Osnove Ekonomije Prvi Dio

Fikret AUEVI

PRVI DIO OSNOVE MIKROEKONOMIJE I EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

Sarajevo, 2012.

OSNOVEEKONOMIJE

Naziv djelaOSNOVE EKONOMIJE

PRVI DIO OSNOVE MIKROEKONOMIJE I EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

IzdavaEkonomski fakultet u Sarajevu

Godina izdanja2012. godina

Autor Prof. dr. Fikret AUEVI

Glavni urednikdr Veljko TRIVUN, dekan

RecenzentiProf. dr. Kreimir IGI

Prof. dr. Azra HADIAHMETOVI Dr. Vesna BOJII-DELILOVI

LektorAia SOFTI, prof.

Dizajn&DTPAdis DUHOVI, prof.

Tira100 primjeraka

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

330.101.542(075.8)

AUEVI, FikretOsnove ekonomije. Dio 1, Osnove

mikroekonomije i ekonomske funcije drave / Fikretauevi. - Sarajevo : Ekonomski fakultet, 2012. -444 str. : graf. prikazi ; 24 cm

Bibliografija: str. 441-444 i uz tekst.

ISBN 978-9958-25-070-5

COBISS.BH-ID 19492870

Indiri, Selmi, Nejri i Tariku za ljubav, panju, strpljenje i podrku

5PREDGOVOR

Knjigu Osnove ekonomije zapoeo sam pisati 2008. godine, kada se fi -nansijska kriza iz Sjedinjenih Drava postepeno, ali sve veim inten-zitetom prelijevala iz bilansa amerikih investicionih i komercijalnih banaka na bilanse evropskih, japanskih, kineskih i ostalih banaka. Finansijska kriza 2008. prouzrokovala je najvei globalni ekonomski poremeaj od Velike depresije 1929.-1933. Ovu knjigu predajem na lektorisanje u januaru 2012. Poetak 2012. u svijetu globalne eko-nomije i fi nansija nosi sa sobom veliki broj problema, nepoznani-ca i opasnosti. Finansijska kriza 2008. prouzrokovala je recesiju u svim najrazvijenijim ekonomijama, kao i u najveem broju zemalja u razvoju tokom 2009. godine. Recesija je prevladana zahvaljujui naglom rastu javnih dugova najrazvijenijih zemalja, uz izrazitu ek-spanziju monetarne ponude.

Tokom 2009. i 2010. najvee centralne banke u svijetu poveale su ponudu novca za preko 10.000 milijardi amerikih dolara. Ipak, ta velika monetarna ekspanzija nije rijeila ekonomske probleme ra-zvijenih zemalja. Sa izuzetkom Njemake i Japana, ostale najrazvi-jenije ekonomije su velike uvoznice kapitala. Veliki rast zaduivanja drava, posebno drava eurozone, doveo je do nove fi nansijske krize. Tu fi nansijsku krizu moemo nazvati krizom javnih dugova zema-lja eurozone 2010/2011. Poetkom 2012. ishod ove krize je veoma neizvjesan.

Zbog ovih problema ekonomska nauka je pretrpjela i jo uvijek trpi veliki broj kritika. U posljednje etiri godine u najitanijim aso-pisima i novinama u svijetu napisan je veliki broj tekstova o tome kako ekonomija i ekonomski naunici nisu sposobni da odgovore na izazove modernog svijeta. Takoer, da nijedan ekonomski mo-del nije uspio predvidjeti krizu. Ove kritike su dijelom opravdane.

6OSNOVE EKONOMIJE

Ali samo dijelom. Ekonomska nauka nije jednosmjerno razvijana, niti pripada samo krugovima ekonomista u Sjedinjenim Dravama koji su predstavljali vladajuu doktrinu slobodnog djelovanja trita u posljednje tri decenije.

Najvei teoretiari ekonomske nauke su predviali probleme do kojih moe doi u periodima pretjerane koncentracije bogatstva, pretjerane proizvodnje u najrazvijenijim zemljama i problema do kojih moe dovesti spoj industrijskog i fi nansijskog kapitala. Ta-koer, znaajan, premda ne dominirajui broj ekonomista je u po-sljednje etiri decenije ukazivao na probleme neodrivosti ekonom-skog rasta koji je zasnovan na zaduivanju i naruavanju ekolokeravnotee.

Veliki broj problema koji je kumuliran zbog neuravnoteenog ra-zvoja u posljednje tri decenije nametnuo je isto tako veliki broj pita-nja i izazova sa kojima se suoavaju ekonomisti. Upravo zbog toga studiranje ekonomije moe da bude veliki izazov. Osnovne ekonom-ske zakonitosti nije mogue izbjei. Mogue je neko vrijeme ivjeti u iluzijama da se ti zakoni nee odnositi na jedan dio svijeta. Ali to su samo iluzije. Intenzivirana ekonomska globalizacija i brzi razvoj komunikacionih tehnologija uinio je svijet tako povezanim da je nemogue izbjei djelovanje krize u nekoj od najvanijih ekonomija svijeta na druge velike i manje ekonomije.

Jedna od ekonomskih zakonitosti je da ekonomski rast fi nansiran zaduivanjem u inostranstvu moe biti odriv ako zemlje-dunici postanu izvozno sposobne kako bi zaradile novac u inostranstvu kojim e otplaivati dugove. Vjerovanje da e fi nansijski investitori jednostavnim kreiranjem meunarodnih pravila biti uvjereni u odr-ivost ekonomija je naivno, odnosno ne zasniva se na ekonomskim zakonitostima. Kao to iz prouavanja fi zike znamo da energiju ne moemo stvoriti bez izvora energije, odnosno ni iz ega, tako bismo trebali znati da stvaranje novca jednostavnim odlukama o kreiranju dodatne kupovne moi bez budueg pokria u proizvodnji roba i usluga namijenjenih domaem i inostranom tritu ne moe stvori-ti dugorono odrive osnove rasta. Sa druge strane, eksploatacijom energenata iz neobnovoljivih izvora i zasnivanjem ekonomskog ra-sta na tom osnovu takoer nije odrivo. Pretjeranim uzimanjem od

7PREDGOVOR

prirode i njenim naruavanjem gubi se mogunost dugorono odr-ivog rasta.

Da ne bismo ivjeli u iluzijama da moemo izbjei djelovanje zako-na prirode moramo poznavati te zakone. Jednako tako, da ne bismo ivjeli u iluzijama da moemo izbjei djelovanje ekonomskih zakoni-tosti potrebno je te zakonitosti nauiti, odnosno prouavati i razvijati instrumentarij za djelovanje kako u kriznim tako i u prosperitetnim periodima. Ovaj udbenik sam prije svega namijenio studentima prve godine Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, kao i ostalih eko-nomskih fakulteta i poslovnih kola u Bosni i Hercegovini. Nadam se da e i studenti u ostalim zemljama srpsko-hrvatsko-crnogorsko-bosanskog govornog podruja koristiti ovaj udbenik kao dopunsku literaturu. Premda je ova knjiga prvenstveno namijenjena studenti-ma prve godine, nadam se da e pomoi i studentima viih godina ekonomskih fakulteta da obnove neka znanja sticana na prvoj godini studija, te da e studenti sa ostalih fakulteta koji ele da upiu dru-gi ciklus na ekonomskim fakultetima moi nai dovoljno sadraja u ovoj knjizi koji e im pomoi da se pripreme za dalje studiranje.

Udbenik Osnove ekonomije sastoji se iz dva dijela i etrnaest po-glavlja. Prvio dio nosi naziv Osnove mikroekonomije i ekonomske funkcije drave sastoji se od prvih sedam poglavlja. Prvo poglavlje sa-dri uvodne pojmove. Poglavlja od dva do est sadre osnove mikro-ekonomije. Poglavlje sedam je posveeno ulozi drave u otklanjanju trinih imperfekcija, osnovama drave blagostanja i ekonomskim funkcijama drave. Drugi dio ovog udbenika pod nazivom Osno-ve makroekonomije u zatvorenoj i otvorenoj ekonomiji sastoji se, takoer, od sedam poglavlja. Prvih est poglavlja ovog dijela sadri osnove makroekonomije u zatvorenoj ekonomiji sa osnovama teo-rije ekonomskog razvoja u pretposljednjem poglavlju, dok posljed-nje poglavlje sadri osnove makroekonomske politike u otvorenoj ekonomiji.

U mom profesionalnom razvoju dugujem veliku zahvalnost nekoli-cini kolega, prijatelja i mojih profesora-uitelja. Profesor Dragoljub Stojanov mi je bio mentor prilikom izrade magistarskog i doktor-skog rada. Tokom tekih ratnih godina pruio mi je veliku podrku, a u profesionalnom smislu bitno je uticao na moj razvoj.

