47] Fine anni vulgantur prodigia imminentium malorum nuntia: visfulgurum non alias crebrior, et sidus cometes, sanguine inlustri semper[Neroni] expiatum; bicipites hominum aliorumve animalium partusabiecti in publicum aut in sacrificiis, quibus gravidas hostias immola-re mos est, reperti. et in agro Placentino viam propter natus vitulus,cui caput in crure esset; secutaque haruspicum interpretatio, pararirerum humanarum aliud caput, sed non fore validum neque occultum,quin in utero repressum aut iter iuxta editum sit.[48] Ineunt deinde consulatum Silius Nerva et Atticus Vestinus, coeptasimul et aucta coniuratione, in quam certatim nomina dederant

242


senatores eques miles, feminae etiam, cum odio Neronis, tum favorein C. Pisonem. is Calpurnio genere ortus ac multas insignesquefamilias paterna nobilitate complexus, claro apud vulgum rumore eratper virtutem aut species virtutibus similes. namque facundiam tuendiscivibus exercebat, largitionem adversum amicos, et ignotis quoquecomi sermone et congressu; aderant etiam fortuita, corpus procerum,decora facies; sed procul gravitas morum aut vuloptatum persimonia:levitati ac magnificentiae et aliquando luxu indulgebat. idque pluribusprobabatur, qui in tanta vitiorum dulcedine summum imperium nonrestrictum nec praeseverum volunt.[49] Initium coniurationi non a cupidine ipsius fuit; nec tamen facilememoraverim, qui primus auctor, cuius instinctu concitum sit quodtam multi sumpserunt. promptissimos Subrium Flavum tribunumpraetoriae cohortis et Sulpicium Asprum centurionem extitisseconstantia exitus docuit. et Lucanus Annaeus Plautiusque Lateranus[consul designatus] vivida odia intulere. Lucanum propriae causaeaccendebant, quod famam carminum eius premebat Neroprohibueratque ostentare, vanu adsimulatione: Lateranum consulemdesignatum nulla iniuria, sed amor rei publicae sociavit. at FlaviusScaevinus et Afranius Quintianus, uterque senatorii ordinis, contrafamam sui principium tanti facinoris capessivere: nam Scaevino disso-luta luxu menes et proinde vita somno languida; Quintianus mollitiacorporis infamis et a Nerone probroso carmine diffamatus contumeliamultum ibat.[50] Ergo dum scelera principis, et finem adesse imperiodiligendumque, qui fessis rebus succurreret, inter se aut inter amicosiaciunt, adgregavere Claudium Senecionem, Cervarium Proculum,Vulcacium Araricum, Iulium Augurinum, Munatium Gratum,Antonium Natalem, Marcium Festum, equites Romanos. ex quibusSenecio, e praecipua familiaritate Neronis, speciem amicitiae etiamtum retinens eo pluribus periculis conflictabatur; Natalis particeps adomne secretum Pisoni erat; ceteris spes ex novis rebus petebatur.adscitae sunt super Subrium et Sulpicium, de quibus rettuli, militaresmanus Gavius silvanus et Statius Proxumus tribuni cohortiumpraetoriarum, Maximus Scaurus et Venetus Paulus centuriones. sedsummum robur in Faenio Rufo praefecto videbatur, quem vita famaquelaudatum per saevitiam impudicitiamque Tigellinus in animo principisanteibat, fatigabatque criminationibus ac saepe in metum adduxeratquasi adulterum Agrippinae et desiderio eius ultioni intentum. igiturubi coniuratis praefectum quoque praetorii in partes descendissecrebro ipsius sermone facta fides, promptius iam de tempore ac loco

243


caedis agitabant. et cepisse impetum Subrius Flavus ferebatur in scaenacanentem Neronem adgrediendi, aut cum [ardente domo] per noctemhuc illuc cursaret incustoditus. hic occasio solitudinis, ibi ipsafrequentia tanti decoris testis pulcherrima animum exstimulaverunt,nisi impunitatis cupido retinuisset, magnis semper conatibus adversa.[51] Interim cunctantibus prolatantibusque spem ac metum Epicharisquaedam, incertum quonam modo sciscitata (neque illi ante ulla rerumhonestarum cura fuerat), accendere et arguere coniuratos; acpostremum lentitudinis eorum pertaesa et in Campania agens primoresclassiariorum Misenensium labefacere et conscientia inligare conisaest tali initio. erat [na]uarchus in ea classe Volusius Proculus,occidendae matris Neroni inter ministros, non ex magnitudine scelerisprovectus, ut rebatur. is mulieri olim cognitus, seu recens orta amicitia,dum merita erga Neronem sua et quam in inritum cecidissent aperitadicitque questus et destinationem vindictae, si facultas oreretur, spemdedit posse impelli et plures conciliare: nec leve auxilium in classe,crebras occasiones, quia Nero multo apud Puteolos et Misenum marisusu laetabatur. ergo Epicharis plura; et omnia scelera principis orditur,neque sancti quid[quam] manere. sed provisum, quonam modopoenas eversae rei publicae daret: accingeretur modo navare operamet militum acerrimos ducere in partes, ac digna pretia exspectaret.nomina tamen coniuratorum reticuit. unde Proculi indicium inritumfuit, quamvis ea, quae audierat, ad Neronem detulisset. accita quippeEpicharis et cum indice composita nullis testibus innisum facileconfutavit. sed ipsa in custodia retenta est, suspectante Nerone haudfalsa esse etiam quae vera non probabantur.[52] Coniuratis tamen metu proditionis permotis placitum maturarecaedem apud Baias in villa Pisonis, cuius amoenitate captus Caesarcrebro ventitabat balneasque et epulas inibat omissis excubiis etfortunae suae mole. sed abnuit Piso, invidiam praetendens, si sacramensae diique hospitales caede qualiscumque principis cruentarentur:melius apud urbem in illa invisa et spoliis civium exstructa domo velin publico patraturos quod pro re publica suscepissent. haec incommune, ceterum timore occulto, ne L. Silanus exilia nobilitatedisciplinaque C. Cassii, apud quem educatus erat, ad omnemclaritudinem sublatus imperium invaderet, prompte daturis, qui aconiuratione integri essent quique miserarentur Neronem tamquamper scelus interfectum. plerique Vestini quoque consulis acre ingeniumvitavisse Pisonem crediderunt, ne ad libertatem oreretur, vel delectoimperatore alio sui muneris rem publicam faceret. etenim expersconiurationis erat, quamvis super eo crimine Nero vetus adversum

