Ozan ÖrmeciOzan Örmeci Bilkent Üniversitesi Bilkent Üniversitesi

Siyaset Bilimi Siyaset Bilimi bölümünde doktorabölümünde doktora

Tez konusu “Bir Türk Tez konusu “Bir Türk Sosyal Demokratının Sosyal Demokratının Portresi: İsmail Cem”Portresi: İsmail Cem”

Popüler Kültür (2008), Popüler Kültür (2008), Ankara: Elips KitapAnkara: Elips Kitap

İttihat ve Terakki’den İttihat ve Terakki’den AKP’ye Türk Siyasal AKP’ye Türk Siyasal Tarihi (2008), İstanbul: Tarihi (2008), İstanbul: Güncel YayıncılıkGüncel Yayıncılık

http://http://ozanormeci.blogspot.coozanormeci.blogspot.com/m/

CHP tarihi CHP tarihi Türkiye tarihinin Türkiye tarihinin

eksenidir eksenidir

CHP devlet kurucu bir CHP devlet kurucu bir partidirpartidir

CHP’nin 1. Kongresi sayılan Sivas CHP’nin 1. Kongresi sayılan Sivas Kongresi’nde Anadolu’da çeşitli yerlerde Kongresi’nde Anadolu’da çeşitli yerlerde kurulmuş olan “Müdafaa-i Hukuk” kurulmuş olan “Müdafaa-i Hukuk” cemiyetlerinin Mustafa Kemal tarafından cemiyetlerinin Mustafa Kemal tarafından “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilmesi sonrası 9 Cemiyeti” adı altında birleştirilmesi sonrası 9 Eylül 1923 tarihinde Atatürk önderliğinde Eylül 1923 tarihinde Atatürk önderliğinde “Halk Fırkası” ismiyle kurulan CHP; “Halk Fırkası” ismiyle kurulan CHP; Meksika’nın PRI (Meksika Kurumsal Devrimci Meksika’nın PRI (Meksika Kurumsal Devrimci Partisi) ve Hindistan’ın Hindistan Kongre Partisi) ve Hindistan’ın Hindistan Kongre Partisi gibi “devlet kurucu” parti özelliğindedir.Partisi gibi “devlet kurucu” parti özelliğindedir.

CHP devrimci, CHP devrimci, çağdaşlaşmacı bir partidirçağdaşlaşmacı bir partidir

CHP ve Kemalist Devrim’in 2 temel CHP ve Kemalist Devrim’in 2 temel amacı;amacı;

Akıl ve bilim rehberliğinde tam Akıl ve bilim rehberliğinde tam bağımsız ve halk iradesine dayalı bağımsız ve halk iradesine dayalı demokratik bir ulus-devletin demokratik bir ulus-devletin yaratılmasıyaratılması

Türkiye’nin çağdaş uygarlık Türkiye’nin çağdaş uygarlık seviyesini yakalaması hatta aşmasıseviyesini yakalaması hatta aşması

Kemalizm ve Altı Ok, Kemalizm ve Altı Ok, CHP’nin ideolojik temelidirCHP’nin ideolojik temelidir

15 Ekim 1927 tarihinde 2. CHP Kongresi’nde 15 Ekim 1927 tarihinde 2. CHP Kongresi’nde “Cumhuriyetçilik”, “Halkçılık”, “Milliyetçilik” “Cumhuriyetçilik”, “Halkçılık”, “Milliyetçilik” ve “Laiklik” CHP’nin dört temel ilkesi olarak ve “Laiklik” CHP’nin dört temel ilkesi olarak benimsenmiş ve Mustafa Kemal Atatürk benimsenmiş ve Mustafa Kemal Atatürk partinin değişmez Genel Başkanı olarak kabul partinin değişmez Genel Başkanı olarak kabul edilmiştir. Altı Ok’un kalan ikisi olan edilmiştir. Altı Ok’un kalan ikisi olan “Devletçilik” ve “Devrimcilik” ise partinin “Devletçilik” ve “Devrimcilik” ise partinin üçüncü kongresi olan 10 Mayıs 1931 tarihli üçüncü kongresi olan 10 Mayıs 1931 tarihli kurultayda parti programına eklenmiştir. 9 kurultayda parti programına eklenmiştir. 9 Mayıs 1935 tarihli dördüncü kurultayda Mayıs 1935 tarihli dördüncü kurultayda partinin ismi Cumhuriyet Halk Partisi olarak partinin ismi Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirilmiştir.değiştirilmiştir.

Milliyetçilik-UlusçulukMilliyetçilik-Ulusçuluk

Milliyetçilik (Ulusçuluk): Yurttaşlık Milliyetçilik (Ulusçuluk): Yurttaşlık temeli etrafında herkese eşit haklar temeli etrafında herkese eşit haklar sunan bir ulus-devlet yaratılması. Atatürk sunan bir ulus-devlet yaratılması. Atatürk milliyetçiliği; kana değil, bilince önem milliyetçiliği; kana değil, bilince önem veren toprağa dayalı bir milliyetçilik veren toprağa dayalı bir milliyetçilik anlayışıdır. “Ne Mutlu Türküm Diyene” anlayışıdır. “Ne Mutlu Türküm Diyene” sözü bunun en basit ve somut sözü bunun en basit ve somut göstergesidir. Ulusçuluk; ümmetçilik ve göstergesidir. Ulusçuluk; ümmetçilik ve ırkçılığın karşısında birleştirici, ilerici ve ırkçılığın karşısında birleştirici, ilerici ve barışçı bir yapıdadır. barışçı bir yapıdadır.

CumhuriyetçilikCumhuriyetçilik Cumhuriyetçilik Kemalizm’in demokrasi ile Cumhuriyetçilik Kemalizm’in demokrasi ile

bütünleşen özelliğidir. Cumhuriyetçilik bütünleşen özelliğidir. Cumhuriyetçilik anlayışıyla siyasal iktidarın teokratik otoriteye anlayışıyla siyasal iktidarın teokratik otoriteye ya da saltanat kurumuna verilmesi engellenmiş ya da saltanat kurumuna verilmesi engellenmiş ve halkın kendi kendini yönetebilmesi ve halkın kendi kendini yönetebilmesi amaçlanmıştır. Mustafa Kemal’e göre yeni amaçlanmıştır. Mustafa Kemal’e göre yeni Türkiye bir “halk devleti” olmalıdır. Bunun için Türkiye bir “halk devleti” olmalıdır. Bunun için devrimler halka yayıldıktan sonra çok partili bir devrimler halka yayıldıktan sonra çok partili bir demokrasinin inşa edilmesi zorunluluktur. demokrasinin inşa edilmesi zorunluluktur. 1930’larda tüm dünyada otoriter, faşist rejimler 1930’larda tüm dünyada otoriter, faşist rejimler yaygın ve popüler hale gelmişken dahi Mustafa yaygın ve popüler hale gelmişken dahi Mustafa Kemal Serbest Fırka’nın kurulmasını Kemal Serbest Fırka’nın kurulmasını isteyebilmiştir. isteyebilmiştir.