8OSNOVE EKONOMIJE

Posebnu zahvalnost dugujem dvojici mojih velikih uitelja. Jedan je profesor Kemal Hrelja (1923.-2006.) od kojeg sam puno nauio i sa kojim sam proveo ugodne i plodne mjesece i godine profesionalne saradnje u Ekonomskom institutu Sarajevo. Drugi je profesor Esad Vilogorac (1950.-2002.), jedan od najboljih bosanskohercegovakih ekonomista. Udbenik profesora Vilogorca Uvod u ekonomiju moje kolegice, kolege i ja koristili smo kao osnovnu literaturu za nastavu na predmetu istog naziva u periodu od 2002. do 2012.

Zahvaljujem mojim recenzentima na veoma korisnim sugestijama i na njihovoj spremnosti da posvete svoje dragocjeno vrijeme ita-nju ovog udbenika: profesorici Azri Hadiahmetovi sa Ekonom-skog fakulteta u Sarajevu, profesorici Vesni Bojii-Delilovi sa the London School of Economics and Political Science, i profesoru Kre-imiru igiu sa the Center for Economic Research and Graduate Education and the Economics Institute (CERGE-EI) iz Praga, jed-nom od najreferentnijih ekonomista sa podruja bive Jugoslavije u posljednje tri decenije.

elim se zahvaliti i svim kolegicama, kolegama i prijateljima sa koji-ma sam u dugim satima diskusija pokuavao da se koliko je mogue bolje pripremim za ovaj poduhvat. Na vama je potovani itaoci da procijenite koliko sam uspio u tome.

9SADRAJ

POGLAVLJE 1.

EKONOMSKA NAUKA OSNOVE, PODJELA, PRINCIPI I SREDSTVA ANALIZE

DODATAK POGLAVLJU 1.

SREDSTVA EKONOMSKE ANALIZE

EKONOMSKA NAUKA ................................................................................................................................. 17Globalni problemi i problemi ekonomske nauke ............................................................................ 17Velika imena ekonomske nauke ............................................................................................................ 21ta je predmet prouavanje ekonomske nauke? ............................................................................. 28 Ekonomija kao nauka defi nicija i nauni metod ............................................................................ 34 Ekonomska teorija i ekonomska politika ............................................................................................ 35Pozitivna i normativna ekonomija ........................................................................................................ 38 Mikroekonomija i makroekonomija ..................................................................................................... 38Nekoliko vanih pojmova vezanih za makroekonomsku analizu ............................................... 39Ekonomsko odluivanje i osnovni koncepti ekonomske nauke ................................................. 41Odluivanje zasnovano na oportunitetnim trokovima ............................................................... 45 Analiza trokova i koristi kao osnova ekonomskog odluivanja ................................................ 49Marginalna analiza kao osnov ekonomskog odluivanja ............................................................. 50 Ekonomska efi kasnost i funkcija proizvodnih mogunosti .......................................................... 54

PREDGOVOR .................................................................................................................................................... 5

SREDSTVA EKONOMSKE ANALIZE ......................................................................................................... 61Vremenske serije podataka ..................................................................................................................... 61Indeksni brojevi kao sredstvo ekonomske analize .......................................................................... 63Bazni indeksi ................................................................................................................................................. 63Lanani indeks .............................................................................................................................................. 65Nominalne i realne veliine ..................................................................................................................... 68 Indeks potroakih cijena (IPC) ............................................................................................................... 71Indeksi cijena proizvoaa (ICP) ............................................................................................................ 74

10

OSNOVE EKONOMIJE

Ekonomski modeli ...................................................................................................................................... 75Jednostavni model model sa dvije varijable .................................................................................. 75Model sa vie varijabli ................................................................................................................................ 76 Ekonomski modeli i njihovo testiranje ................................................................................................ 78Ekonometrijska analiza kao osnova vrednovanja ekonomskih modela .................................. 78Formulisanje modela veza ....................................................................................................................... 79Izbor matematikog oblika zavisnosti izmeu varijablii statistiko utvrivanje parametara modela ..................................................................................... 79Saetak prvog poglavlja ........................................................................................................................... 83

POGLAVLJE 2.

OSNOVE ANALIZE TRANJE, PONAANJA POTROAA I PONUDE

POTREBE I TRANJA ................................................................................................................................... 89Zato kupujemo robe? .............................................................................................................................. 89Stanja organizma i potrebe ..................................................................................................................... 92Maslovljeva sistematizacija potreba .................................................................................................... 93Proizvoai i aktivan pristup izuavanju potreba ............................................................................ 95Zakon tranje i funkcija tranje ............................................................................................................... 95Kvantitativni faktori tranje ..................................................................................................................... 99Uticaj promjena dohotka potroaa ..................................................................................................... 99Potroaki i investicioni krediti domainstvima ............................................................................. 101 Cijene supstitutivnih roba .................................................................................................................... 103 Cijene komplementarnih roba ............................................................................................................. 104Kvalitativni faktori tranje ...................................................................................................................... 105

Uticaj epohe na tranju ...................................................................................................................... 105Demografski faktori ............................................................................................................................ 106Pripadnost drutvenom sloju ........................................................................................................... 107Pripadnost dravi, odnosno grupi drava ..................................................................................... 107Struktura ponude i dostupnost proizvoda .................................................................................... 108Komunikacije izmeu ponuaa i potroaa .............................................................................. 109Promjene navika i preferencija potroaa .................................................................................... 109

Funkcija tranje pojedinca i trina funkcija tranje .................................................................... 110 Teorija korisnosti i izbora potroaa ................................................................................................... 110

Marshall, Austrijska kola i korisnost roba .................................................................................... 110Teorija kardinalne korisnosti ................................................................................................................. 111Teorija ordinalne korisnosti .................................................................................................................. 114Funkcije indiferencije i mapa funkcija indiferencije ..................................................................... 115Ravnotea potroaa i maksimalan nivo korisnosti ...................................................................... 118Efekat supstitucije i efekat dohotka .................................................................................................... 120Mjerenje korisnosti roba pomou novca i potroaev viak ...................................................... 122

11

SADR@AJ

PONUDA ...................................................................................................................................................... 123Zakon ponude i funkcija ponude ........................................................................................................ 123 Funkcija ponude ....................................................................................................................................... 124Promjene koliine ponude i promjene funkcije ponude ............................................................ 125

Promjena tehnologije ........................................................................................................................ 126Promjena cijena proizvodnih inputa .............................................................................................. 127Promjene oekivanja ponuaa ..................................................................................................... 130

Individualna ponuda i ukupna trina ponuda .............................................................................. 131 Elastinost tranje i ponude .................................................................................................................. 131

Pojam elastinosti i njegova ekonomska interpretacija .......................................................... 131 Cjenovna elastinost tranje ................................................................................................................. 133

Faktori koji utiu na cjenovnu elastinost tranje ....................................................................... 137Dohodovna elastinost tranje ............................................................................................................ 138Unakrsna elastinost tranje ................................................................................................................. 140 Cjenovna elastinost ponude ............................................................................................................... 141

Uticaj cjenovne elastinosti tranje na ukupan prihod ponuaa ......................................... 143 Ponuda, tranja i trina ravnotea ..................................................................................................... 146Saetak drugog poglavlja ...................................................................................................................... 151

POGLAVLJE 3.

PREDUZEE I PREDUZETNITVO

JOSEPH SCHUMPETER I PREDUZETNITVO ..................................................................................... 157Preduzee i preduzetnitvo .................................................................................................................. 159

Planski i stvarni bilans uspjeha ........................................................................................................ 168Kako preduzee donosi investicione odluke? ................................................................................. 170Oblici osnivanja preduzea ................................................................................................................... 175Institucionalni mehanizmi strukturiranja izvora fi nansiranja preduzea ............................................................................................................... 180 Trite novca ............................................................................................................................................... 181 Trite kapitala kao izvor dugoronih fi nansijskih sredstava preduzea ............................... 183 Dionice kao instrument trita kapitala ............................................................................................ 184Odreivanje cijena dionica .................................................................................................................... 188Preferencijalne dionice ........................................................................................................................... 189 Obveznice ................................................................................................................................................... 189Struktura izvora fi nansiranja i trokovi fi nansiranja preduzea ................................................ 193 Trokovi kapitala i vrijednost kompanije .......................................................................................... 195Teorija fi rme i granice rasta preduzea/kompanije ...................................................................... 199Osnovni teorijski okvir teorije zastupanja ........................................................................................ 202

Trokovi zastupanja, drutveni trokovi i globalni problemikoji proistiu iz neadekvatnog upravljanja kompanijama ...................................................... 208

Saetak treeg poglavlja ........................................................................................................................ 214

12

OSNOVE EKONOMIJE

POGLAVLJE 4.

TRITE I TRINE STRUKTURE

POGLAVLJE 5.