244


insontem odium expleverit.[53] Tandem statuere circensium ludorum die, qui Cereri celebratur,exsequi destinata, quia Caesar rarus egressu domoque aut hortis claususad ludicra circi ventitabat promptioresque aditus erant laetitiaspectaculi. ordinem insidiis composuerant, ut Lateranus, quasisubsidium rei familiari oraret, deprecabundus et genibus principisaccidens prosterneret incautum premeretque, animi validus et corporeingens; tum iacentem et impeditum tribuni et centuriones et ceterorumut quisque audentiae habuisset, adcurrerent, trucidarentque, primassibi partes expostulante Scaevino, qui pugionem templo Salutis [inEtruria] sive, ut alii tradidere, Fortunae Ferentino in oppido detraxeratgestabatque velut magno operi sacrum. interim Piso apud aedem Cererisopperiretur, unde eum praefectus Faenius et ceteri accitum ferrent incastra, comitante Antonia, Claudii Caesaris filia, ad eliciendum vulgifavorem, quod Cl. Plinius memorat. nobis quoquo modo traditum nonoccultare in animo fuit, quamvis absurdum videretur aut inane[m] adspem Antoniam nomen et periculum commodavisse, aut Pisonem notumamore uxoris alii matrimonio se obstrinxisse, nisi si cupido dominandicunctis adfectibus flagrantior est.[54] Sed mirum quam inter diversi generis ordines, aetates sexus, ditespauperes taciturnitate omnia cohibita sint, donec proditio coepit edomo Scaevini. qui pridie insidiarum multo sermone cum AntonioNatale, dein regressus domum testamentum obsignavit, promptumvagina pugionem, de quo supra rettuli, vetustate obtusum increpans,asperari saxo et in mucronem ardescere iussit eamque curam libertoMilicho mandavit. simul adfluentius solito convivium initum,servorum carissimi libertate et alii pecunia donati; atque ipse maestuset magnae cogitationis manifestus erat, quamvis laetitiam vagissermonibus simularet. postremo vulneribus ligamenta quibusquesistitur sanguis par[ar]i iubet [id]que eundem Milichum monet, sivegnarum coniurationis et illuc usque fidum, seu nescium et tuncprimum arreptis suspicionibus, ut plerique tradidere. deconsequentibus [consentitur]. nam cum secum servilis animus praemiaperfidiae reptuavit simulque immensa pecunia et potentiaobversabantur, cessit fas et salus patroni et acceptae libertatis memo-ria. etenim uxoris quoque consilium adsumpserat, muliebre ac deterius:quippe ultro metum intentabat, multosque astitisse libertos ac servos,qui eadem viderint: nihil profuturum unius silientium, at praemiapenes unum fore, qui indicio praevenisset.[55] Igitur coepta luce Milichus in hortos Servilianos pergit; et cumforibus arceretur, magna et atrocia adferre dictitans deductusque ab

245


ianitoribus ad libertum Neronis Epaphroditum, mox ab eo adNeronem, urgens periculum, graves coniuratos et cetera, quae audiveratconiectaverat, docet; telum quoque in necem eius paratum ostenditaccirique reum iussit. is raptus per milites et defensionem orsus,ferrum, cuius argueretur, olim religione patria cultum et in cubiculohabitum ac fraude liberti subreptum respondit. tabulas testamentisaepius a se et incustodia dierum observatione signatas. pecunias etlibertates servis et ante dono datas, sed ideo tunc largius, quia tenuiiam re familiari et instantibus creditoribus testamento diffideret.enimvero liberales semper epulas struxisse, [dum ageret] vitamamoenam et duris iudicibus parum probatam. fomenta vulneribusnulla iussu suo, sed quia cetera palam vana obiecisset, adiungerecrimen, [cu]ius se pariter indicem et testem faceret. adicit dictisconstantiam; incusat ultro intestabilem et consceleratum, tanta vocisac vultus securitate, ut labaret indicium, nisi Milichum uxoradmonuisset Antonium Natalem multa cum Scaevino ac secretacollocutum et esse utrosque C. Pisonis intimos.[56] Ergo accitur Natalis, et diversi interrogantur, quisnam is sermo,qua de re fuisset. tum exorta suspicio, quia non congruentiaresponderant, inditaque vincla. et tormentorum adspectum ac minasnon tulere: prior tamen Natalis, totius conspirationis magis gnarus,simul arguendi peritior, de Pisone primum fatetur, deinde adicitAnnaeum Senecam, sive internuntius inter eum Pisonemque fuit, siveut Neronis gratiam pararet, qui infensus Senecae omnes ad eumopprimendum artes conquirebat. tum cognito Natalis indicio Scaevinusquoque pari imbecillitate, an cuncta iam patefacta credens nec ullumsilentii emolumentum, edidit ceteros. ex quibus LucanusQuintianusque et Senecio diu abnuere: post promissa impunitatecorrupti, quo tarditatem excusarent, Lucanus Aciliam matrem suam,Quintianus Glitium Gallum, Senecio Annium Pollionem, amicorumpraecipuos, nominavere.[57] Atque interim Nero recordatus Volusii Proculi indico Epicharinattineri ratusque muliebre corpus impar dolori tormentis dilacerariiubet. at illam non verbera, non ignes, non ira eo acrius torquentium,ne a femina spernerentur, pervicere, quin obiecta denegaret. sic primusquaestionis dies contemptus. postero cum ad eosdem cruciatusretraheretur gestamine sellae (nam dissolutis membris insisterenequibat), vinclo fasciae, quam pectori detraxerat, in modum laqueiad arcum sellae restricto indidit cervicem et corporis pondere conisatenuem iam spiritum expressit, clariore exemplo libertina mulier intanta necessitate alienos ac prope ignotos protegendo, cum ingenui et

246


viri et equites Romani senatoresque intacti tormentis carissima suorumquisque pignorum proderent.[58] Non enim omittebant Lucanus quoque et Senecio et Quintianuspassim conscios edere, magis magisque pavido Nerone, quamquammultiplicatis excubiis semet saepsisset. quin et urbem per manipulosoccupatis moenibus, insesso etiam mari et amne, velut in custodiamdedit. volitabantque per fora, per domos, rura quoque et proximamunicipiorum pedites equitesque, permixti Germanis, quibus fidebatprinceps quasi externis. continua hinc et vincta agmina trahi ac foribushortorum adiacere. atque ubi dicendam ad causam introissent, [nonstud]ia tantum erga coniuratos, sed fortuitus sermo et subiti occursus,si convivium, si spectaculum simul inissent, pro crimine accipi, cumsuper Neronis ac Tigellini saevas percunctationes Faenius quoqueRufus violenter urgueret, nondum ab indicibus nominatus et quofidem inscitiae pararet, atrox adversus socios. idem Subrio Flavoadsistenti adnuentique, an inter ipsam cognitionem destringeretgladium caedemque patraret, renuit infregitque impetum iam manumad capulum referentis.[59] Fuere qui prodita coniuratione, dum auditur Milichus, dumdubitat Scaevinus, hortarentur Pisonem pergere in castra aut rostraescendere studiaque militum et populi temptare. si conatibus eiusconscii adgregarentur, secuturos etiam integros; magnamque motaerei famam, quae plurimum in novis consiliis valeret. nihil adversumhaec Neroni provisum. etaim fortes viros subitis terreri, nedum illescaenicus, Tigellino scilicet cum paelicibus suis comitante, arma contracieret. multa experiendo confieri, quae segnibus ardua videantur. fru-stra silentium et fidem in tot consciorum animis et corporibus spera-re: cruciatui aut praemio cuncta pervia esse. venturos qui ipsum quoquevincirent, postremo indigna nece adficerent. quanto laudabiliusperiturum, dum amplectitur rem publicam, dum auxilia libertatiinvocat! miles potius deesset et plebes desereret, dum ipse maioribus,dum posteris, si vita praeriperetur, mortem adprobaret. immotus hiset paululum in publico versatus, post domi secretus animum adversumsuprema firmabat, donec manus militum adveniret, quos Nero tironesaut stipendiis recentes delegerat: nam vetus miles timebatur tamquamfavore imbutus. obiit abruptis brachiorum venis. testamentum foedisadversus Neronem adulationibus amori uxoris dedit, quam degeneremet sola corporis forma commendatam amici matrimonio abstulerat.nomen mulieri Satria Galla, priori marito Domitius Silus: hic patientia,illa impudica Pisonis infamiam propagavere.[60] Proximam necem Plautii Laterani consulis designati Nero