HalkçılıkHalkçılık Atatürk halkçılığı şu şekilde tanımlamıştır; “Bugünkü Atatürk halkçılığı şu şekilde tanımlamıştır; “Bugünkü

varlığımızın asıl niteliği milletin genel eğilimlerini ispat varlığımızın asıl niteliği milletin genel eğilimlerini ispat etmiştir. O da halkçılıktır, halk hükümetidir, etmiştir. O da halkçılıktır, halk hükümetidir, hükümetlerin halkın eline geçmesidir”. Mustafa hükümetlerin halkın eline geçmesidir”. Mustafa Kemal’in partisi olan CHP daha sonraları bu ilkeyi Kemal’in partisi olan CHP daha sonraları bu ilkeyi somutlaştırmış ve üç ana maddede toplamıştır. Bu somutlaştırmış ve üç ana maddede toplamıştır. Bu maddeler siyasal demokrasi, yasalar önünde eşitlik ve maddeler siyasal demokrasi, yasalar önünde eşitlik ve dayanışmacılık anlayışıyla bir sınıfın diğeri üzerinde dayanışmacılık anlayışıyla bir sınıfın diğeri üzerinde egemenlik kurmasına engel olunmasıdır. Kemalizm egemenlik kurmasına engel olunmasıdır. Kemalizm seçkincilik karşıtı, halkçı bir dünya görüşüdür. seçkincilik karşıtı, halkçı bir dünya görüşüdür. Atatürk’ün yaptığı yenilikler incelendiğinde Osmanlı Atatürk’ün yaptığı yenilikler incelendiğinde Osmanlı döneminden kalma seçkin-halk ikilemini ortadan döneminden kalma seçkin-halk ikilemini ortadan kaldırmaya çalıştığı görülecektir. Bu nedenle Mustafa kaldırmaya çalıştığı görülecektir. Bu nedenle Mustafa Kemal sadece seçkinlerin anlayabildiği Arapça ve Kemal sadece seçkinlerin anlayabildiği Arapça ve Farsça etkisindeki Osmanlıca’yı ortadan kaldırarak, Farsça etkisindeki Osmanlıca’yı ortadan kaldırarak, Latin alfabesiyle yazılan ve halkın kolaylıkla Latin alfabesiyle yazılan ve halkın kolaylıkla öğrenebildiği Türkçe’yi resmi dil olarak benimsemiştir. öğrenebildiği Türkçe’yi resmi dil olarak benimsemiştir.

““Cumhuriyet bilhassa kimsesizlerin kimsesidir” Cumhuriyet bilhassa kimsesizlerin kimsesidir”

DevrimcilikDevrimcilik Devrimcilik; geçerliliğini yitirmiş köhne Devrimcilik; geçerliliğini yitirmiş köhne

kuruluş ve düzenlemelerin yıkılarak yerine kuruluş ve düzenlemelerin yıkılarak yerine çağdaş yeni kurum ve düzenlemelerin çağdaş yeni kurum ve düzenlemelerin kurulması demektir. Kemalizm dinamiktir; kurulması demektir. Kemalizm dinamiktir; değişimlere, dönüşümlere açıktır. Bu değişimlere, dönüşümlere açıktır. Bu nedenledir ki Mustafa Kemal Yakup Kadri ile nedenledir ki Mustafa Kemal Yakup Kadri ile yaptığı bir sohbette Kemalizm’in kalıplaşmış yaptığı bir sohbette Kemalizm’in kalıplaşmış bir ideoloji olmasına karşı çıkmış ve böyle bir ideoloji olmasına karşı çıkmış ve böyle yapılırsa “donup kalınacağını” ifade etmiştir. yapılırsa “donup kalınacağını” ifade etmiştir. Koşullara koşut olarak kurumların, Koşullara koşut olarak kurumların, düzenlemelerin ve düşüncelerin düzenlemelerin ve düşüncelerin değişebileceğini Mustafa Kemal çok önceden değişebileceğini Mustafa Kemal çok önceden görmüştür. Bu nedenle Ahmet Taner Kışlalı’ya görmüştür. Bu nedenle Ahmet Taner Kışlalı’ya göre Kemalizm’in devrimcilik anlayışı “sürekli göre Kemalizm’in devrimcilik anlayışı “sürekli devrim” anlayışını yansıtmaktadır. devrim” anlayışını yansıtmaktadır.

DevletçilikDevletçilik Osmanlı döneminde ticaretin yalnız Osmanlı döneminde ticaretin yalnız

gayrimüslimlerin elinde bulunması ve sosyal gayrimüslimlerin elinde bulunması ve sosyal sınıfların tam anlamıyla oluşmamış olması sınıfların tam anlamıyla oluşmamış olması nedeniyle çağdaş devletlerin sanayileşme nedeniyle çağdaş devletlerin sanayileşme anlamında yüzyıllarca yıl gerisinde kalmış anlamında yüzyıllarca yıl gerisinde kalmış Cumhuriyet’in izlemesi gereken ekonomi Cumhuriyet’in izlemesi gereken ekonomi politikası devletçilik temelli milli bir karma politikası devletçilik temelli milli bir karma ekonomidir. Ülkenin kalkınması için tek çare ekonomidir. Ülkenin kalkınması için tek çare devletin ekonomide aktif bir rol üstlenmesidir. devletin ekonomide aktif bir rol üstlenmesidir. Devletçilik özel teşebbüsün karşısında değildir Devletçilik özel teşebbüsün karşısında değildir ancak onun zayıf kaldığı alanlarda devletin ancak onun zayıf kaldığı alanlarda devletin üretici güç konumunda bulunmasını savunur.üretici güç konumunda bulunmasını savunur.