TROKOVI U KRATKOM I DUGOM ROKU

TRITE DEFINICIJA I PODJELA ......................................................................................................... 219Defi nicija trita ......................................................................................................................................... 219Podjela trita ............................................................................................................................................. 223Trita imovina ........................................................................................................................................... 230Trine strukture i poloaj preduzea ................................................................................................ 231 Trite savrene konkurencije .............................................................................................................. 233Teorija konkurentnih trita .................................................................................................................. 235 Monopol i monopolistika konkurencija .......................................................................................... 238

isti monopol ....................................................................................................................................... 238Monopolistika konkurencija ............................................................................................................... 240Funkcija dugorone ravnotee ............................................................................................................ 242Oligopolska trita .................................................................................................................................... 243Oligopol u kojem se konkurenti meusobno ne dogovaraju ................................................... 245Oligopolska trita uz dogovor konkurenata .................................................................................. 247

Eksplicitni dogovor ............................................................................................................................. 247 Implicitni dogovor .................................................................................................................................... 247Teorija igara i oligopolska trita ......................................................................................................... 248

Teorija igara i uzajamno zavisno odluivanje ............................................................................ 249 Cjenovna diskriminacija ......................................................................................................................... 258 Monopson ................................................................................................................................................... 259 Monemporijum ......................................................................................................................................... 260Trina koncentracija i trine strukture ........................................................................................... 260Saetak etvrtog poglavlja .................................................................................................................... 266

PROIZVODNI INPUTI I TROKOVI ........................................................................................................ 273Ukupni i prosjeni fi ksni trokovi ......................................................................................................... 274Varijabilni trokovi .................................................................................................................................... 279Odluke o obimu proizvodnje na tritu potpune konkurencije ............................................... 290 Ponuda na tritu monopola i oligopola .......................................................................................... 301 Trokovi u dugom roku ........................................................................................................................... 306 Ekonomija obima ...................................................................................................................................... 308Saetak petog poglavlja ......................................................................................................................... 310

13

SADR@AJ

POGLAVLJE 6.

TRITE FAKTORA PROIZVODNJE

OSNOVE TRITA FAKTORA PROIZVODNJE .................................................................................... 317Izvedenost tranje za faktorima ........................................................................................................... 317Marginalni fi ziki proizvod faktora i marginalni prihod proizvoda faktora ........................... 318 Marginalni troak faktora proizvodnje i tranja za faktorom proizvodnje ............................ 323 Trite rada .................................................................................................................................................. 324Tranja za radom ....................................................................................................................................... 325Trina funkcija tranje za radom ........................................................................................................ 326

Elastinost tranje za proizvodom i elastinost tranje za radom .......................................... 328Odnos trokova rada prema ukupnim trokovima .................................................................... 328Broj proizvodnih faktora supstituta rada ...................................................................................... 329

Ponuda rada ............................................................................................................................................... 329Funkcija individualne ponude rada .................................................................................................... 329Faktori koji utiu na ponudu rada ....................................................................................................... 331Faktori koji utiu na tranju i ponudu rada na razliitim segmentima trita rada ............ 332

Faktori koji utiu na tranju za radom ........................................................................................... 332Faktori koji utiu na ponudu rada ................................................................................................... 334

Interakcije tranje za radom i ponude rada i ravnotena cijena rada ..................................... 335Ravnotea na tritu rada u uslovima trita potpune konkurencije .................................... 335

Uticaj sindikata na odreivanje cijene rada i uslova na tritu rada ........................................ 337 Kapital, zemlja i preduzetnitvo kao faktori proizvodnje ............................................................ 342 Kapital ........................................................................................................................................................... 342Novani kapital i krediti .......................................................................................................................... 342

ta odreuje kamatnu stopu? .......................................................................................................... 345Tranja za potroakim kreditima ....................................................................................................... 349Izvori tranje za investicionim kreditima .......................................................................................... 349Ukupna tranja za kreditima i cijena kreditnih sredstava ............................................................ 350 Kamatna stopa kao cijena kredita ....................................................................................................... 351Nominalne i realne kamatne stope i uticaj infl acije ...................................................................... 353 Kapital u obliku materijalnih sredstava (kapitalna dobra) ......................................................... 353Koncept sadanje vrijednosti i njegova primjena na proraun vrijednosti ulaganja u kapitalna dobra ................................................................................................................... 355Zemlja kao prirodni resurs ..................................................................................................................... 358

Savrena neelastinost ponude zemlje ......................................................................................... 358 Renta i ista ekonomska renta .............................................................................................................. 358Cijena prirodnog resursa ........................................................................................................................ 360 Preduzetnitvo .......................................................................................................................................... 362 Preduzetnitvo i profi t ............................................................................................................................ 362Raunovodstveni pojam profi ta .......................................................................................................... 363Koncepti profi ta kao nagrade za preduzetniku djelatnost ....................................................... 366

14

OSNOVE EKONOMIJE

Profi t kao nagrada za preuzimanje neizvjesnosti ....................................................................... 366 Profi t kao nagrada za poslove arbitrae ....................................................................................... 366 Profi t kao nagrada za inovativnu djelatnost ............................................................................... 367

Saetak estog poglavlja ........................................................................................................................ 368

POGLAVLJE 7.

EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE I NJENA ULOGAU KORIGOVANJU TRINIH IMPERFEKCIJA

PROPUSTI TRITA I POTREBA ZA REGULACIJOM ......................................................................... 375Slobodna konkurencija i trina koncentracija ............................................................................... 375Trine imperfekcije i uloga drave ................................................................................................... 376 Eksternalije .................................................................................................................................................. 376Imperfektne informacije ili asimetrije u dostupnosti informacija ............................................ 383 Monopol kao trina imperfekcija ....................................................................................................... 384Javna dobra ................................................................................................................................................ 386Zasluena dobra ........................................................................................................................................ 388Poreska politika kao korektivni instrument trinih imperfekcija ............................................ 389

Redistributivna uloga poreza i sistemi oporezivanja ................................................................. 389 Budet i budetski prihodi ..................................................................................................................... 397Budetski prihodi ...................................................................................................................................... 401Indirektni porezi ........................................................................................................................................ 402Direktni porezi ........................................................................................................................................... 405Budetski rashodi ..................................................................................................................................... 407(Ne)ravnotea budetskih prihoda i rashoda .................................................................................. 409Sistem socijalne zatite i drava blagostanja .................................................................................. 413Doprinosi za penziono osiguranje ...................................................................................................... 414Doprinosi za zdravstveno osiguranje ................................................................................................ 417Uloga drave u podsticanju ekonomskog rasta:upravljanje tranjom, ekonomija ponude i industrijska politika .............................................. 418Saetak sedmog poglavlja ..................................................................................................................... 425

INDEX POJMOVA ....................................................................................................................................... 431

LITERATURA ................................................................................................................................................ 441

POGLAVLJE 1

EKONOMSKA NAUKA OSNOVE, PODJELA, PRINCIPI I SREDSTVA ANALIZE

Nakon ovog poglavlja trebali biste znati odgovoriti na sljedea pitanja:

1. ta su osnovni problemi u globalnom okruenju i problemi ekonom-ske nauke?

2. Koji su to ekonomisti u istoriji ekonomske misli imali kljuni uticaj na razvoj ekonomske nauke?

3. ta su predmet i metod ekonomske nauke i kako defi niemo ekonom-sku nauku?

4. ta je ekonomska teorija, a ta ekonomska politika i kakve veze postoje izmeu ekonomske teorije i ekonomske politike?

5. ta je predmet prouavanja mikroekonomije, a ta makroekonomije?6. ta je pozitivna, a ta normativna ekonomija?7. ta su osnovni pojmovi koje ekonomisti koriste u makroekonomskim

analizama?8. ta su koncepti oportunitetnih trokova i marginalne analize i kako ih

primjenjujemo? 9. ta podrazumijevamo pod odluivanjem na osnovu trokova i koristi, i

kako defi niemo koncept ekonomske efi kasnosti?10. ta su vremenske serije podataka i kako ih koristimo u ekonomskim

analizama?11. ta su bazni i lanani indeksi kao sredstva ekonomske analize?12. Kako mjerimo promjene cijena u jednoj ekonomiji?13. Kako mjerimo nominalni, a kako realni ekonomski rast?14. Kako ekonomisti strukturiraju ekonomske modele i kako ih testiraju?

OEKIVANI REZULTATI UENJA

17

EKONOMSKA NAUKA

Globalni problemi i problemi ekonomske nauke

Svijet u kome ivimo u prvoj deceniji 21. vijeka bio je suoen sa veli-kim brojem ogranienja. Broj stanovnika na naoj planeti u posljed-njih 140 godina (od 1870. do 2010.) povean je za 5,73 milijarde1 ili za 450 procenata (5,5 puta). U istom periodu ukupna svjetska proi-zvodnja roba i usluga poveana je za priblino 35 puta.

Grafi kon 1 - Broj stanovnika u svijetu 1870.-2010. (u milionima)

Izvor: Maddison, Angus (2001) Th e World Economy A Millennial Perspective, OECD Development Centre Studies, Paris, France, str. 175. Podaci za 2010. su procjene Svjetske banke izvedene iz podataka za 2009.