247


adiungit, adeo propere, ut non complect liberos, non illud breve mortisarbitrium permitteret. raptus in locum servilibus poenis sepositummanu Statii tribuni trucidatur, plenus constantis silentii nec tribunoobiciens eandem conscientiam. Sequitur caedes Annaei Senecae, laetissima principi, non quiaconiurationis manifestum compererat, sed ut ferro grassaretur, quan-do venenum non processerat. solus quippe Natalis et hactenusprompsit, missum se ad aegrotum Senecam, uti viseretconquerereturque, cur Pisonem aditu arceret: melius fore, si amicitiamfamiliari congressu exercuissent. et respondisse Senecam sermonemutuos et crebra conloquia neutri conducere; ceterum salutem suamincolumitate Pisonis inniti. haec ferre Gavius Silvanus tribunuspraetoriae cohortis, et an dicta Natalis suaque responsa nosceretpercunctari Senecam iubetur. is forte an prudens ad eum diem exCampania remeaverat quartumque apud lapidem suburbano ruresubstiterat. illo propinqua vespera tribunus venit et villam globismilitum saepsit; tum ipsi cum Pompeia Paulina uxore et amicis duobusepulanti mandata imperatoris edidit.[61] Seneca missum ad se Natalem conquestumque nomine Pisonis,quod a visendo eo prohiberetur, seque rationem valetudinis et amoremquietis excusavisse respondit. cur salutem privati hominis incolumitatisuae anteferret, causam non habuisse; nec sibi promptum in adulationesingenium. idque nulli magis gnarum quam Neroni, qui saepiuslibertatem Senecae quam servitium expertus esset. ubi haec a tribunorelata sunt Poppaea et Tigellino coram, quod erat saevienti principiintimum consiliorum, interrogat an Seneca voluntariam mortem pararet.tum tribunus nulla pavoris signa, nihil triste in verbis eius aut vultudeprensum confirmavit. ergo regredi et indicere mortem iubetur. traditFabius Rusticus non eo quo venerat intinere redi[sse] t[ribun]um,sed flexisse ad Faenium praefectum et expositis Caesaris iussis anobtemperaret interrogavisse, monitumque ab eo ut exsequeretur, fata-li omnium ignavia. nam et Silvanus inter coniuratos erat augebatquescelera, in quorum ultionem consenserat. voci tamen et adspectuipepercit intromisitque ad Senecam unum ex centurionibus, quinecessitatem ultimam denuntiaret.[62] Ille interritus poscit testamenti tabulas; ac denegante centurioneconversus ad amicos, quando meritis eorum referre gratiamprohoberetur, quod unum iam et tamen pulcherrimum habeat,imaginem vitae suae relinquere testatur, cuius si memores essent,bonarum artium famam tam constantis amicitiae [pretium] laturos.simul lacrimas eorum modo sermone, modo intentior in modum

248


coercentis ad firmitudinem revocat, rogitans ubi praecepta sapientiae,ubi tot per annos meditata ratio adversum imminentia? cui enimignaram fuisse saevitiam Neronis? neque aliud superesse post matremfratremque interfectos, quam ut educatoris praeceptorisque necemadiceret.[63] Ubi haec atque talia velut in commune disseruit, complectituruxorem, et paululum adversus praesentem fortitudinem mollitus rogatoratque temperaret dolori [neu] aeternum susciperet, sed incontemplatione vitae per virtutem actae desiderium mariti solaciishonestis toleraret. illa contra sibi quoque destinatam mortem adseveratmanumque percussoris exposcit. tum Seneca gloriae eius non adversus,simul amore, ne sibi unice dilectam ad iniurias relinqueret, “vitae”inquit “delenimenta monstraveram tibi, tu mortis decus mavis: noninvidebo exemplo. sit huius tam fortis exitus constantia penes utrosquepar, claritudinis plus in tuo fine.” post quae eodem ictu brachia ferroexsolvunt. Seneca, quoniam senile corpus et parco victu tenuatumlenta effugia sanguini praebebat, crurum quoque et poplitum venasabrumpit; saevisque cruciatibus defessus, ne dolore suo animum uxorisinfringeret atque ipse visendo eius tormenta ad impatientiamdelaberetur, suadet in aliud cubiculum abscedere. et novissimo quoquemomento suppeditante eloquentia advocatis scriptoribus pleraquetradidit, quae in vulgus edita eius verbis invertere supersedeo.[64] At Nero nullo in Paulinam proprio odio, ac ne glisceret invidiacrudelitas, [iubet] inhiberi mortem. hortantibus militibus servilibertique obligant brachia, premunt sanguinem, incertum an ignarae.nam, ut est vulgus ad deteriora promptum, non defuere qui crederent,donec implacabilem Neronem timuerit, famam sociatae cum maritomortis petivisse, deinde oblata mitiore spe blandimentis vitae evictam;cui addidit paucos postea annos, laudabili in maritum memoria et oreac membris in eum pallorem albentibus, ut ostentui esset multumvitalis spiritus egestum. Seneca interim, durante tractu et lentitudine mortis, StatiumAnnaeum, diu sibi amicitiae fide et arte medicinae probatum, oratprovisum pridem venenum, quo d[am]nati publico Atheniensiumiudicio exstinguerentur, promeret; adlatumque hausit frustra, frigidusiam artus et cluso corpore adversum vim veneni. postremo stagnumcalidae aquae introiit, respergens proximos servorum addita voce libarese liquorem illum Iovi liberatori. exim balneo inlatus et vapore eiusexanimatus, sine ullo funeris sollemni crematur. ita codicillispraescripserat, cum etiam tum praedives et praepotens supremis suisconsuleret.

249


[65] Fama fuit Subrium Flavum cum centurionibus occulto consilio,neque tamen ignorante Seneca, destinavisse, ut post occisum operaPisonis Neronem Piso quoque interficeretur tradereturque imperiumSenecae, quasi insonti et claritudine virtutum ad summum fastigiumdelecto. quin et verba Flavi vulgabantur, non referre dedecori, sicitharoedus demoveretur et tragoedus succederet (quia ut Nero cithara,ita Piso tragico ornatu canebat).[66] Ceterum militaris quoque conspiratio non ultra fefellit, accensis[quoque] indicibus ad prodendum Faenium Rufum, quem eundemconscium et inquisitorem non tolerabant. ergo instanti minitantiquerenidens Scaevinus neminem ait plura scire quam ipsum, hortaturqueultro redderet tam bono principi vicem. non vox adversum ea Faenio,non silentium, sed verba sua praepediens et pavoris manifestus,ceterisque ac maxime Cervario Proculo equite Romano adconvincendum eum conisis, iussu imperatoris a Cassio milite, qui obinsigne corporis robur adstabat, corripitur vinciturque.[67] Mox eorundem indicio Subrius Flavus tribunus pervertitur, pri-mo dissimilitudinem morum ad defensionem trahens, neque searmatum cum inermibus et effeminatis tantum facinus consociaturum;dein, postquam urgebatur, confessionis gloriam amplexusinterrogatusque a Nerone, quibus causis ad oblivionem sacramentiprocessisset, “oderam te,” inquit. “nec quisquam tibi fidelior militumfuit, dum amari meruisti: odisse coepi, postquam parricida matris etuxoris, auriga et histrio et incendiarius extitisti.” ipsa rettuli verba,quia non, ut Senecae, vulgata erant, nec minus nosci decebat militarisviri sensus incomptos et validos. nihil in illa coniuratione graviusauribus Neronis accidisse constitit, qui ut faciendis sceleribuspromptus, ita audiendi quae faceret insolens erat. poena Flavi VeianioNigro tribuno mandatur. is proximo in agro scrobem effodi iussit,quam Flavus ut humilem et angustam increpans, circumstantibusmilitibus, “ne hoc quidem,” inquit, “ex disciplina.” admonitusquefortiter protendere cervicem, “utinam,” ait “tu tam fortiter ferias!” etille multum tremens, cum vix duobus ictibus caput amputavisset,saevitiam apud Neronem iactavit, sesquiplaga interfectum a se dicen-do.[68] Proximum constantiae exemplum Sulpicius Asper centuriopraebuit, percunctanti Neroni, cur in caedam suam conspiravisset,breviter respondens non aliter tot flagitiis eius subveniri potuisse. tumiussam poenam subiit. nec ceteri centuriones in perpetiendis suppliciisdegeneravere: at non Faenio Rufo par animus, sed lamentationes suasetiam in testamentum contulit.