Laiklik-SekülarizmLaiklik-Sekülarizm Laiklik yalnızca din ve devlet ya da dünya işlerinin Laiklik yalnızca din ve devlet ya da dünya işlerinin

birbirinden ayrılması demek değildir. Laiklik demokrasinin birbirinden ayrılması demek değildir. Laiklik demokrasinin yani halk iradesine ve idaresine dayalı modern toplum yani halk iradesine ve idaresine dayalı modern toplum yönetiminin temelinde yatan bir olgudur. Zira laiklik yönetiminin temelinde yatan bir olgudur. Zira laiklik sayesinde teokrasiye dayalı ilahi meşruiyet yerini milli irade sayesinde teokrasiye dayalı ilahi meşruiyet yerini milli irade olarak da bilinen demokratik halk iradesineolarak da bilinen demokratik halk iradesine bırakmıştır. bırakmıştır. Sekülarizme dayalı olarak meşruiyetin kaynağı artık ruhban Sekülarizme dayalı olarak meşruiyetin kaynağı artık ruhban sınıflar, imparatorlar değil ulus-devleti oluşturan halklardır. sınıflar, imparatorlar değil ulus-devleti oluşturan halklardır. Bu nedenle demokrasi-laiklik-halkçılık birbirleriyle yakından Bu nedenle demokrasi-laiklik-halkçılık birbirleriyle yakından alakalı ve birbirlerini tamamlayan kavramlardır. Kemalist alakalı ve birbirlerini tamamlayan kavramlardır. Kemalist Devrim sırasıyla siyasal sistemi, hukuk sistemini, eğitim Devrim sırasıyla siyasal sistemi, hukuk sistemini, eğitim sistemini ve kültürü laikleştirmiştir. Onlarca Müslüman ülke sistemini ve kültürü laikleştirmiştir. Onlarca Müslüman ülke içerisinde tek laik ve demokratik hukuk devleti olarak içerisinde tek laik ve demokratik hukuk devleti olarak kalabilmiş Türkiye’nin başarısı da işte Mustafa Kemal’in bu kalabilmiş Türkiye’nin başarısı da işte Mustafa Kemal’in bu ilerici uygulamalarından kaynaklanmaktadır. Mensup ilerici uygulamalarından kaynaklanmaktadır. Mensup olduğumuz İslam dininin kendine özgü bir hukuk sistemi olduğumuz İslam dininin kendine özgü bir hukuk sistemi (şeriat) olmasının da etkisiyle Türkiye’deki laiklik bazı (şeriat) olmasının da etkisiyle Türkiye’deki laiklik bazı noktalarda İngiliz sekülarizmi ya da Fransız laikliğinden noktalarda İngiliz sekülarizmi ya da Fransız laikliğinden farklılık gösterir.farklılık gösterir.

1930’larda Kemalizm1930’larda KemalizmCHP kurucu ve tek parti özelliği nedeniyle farklı toplum CHP kurucu ve tek parti özelliği nedeniyle farklı toplum

katmanlarından (tüccar, serbest meslek erbabı, din adamı, katmanlarından (tüccar, serbest meslek erbabı, din adamı, toprak ağası) üyelere sahipti. CHP içerisinde çoğulcu bir yapıyı toprak ağası) üyelere sahipti. CHP içerisinde çoğulcu bir yapıyı barındırıyordu. Bu özellikle daha sonraları demokrasiye geçişi barındırıyordu. Bu özellikle daha sonraları demokrasiye geçişi kolaylaştırmıştır. CHP’deki farklı gruplar;kolaylaştırmıştır. CHP’deki farklı gruplar;

Bürokratik grup: İsmet İnönü, Recep Peker gibi isimlerin başını Bürokratik grup: İsmet İnönü, Recep Peker gibi isimlerin başını çektiği bürokratik grup Ülkü Dergisi etrafında kümelenmiş ve çektiği bürokratik grup Ülkü Dergisi etrafında kümelenmiş ve Büyük Buhran sonrası devletçi ekonomi görüşlerin ağır basması Büyük Buhran sonrası devletçi ekonomi görüşlerin ağır basması neticesinde partide ön planda olmuşlardır. Ülke demokrasiye neticesinde partide ön planda olmuşlardır. Ülke demokrasiye hazır hale gelene kadar reformların katı bir şekilde sürmesini hazır hale gelene kadar reformların katı bir şekilde sürmesini savunmuşlardır.savunmuşlardır.

İş Bankası grubu: Celal Bayar’ın başını çektiği bu grup liberal İş Bankası grubu: Celal Bayar’ın başını çektiği bu grup liberal düşünceleri ve toprak reformu karşıtlığıyla bilinirdi. 1920’lerde düşünceleri ve toprak reformu karşıtlığıyla bilinirdi. 1920’lerde Bayar grubu partide daha güçlüydü ama Büyük Buhran sonrası Bayar grubu partide daha güçlüydü ama Büyük Buhran sonrası zayıfladılar. 2. Dünya Savaşı sonrası bu grup Demokrat Parti’yi zayıfladılar. 2. Dünya Savaşı sonrası bu grup Demokrat Parti’yi kurdu.kurdu.

Cumhuriyetçi Muhafazakarlar: İsmail Hakkı Baltacıoğlu ve Cumhuriyetçi Muhafazakarlar: İsmail Hakkı Baltacıoğlu ve Peyami Safa gibi popüler isimleri de bulunan Cumhuriyetçi Peyami Safa gibi popüler isimleri de bulunan Cumhuriyetçi Muhafazakarlar anti-modernist gerici bir tutum benimsememiş Muhafazakarlar anti-modernist gerici bir tutum benimsememiş ve daha çok modernist radikalizm ve muhafazakarlık arasında ve daha çok modernist radikalizm ve muhafazakarlık arasında bir orta yol bulmaya çalışmışlardır. bir orta yol bulmaya çalışmışlardır.

Kadro Hareketi’nin görüşlerine yakın sosyalist grup.Kadro Hareketi’nin görüşlerine yakın sosyalist grup.