1 Kao osnova poreenja uzet je period od poetka prve globalizacije do kraja prve decenije 21. vijeka. Period prve globalizacije je period 1870.-1913. godine. U tom periodu (za 43 godine) broj stanovniika u svijetu povean je za 521 milion ili za 41%. U periodu od 1950. do 1990. broj stanovnika povean je za 2,73 milijarde, odnosno za 108%. Izvor podataka za navedene godine je sljedea studija: Mad-dison, Angus (2001) Th e World Economy A Millennial Perspective, OECD Development Centre Studies, Paris, France, str. 175. Podaci za 2010. su procjene Svjetske banke izvedene iz podataka za 2009. Broj stanovnika u periodu 1990.-2010. povean je za 1,747 milijardi, odnosno za 33,3%.

18

OSNOVE EKONOMIJE

Sjedinjene Amerike Drave (SAD), kao najmonija ekonomija svi-jeta, koja uestvuje u ukupnoj godinjoj svjetskoj proizvodnji roba i usluga sa priblino 23,5%, u posljednjih skoro 40 godina suoe-na je sa nedostatkom energenata. Kina, SAD i Rusija su tri najvea svjetska proizvoaa energije. Ove tri zemlje 2007. godine zajedno su proizvele 4.623 miliona tona ekvivalentnog goriva. Meutim, ove tri zemlje su iste godine potroile 4.876 miliona tona ekvivalentnih go-riva.2 Zemlje koje su vodee u zagaivanju atmosfere mjereno tona-ma isputenog CO2 u atmosferu su SAD i Kina. Podaci o emisiji CO2 za 2005. godinu pokazuju da su SAD te godine u atmosferu ispustile 5.776 miliona tona ugljendioksida, a Kina 5.548 miliona tona.3 Poka-zatelj koji mjeri srazmjeru izmeu povrine zemlje i emisije tetnih materija (CO2) u atmosferu (carbon footprint) pokazuje da bi SAD trebale biti tri puta vee po povrini da bi ekonomski rast ove zemlje bio odriv s obzirom na potronju prirodnih resursa u odnosu na proizvodnju.

Javni dugovi najrazvijenijih zemalja u svijetu mjereni procentima u odnosu na ukupnu godinju proizvodnju (bruto domai proizvod BDP) u prvoj polovici 2009. godine prema podacima Meunarod-nog monetarnog fonda kretali su se u rasponima od 75% u Francu-skoj do 217% u Japanu (podaci u tabeli 1). Javni dug je dug drave nastao kao posljedica vee dravne potronje u odnosu na prihode drave (budetski prihodi). Stanovnitvo u gotovo svim razvijenim zemljama stari, to znai da bi u naredne tri decenije sve manji broj osoba u radnoj ivotnoj dobi trebao otplaivati sve vee javne dugo-ve. Alternativa je poveanje poreza. Meutim, poveanjem poreza smanjuju se prihodi stanovnitva (porezi na dohodak umanjuju neto dohodak), neto zarade preduzea (porez na dobit umanjuje neto za-radu preduzea) to u periodima kriza moe da dovede do smanjenja zaposlenosti i poveanja socijalnih problema.

2 Th e Economist (2010) Pocket World in Figures 2010 Edition, Th e Economist Newspaper Ltd., str. 56. 3 Th e Economist (2010) Op.cit, str. 106.

19

EKONOMSKA NAUKA OSNOVE, PODJELA, PRINCIPI I SREDSTVA ANALIZEPOGLAVLJE1

Tabela 1.1. Javni dugovi najveih svjetskih ekonomija

Zemlja Javni dug 2009.(u procentima BDP)Projekcija javnog duga 2014.

(u procentima BDP)

Sjedinjene Drave 87,0 108,7

Japan 217,2 234,2

Kina 19,8 17,9

Velika Britanija 62,7 87,8

Kanada 75,4 66,2

Njemaka 79,4 91,0

Francuska 74,9 89,7

Italija 115,3 129,4

Izvor: International Monetary Fund, Fiscal Implications of the Global Economic and Financial Crisis, June 2009, SPN 09/13.

U augustu 2007. godine u SAD je objelodanjeno da neke od najzna-ajnijih banaka nisu u mogunosti redovno izmirivati svoje obaveze. Ova fi nansijska kriza iz SAD je prenesena na Evropu, Aziju, Austra-liju ustvari na gotovo sve zemlje koje su ukljuene u meunarod-nu razmjenu. Proces globalizacije, koji je od poetka osamdesetih godina prolog vijeka intenziviran, znaio je mnogo veu uzajamnu povezanost i zavisnost velikih svjetskih ekonomija. SAD su u prvih osam godina 21. vijeka postale najvei svjetski dunik. Kina je posta-la jedan od najveih izvoznika kapitala u svijetu. Ekonomska kriza 2007.-2009. pretvorila se u najveu globalnu ekonomsku krizu u po-sljednjih osam decenija. Kriza je znaila gubitak velikog broja rad-nih mjesta. Nezaposlenost je u SAD porasla sa 4,8% u julu 2007. na 10,5% u julu 2009. U zemljama eurozone nezaposlenost je poveana na 10,2%.4

Rast nezaposlenosti je znaio smanjenje proizvodnje, rast gubitaka preduzea i banaka. Pad potronje i investicija zaustavljen je veli-kom potronjom vlada najrazvijenijih drava. SAD su u dva navrata

4 Podaci o nezaposlenosti preuzeti su iz julskih izdanja londonskog Th e Economista.

20

OSNOVE EKONOMIJE

odobrile pakete mjera u vrijednosti od 1.487 milijardi USD.5 Najra-zvijenije zemlje Evropske unije potroile su u periodu 2008.-2009. preko 2.000 milijardi eura kako bi zaustavile nagli pad proizvodnje. Ovi veliki rashodi najrazvijenijih svjetskih ekonomija uz smanjenje prihoda od naplaenih poreza istovremeno su znaili i rast javnih dugova. U drugoj polovini 2009. zaustavljen je ekonomski pad u ve-ini razvijenih ekonomija, ali su se naglo narasli javni dugovi pojavili kao jedan od osnovnih problema odrivosti globalnog ekonomskog sistema u narednim decenijama. Dakle, pitanje se svodi na to ko e otplaivati velike dugove kojima je zaustavljen pad proizvodnje i za-poslenosti u periodu 2008.-2009. godina.

Navedeni podaci nam govore da ivimo u svijetu punom ogranie-nja, a ogranienost prirodnih i ostalih resursa proizvodnje (ljudski kapital, materijalni kapital u obliku maina i opreme, novani ka-pital) predstavlja jedan od najveih limita sa kojima se suoavamo. Osnovni problem ekonomske nauke jeste kako na racionalan nain koristiti ograniene resurse uz postizanje veeg nivoa materijalnog bogatstva i zatitu prirodnog okolia u dugom roku. Zadaci koji su postavljeni pred ekonomsku nauku su veoma kompleksni i ekonom-ska nauka ih, naravno, ne moe izolovano rjeavati bez pomoi osta-lih nauka. Ekonomska nauka treba da pomiri na prvi pogled nepo-mirljive ciljeve rast materijalnog bogatstva nije mogue postii bez poveanja proizvodnje, a poveanje proizvodnje nije mogue postii bez koritenja neobnovljivih i obnovljivih prirodnih resursa. Tako-er, gotovo sve proizvodnje podrazumijevaju zagaivanje. Pri tome proizvodnje u nekim industrijskim granama podrazumijevaju nat-prosjeno isputanje tetnih gasova u atmosferu.

Proizvodnja elektrine energije iz termoelektrana je jedan od najve-ih zagaivaa. U SAD se priblino 60% ukupne elektrine energije proizvede u termoelektranama. U Bosni i Hercegovini taj procenat je jo vei priblino 75%. Da li je mogue smanjiti emisiju tetnih materija? Da li je mogue proizvoditi istu koliinu elektrine energije uz smanjenje zagaivanja? Postoje li dodatni izvori energije koje jo nismo otkrili? Moemo li rijeiti globalni problem izrazitog nedo-

5 Dva fi nansijska paketa koja su odobrena u oktobru 2008. (Administracija Georgea Busha paket od 700 milijardi $) i februaru 2009. (Administracija Baracka Obame paket od 787 milijardi $).

21


statka pitke vode, posebno u dijelovima svijeta u kojima zbog prirod-no-geografskih uslova nema izvora pitke vode? Moemo li smanjiti problem velikog siromatva i gladi? Moemo li smanjiti smrtnost i poveati oekivani ivotni vijek u zemljama Centralne Afrike sa sa-danjih u prosjeku samo 45 godina na nivo prosjeno oekivanog ivotnog vijeka u SAD koji je 2009. godine bio 79 godina? Na sva ova pitanja ekonomska nauka sama ne moe dati odgovore. Ali je osnov-ni zadatak ekonomske nauke davanje punog doprinosa u rjeavanju navedenih problema. To znai da ekonomska nauka mora proiriti fokus interesovanja na analizu veeg broja faktora koji utiu na mo-gunost ostvarivanja dugorono odrivih stopa ekonomskog rasta.