250


Opperiebatur Nero, ut Vestinus quoque consul in crimen traheretur,violentum et infensum ratus, sed ex coniuratis consilia cum Vestinonon miscuerant quidam vetustis in eum simultatibus, plures, quiapraecipitem et insociabilem credebant. ceterum Neroni odium adversusVestinum ex intima sodalitate coeperat, dum hic ignaviam principispenitus dognitam despicit, ille ferociam amici metuit, saepe asperisfacetiis inlusus, quae ubi multum ex vero traxere, acrem sui memoriamrelinquunt. accesserat repens causa, quod Vestinus StatiliamMessalinam matrimonio sibi iunxerat, haud nescius inter adulteroseius et Caesarem esse.[69] Igitur non crimine, non accusatore existente, quia speciem iudicisinduere non poterat, ad vim dominationis conversus Gerellanumtribunum cum cohorte militum immittit. iubetque praevenire conatusconsulis, occupare velut arcem eius, opprimere delectam iuventutem,quia Vestinus imminentes foro aedes decoraque servitia et pari aetatehabebat. cuncta eo die munia consulis impleverat conviviumquecelebra[ba]t, nihil metuens an dissimulando metu, cum ingressi militesvocari eum a tribuno dixere. ille nihil demoratus exsurgit, et omniasimul properantur: clauditur cubiculo, praesto est medicus,abscinduntur venae, vigens adhuc balneo infertur, calida aquamersatur, nulla edita voce, qua semet miseraretur. circumdati interimcustodia qui simul discubuerant, nec nisi provecta nocte omissi sunt,postquam pavorem eorum, ex mensa exitium opperientium, etimaginatus et inridens Nero satis supplicii luisse ait pro epulisconsularibus.[70] Exim Annaei Lucani caedem imperat is profluente sanguine ubifrigescere pedes manusque et paulatim ab extremis cedere spiritumfervido adhuc et compote mentis pectore intellegit, recordatus carmena se compositum, quo vulneratum militem per eius modi mortisimaginem obisse tradiderat, versus ipsos rettulit, eaque illi supremavox fuit. Senecio posthac et Quintianus et Scaevinus non ex priorevitae mollitia, mox reliqui coniuratorum periere, nullo facto dictovememorando.[71] Sed compleri interim urbs funeribus, Capitoliam victimis; aliusfilio, fratre alius aut propinquo aut amico interfectis, agere grates dies,ornare lauru domum, genua ipsius advolvi et dextram osculis fatigare.atque ille gaudium id credens Antonii Natalis et Cervarii Proculifestinata indicia impunitate remuneratur. Milichus praemiis ditatusconservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit. e tribunisGavius Silvanus, quamvis absolutus, sua manu cecidit: StatiusProxumus veniam, quam ab imperatore acceperat, vanitate exitus

251


conrupit. exuti dehinc tribunatu Pompeius * * * , Gaius Martialis,Flavius Nepos, Statius Domitius, quasi principem non quidemodissent, sed tamen ex[is]timarentur. Novio Prosco per amicitiamSenecae et Glitio Gallo atque Annio Pollioni infamatis magis quamconvictis data exilia. Priscum Artoria Flaccilla coniux comitata est,Gallum Egnatia Maximilla, magnis primum et integris opibus, postademptis; quae utraqe gloriam eius auxere. pellitur et RufriusCrispinus occasione coniurationis, sed Neroni invisus, quod Poppaeamquondam matrimonio tenuerat. Verginium [Flavum et Musonium]Rufum claritudo nominis expulit: nam Verginius studia iuvenumeloquentia, Musonius praeceptis sapientiae fovebat. Cluvidieno Quie-to, Iulio Agrippae, Blitio Catulino, Petronio Prisco, Iulio Altino, velutin agmen et numerum, Aegaei maris insulae permittuntur. at Ca[e]diciauxor Scaevini et Caesennius Maximus Italia prohibentur, reos fuissese tantum poena experti. Acilia mater Annaei Lucani sine absolutione,sine supplicio dissimulata.[72] Quibus perpetratis Nero et contione militum habita bina nummummilia viritim manipularibus divisit addiditque sine pretio frumentum.quo ante ex modo annonae utebantur. tum quasi gesta belloexpositurus, vocat senatum et triumphale decus Petronio Turpi[li]anoconsulari, Cocceio Nervae praetori designato, Tigellino praefectopraetorii tribuit, Tigellinum et Nervam ita extollens, ut supertriumphales in foro imagines apud Palatium quoque effigies eorumsisteret. consularia insignia Nymphidio [Sabino decrecta, de quo]qu[i]a nunc primum oblatus est, pauca repetam: nam et ipse parsRomanarum cladium erit. igitur matre libertine ortus, quae corpusdecorum inter servos libertosque principum vulgaverat, ex C. Caesarese genitum ferebat, quoniam forte quadam habitu procerus et torvovultu erat, sive C. Caesar, scortorum quoque cupiens, etiam matrieius inlusit. * * *[73] Sed Nero [vocato senatu], oratione inter patres habita, edictumapud populum et conlata in libros indicia confessionesquedamnatorum adiunxit. etenim crebro vulgi rumore lacerabatur,tamquam viros [claros] et insontes ob invidiam aut metum extinxisset.ceterum coeptam adultamque et revictam coniurationem neque tuncdubitavere, quibus verum noscendi cura erat, et fatentur, qui postinteritum Neronis in urbem regressi sunt. at in senatu cunctis, utcuique plurimum maeroris, in adulationem demissis, IuniumGallionem, Senecae fratris morte pavidum et pro sua incolumitatesupplicem, increpuit Salienus Clemens, hostem et parricidam vocans,donec consensu patrum deterritus est, ne publicis malis abuti ad

252


occasionem privati odii videretur, neu compostia aut obliterata man-suetudine principis novam ad saevitiam retraheret.[74] Tum [decreta] dona et grates deis decernuntur, propriusque honosSoli, cum est vetus aedes apud circum, in quo facinus parabatur, quiocculta coniurationis [suo] numine retexisset; utque circensiumCerialium ludicrum pluribus equorum cursibus celebrareturmensisque Aprilis Neronis cognomentum acciperet; templum Salutiexstrueretur eius loco, ex quo Scaevinus ferrum prompserat. ipse eumpugionem apud Capitolium sacravit inscripsitque Iovi Vindici, [quod]in praesens haud animadversum post arma Iulii Vindicis ad auspiciumet praesagium futurae ultionis trahebatur. reperio in commentariissenatus Cerialem Anicium consulem designatum pro sententia dixisse,ut templum divo Neroni quam maturrime publica pecunia poneretur.quod quidem ille decernebat tamquam mortale fastigium egresso etvenerationem hominum merito, [sed ipse prohibuit, ne interpretatione]quorundam ad omen [dolum] sui exitus verteretur: nam deum honorprincipi non ante habetur, quam agere inter homines desierit.