CHP demokrasiyi getiren CHP demokrasiyi getiren partidirpartidir

1945 yılında çok partili rejime geçiş için uygun bir 1945 yılında çok partili rejime geçiş için uygun bir ortam bizzat CHP ve İsmet İnönü tarafından ortam bizzat CHP ve İsmet İnönü tarafından yaratılmıştır. Toprak reformu aleyhtarlığı nedeniyle yaratılmıştır. Toprak reformu aleyhtarlığı nedeniyle CHP’den kopan “dörtlü takrir” grubu Demokrat CHP’den kopan “dörtlü takrir” grubu Demokrat Parti’yi kurmuştur. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Parti’yi kurmuştur. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü “12 Temmuz Beyannamesi” olarak da bilinen 12 “12 Temmuz Beyannamesi” olarak da bilinen 12 Temmuz 1947 tarihinde yaptığı konuşmada “CHP Temmuz 1947 tarihinde yaptığı konuşmada “CHP ve DP arasında bir taraf tutamayacağını” belirterek ve DP arasında bir taraf tutamayacağını” belirterek Türkiye’nin çok partili rejime geçmesinin en büyük Türkiye’nin çok partili rejime geçmesinin en büyük mimarı olmuştur. 1950 seçimlerinde de DP iktidarı mimarı olmuştur. 1950 seçimlerinde de DP iktidarı CHP’den almıştır. 1950 seçimlerinde DP başa CHP’den almıştır. 1950 seçimlerinde DP başa geçince İnönü “bu yenilgi en büyük zaferimdir” geçince İnönü “bu yenilgi en büyük zaferimdir” diyor çünkü demokrasiye geçilmesinden gurur diyor çünkü demokrasiye geçilmesinden gurur duyuyor.duyuyor.

Türkiye’nin Demokrasiye Türkiye’nin Demokrasiye geçişigeçişi

3 çeşit demokratik dönüşüm vardır; 3 çeşit demokratik dönüşüm vardır; “ruptura” (kesin kopuş), “pactada” “ruptura” (kesin kopuş), “pactada” (sözleşmeli, anlaşmalı geçiş) ve “reforma” (sözleşmeli, anlaşmalı geçiş) ve “reforma” (reform yoluyla geçiş). Türk (reform yoluyla geçiş). Türk demokratikleşmesi İsmet Paşa ve CHP’nin demokratikleşmesi İsmet Paşa ve CHP’nin gayretleriyle gerçekleşmiştir ve reforma gayretleriyle gerçekleşmiştir ve reforma modeline uygundur. Buna göre muhalefette modeline uygundur. Buna göre muhalefette ve iktidarda ılımlılar ön planda olur ve ve iktidarda ılımlılar ön planda olur ve iktidar muhalefetten güçlü olursa reform iktidar muhalefetten güçlü olursa reform yoluyla demokrasiye geçilebilir. yoluyla demokrasiye geçilebilir.

Ortanın Solu hareketi ve Ortanın Solu hareketi ve CHP’nin sosyal demokrasiye CHP’nin sosyal demokrasiye

evrimievrimi 27 Mayıs sonrası Türkiye’de önü açılan sol düşünce 27 Mayıs sonrası Türkiye’de önü açılan sol düşünce

ve artan sendikal-sosyalist hareketler CHP’yi ve artan sendikal-sosyalist hareketler CHP’yi toplumsal dinamikler doğrultusunda bir değişime toplumsal dinamikler doğrultusunda bir değişime zorluyor.zorluyor.

Genel Başkan İsmet İnönü’nün Temmuz 1965’de Genel Başkan İsmet İnönü’nün Temmuz 1965’de gazeteci Abdi İpekçi’ye verdiği mülakatta gazeteci Abdi İpekçi’ye verdiği mülakatta açıkladığı ve o günden sonra tartışılmaya başlanan açıkladığı ve o günden sonra tartışılmaya başlanan "ortanın solu" görüşü, 18 Ekim 1966 tarihli "ortanın solu" görüşü, 18 Ekim 1966 tarihli kurultayda partinin resmi politik çizgisi olarak kurultayda partinin resmi politik çizgisi olarak kabul edildi. kabul edildi.

Partinin genç ismi Bülent Ecevit ortanın solu Partinin genç ismi Bülent Ecevit ortanın solu hareketinin lideri olarak sivrilmiş ve “Ortanın hareketinin lideri olarak sivrilmiş ve “Ortanın Solu” kitabında hareketin temel niteliklerini Solu” kitabında hareketin temel niteliklerini özetlemiştir.özetlemiştir.

““Ortanın Solu” ProjeleriOrtanın Solu” Projeleri Toprak Reformu: Özellikle Güney Doğu Anadolu Toprak Reformu: Özellikle Güney Doğu Anadolu

bölgesinde şeyhlik, ağalık ve aşiret düzeninin bölgesinde şeyhlik, ağalık ve aşiret düzeninin karşısında köylünün topraklandırılarak ekonomik karşısında köylünün topraklandırılarak ekonomik ve demokratik kalkınmanın gerçekleşeceği ve demokratik kalkınmanın gerçekleşeceği savunuluyor.savunuluyor.

Köy-kentler: Köyden kente göç ve sağlıksız Köy-kentler: Köyden kente göç ve sağlıksız kentleşmeye karşı kırsal alanda modern, kentleşmeye karşı kırsal alanda modern, demokratik köyler yaratma projesi.demokratik köyler yaratma projesi.

Halk Sektörü: Halka kredi sağlanması, üretimin Halk Sektörü: Halka kredi sağlanması, üretimin desteklenmesi, küçük ve orta ölçek üreticilerin desteklenmesi, küçük ve orta ölçek üreticilerin ezilmesinin engellenmesi.ezilmesinin engellenmesi.

Sendikalar ve meslek örgütleriyle yakın ilişkiler.Sendikalar ve meslek örgütleriyle yakın ilişkiler. 12 Mart muhalefeti.12 Mart muhalefeti.

Ortanın Solu sloganlarıOrtanın Solu sloganları

- Halk için halkla beraber- Halk için halkla beraber

- İnsanca bir düzen kurmak için - İnsanca bir düzen kurmak için halktan yetki istiyoruzhalktan yetki istiyoruz

- Ne ezilen, ne ezen, insanca hakça bir Ne ezilen, ne ezen, insanca hakça bir düzendüzen

- Bu düzen değişmelidirBu düzen değişmelidir- Toprak işleyenin, su kullananınToprak işleyenin, su kullananın

Demokratik SolDemokratik Sol 12 Mart sonrası yıldızı iyice parlayan ve 14 Mayıs 12 Mart sonrası yıldızı iyice parlayan ve 14 Mayıs

1972 tarihli unutulmaz kurultayda Genel Başkanlıktan 1972 tarihli unutulmaz kurultayda Genel Başkanlıktan ve partiden istifa eden İsmet İnönü’nün yerine seçilen ve partiden istifa eden İsmet İnönü’nün yerine seçilen genç ve idealist Bülent Ecevit’in Genel Başkan olması genç ve idealist Bülent Ecevit’in Genel Başkan olması sonrası ortanın solu demokratik sola dönüşüyor.sonrası ortanın solu demokratik sola dönüşüyor.