Velika imena ekonomske nauke

Istoriari ekonomske misli i nauke njenim utemeljiteljem smatraju kotskog ekonomistu, etiara i fi lozofa Adama Smitha. Njegovo dje-lo Istraivanje prirode i uzroka bogatstva naroda (skraeni naslov Bogatstvo naroda), objavljeno 1776. godine, u istoriji ekonomske misli smatra se prvim sistematizovanim i sveobuhvatnim nainom prezentiranja svih bitnih ekonomskih veliina i pojava, kao i uticaja temeljnih faktora na promjene bogatstva naroda i drava. Temeljni Smithovi stavovi ostali su vrlo aktuelni do danas. Smith je korite-njem metoda apstrakcije uoio da su najnaprednije ekonomije svoj ekonomski rast i razvoj temeljile na drutvenoj podjeli rada i specija-lizaciji. Specijalizacija, proistekla iz drutvene podjele rada, po Smi-thu je kljuna odrednica uspjeha ekonomija. Specijalizacija omogu-ava veu proizvodnju po radniku, a vea proizvodnja po radniku smanjuje trokove i ini ekonomiju uspjenijom. Poto su ljudi po prirodi sebini, odnosno prvenstveno nastoje zadovoljiti vlastite po-trebe, trite je mehanizam koji ograniava sebine interese pojedi-naca i omoguava najbolju upotrebu raspoloivih resursa u datom vremenu. Upravo ovaj stav o drutvenoj ulozi trita jedna je od naj-citiranijih misli Adama Smitha. Smith je tvrdio da slobodno djelova-nje trita predstavlja svojevrsnu nevidljivu ruku koja na najbolji nain koordinira ekonomske aktivnosti i doprinosi rastu bogatstva naroda. Adam Smith je utemeljio radnu teoriju vrijednosti u skladu s kojom su vrijednosti roba na tritu odreene koliinom rada utro-enog u proizvodnji tih roba. U teoriji meunarodne razmjene Smith

22

OSNOVE EKONOMIJE

je dao znaajan poetni doprinos defi niui teoriju apsolutnih pred-nosti o kojoj emo govoriti u drugom dijelu ove knjige.

Uenik i sljedbenik ekonomskih ideja Adama Smitha, i svakako je-dan od najuticajnijih ekonomista u istoriji ekonomske misli bio je David Ricardo. Ricardo je svojim radovima o teoriji vrijednosti, ulozi kapitala u odreivanju vrijednosti proizvoda, oporezivanju, izvorima prednosti zemalja u meunarodnoj razmjeni dao veliki do-prinos razvoju ekonomske nauke. Njegovo najznaajnije djelo Na-ela politike ekonomije i oporezivanja objavljeno je 1817. godine. Polazei od Smithove teorije apsolutnih prednosti, Ricardo je ute-meljio novu teoriju teoriju komparativnih (relativnih) prednosti. Za razliku od Smitha, koji je tvrdio da drava koja je produktivni-ja u proizvodnji oba proizvoda u odnosu na drugu zemlju (model dvije robe dvije zemlje) nee razmjenjivati sa drugom zemljom, Ricardo je u teoriji relativnih prednosti pokazao da e dvije zemlje razmjenjivati dva proizvoda ak i ako je jedna zemlja produktivnija u proizvodnji oba proizvoda. Uslov za specijalizaciju prema Ricar-du je razlika u oportunitetnim trokovima mjerenim izgubljenom mogunou proizvodnje druge robe ako se ukupan fond sati rada upotrijebi za proizvodnju druge robe. Ovaj model emo, takoer,

ADAM SMITH - UTEMELJITELJ EKONOMSKE NAUKE

Adam Smith je roen u gradu Kircaldy-u u kotskoj 1723. godine. Predavao je na univerzitetima u Glasgowu i Oxfordu pri-rodnu teologiju, etiku, pravo i politiku ekonomiju. Prije objavljivanja Istraivanja prirode i uzroka bogatstva naroda (1776.) objavio je djelo iz etike - Teorija moralnih osjea-nja (1759.). Umro je 1790. godine.

23


detaljnije razmatrati u drugom dijelu knjige. U teoriji oporezivanja Ricardo je utemeljio takozvanu rikardijansku neutralnost opore-zivanja. U analizi uticaja kapitala na odreivanje vrijednosti pro-izvodnje uveo je dvije vrste kapitala: fi ksni i obrtni. Takoer, prvi je od svih ekonomista uvidio da je vrijeme kao i rad vaan elemenat u odreivanju vrijednosti. Ricardo je uveo vrijeme u ekonomsku ana-lizu kroz priznavanje da kapital utie na vrijednost roba jer stvara dodatak vrijednosti proizvoda i zato to kapital potroen po jedinici vremena mora biti nadoknaen.

Karl Marx je bio jedan od najsvestranije obrazovanih naunika u oblasti drutvenih nauka. U svom najpoznatijem djelu Kapital obra-dio je sloene socio-ekonomske interakcije te zakone koji odreuju mogunost uveavanja proizvodnih sposobnosti drutava, i kljuni znaaj odnosa izmeu rada i kapitala. Jedan od osnovnih zakona ka-pitalistikog naina proizvodnje je zakon opadajue profi tne stope u kojem je Marx vidio neumitni uzrok propasti kapitalizma u dugom

David Ricardo je roen 1772. a umro 1823. godine. itanje Smithovog Bogatstvo naroda 1799. godine inspirisalo ga je da se posveti prouavanju politike ekonomije. Njegovo najznaajnije djelo su Naela poli-tike ekonomije i oporezivanja. Pripada grupi ekonomista koji su teoriju vrijednosti zasnivali na koliini utroenog rada u proizvodnji (rad-na teorija vrijednosti). Dao je veliki doprinos razvoju teorije oporezivanja i meunarodne razmjene. Njegov deduktivni metod ekonom-ske analize jedan je od najvre fundiranih metoda u istoriji ekonomske misli.

DAVID RICARDO I DEDUKTIVNI SISTEM RASUIVANJA

24

OSNOVE EKONOMIJE

istorijskom procesu. Ovaj Marxov stav, meutim, nije njegov ori-ginalni doprinos budui da je itajui Ricardova Naela Marx pre-uzeo Ricardov stav o nunoj posljedici ekonomskog rasta u dugom roku ekonomskoj stagnaciji (stacionarnom stanju). Marxov do-prinos razvoju ekonomske nauke je njegovo tumaenje ekonomije kao nauke o proizvodnji. Nauku o proizvodnji i odnosima izmeu rada i kapitala Marx je posmatrao u istorijskom kontekstu, odno-sno kao dinamiki proces razvoja proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa.

Karl Marx je roen u gradu Trieru u Prusiji 1818. godine. Zavrio je studij prava i politike ekonomije u Berlinu. Od 1843. do 1845. ivio je u Parizu. Protjeran je zbog svojih stavova iz Francuske na intervenciju Pruske. Od 1845. do smrti 1883. ivio je u Londonu. Marx je osniva dijalektikog materijalizma koji je primijenio u analizi ekonomskih zakoni-tosti. Dijalektiki materijalizam kao sistem mi-ljenja razvio je na osnovu Feurbachova ma-terijalizma i Hegelove dijalektike. Marx je dao veliki doprinos u stvaranju meunarodnog udruenja radnika kao organizovanog oblika klasne borbe radnike klase. Marxovo najzna-ajnije djelo Kapital objavljeno je u tri toma. Prvi tom je objavljen za njegovog ivota 1867. dok je drugi i trei tom objavljen posthumno zahvaljujui njegovom prijatelju Friedrichu Engelsu.

KARL MARX DIJALEKTIKI MATERIJALIZAM I KAPITAL ODNOS

25


Osnovu drutvene strukture ine proizvodne snage konkretnog dru-tva koje su odreene raspoloivom zemljom, radom, kapitalom i teh-nologijom. Iz proizvodnih snaga ili faktora proizvodnje izvedeni su proizvodni odnosi koji su de nisani sistemom vlasnitva i raspodjele novostvorene vrijednosti (drutveni karakter proizvodnje, privatna imovina i privatno prisvajanje rezultata rada). Na vrhu drutvene piramide, kao trei sloj, stoji drutvena nadgradnja koju odreuju pravo, drava i religija. Marx je iz drutvene prirode proizvodnje i privatnog karaktera prisvajanja (profi ti privatnih vlasnika), te ten-dencijskog okrupnjavanja kapitala izveo zakon o tendenciji opada-jue stope profi ta i nunoj istorijskoj transformaciji kapitalizma u vii, odnosno napredniji drutveni oblik organizacije proizvodnje zasnovan u osnovi na drutvenom vlasnitvu.

U drugoj polovici 19. vijeka pojavila se veoma uticajna grupa ekono-mista koja je odnose ponude i tranje za robama i uslugama obja-njavala na bitno razliitim principima u odnosu na Adama Smitha i njegove sljedbenike. Ta kola ekonomskog miljenja, zasnovana na izrazitom subjektivizmu u procjeni vrijednosti roba, nazvana je Austrijskom kolom. Njeni najznaajniji predstavnici bili su Carl Menger i Friedrich von Wieser. Predstavnike prve i druge genera-cije austrijske kole ekonomskog miljenja spominjaemo kada bu-demo anlizirali ponaanje potroaa i preduzetnitvo kao specifi ni faktor proizvodnje.