253


Liber XVI

[1] Inlusit dehinc Neroni fortuna per vanitatem ipsius et promissaCaeseili Bassi, qui origine Poenus, mente turbida, nocturnae quietisimaginem ad spem haud dubiae rei traxit, vectusque Romam, principisaditum emercatus, expromit repertum in agro suo specum altitudineimmensa, quo magna vis auri contineretur, non in formam pecuniaesed rudi et antiquo pondere. lateres quippe praegravis iacere,adstantibus parte alia columnis; quae per tantum aevi occulta augendispraesentibus bonis. ceterum, ut coniectura demonstrabat, DidoPhoenissam Tyro profugam condita Carthagine illas opes abdidisse,ne novus populus nimia pecunia lasciviret aut reges Numidarum, etalias infensi, cupidine auri ad bellum accenderentur.[2] Igitur Nero, non auctoris, non ipsius negotii fide satis spectata necmissis per quos nosceret an vera adferrentur, auget ultro rumoremmittitque qui velut paratam praedam adveherent. dantur triremes etdelectum remigium iuvandae festinationi. nec aliud per illos diespopulus credulitate, prudentes diversa fama tulere. ac forte quinquen-nale ludicrum secundo lustro celebrabatur, ab oratoribusque praecipuamateria in laudem principis adsumpta est. non enim solitas tantumfruges nec confusum metallis aurum gigni, sed nova ubertate proveni-re terram et obvias opes deferre deos, quaeque alia summa facundianec minore adulatione servilia fingebant, securi de facilitate credentis.[3] Gliscebat interim luxuria spe inani consumebanturque veteres opesquasi oblatis quas multos per annos prodigeret. quin et inde iamlargiebatur; et divitiarum expectatio inter causas paupertatis publicaeerat. nam Bassus effosso agro suo latisque circum arvis, dum hunc velillum locum promissi specus adseverat, sequunturque non modo militessed populus agrestium efficiendo operi adsumptus, tandem posita

254


vaecordia, non falsa antea somnia sua seque tunc primum elusumadmirans, pudorem et metum morte voluntaria effugit. quidamvinctum ac mox dimissum tradidere ademptis bonis in locum regiaegazae.[4] Interea senatus propinquo iam lustrali certamine, ut dedecusaverteret, offert imperatori victoriam cantus adicitque facundiaecoronam qua ludicra deformitas velaretur. sed Nero nihil ambitu necpotestate senatus opus esse . dictitans, se aequum adversum aemuloset religione indicum meritam laudem adsecuturum, primo carmen inscaena recitat; mox flagitante vulgo ut omnia studia sua publicaret(haec enim verba dixere) ingreditur theatrum, cunctis citharae legibusobtemperans, ne fessus resideret, ne sudorem nisi ea quam indutuigerebat veste detergeret, ut nulla oris aut narium excrementa viserentur.postremo flexus genu et coetum illum manu veneratus sententiasindicum opperiebatur ficto pavore. et plebs quidem urbis, histrionumquoque gestus iuvare solita, personabat certis modis plausuquecomposito. crederes laetari, ac fortasse laetabantur per incuriam publiciflagitii[5] Sed qui remotis e municipiis severaque adhuc et antiqui morisretinente Italia, quique per longinquas provincias lascivia inexpertiofficio legationum aut privata utilitate advenerant, neque aspectumillum tolerare neque labori inhonesto sufficere, cum manibus nesciisfatiscerent, turbarent gnaros ac saepe a militibus verberarentur, quiper cuneos stabant ne quod temporis momentum impari clamore autsilentio segni praeteriret. constitit plerosque equitum, dum perangustias aditus et ingruentem multitudinem enituntur, obtritos, etalios, dum diem noctemque sedilibus continunnt, morbo exitiabilicorreptos. quippe gravior inerat metus, si spectaculo defuissent, multispalam et pluribus occultis, ut nomina ac vultus, alacritatemtristitiamque coeuntium scrutarentur. unde tenuioribus statim inrogatasupplicia, adversum inlustris dissimulatum ad praesens et moxredditum odium. ferebantque Vespasianum, tamquam somnoconiveret, a Phoebo liberto increpitum aegreque meliorum precibusobtectum, mox imminentem perniciem maiore fato effugisse.[6] Post finem ludicri Poppaea mortem obiit, fortuita mariti iracundia,a quo gravida ictu calcis adflicta est neque enim venenum crediderim,quamvis quidam scriptores tradant, odio magis quam ex fide: quippeliberorum copiens et amori uxoris obnoxius erat. corpus non igniabolitum, ut Romanus mos, sed regum externorum consuetudinediffertum odoribus conditur tumuloque Iuliormn infertur. ductaetamen publicae exequiae laudavitque ipse apud rostra formam eius et

255


quod divinae infantis parens fuisset aliaque fortunae munera provirtutibus.[7] Mortem Poppaeae ut palam tristem, ita recordantibus laetam obimpudicitiam eius saevitiamque, nova insuper invidia Nero complevitprohibendo C. Cassium officio exequiarum, quod primum indiciummali. neque in longum dilatum est, sed Silanus additur, nullo crimi-ne nisi quod Cassius opibus vetustis et gravitate morum, Silanusclaritudine generis et modesta iuventa praecellebant. igitur missa adsenatum oratione removendos a re publica utrosque disseruit,obiectavitque Cassio quod inter imagines maiorum etiam C. Cassieffigiem coluisset, ita inscriptam ‘duci partium’: quippe semina bellicivilis et defectionem a domo Caesarum quaesitam; ac ne memoriatantum infensi nominis ad discordias uteretur, adsumpsisse L. Silanum,iuvenem genere nobilem, animo praeruptum, quem novis rebusostentaret.[8] Ipsum dehinc Silanum increpuit isdem quibus patruum eiusTorquatum, tamquam disponeret iam imperii curas praeficeretquerationibus et libellis et epistulis libertos, inania simul et falsa: namSilanus intentior metu et exitio patrui ad praecavendum exterrituserat. inducti posthac vocabulo indicum qui in Lepidam, Cassii uxorem,Silani amitam, incestum cum fratris fiiio et diros sacrorum ritusconfingerent. trahebantur ut conscii Vulcacius Tullinus ac MarcellusCornelius senatores et Calpurnius Fabatus eques Romanus; qui ap-pellato principe instantem damnationem frustrati, mox Neronem cir-ca summa scelera distentum quasi minores evasere.[9] Tunc consulto senatus Cassio et Silano exilia decernuntur: deLepida Caesar statueret deportatusque in insulam Sardiniam Cassius,et senectus eius expectabatur. Silanus tamquam Naxum devehereturOstiam amotus, post municipio Apuliae, cui nomen Barium est,clauditur. illic indignissimum casum sapienter tolerans a centurionead caedem misso corripitur; suadentique venas abrumpere animumquidem morti destinatum ait, sed non remittere percussori gloriamministerii. at centurio quamvis inermem, praevalidum tamen et iraequam timori propiorem cernens premi a militibus iubet. nec omisitSilanus obniti et intendere ictus, quantum manibus nudis valebat,donec a centurione vulneribus adversis tamquam in pugna caderet.[10] Haud minus prompte L. Vetus socrusque eius Sextia et Pollittafilia necem subiere, invisi principi tamquam vivendo exprobrarentinterfectum esse Rubellium Plautum, generum Luci Veteris. sed initiumdetegendae saevitiae praebuit interversis patroni rebus ad accusandumtransgrediens Fortunatus libertus, adscito Claudio Demiano, quem