1974 tüzüğü ve 1976 CHP programında demokratik 1974 tüzüğü ve 1976 CHP programında demokratik sol şekilleniyor.sol şekilleniyor.

CHP bu dönemde Sosyalist Enternasyonal’e de üye CHP bu dönemde Sosyalist Enternasyonal’e de üye olmuş ve çağdaş bir sosyal demokrasi anlayışı olmuş ve çağdaş bir sosyal demokrasi anlayışı benimsemiştir. Evrensel sosyal demokrasi ilkeleri benimsemiştir. Evrensel sosyal demokrasi ilkeleri doğrultusunda özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin doğrultusunda özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü ve etkinliği ile üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü ve etkinliği ile demokratikleşme ilkeleri de Altı Ok’un yanı sıra CHP demokratikleşme ilkeleri de Altı Ok’un yanı sıra CHP programında yer almıştır. programında yer almıştır.

Sosyal demokrasi ilkeleri Altı Ok’a karşıt değil, onu Sosyal demokrasi ilkeleri Altı Ok’a karşıt değil, onu tamamlayan özellikler olarak nitelendirilmiştir.tamamlayan özellikler olarak nitelendirilmiştir.

CHP iktidardaCHP iktidarda 1973 genel seçimlerinde CHP oyunu yüzde 39,3’e 1973 genel seçimlerinde CHP oyunu yüzde 39,3’e

çıkarıyor ve büyük oy kaybı yaşayan AP’nin (% çıkarıyor ve büyük oy kaybı yaşayan AP’nin (% 29,8) önünde seçimden birinci parti olarak 29,8) önünde seçimden birinci parti olarak çıkıyordu. Koalisyon ortağı bulamadığı için çıkıyordu. Koalisyon ortağı bulamadığı için başlarda hükümeti kuramayan sosyal başlarda hükümeti kuramayan sosyal demokratlar, 1974 yılında Deniz Baykal’ın demokratlar, 1974 yılında Deniz Baykal’ın çabalarıyla kimilerince “tarihi yanılgı” olarak çabalarıyla kimilerince “tarihi yanılgı” olarak nitelendirilen CHP-MSP koalisyonunu nitelendirilen CHP-MSP koalisyonunu gerçekleştiriyor ve nihayet iktidara gelebiliyordu. gerçekleştiriyor ve nihayet iktidara gelebiliyordu. Bu hükümette sosyal demokrat hareketin sonraki Bu hükümette sosyal demokrat hareketin sonraki yıllarda da önemli isimleri olacak Deniz Baykal, yıllarda da önemli isimleri olacak Deniz Baykal, Önder Sav gibi isimler de genç yaşlarına karşın Önder Sav gibi isimler de genç yaşlarına karşın bakanlık koltuğuna oturuyorlardı. bakanlık koltuğuna oturuyorlardı.

CHP’nin icraatlarıCHP’nin icraatları 1974 genel affı: 12 Mart sonrası travma geçiren 1974 genel affı: 12 Mart sonrası travma geçiren

sosyal gruplar ve özellikle gençlerin sisteme sosyal gruplar ve özellikle gençlerin sisteme dönmesi amaçlanıyor.dönmesi amaçlanıyor.

Kıbrıs Barış Harekatı: EOKA’cı generallerin yaptığı Kıbrıs Barış Harekatı: EOKA’cı generallerin yaptığı faşist darbe sonrası Kıbrıslı Rum grupların başlattığı faşist darbe sonrası Kıbrıslı Rum grupların başlattığı saldırılar dayanılmaz bir hal alınca Türkiye saldırılar dayanılmaz bir hal alınca Türkiye garantörlük hakkını kullanarak adaya müdahale garantörlük hakkını kullanarak adaya müdahale ediyor ve Ecevit bir anda “Kıbrıs fatihi” oluyor.ediyor ve Ecevit bir anda “Kıbrıs fatihi” oluyor.

Koalisyon hükümeti başarılı ancak MSP ve CHP Koalisyon hükümeti başarılı ancak MSP ve CHP özellikle laiklik konusunda sorun yaşıyorlar. özellikle laiklik konusunda sorun yaşıyorlar. Erbakan’ın kaprisleri nedeniyle Ecevit koalisyonu Erbakan’ın kaprisleri nedeniyle Ecevit koalisyonu bozmak durumunda kalıyor. 1. MC hükümeti bozmak durumunda kalıyor. 1. MC hükümeti kuruluyor, toplumsal kutuplaşma ve şiddet MC kuruluyor, toplumsal kutuplaşma ve şiddet MC döneminde hızla artıyor.döneminde hızla artıyor.

19771977 1977 seçimleri öncesi büyük bir Anadolu turuna çıkan 1977 seçimleri öncesi büyük bir Anadolu turuna çıkan

Ecevit, Başbakan Demirel’in suikast uyarılarına rağmen Ecevit, Başbakan Demirel’in suikast uyarılarına rağmen seçim öncesi finali de Taksim Meydanı’ndaki coşkulu seçim öncesi finali de Taksim Meydanı’ndaki coşkulu mitingde yapıyordu. “Halk düzeni değiştirmeye karar mitingde yapıyordu. “Halk düzeni değiştirmeye karar verdi, dursam beni aşar” diyen Ecevit’in CHP’si, 1977 verdi, dursam beni aşar” diyen Ecevit’in CHP’si, 1977 seçimlerinde tarihinin en yüksek oyunu alıyor (% 41,4) seçimlerinde tarihinin en yüksek oyunu alıyor (% 41,4) ancak koalisyon ortağı bulamıyordu. ancak koalisyon ortağı bulamıyordu.