Kraj 19. vijeka u ekonomskoj nauci obiljeen je objavljivanjem knji-ge Alfreda Marshalla pod nazivom Naela ekonomije. Intelektualni uticaj Marshalla na obrazovanje niza generacija kasnije najpoznatijih britanskih i svjetskih ekonomista bio je veliki. Marshall je dao veliki doprinos razvoju analize trinih struktura, ponaanja potroaa, razvoju subjektivne teorije vrijednosti i analizi funkcionisanja tr-ita novca.

26

OSNOVE EKONOMIJE

Najznaajnije i najcitiranije ekonomsko djelo 20. vijeka je knji-ga Johna Maynarda Keynesa Opta teorija zaposlenosti, kamate i novca. Ova knjiga je predstavljala veliki preokret u razvoju eko-nomske nauke, pa je u ekonomskoj nauci izazvala malu revoluciju. John Maynard Keynes je u ovom djelu obradio sloene interakcije izmeu trita novca, trita kapitala, kamatnih stopa, proizvodnje, dohodaka, zaposlenosti i uloge drave u periodu ekonomskih kri-za. Keynes je, ujedno, i prvi ekonomist koji je eksplicitno dokazivao nunost angaovanja drave u investicionom ciklusu u periodima kriza. U istoriji ekonomske nauke Keynesu pripada posebno mje-sto kao osnivau makroekonomije i makroekonomske analize. Te-meljna naela makroekonomskog upravljanja zasnovana na uprav-ljanju agregatnom tranjom pomou ekspanzivne fi skalne politike

Alfred Marshall (1842.-1924.) je roen u poro-dici strogih svjetonazora. Njegov otac William ga je pripremao za svetenika. Mladi Alfred je odbio stipendiju za Oxford 1861. godine da bi se uskoro upisao na Cambridge.

Studiranju politike ekonomije se posvetio 1867. godine.

Najpoznatije djelo Naela ekonomije objavio je relativno kasno 1890. godine. Marshallov intelektualni uticaj se pored pisanih djela od-nosio i na izraenu sposobnost usmenog pre-noenja i promocije novih ideja na studente. U tom je Marshall bio bez premca u dotadanjoj istoriji ekonomske nauke i misli. Ljubav prema matematici tokom studija uticala je na njego-vu izrazitu sklonost primjeni matematike i gra-fi kona u analizi ekonomskih problema.

ALFRED MARSHALL I ANALIZA PARCIJALNE RAVNOTEE

27


uz podrku ekspanzivne monetarne politike u prevazilaenju eko-nomskih kriza bie detaljno obraivana u poglavljima drugog dijela ove knjige. Uticaj Keynesovih ideja na voenje ekonomske politike bio je dominantan tokom pedesetih i ezdesetih godina 20. vijeka. Od sedamdesetih godina prolog vijeka pa sve do poetka prve veli-ke krize globalnog kapitalizma 2007.-2009. godine Keynesove ideje kombinovanja ekspanzivne fi skalne i ekspanzivne monetarne poli-tike smatrane su prevazienim. Tokom globalne krize 2007.-2009. i najkonzervativnija meunarodna fi nansijska institucija Meuna-rodni monetarni fond eksplicitno je preporuio izravnu primjenu Keynesovih ideja u preveniranju pretvaranja globalne recesije u glo-balnu depresiju.

Zajednika karakteristika Smitha, Ricarda, Marxa i Keynesa je da su sva etvorica ovih velikana ekonomske misli pripadali grupi eko-nomista koji su teoriju vrijednosti zasnivali na jedinici rada (jedi-

John Maynard Keynes (1883.-1946.) je nazna-ajniji ekonomski teoretiar 20. vijeka. Svoje najpoznatije djelo Optu teoriju zaposlenosti, kamate i novca dovrio je 1935. a objavio u januaru 1936. godine. Opta teorija je u eko-nomskoj nauci izazvala veliki teorijski prevrat budui da je u ovom djelu Keynes obrazlagao nunost angaovanja drave u investicionom ciklusu u doba ekonomskih poremeaja. Ovo djelo bilo je teorijski odgovor Keynesa na Veliku depresiju i nain na koji razvijene eko-nomije trebaju koristiti fi skalnu i monetarnu politiku u podsticanju investicionog ciklusa i porastu ukupne potranje, stepena iskorite-nosti kapaciteta i zaposlenosti.

JOHN MAYNARD KEYNES UTEMELJITELJ MAKROEKONOMIJE

28

OSNOVE EKONOMIJE

ninoj nadnici) kao osnovnoj mjeri vrijednosti proizvedenih roba i usluga. Teorija vrijednosti je u istoriji ekonomske nauke jedno od najkontroverznijih pitanja. Ovo pitanje se svodi na zagonetku ta odreuje vrijednost roba i usluga: Da li je to koliina rada utroenog u proizvodnji roba i usluga ili je to korisnost koju prua potronja robe ili usluge i koja zavisi od svakog potroaa ponaosob? U odgo-voru na ovo pitanje ekonomska nauka nije jedinstvena.6

ta je predmet prouavanje ekonomske nauke?

Kada je Adam Smith napisao Bogatstvo naroda ukupan broj stanov-nika u svijetu bio je 700 miliona, stotinu godina kasnije 1,3 milijarde, dok je krajem prve decenije 21. vijeka broj stanovnika na naoj pla-neti dostigao 7 milijardi. Ovako intenzivna progresija broja stanov-nika ima za posljedicu defi nisanje prioriteta ekonomskog razvoja zbog toga to je neophodno proizvesti hranu, odjeu, obuu, pre-vozna sredstva, izgraditi obrazovne i zdravstvene institucije kako bi stanovnitvu bili osigurani kvalitetniji ivotni uslovi. Sve ove potrebe je neophodno zadovoljiti u uslovima ogranienosti raspoloivih re-sursa za proizvodnju roba i usluga.

Upravo je ogranienost raspoloivih resursa (obradive zemlje, zali-ha naft e, gasa, uglja, kvalitetne vode, rada viih i visokih nivoa kvali-fi kacija) glavni problem sa kojim se suoava ekonomija. Ekonomsko odluivanje je, stoga, neposredno vezano za donoenje odluka kako na najefi kasniji nain (uz minimum koritenih resursa) proizvesti robe i usluge namijenjene potronji. Problem ekonomije ne bi posto-jao kada bi svaki stanovnik, u bilo kojoj zemlji svijeta, imao na ras-polaganju sve to mu je potrebno za prehranu, odijevanje, obuvanje, zdravstvenu zatitu, obrazovanje i kulturne potrebe. Budui da ljudi raspolau ogranienim novanim sredstvima (ostvarenim prihodi-

6 Teorijska ispravnost i nauna zasnovanost radne teorije vrijednosti matematiki je dokazana u pro-izvodnji roba. U proizvodnji usluga validnost radne teorije vrijednosti do sada nije matematiki dokazana. Najbolji ekonomski teoretiar sa podruja bive SFRJ profesor Branko Horvat (1928.-2003.) bio je jedan od ekonomista koji su matematiki dokazivali validnost radne teorije vrijednosti u proizvodnji roba. Profesor Horvat je 1983. godine za svoj rad bio nominovan za Nobelovu nagradu za ekonomiju. Tek u posljednjem krugu glasanja, kada ostaju samo dva kandidata za Nobelovu na-gradu, profesor Horvat je dobio manji broj glasova od Gerarda Debreua.

29


ma), oni uvijek moraju donositi odluke kako rasporediti ogranie-na novana sredstva da bi zadovoljili prioritetne potrebe.

Problem ekonomije je kako relativizirati meusobno konfl iktne ciljeve zadovoljavanja potencijalno neogranienih potreba za ro-bama i uslugama uz koritenje ogranienih resursa kojima se pro-izvode te robe i usluge. Ekonomiju, stoga, moemo najkrae defi -nisati kao nauku o oskudnosti, odnosno nauku koja ima zadatak da rijei problem kako ograniene resurse u datom vremenu na najbolji nain rasporediti da bi stanovnitvo imalo najvie koristi respektujui potrebu da prirodni resursi budu ouvani i za budue generacije.

Ogranienost je defi nisana kao stanje u kojem su elje pojedinaca i drutva vee od raspoloivih resursa koji stoje na raspolaganju za zadovoljavanje tih elja. Nae elje ukljuuju sve to nam donosi ko-risti ili zadovoljstvo. U ekonomiji neto to nam donosi korist ili za-dovoljstvo zovemo dobrom koje moe biti opipljivo ili neopipljivo, odnosno materijalno i nematerijalno. Materijalna dobra nazivamo robama, a nematerijalna dobra nazivamo uslugama.

Za proizvodnju roba i usluga neopohodna je upotreba proizvodnih resursa. U proizvodnji roba i usluga sinonimi za rije resursi su rijei inputi ili faktori proizvodnje. Ekonomija poznaje tri osnovna faktora proizvodnje:

- zemlju (prirodne resurse);- rad; - kapital.