256


ob flagitia vinctum a Vetere Asiae pro consule exolvit Nero in praemiumaccusationis. quod ubi cognitum reo seque et libertum pari sorte com-poni, Formianos in agros digreditur: illic eum milites occulta custo-dia circumdant. aderat filia, super ingruens periculum longo doloreatrox, ex quo percussores Plauti mariti sui viderat; cruentamquecervicem eius amplexa servabat sanguinem et vestis respersas, viduainpexa luctu continuo nec ullis alimentis nisi quae mortem arcerent.tum hortante patre Neapolim pergit; et quia aditu Neronisprohibebatur, egressus obsidens, audiret insontem neve consulatussui quondam collegam dederet liberto, modo muliebri eiulatu,aliquando sexum egressa voce infensa clamitabat, donec princepsimmobilem se precibus et invidiae iuxta ostendit.[11] Ergo nuntiat patri abicere spem et uti necessitate: simul adferturparari cognitionem senatus et trucem sententiam. nec defuere quimonerent magna ex parte heredem Caesarem nuncupare atque itanepotibus de reliquo consulere. quod aspernatus, ne vitam proximelibertatem actam novissimo servitio foedaret, largitur in servos quantumaderat pecuniae; et si qua asportari possent, sibi quemque deducere,tres modo lectulos ad suprema retineri iubet. tunc eodem in cubiculo,eodem ferro abscindunt venas, properique et singulis vestibus adverecundiam velati balineis inferuntur, pater filiam, avia neptem, illautrosque intuens, et certatim precantes labenti animae celerem exitum,ut relinquerent suos superstites et morituros. servavitque ordinem for-tuna, ac seniores prius, tum cui prima aetas extinguuntur. accusatipost sepulturam decretumque ut more maiorum punirentur, et Nerointercessit, mortem sine arbitro permittens: ea cacdibus peractisludibria adiciebantur.[12] Publius Gallus eques Romanus, quod Faenio Rufo intimus etVeteri non alienus fuerat, aqua atque igni prohibitus est. liberto etaccusatori praemium operae locus in theatro inter viatores tribuniciosdatur. et menses, qui Aprilem eundemque Neroneum sequebantur,Maius Claudii, Iunius Germanici vocabulis mutantur, testificanteCornelio Orfito, qui id censuerat, ideo Iunium mensem transmissum,quia duo iam Torquati ob scelera interfecti infaustum nomen Iuniumfecissent.[13] Tot facinoribus foedum annum etiam dii tempestatibus et morbisinsignivere. vastata Campania turbine ventorum, qui villas arbustafruges passim disiecit pertulitque violentiam ad vicina urbi; in quaomne mortalium genus vis pestilentiae depopulabatur, nulla caeli in-temperie quae occurreret oculis. sed domus corporibus exanimis, itinerafuneribus complebantur; non sexus, non aetas periculo vacua; servitia

257


perinde et ingenua plebes raptim extingui, inter coniugum etliberorum lamenta, qui dum adsident, dum deflent, saepe eodem rogocremabantur. equitum senatorumque interitus quamvis promisci minusflebiles erant, tamquam communi mortalitate saevitiam principispraevenirent. Eodem anno dilectus per Galliam Narbonensem Africamque etAsiam habiti sunt supplendis Illyrici legionibus, ex quibus aetate autvaletudine fessi sacramento solvebantur. cladem Lugdunensemquadragies sestertio solatus est princeps, ut amissa urbi reponerent;quam pecuniam Lugdunenses ante obtulerant urbis casibus.[14] C. Suetonio Luccio Telesino consulibus Antistius Sosianus,factitatis in Neronem carminibus probrosis exilio, ut dixi, multatus,postquam id honoris indicibus tamque promptum ad caedes principemaccepit, inquies animo et occasionum haud segnis Pammenem, eiusdemloci exulem et Chaldaeorum arte famosum eoque multorum amicitiisinnexum, similitudine fortunae sibi conciliat, ventitare ad eum nuntioset consultationes non frustra ratus; simul annuam pecuniam a P. Anteioministrari cognoscit. neque nescium habebat Anteium caritateAgrippinae invisum Neroni opesque eius praecipuas ad eliciendamcupidinem eamque causam multis exitio esse. igitur interceptis Anteilitteris, furatus etiam libellos, quibus dies genitalis eius et eventurasecretis Pammenis occultabantur, simul repertis quae de ortu vitaqueOstorii Scapulae composita erant, scribit ad principem magna se etquae incolumitati eius conducerent adlaturum, si brevem exilii veniamimpetravisset: quippe Anteium et Ostorium imminere rebus et suaCaesarisque fata scrutari. exim missae liburnicae advehiturque propereSosianus. ac vulgato eius indicio inter damnatos magis quam interreos Anteius Ostoriusque habebantur, adeo ut testamentum Anteinemo obsignaret, nisi Tigellinus auctor extitisset monito prius Anteione supremas tabulas moraretur. atque ille hausto veneno, tarditatemeius perosus intercisis venis mortem adproperavit.[15] Ostorius longinquis in agris apud finem Ligurum id temporiserat: eo missus centurio qui caedem eius maturaret. causa festinandiex eo oriebatur quod Ostorius multa militari fama et civicam coronamapud Britanniam meritus, ingenti corpore armorumque scientia metumNeroni fecerat ne invaderet pavidum semper et reperta nuperconiuratione magis exterritum. igitur centurio, ubi effugia villae clausit,iussa imperatoris Ostorio aperit. is fortitudinem saepe adversum hostisspectatam in se vertit; et quia venae quamquam interruptae parumsanguinis effundebant, hactenus manu servi usus ut immotumpugionem extolleret, adpressit dextram eius iuguloque occurrit.

258


[16] Etiam si bella externa et obitas pro re publica mortis tanta casuumsimilitudine memorarem, meque ipsum satias cepisset aliorumquetaedium expectarem, quamvis honestos civium exitus, tristis tamen etcontinuos aspernantium: at nunc patientia servilis tantumque sanguinisdomi perditum fatigant animum et maestitia restringunt. neque aliamdefensionem ab iis quibus ista noscentur exegerim, quam ne oderimtam segniter pereuntis. ira illa numinum in res Romanas fuit, quamnon, ut in cladibus exercituum aut captivitate urbium, semel editotransire licet. detur hoc inlustrium virorum posteritati , ut quo modoexequiis a promisca sepultura separantur, ita in traditione supremorumaccipiant habeantque propriam memoriam.[17] Paucos quippe intra dies eodem agmine Annaeus Mela, CerialisAnicius, Rufrius Crispinus, C. Petronius cecidere, Mela etCrispinusequites Romani dignitate senatoria. nam hic quondam praefectuspraetorii et consularibus insignibus donatus ac nuper crimineconiurationis in Sardiniam exactus accepto iussae mortis nuntio semetinterfecit. Mela, quibus Gallio et Seneca parentibus natus, petitionehonorum abstinuerat per ambitionem praeposteram ut eques Romanusconsularibus potentia aequaretur; simul adquirendae pecuniae breviusiter credebat per procurationes administrandis principis negotiis. idemAnnaeum Lucanum genuerat, grande adiumentum claritudinis. quointerfecto dum rem familiarem eius acriter requirit, accusatorem concivitFabium Romanum, ex intimis Lucani amicis. mixta inter patremfiliumque coniurationis scientia fingitur, adsimilatis Lucani litteris:quas inspectas Nero ferri adeum iussit, opibus eius inhians. at Mela,quae tum promptissima mortis via, exolvit venas, scriptis codicillisquibus grandem pecuniam in Tigellinum generumque eiusCossutianum Capitonem erogabat quo cetera manerent. additurcodicillis, tamquam de iniquitate exitii querens ita scripsisset, sequidem mori nullis supplicii causis, Rufrium autem Crispinum etAnicium Cerialem vita frui infensos principi. quae compositacredebantur de Crispino, quia interfectus erat, de Ceriale, utinterficeretur. neque enim multo post vim sibi attulit, minore quamceteri miseratione, quia proditam G. Caesari coniurationem ab eomeminerant.[18] De C. Petronio pauca supra repetenda sunt. nam illi dies persomnum, nox officiis et oblectamentis vitae transigebatur; utque aliosindustria, ita hunc ignavia ad famam protulerat, habebaturque nonganeo et profligator, ut plerique sua haurientium, sed erudito luxu.ac dicta factaque eius quanto solutiora et quandam sui neglegentiampraeferentia, tanto gratius in speciem simplicitatis accipiebantur.