2. Milliyetçi Cephe hükümetinden sonra CHP 2. Milliyetçi Cephe hükümetinden sonra CHP Cumhuriyetçi Güven Partisi ve bağımsızların da Cumhuriyetçi Güven Partisi ve bağımsızların da desteğiyle iktidara geliyor.desteğiyle iktidara geliyor.

Ancak artan ekonomik sorunlar, ambargolar ve iç Ancak artan ekonomik sorunlar, ambargolar ve iç çatışmalar nedeniyle CHP programını uygulama şansı çatışmalar nedeniyle CHP programını uygulama şansı bulamıyor ve sadece birkaç ay iktidarda kalabiliyor. bulamıyor ve sadece birkaç ay iktidarda kalabiliyor.

Parti içerisinde Ecevit-Baykal rekabeti var.Parti içerisinde Ecevit-Baykal rekabeti var.

12 Eylül ve sonrası12 Eylül ve sonrası Halkçı Parti (Necdet Calp) 1983 seçimlerine girebilen Halkçı Parti (Necdet Calp) 1983 seçimlerine girebilen

tek partidir ve % 30,5 oy alarak ANAP’ın ardından 2. tek partidir ve % 30,5 oy alarak ANAP’ın ardından 2. parti olmuştur.parti olmuştur.

SODEP (Erdal İnönü)SODEP (Erdal İnönü) DSPDSP1985’te Halkçı Parti ve SODEP, SHP (Sosyal Demokrat 1985’te Halkçı Parti ve SODEP, SHP (Sosyal Demokrat

Halkçı Parti) adı altında birleşiyor. Ecevitler Halkçı Parti) adı altında birleşiyor. Ecevitler birleşmeye yanaşmıyor. SHP’nin ilk Genel Başkanı birleşmeye yanaşmıyor. SHP’nin ilk Genel Başkanı Aydın Güven Gürkan olurken, Haziran 1986’da Aydın Güven Gürkan olurken, Haziran 1986’da yapılan birinci olağan kurultayda Aydın Güven yapılan birinci olağan kurultayda Aydın Güven Gürkan, Erdal İnönü lehine adaylıktan çekiliyor ve Gürkan, Erdal İnönü lehine adaylıktan çekiliyor ve sosyal demokratların büyük bölümü ikinci defa İnönü sosyal demokratların büyük bölümü ikinci defa İnönü ismi altında buluşuyorlardı. “Aslan sosyal ismi altında buluşuyorlardı. “Aslan sosyal demokratlar” sloganı bu dönemde ilk kez kullanılıyor.demokratlar” sloganı bu dönemde ilk kez kullanılıyor.

SHP DönemiSHP Dönemi 1987 seçimlerinde SHP % 24,8 oyla ANAP’ın ardından 2. parti 1987 seçimlerinde SHP % 24,8 oyla ANAP’ın ardından 2. parti

oluyor.oluyor. 1989 yerel seçimlerinde sol rüzgarları esiyor ve SHP % 28,7 oyla 1989 yerel seçimlerinde sol rüzgarları esiyor ve SHP % 28,7 oyla

birinci parti oluyor. Ama İSKİ skandalı ve belediyelerin kötü birinci parti oluyor. Ama İSKİ skandalı ve belediyelerin kötü yönetimi SHP’nin oyunu ileride çok düşürecektir.yönetimi SHP’nin oyunu ileride çok düşürecektir.

SHP ANAP iktidarı döneminde “gölge kabine” oluşturuyor.SHP ANAP iktidarı döneminde “gölge kabine” oluşturuyor. 1990 SHP Güney Doğu Raporu hazırlıyor ve Kürt realitesini 1990 SHP Güney Doğu Raporu hazırlıyor ve Kürt realitesini

tanıdığını belirtiyor. Raporda ayrıca demokratik-kültürel haklar ve tanıdığını belirtiyor. Raporda ayrıca demokratik-kültürel haklar ve bölgeye yönelik kalkınma politikaları önerileri var. Son derece iyi bölgeye yönelik kalkınma politikaları önerileri var. Son derece iyi niyetli bir proje ancak DEP’le yapılan seçim ittifakı partinin niyetli bir proje ancak DEP’le yapılan seçim ittifakı partinin imajını son derece zedeliyor. imajını son derece zedeliyor.

1991 genel seçimlerinde SHP % 20,8 oyla DYP ve ANAP’ın 1991 genel seçimlerinde SHP % 20,8 oyla DYP ve ANAP’ın ardından 3. parti oluyor ancak DYP-SHP koalisyonu kuruluyor.ardından 3. parti oluyor ancak DYP-SHP koalisyonu kuruluyor.

Parti içerisinde İnönü-Baykal rekabeti son derece şiddetli. İnönü 3 Parti içerisinde İnönü-Baykal rekabeti son derece şiddetli. İnönü 3 kurultayda da yerini korumayı başarıyor.kurultayda da yerini korumayı başarıyor.

1992 yılında Deniz Baykal ve İsmail Cem “Yeni Sol” adlı 1992 yılında Deniz Baykal ve İsmail Cem “Yeni Sol” adlı kitaplarını yazarak yeni solun programını ortaya koyuyorlar. kitaplarını yazarak yeni solun programını ortaya koyuyorlar. 1992’de CHP yeniden kuruluyor ve Deniz Baykal CHP’nin genel 1992’de CHP yeniden kuruluyor ve Deniz Baykal CHP’nin genel başkanı oluyor.başkanı oluyor.

Sivas Katliamı, artan dinci baskılar ve aydınlara yönelik suikastlar Sivas Katliamı, artan dinci baskılar ve aydınlara yönelik suikastlar sosyal demokratları endişelendiriyor.sosyal demokratları endişelendiriyor.

Soldaki bölünmüşlükSoldaki bölünmüşlük CHPCHP SHPSHP DSPDSPSoldaki bölünmüşlük nedeniyle 1994 yerel Soldaki bölünmüşlük nedeniyle 1994 yerel

seçimlerinde İstanbul ve Ankara belediyeleri seçimlerinde İstanbul ve Ankara belediyeleri güçlenen Milli Görüş hareketine kaptırılıyor. güçlenen Milli Görüş hareketine kaptırılıyor. Tayyip Erdoğan ve Melih Gökçek belediye Tayyip Erdoğan ve Melih Gökçek belediye başkanı oluyor. Solda birlik olmuş olsa başkanı oluyor. Solda birlik olmuş olsa belediyeler asla kaptırılmayacaktı. DYP-SHP belediyeler asla kaptırılmayacaktı. DYP-SHP koalisyonu değişen liderlere rağmen devam koalisyonu değişen liderlere rağmen devam ediyor. Birçok demokratikleşme reformu ediyor. Birçok demokratikleşme reformu gerçekleştiriliyor.gerçekleştiriliyor.