Pod zemljom ne podrazumijevamo samo obradive povrine za uz-goj poljoprivrednih kultura ve i nalazita ruda, naft na polja, ume i vodene potencijale. Ekonomisti ovu kategoriju resursa najee na-zivaju prirodnim resursima.

Rad ine fi zike i mentalne sposobnosti ljudi koji uestvuju u proce-su proizvodnje roba i usluga. Razvoj fi zikih i mentalnih sposobnosti podrazumijeva ulaganje u obrazovane institucije i institucije za tre-ninge na radu.

30

OSNOVE EKONOMIJE

Kapital sainjavaju proizvedene robe koje se koriste kao inputi ili faktori proizvodnje za proizvodnju roba i usluga koje troe domain-stva. U proizvodnji razlikujemo obrtni kapital i stalni (fi ksni) kapi-tal. Obrtni kapital ine sirovine, materijali, poluproizvodi i energenti koji se koriste vie puta godinje u proizvodnom procesu. Stalni ili fi ksni kapital su maine, oprema, kompjuteri i graevine. Karakteri-stika ove vrste kapitala je da se on upotrebljava dui niz godina. Kada kaemo da je jedna zemlja bogatija kapitalom, pod tim podrazumi-jevamo da ta zemlja ima vie sirovina, energenata, poluproizvoda, tvornica, maina, alata, graevina i kompjutera.

Preduzetnitvo se, esto, smatra posebnim faktorom proizvodnje budui da se odnosi na posebne sposobnosti koje neki ljudi posje-duju za organizaciju poslovanja i kombinovanje preostala tri faktora proizvodnje: zemlje, rada i kapitala, u cilju proizvodnje roba i usluga, uz pronalaenje novih poslovnih mogunosti i razvijanja novih nai-na obavljanja poslova.

U zadovoljavanju potreba potroaa i maksimizaciji njihove kori-snosti proizvoai moraju dati odgovor na sljedea tri pitanja:

- Koje robe i usluge proizvoditi?- Kako ih proizvoditi?- Za koga proizvoditi te robe i usluge?

Pod robama podrazumijevamo proizvode koji su namijenjeni pro-daji. Robe su svi prehrambeni artikli izloeni na policama prodavni-ca, svi odjevni predmeti u prodavnicama, obua, kompjuteri, auto-mobili, medicinska oprema, sportska oprema, sva prevozna sredstva koja su namijenjena prodaji. Dakle, zajedniko svim ovim proizvo-dima je injenica da oni nisu proizvedeni da bi ih koristio onaj ko ih je proizveo ve su namijenjeni prodaji.

Pod uslugama u prethodnom smislu podrazumijevamo sve usluge koje su namijenjene tritu, odnosno prodaji. To su usluge kreiranja soft verskih paketa, usluge privatnih zdravstvenih klinika, usluge pri-vatnih kola i visokokolskih institucija, koncerti grupa i solo kon-certi pjevaa, teatarske predstave, kino projekcije

31


Ekonomiju zbog rjeavanja navedena tri temeljna pitanja moemo defi nisati i kao nauku o tome kako drutvo donosi odluke o tome ta, kako i za koga proizvoditi. Dakle, tri osnovna pitanja kojima se bavi ekonomska nauka su:

- ta i koliko proizvoditi?- Kako proizvoditi?- Za koga proizvoditi?

Odgovor na pitanje ta i koliko proizvoditi determinie i potrebna novana sredstva kojima proizvoa zapoinje proizvodnu ili uslu-nu aktivnost. Mala porodina farma (gazdinstvo) zahtijeva manje novca za proizvodnju nego malo proizvodno preduzee koje proi-zvodi dijelove namjetaja. Velika kompanija koja proizvodi odjevne predmete moe nabaviti opremu, maine i sirovine za proizvodnju uz manje novca u odnosu na farmacetsku kompaniju ija je oprema znatno skuplja, sirovine takoer, a standardi u proizvodnji ovih pro-izvoda su vrlo specifi ni.

Odgovor na pitanje kako proizvoditi podrazumijeva donoenje odluke da li e odreeni proizvod biti proizveden uz koritenje vie maina i opreme a manje rada, ili uz vie rada i uz manje maina i opreme (kapitala).

Odgovor na pitanje za koga proizvoditi je vrlo vaan prije poet-ka bilo kojeg biznisa. Ako uzmemo kao primjer proizvodnju odjee, odgovor na pitanje za koga elimo proizvoditi opredijelie i budui poloaj preduzea na tritu. Proizvodnja modne odjee za specifi ne segmente potroaa, kao to su pop i rock zvijezde, ili za glumce i re-isere u svijetu fi lma, bitno se razlikuje od proizvodnje odjee za oso-be zaposlene u svijetu bankarstva, prosvjetne radnike ili tinejdere.

32

OSNOVE EKONOMIJE

Jedan od najtraenijih proizvoda na svjetskim tritima u posljednjih pet decenija je nafta (i njeni derivati). Nafta i njeni derivati su meu najtraenijim proizvodima budui da su za njihovo koritenje neposredno vezane upotrebe automobila, aviona, kamiona, mnogih proizvodnih pogona, toplane, hemijska industrija. Od juna 2007. do juna 2008. ci-jena nafte na tritu u New Yorku porasla je sa $75 na $147 po barelu (barel je bure ili bava i zapremine je 163,5 litra). Dakle, u vremenskom periodu od godinu dana cijene nafte su gotovo udvostruene. Najvei proizvoai nafte u svijetu su Saudijska Arabija, Rusija i SAD, dok su najvei potroai u svijetu SAD, Ja-pan, Kina i Njemaka. Uprkos injenici da su SAD trei najvei proizvoa nafte u svijetu, SAD su istovremeno najvei uvoznik nafte budui da potrebe proizvoaa i potroaa u SAD znatno nadilaze proizvodnju. Dnevna potronja nafte u SAD 2006. go-dine bila je 22 miliona barela, dok je dnevna proizvodnja u ovoj zemlji 8 miliona barela. Razliku od 14 miliona barela SAD uvoze. Japan je izrazit primjer zemlje koja je veoma siromana resur-sima (rudama, leitima nafte, gasa). Istovremeno, ta zemlja je druga najrazvijenija ekonomija u svijetu (poslije SAD). Svoj eko-nomski uspon Japan je temeljio na uvozu svih vanijih sirovina, njihovoj preradi u tehnoloki i znanjem intenzivne proizvode i izvozu u ostale zemlje svijeta. To je bio klju uspjeha Japana.

Prvo pitanje ekonomske nauke je kako proizvoditi. Ovo pi-tanje vezano za naftnu krizu, koja je u toku i koja ima za po-sljedicu porast izdataka za potroenu naftu i njene derivate, povezano je sa ulaganjem u istraivanje i razvoj novih proiz-voda koji e troiti manje nafte. Drugi primjer vezan za prvo pitanje ekonomije (kako proizvoditi) je proizvodnja elektrine energije. Dominantan nain proizvodnje elektrine energije

PRIMJER 1 - Energetska kriza i tri osnovna pitanja ekonomske nauke: ta proizvoditi, kako proizvoditi i za koga proizvoditi?

33


Ekonomska nauka, takoer, analizira ko i na koji nain donosi od-luke o potronji, proizvodnji i pravilima koja odreuju poloaj potroaa i proizvoaa. U odlukama o kupovini mogu sudjelovati svi lanovi jednog domainstva, to je rjei sluaj, mogu sudjelovati

u SAD je proizvodnja u termoelektranama. Oko 60% ukupne proizvodnje elektrine energije u SAD je proizvodnja iz ter-moelektrana. Termoelektrane su meu najveim zagaivaima vazduha u SAD, ali i u svijetu. Problem globalnog zagrijavan-ja i klimatskih promjena, koje su njegova posljedica, utie na zahtjeve za veoma znaajnim reduciranjem isputanja tetnih materija. Od 1976. do 2010. u SAD nije izgraena niti jedna nuklearna elektrana. SAD vide jedno od rjeenja u smanjivanju emisije tetnih materija u atmosferu poveanjem ulaganja u nuklearne tehnologije namijenjene proizvodnji elektrine en-ergije, uprkos pitanjima vezanim za bezbjednost proizvodnje koja su se pojavila nakon havarije nukelarne elektrane u Japa-nu u martu 2011. godine.

Drugo pitanje ekonomske nauke je ta proizvoditi. Japanska kompanija Toyota je u proizvodnji automobila nala odgovor na problem znaajnog uea automobila u globalnom zagri-javanju zbog isputanja tetnih materija. Ova kompanija je, reagujui na navedeni problem, postala pionir i lider u proiz-vodnji hibridnih automobila. Proizvodnja hibridnih automo-bila podrazumijeva promjenu njihovog naina proizvodnje i reduciranje isputanja tetnih materija na nulti nivo.