259


proconsul tamen Bithyniae et mox consul vigentem se ac parem negotiisostendit. dein revolutus ad vitia seu vitiorum imitatione inter paucosfamiliarium Neroni adsumptus est, elegantiae arbiter, dum nihilamoenum et molle adfluentia putat, nisi quod ei Petroniusadprobavisset. unde invidia Tigellini quasi adversus aemulum etscientia voluptatum potiorem. ergo crudelitatem principis, cui ceteraelibidines cedebant, adgreditur, amicitiam Scaevini Petronio obiectans,corrupto ad indicium servo ademptaque defensione et maiore partefamiliae in vincla rapta.[19] Forte illis diebus Campaniam petiverat Caesar, et Cumas usqueprogressus Petronius illic attinebatur; nec tulit ultra timoris aut speimoras. neque tamen praeceps vitam expulit, sed incisas venas, utlibitum, obligatas aperire rursum et adloqui amicos, non per seria autquibus gloriam constantiae peteret. audiebatque referentis nihil deimmortalitate animae et sapientium placitis, sed levia carmina et facilisversus. servorum alios largitione, quosdam verberibus adfecit. iniitepulas, somno indulsit, ut quamquam coacta mors fortuitae similisesset. ne codicillis quidem, quod plerique pereuntium, Neronem autTigellinum aut quem alium potentium adulatus est, sed flagitiaprincipis sub nominibus exoletorum feminarumque et novitatemcuiusque stupri perscripsit atque obsignata misit Neroni. fregitqueanulum ne mox usui esset ad facienda pericula.[20] Ambigenti Neroni quonam modo noctium suarum ingenianotescerent, offertur Silia, matrimonio senatoris haud ignota et ipsi adomnem libidinem adscita ac Petronio perquam familiaris. agitur inexilium tamquam non siluisset quae viderat pertuleratque, proprioodio. at Minucium Thermum praetura functum Tigellini simultatibusdedit, quia libertus Thermi quaedam de Tigellino criminose detulerat,quae cruciatibus tormentorum ipse, patronus eius nece immerita luere.[21] Trucidatis tot insignibus viris ad postremum Nero virtutem ipsamexcindere concupivit interfecto Thrasea ýÿýÿýÿýÿýÿýÿ´ Barea Sorano,olim utrisque infensus et accedentibus causis in Thraseam, quod senatuegressus est cum de Agrippina referretur, ut memoravi, quodqueIuvenalium ludicro parum spectabilem operam praebuerat; eaqueoffensio altius penetrabat, quia idem Thrasea Patavi, unde ortus erat,ludis +cetastis+ a Troiano Antenore institutis habitu tragico cecinerat.die quoque quo praetor Antistius ob probra in Neronem compositaad mortem damnabatur, mitiora censuit obtinuitque; et cum deumhonores Poppaeae decernuntur sponte absens, funeri non interfuerat.quae oblitterari non sinebat Capito Cossutianus, praeter animum adflagitia praecipitem iniquus Thraseae quod auctoritate eius concidisset,

260


iuvantis Cilicum legatos dum Capitonem repetundarum interrogant.[22] Quin et illa obiectabat, principio anni vitare Thraseam sollemneius iurandum; nuncupationibus votorum non adesse, quamvisquindecimvirali sacerdotio praeditum; numquam pro salute principisaut caelesti voce immolavisse; adsiduum olim et indefessum, quivulgaribus quoque patrum consultis semet fautorem aut adversariumostenderet, triennio non introisse curiam; nuperrimeque, cum adcoercendos Silanum et Veterem certatim concurreretur, privatis potiusclientium negotiis vacavisse. secessionem iam id et partis et, si idemmulti audeant, bellum esse. ‘ut quondam C. Caesarem’ inquit ‘et M.Catonem, ita nunc te, Nero, et Thraseam avida discordiarum civitasloquitur. et habet sectatores vel potius satellites, qui nondumcontumaciam sententiarum, sed habitum vultumque eius sectantur,rigidi et tristes, quo tibi lasciviam exprobrent. huic uni incolumitastua sine cura, artes sine honore. prospera principis respuit: etiamneluctibus et doloribus non satiatur? eiusdem animi est Poppaeam divamnon credere, cuius in acta divi Augusti et divi Iuli non iurare. spernitreligiones, abrogat leges. diurna populi Romani per provincias, perexercitus curatius leguntur, ut noscatur quid Thrasea non fecerit. auttranseamus ad illa instituta, si potiora sunt, aut nova cupientibusauferatur dux et auctor. ista secta Tuberones et Favonios, veteri quoquerei publicae ingrata nomina, genuit. ut imperium evertant libertatempraeferunt: si perverterint, libertatem ipsam adgredientur. frustraCassium amovisti, si gliscere et vigere Brutorum aemulos passurus es.denique nihil ipse de Thrasea scripseris: disceptatorem senatum nobisrelinque.’ extollit ira promptum Cossutiani animum Nero adicitqueMarcellum Eprium acri eloquentia.[23] At Baream Soranum iam sibi Ostorius Sabinus eques Romanuspoposcerat reum ex proconsulatu Asiae, in quo offensiones principisauxit iustitia atque industria, et quia portui Ephesiorum aperiendocuram insumpserat vimque civitatis Pergamenae prohibentis Acratum,Caesaris libertum, statuas et picturas evehere inultam omiserat. sedcrimini dabatur amicitia Plauti et ambitio conciliandae provinciae adspes novas. tempus damnationi delectum, quo Tiridates accipiendoArmeniae regno adventabat, ut ad externa rumoribus intestinum scelusobscuraretur, an ut magnitudinem imperatoriam caede insigniumvirorum quasi regio facinore ostentaret.[24] Igitur omni civitate ad excipiendum principem spectandumqueregem effusa, Thrasea occursu prohibitus non demisit animum, sedcodicillos ad Neronem composuit, requirens obiecta et expurgaturumadseverans, si notitiam criminum et copiam diluendi habuisset. eos

261


codicillos Nero properanter accepit, spe exterritum Thraseam scripsisse,per quae claritudinem principis extolleret suamque famamdehonestaret. quod ubi non evenit vultumque et spiritus et libertateminsontis ultro extimuit, vocari patres iubet.[25] Tum Thrasea inter proximos consultavit, temptaretne defensioneman sperneret. diversa consilia adferebantur. quibus intrari curiamplacebat, securos esse de constantia eius disserunt; nihil dicturumnisi quo gloriam augeret. segnis et pavidos supremis suis secretumcircumdare: aspiceret populus virum morti obvium, audiret senatusvoces quasi ex aliquo numine supra humanas: posse ipso miraculoetiam Neronem permoveri: sin crudelitati insisteret, distingui certeapud posteros memoriam honesti exitus ab ignavia per silentiumpereuntium.[26] Contra qui opperiendum domi censebant, de ipso Thrasea eadem,sed ludibria et contumelias imminere: subtraheret auris conviciis etprobris. non solum Cossutianum aut Eprium ad scelus promptos:superesse qui forsitan manus ictusque per immanitatem ausuri sint;etiam bonos metu sequi. detraheret potius senatui quem perornavissetinfamiam tanti flagitii et relinqueret incertum quid viso Thrasea reodecreturi patres fuerint. ut Neronem flagitiorum pudor caperet inritaspe agitari; multoque magis timendum ne in coniugem, in filiam, incetera pignora eius saeviret. proinde intemeratus, impollutus, quo-rum vestigiis et studiis vitam duxerit, eorum gloria peteret finem. aderatconsilio Rusticus Arulenus, flagrans iuvenis, et cupidine laudisofferebat se intercessurum senatus consulto: nam plebei tribunus erat.cohibuit spiritus eius Thrasea ne vana et reo non profutura, intercessoriexitiosa inciperet. sibi actam aetatem, et tot per annos continuum vitaeordinem non deserendum: illi initium magistratuum et integra quaesupersint. multum ante secum expenderet quod tali in temporecapessendae rei publicae iter ingrederetur. ceterum ipse an venire insenatum deceret meditationi suae reliquit.[27] At postera luce duae praetoriae cohortes armatae templumGenetricis Veneris insedere; aditum senatus globus togatorum obsederatnon occultis gladiis, dispersique per fora ac basilicas cunei militares.inter quorum aspectus et minas ingressi curiam senatores, et oratioprincipis per quaestorem eius audita est: nemine nominatim compellatopatres arguebat quod publica munia desererent eorumque exemploequites Romani ad segnitiam verterentur: etenim quid mirum elonginquis provinciis haud veniri, cum plerique adepti consulatumet sacerdotia hortorum potius amoenitati inservirent. quod velut telumcorripuere accusatores.