Solda birleşmeSolda birleşme 1995 yılında Murat Karayalçın liderliğindeki SHP ile Deniz 1995 yılında Murat Karayalçın liderliğindeki SHP ile Deniz

Baykal liderliğindeki CHP, CHP adı ve Hikmet Çetin Baykal liderliğindeki CHP, CHP adı ve Hikmet Çetin liderliği altında birleşiyor. Birleşme sonrası kurultayda liderliği altında birleşiyor. Birleşme sonrası kurultayda Baykal Karayalçın’ı yenerek yeniden CHP Genel Başkanı Baykal Karayalçın’ı yenerek yeniden CHP Genel Başkanı oluyor.oluyor.

Göreve gelir gelmez “işçinin yanındayız” mesajları vermeye Göreve gelir gelmez “işçinin yanındayız” mesajları vermeye başlayan ve Başbakan Tansu Çiller’in uygun gördüğü neo-başlayan ve Başbakan Tansu Çiller’in uygun gördüğü neo-liberal reform programlarını reddeden Deniz Baykal, adı liberal reform programlarını reddeden Deniz Baykal, adı bir çok skandala karışmış İstanbul emniyet müdürü Necdet bir çok skandala karışmış İstanbul emniyet müdürü Necdet Menzir’in görevden alınması konusunda da Çiller’i köşeye Menzir’in görevden alınması konusunda da Çiller’i köşeye sıkıştırıyor ve istediklerini almayı biliyordu. Baykal’ın sıkıştırıyor ve istediklerini almayı biliyordu. Baykal’ın baskıları neticesinde Türk-İş toplusözleşmeleri sorunu baskıları neticesinde Türk-İş toplusözleşmeleri sorunu çözülüyor ve Menzir görevden alınıyordu. Baykal bu çözülüyor ve Menzir görevden alınıyordu. Baykal bu başarıları anlatarak kısa sürede “neler yaptığımızı başarıları anlatarak kısa sürede “neler yaptığımızı gördünüz, bunlar CHP iktidarının fragmanlarıdır” diyordu. gördünüz, bunlar CHP iktidarının fragmanlarıdır” diyordu.

Gümrük Birliği antlaşması yapılıyor (AB süreci açısından Gümrük Birliği antlaşması yapılıyor (AB süreci açısından olumlu ancak reel ekonomiye bazı zararları oluyor. Sol olumlu ancak reel ekonomiye bazı zararları oluyor. Sol içerisinde halen tartışmalı bir konu).içerisinde halen tartışmalı bir konu).

1995 seçimleri1995 seçimleri Ecevit Baykal’ın birleşme ve seçim ittifakı önerilerini Ecevit Baykal’ın birleşme ve seçim ittifakı önerilerini

reddediyor. CHP % 10,9, DSP % 14,6 oy alıyor. Refah reddediyor. CHP % 10,9, DSP % 14,6 oy alıyor. Refah Partisi 1. parti oluyor. Refahyol koalisyonu kuruluyor.Partisi 1. parti oluyor. Refahyol koalisyonu kuruluyor.

CHP Refahyol’un kökten dinci uygulamalarına karşı CHP Refahyol’un kökten dinci uygulamalarına karşı büyük tepki gösteriyor. Ayrıca Susurluk kazası sonrası büyük tepki gösteriyor. Ayrıca Susurluk kazası sonrası ortaya çıkan karanlık ilişkilere CHP’nin sert muhalefeti ortaya çıkan karanlık ilişkilere CHP’nin sert muhalefeti partiye ilgiyi arttırıyor.partiye ilgiyi arttırıyor.

28 Şubat dönemi yaşanıyor. 28 Şubat dönemi yaşanıyor. CHP oylarında artış gözlemleniyor ancak Anasol-D CHP oylarında artış gözlemleniyor ancak Anasol-D

hükümetini Baykal’ın bozması tepki çekiyor. Seçim hükümetini Baykal’ın bozması tepki çekiyor. Seçim öncesi Ecevit azınlık hükümeti kuruyor. PKK lideri öncesi Ecevit azınlık hükümeti kuruyor. PKK lideri Abdullah Öcalan’ın yakalanması DSP’yi bir anda iktidar Abdullah Öcalan’ın yakalanması DSP’yi bir anda iktidar adayı haline getiriyor. CHP oyları DSP’ye kayıyor.adayı haline getiriyor. CHP oyları DSP’ye kayıyor.

CHP-DSP arasında ayrıca Fethullah Gülen meselesinde CHP-DSP arasında ayrıca Fethullah Gülen meselesinde anlaşmazlık var. Ecevit “inançlara saygılı laiklik” adını anlaşmazlık var. Ecevit “inançlara saygılı laiklik” adını verdiği anlayışıyla Gülen hareketine daha yakın duruyor.verdiği anlayışıyla Gülen hareketine daha yakın duruyor.

1999 seçimleri1999 seçimleri DSP son gelişen olayların da etkisiyle % 22,2 oy alarak birinci DSP son gelişen olayların da etkisiyle % 22,2 oy alarak birinci

parti oluyor ve 136 milletvekili çıkarıyordu. Baykal CHP’si ise, parti oluyor ve 136 milletvekili çıkarıyordu. Baykal CHP’si ise, aldığı % 8,72 oyla Cumhuriyet tarihinde ilk kez Meclis dışında aldığı % 8,72 oyla Cumhuriyet tarihinde ilk kez Meclis dışında kalıyordu. MHP bu seçimde aldığı %17.98 oyla yeni Genel kalıyordu. MHP bu seçimde aldığı %17.98 oyla yeni Genel Başkanı Devlet Bahçeli ile büyük bir çıkış gerçekleştiriyor, Başkanı Devlet Bahçeli ile büyük bir çıkış gerçekleştiriyor, Fazilet Partisi %15.39, ANAP %13.22 ve DYP %12.03 oyda Fazilet Partisi %15.39, ANAP %13.22 ve DYP %12.03 oyda kalıyordu. DSP-MHP-ANAP koalisyonu kuruluyor ve Bülent kalıyordu. DSP-MHP-ANAP koalisyonu kuruluyor ve Bülent Ecevit yeniden Başbakan oluyordu. Ecevit yeniden Başbakan oluyordu.

Deniz Baykal istifa ediyor, yerine Altan Öymen genel başkan Deniz Baykal istifa ediyor, yerine Altan Öymen genel başkan oluyor. oluyor.

1999 Helsinki Zirvesi’nde Türkiye AB tam üye adayı oluyor. 1999 Helsinki Zirvesi’nde Türkiye AB tam üye adayı oluyor. İsmail Cem Dış İşleri Bakanı olarak oldukça popüler.İsmail Cem Dış İşleri Bakanı olarak oldukça popüler.

1999 ve 2001 ekonomik krizleri1999 ve 2001 ekonomik krizleri Kemal Derviş modeli (tartışmalı bir konu; kimilerince finans Kemal Derviş modeli (tartışmalı bir konu; kimilerince finans

sistemi ve mali disiplini sağlıyor ancak düşük kur, yüksek faiz sistemi ve mali disiplini sağlıyor ancak düşük kur, yüksek faiz modelinin üretim ekonomisi yaratmasının imkansız olduğu modelinin üretim ekonomisi yaratmasının imkansız olduğu söyleniyor)söyleniyor)

Koalisyon ve DSP’nin dağılması, YTP kuruluyor, Derviş CHP’ye Koalisyon ve DSP’nin dağılması, YTP kuruluyor, Derviş CHP’ye geçiyor.geçiyor.

Halk meclisteki partilere öfkeli meclis dışındaki CHP ve Halk meclisteki partilere öfkeli meclis dışındaki CHP ve AKP’ye şans tanıyor.AKP’ye şans tanıyor.

2002 seçimleri ve CHP 2002 seçimleri ve CHP muhalefetimuhalefeti

AKP % 34,28, CHP % 19,39AKP % 34,28, CHP % 19,39 CHP AB demokratikleşme reformlarına destek, siyasal CHP AB demokratikleşme reformlarına destek, siyasal

tavizlere karşıt bir politika izliyortavizlere karşıt bir politika izliyor 2004 sonrası ve özellikle Cumhurbaşkanlığı seçimlerine 2004 sonrası ve özellikle Cumhurbaşkanlığı seçimlerine

gidilirken AKP’nin giderek artan kadrolaşma ve baskı gidilirken AKP’nin giderek artan kadrolaşma ve baskı politikalarına karşı laiklik vurgusu ön plana çıkıyorpolitikalarına karşı laiklik vurgusu ön plana çıkıyor

Ayrıca terörün artması üzerine AKP’nin politikaları Ayrıca terörün artması üzerine AKP’nin politikaları eleştiriliyor.eleştiriliyor.

Cumhuriyet mitingleriCumhuriyet mitingleri 2002-2006 dünya ekonomik sisteminde benzeri 2002-2006 dünya ekonomik sisteminde benzeri

görülmedik bir şişme dönemi, Türkiye’ye sıcak para görülmedik bir şişme dönemi, Türkiye’ye sıcak para yağıyor. AKP belediyeler eliyle bir rant ve sadaka düzeni yağıyor. AKP belediyeler eliyle bir rant ve sadaka düzeni kuruyor ve 2007 seçimlerine laiklik tartışmalarına kuruyor ve 2007 seçimlerine laiklik tartışmalarına rağmen oldukça güçlü giriyorrağmen oldukça güçlü giriyor

Cumhurbaşkanlığı seçimi 367’ye takılıp gerçekleşmiyorCumhurbaşkanlığı seçimi 367’ye takılıp gerçekleşmiyor 27 Nisan muhtırası (tarihimizdeki 2. önemli 27 Nisan, ilki 27 Nisan muhtırası (tarihimizdeki 2. önemli 27 Nisan, ilki

27 Nisan 1909 II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi)27 Nisan 1909 II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi)

2007 seçimleri2007 seçimleri AKP % 46,66, CHP-DSP % 20,85AKP % 46,66, CHP-DSP % 20,85 Abdullah Gül Cumhurbaşkanı oluyor. AKP’nin kadrolaşma ve Abdullah Gül Cumhurbaşkanı oluyor. AKP’nin kadrolaşma ve

baskı politikaları şiddetleniyor. Medya ve devlet kadroları baskı politikaları şiddetleniyor. Medya ve devlet kadroları yeniden tanzim ediliyor.yeniden tanzim ediliyor.

CHP terör konusunda kendisine gelen tepkilere göğüs CHP terör konusunda kendisine gelen tepkilere göğüs gererek Kuzey Irak’a müdahaleyi savunuyor. ABD ile gererek Kuzey Irak’a müdahaleyi savunuyor. ABD ile ilişkilerin yeniden ve daha dengeli bir şekilde tanzim ilişkilerin yeniden ve daha dengeli bir şekilde tanzim edilmesi öneriliyor.edilmesi öneriliyor.

Laiklik meselesi unutulmuyor ancak yolsuzluklar konusu ön Laiklik meselesi unutulmuyor ancak yolsuzluklar konusu ön plana alınıyor. Kemal Kılıçdaroğlu belgeli muhalefetiyle plana alınıyor. Kemal Kılıçdaroğlu belgeli muhalefetiyle sivriliyor.sivriliyor.

Amacı ve kapsamı belirsiz Ergenekon soruşturması soru Amacı ve kapsamı belirsiz Ergenekon soruşturması soru işaretleri doğuruyor.işaretleri doğuruyor.

AB tam üyeliğine evet ancak tavizlere hayır politikası devam AB tam üyeliğine evet ancak tavizlere hayır politikası devam ettiriliyor.ettiriliyor.

Küresel mali krizin etkisiyle AKP’nin ekonomi politikasının Küresel mali krizin etkisiyle AKP’nin ekonomi politikasının yanlışlığı ortaya çıkıyor. Toplam borç 520 milyar doları yanlışlığı ortaya çıkıyor. Toplam borç 520 milyar doları buluyor.buluyor.

Son anketlerde (SONAR, A&G) AKP oyları düşüşte, CHP Son anketlerde (SONAR, A&G) AKP oyları düşüşte, CHP çıkışta ancak henüz iktidar hedefi hala netleştirilmiş değil.çıkışta ancak henüz iktidar hedefi hala netleştirilmiş değil.