262


[28] Et initium faciente Cossutiano, maiore vi Marcellus summamrem publicam agi clamitabat; contumacia inferiorum lenitatemimperitantis deminui. nimium mitis ad eam diem patres, qui Thraseamdesciscentem, qui generum eius Helvidium Priscum in isdemfuroribus, simul Paconium Agrippinum, paterni in principes odiiheredem, et Curtium Montanum detestanda carmina factitantem elu-dere impune sinerent. requirere se in senatu consularem, in votissacerdotem, in iure iurando civem, nisi contra instituta et caerimoniasmaiorum proditorem palam et hostem Thrasea induisset. denique ageresenatorem et principis obtrectatores protegere solitus veniret, censeretquid corrigi aut mutari vellet: facilius perlaturos singula increpantemquam nunc silentium perferrent omnia damnantis. pacem illi per orbemterrae, an victorias sine damno exercituum displicere? ne hominembonis publicis maestum, et qui fora theatra templa pro solintdinehaberet, qui minitaretur exilium suum, ambitionis pravae compotemfacerent. non illi consulta haec, non magistratus aut Romanam urbemvideri. abrumperet vitam ab ea civitate cuius caritatem olim, nunc etaspectum exuisset.[29] Cum per haec atque talia Marcellus, ut erat torvus ac minax, vocevultu oculis ardesceret, non illa nota et celebritate periculorum suetaiam senatus maestitia, sed novus et altior pavor manus et tela militumcernentibus. simul ipsius Thraseae venerabilis species obversabatur;et erant qui Helvidium quoque miserarentur, innoxiae adfinitatispoenas daturum. quid Agrippino obiectum nisi tristem patrisfortunam, quando et ille perinde innocens Tiberii saevitia concidisset.enimvero Montanum probae iuventae neque famosi carminis, quiaprotulerit ingenium, extorrem agi.[30] Atque interim Ostorius Sabinus, Sorani accusator, ingrediturorditurque de amicitia Rubelli Plauti, quodque proconsulatum AsiaeSoranus pro claritate sibi potius accommodatum quam ex utilitatecommuni egisset, alendo seditiones civitatium. vetera haec: sed recenset quo discrimini patris filiatn conectebat, quod pecuniam magisdilargita esset. acciderat sane pietate Serviliae (id enim nomen puellaefuit), quae caritate erga parentem, simul imprudentia aetatis, non tamenaliud consultaverat quam de incolumitate domus, et an placabilis Nero,an cognitio senatus nihil atrox adferret. igitur accita est in senatum,steteruntque diversi ante tribunal consulum grandis aevo parens, contrafilia intra vicesimum aetatis annum, nuper marito Annio Pollione inexilium pulso viduata desolataque, ac ne patrem quidem intuens cuiusonerasse pericula videbatur.[31] Tum interrogante accusatore an cultus dotalis, an detractum cervici

263


monile venum dedisset, quo pecuniam faciendis magicis sacriscontraheret, primum strata humi longoque fletu et silentio, post altariaet aram complexa ‘nullos’ inquit impios deos, nullas devotiones, necaliud infelicibus precibus invocavi quam ut hunc optimum patremtu, Caesar, vos, patres, servaretis incolumem. sic gemmas et vestis etdignitatis insignia dedi, quo modo si sanguinems et vitam poposcissent.viderint isti, antehac mihi ignoti, quo nomine sint, quas artes exerceant:nulla mihi principis mentio nisi inter numina fuit. nescit tamenmiserrimus pater et, si crimen est, sola deliqui.’[32] Loquentis adhuc verba excipit Soranus proclamatque non illamin provinciam secum profectam, non Plauto per aetatem nosci potuisse,non criminibus mariti conexam: nimiae tantum pietatis ream separarent,atque ipse quamcumque sortem subiret. simul in amplexus occurrentisfiliae ruebat, nisi interiecti lictores utrisque obstitissent. mox datustestibus locus; et quantum misericordiae saevitia accusationispermoverat, tantum irae P. Egnatius testis concivit. cliens hic Soraniet tunc emptus ad opprimendum amicum auctoritatem Stoicae sectaepraeferebat, habitu et ore ad exprimendam imaginem honesti exercitus,ceterum animo perfidiosus, subdolus, avaritiam ac libidinem occultans;quae postquam pecunia reclusa sunt, dedit exemplum praecavendi,quo modo fraudibus involutos aut flagitiis commaculatos, sic speciebonarum artium falsos et amicitiae fallacis.[33] Idem tamen dies et honestum exemplum tulit Cassii Asclepiodoti,qui magnitudine opum praecipuus inter Bithynos, quo obsequioflorentem Soranum celebraverat, labantem non deseruit, exutusqueomnibus fortunis et in exilium actus, aequitate deum erga bonamalaque documenta. Thraseae Soranoque et Serviliae datur mortisarbitrium; Helvidius et Paconius Italia depelluntur; Montanus patriconcessus est, praedicto ne in re publica haberetur. accusatoribus Eprioet Cossutiano quinquagies sestertium singulis, Ostorio duodecies etquaestoria insignia tribuuntur.[34] Tum ad Thraseam in hortis agentem quaestor consulis missusvesperascente iam die. inlustrium virorum feminarumque coetusfrequentis egerat, maxime intentus Demetrio Cynicae institutionisdoctori, cum quo, ut coniectare erat intentione vultus et auditis, siqua clarius proloquebantur, de natura animae et dissociatione spirituscorporisque inquirebat, donec advenit Domitius Caecilianus ex intimisamicis et ei quid senatus censuisset exposuit. igitur flentisqueritantisque qui aderant facessere propere Thrasea neu periculasua miscere cum sorte damnati hortatur, Arriamque temptantem mari-ti suprema et exemplum Arriae matris sequi monet retinere vitam

264


filiaeque communi subsidium unicum non adimere.[35] Tum progressus in porticum illic a quaestore reperitur, laetitiaepropior, quia Helvidium generum suum Italia tantum arceri cognoverat.accepto dehinc senatus consulto Helvidium et Demetrium incubiculum inducit; porrectisque utriusque brachii venis, postquamcruorem effudit, humum super spargens, propius vocato quaestore‘libamus’ inquit ‘Iovi liberatori specta, invenis; et omen quidem diiprohibeant, ceterum in ea tempora natus es quibus firmare animumexpediat constantibus exemplis.’ post lentitudine exitus gravis cruciatusadferente, obversis in Demetrium * * *

P. Cornelio Tacito · Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis res florentibus ipsis ob metum falsae,...

Documents

Transcript of P. Cornelio Tacito · Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis res florentibus ipsis ob metum falsae,...