Tree pitanje ekonomije je za koga proizvoditi. Na prim-jeru proizvodnje hibridnih automobila odgovor njihovih proizvoaa je proizvodnja za ekoloki osvijetene potroae, a ubrzavanjem rasta cijena nafte hibridni automobili bi mogli imati sve vei broj kupaca, budui da e via cijena ovih auto-mobila biti kompenzirana eliminacijom sve veih izdataka za koritena goriva.

34

OSNOVE EKONOMIJE

samo roditelji, ili samo jedan od roditelja. Proizvoai analiziraju trite na kojem prodaju svoje robe pa im je, stoga, vrlo znaajna in-formacija ko ima kljuni uticaj na donoenje odluke o kupovini. To im pomae u oblikovanju efi kasnih promotivnih kampanja. Odluke o proizvodnji moe donositi samo glavni menader, ili samo on i uski krug njegovih najbliih saradnika bez konsultacija sa prodajnim menaderima i ostalim zaposlenicima. Sa druge strane, u odlukama o nainu proizvodnje mogu uestvovati direktori svih odjela jedne kompanije. Proces odluivanja moe trajati due i dati bolje rezul-tate, ali u nekim djelatnostima moe znaiti kanjenje za konkuren-cijom. U doba takozvane blokovske podjele svijeta na kapitalistiki i socijalistiki u bivim socijalistikim zemljama (izuzimajui bivu Socijalistiku Federativnu Republiku Jugoslaviju - SFRJ) odluke o tome ta proizvoditi, koliko proizvoditi i za koga proizvoditi donosi-le su (diktirale) vlade tih zemalja, to je podrazumijevalo suspenziju djelovanja trita i trinih zakonitosti.

Ekonomija kao nauka defi nicija i nauni metod

Ekonomija je nauka jer koristi naune metode zasnovane na pri-kupljanju i obradi vremenskih serija podataka, analiziranju meu-sobnih zavisnosti izmeu pojedinih veliina i defi nisanju pravila i zakonitosti u duim vremenskim periodima koja nam pomau da, na osnovu dostupnih podataka, analiziramo tekue promjene i izvo-dimo zakljuke o buduim promjenama.

Ekonomija je drutvena nauka jer osnovni ekonomski akteri (potro-ai, preduzea, vlade drava, dravne agencije) donose svoje odluke uz data pravila drutvenog ponaanja, koja su defi nisana usvojenim zakonima i podzakonskim aktima (uredbama, pravilnicima, odluka-ma) koje donose predstavnici vlasti (parlamenti, vlade). Uzevi sve, ekonomija je nauka koja prouava ljudske aktivnosti koje su usmje-rene na koritenje ogranienih resursa za zadovoljavanje potenci-jalno neogranienih potreba uz data drutvena, tehnoloka i druga ogranienja.

35


Kljuni pojmovi u ovoj defi niciji su:

- nauka,- ogranieni resursi,- potencijalno neograniene potrebe i - drutvena ogranienja.

U fokusu interesa ekonomske nauke je kako proizvesti dobra i uslu-ge u uslovima ogranienih resursa (prirodnih bogatstava, vremena, novca) u cilju zadovoljavanja rastueg broja potreba ljudi uz defi ni-sana pravila ponaanja.

Ekonomska teorija i ekonomska politika

Ekonomska nauka na sistematizovan nain grupie faktore koji uti-u na prouavane pojave i pokuava dati odgovore na temeljno pita-nje: Kako na naje kasniji nain zadovoljiti to vei broj potreba ljudi uz date ograniene resurse?

Ekonomska teorija prouava ekonomske pojave i utvruje zakoni-tosti i principe koji slue kao osnova za donoenje praktinih odluka o proizvodnji, potronji i upravljanju ekonomskim sistemima. Eko-nomska teorija je skup znanja i shvatanja o ekonomskim pojavama, koji se zasniva na poznavanju uzroka nastanka tih pojava, njihovog funkcionisanja i uinaka. Ekonomska nauka je, dakle, zasnovana na teorijama.

Teorija je apstraktno predstavljanje stvarnog svijeta sa namjerom da taj stvarni svijet bolje upoznamo. Pod apstrakcijom podrazumi-jevamo izdvajanje kljunih faktora ili varijabli koje imaju presudan uticaj na posmatranu varijablu (zavisna varijabla), uz zanemarivanje manje bitnih faktora.

Jedna od temeljnih karakteristika teorije je, prema tome, fokusira-nje na najbitnije veliine (varijable) za koje onaj ko defi nie teoriju pretpostavlja da imaju najznaajniji uticaj u objanjavanju odreene aktivnosti ili dogaaja.

36

OSNOVE EKONOMIJE

Da bi teorija dobila nauni legitimitet, potrebne su sljedee faze iz-gradnje i testiranja teorije do njenog prihvatanja:

1. U prvoj fazi osoba koja konstruie novu teoriju treba da jasno odredi ta eli objanjavati i predviati (defi nisanje zavisne va-rijable).

2. Druga faza je faza odreivanja varijabli za koje onaj ko defi ni-e teoriju smatra da su najznaajnije u objanjavanju pojave koju istrauje (specifi ciranje nezavisnih varijabli).

3. Trea faza podrazumijeva defi nisanje pretpostavki na kojima se zasniva teorija. Pretpostavke se razlikuju od injenice po tome to su injenice objektivna istina. Pretpostavke su izjave za koje ni-smo sigurni da su objektivne istine dakle nisu nesumnjivo tane pa, stoga, postoji prostor za sumnju u ispravnost tih pretpostavki.

4. Sljedea faza je defi nisanje hipoteze. Hipoteza je uslovna izjava kojom se defi nie pretpostavljeni odnos izmeu dvije varijable (ili vie varijabli). Hipoteze su najee zasnovane na principu: ako onda. Dakle, ako se promijeni jedna varijabla, onda e se druga varijabla promijeniti u istom ili suprotnom smjeru za odreenu veliinu. Naprimjer, ako ponuda novca u jednoj ekonomiji pora-ste to e imati za posljedicu smanjenje kamatnih stopa. U ovom primjeru ponuda novca je nezavisna varijabla koja utie na ka-matne stope kao zavisnu varijablu.

5. Peta faza je faza uporeivanja rezultata predvianja do kojih do-vodi primjena teorije u odnosu na dogaaje u realnom svijetu. Ako podaci iz realnog svijeta (stvarni dogaaji) potvruju osnov-ne preporuke i predvianja do kojih je dovela primjena teorije, tada teorija stie nauni legitimitet.

6. Ako dogaaji u stvarnom svijetu ne potvruju predvianja koja su zasnovana na novoj teoriji, tada teorija mora biti preispitana i redefi nisana, ili je potrebno defi nisati potpuno novu teoriju koja e moi objasniti stvarne dogaaje.

37


Savremena ekonomska teorija poiva na tri kljune pretpostavke. Prva je da pojedinici ele ostvariti vlastiti interes. Kao potroai, po-jedinci maksimiziraju vlastitu korisnost. Druga je da preduzea, kao proizvoai, maksimiziraju zaradu (profi t ili dobit). Trea je da jed-na ekonomija (drava) eli maksimizirati blagostanje svojih stanov-nika. U posljednje tri decenije sve su vei izazovi pred ekonomskom naukom da u fokus interesovanja kao jedan od prioritetnih ciljeva ukljui dugoronu odrivost ekonomskog rasta i razvoja uz postiza-nje ekoloke ravnotee.

Ekonomska politika je preduzimanje niza praktinih mjera koje provode predstavnici izvrne vlasti (vlade) u cilju ostvarivanja cilje-va ekonomske politike, koristei se dostignuima ekonomske teorije. Ekonomsku politiku jedne zemlje sainjavaju njeni segmenti. etiri najznaajnija segmenta ekonomske politike su:

- monetarna politika (odluivanje o koliini novca u opticaju, vi-sini kamatnih stopa sa ciljem odravanja stabilnog nivoa cijena u jednoj ekonomiji);

- fi skalna politika (odluivanje o visini poreskih stopa, stopa do-

prinosa za socijalnu zatitu, nainu prikupljanja ovih prihoda i nainu njihove raspodjele);

- trgovinska politika (odluivanje o nainu i modalitetima trgovi-ne jedne zemlje sa inostranstvom, odnosno o tome da li e jedna zemlja poveati, smanjiti ili ukinuti carine na uvoz roba iz ino-stranstva, o koliinama tih roba, subvencioniranju domaih proi-zvoaa i kvalitativnim mjerama trgovinske kontrole);

- politika deviznog kursa (da li e cijena strane valute izraena u domaoj valuti biti nepromijenjena u duem vremenskom peri-odu ili e se povremeno mijenjati, ili e se svakog dana mijenjati u zavisnosti od odnosa ponude i tranje inostranih valuta na do-maem tritu).

38

OSNOVE EKONOMIJE

Pozitivna i normativna ekonomija

Pozitivna ekonomija prouava ekonomske pojave bez davanja vri-jednosnog suda o tome da li je rezultat koji je uslijedio nakon pri-mijenjenih mjera ekonomske politike dobar ili lo. Dakle, pozitivna ekonomija se zasniva na prouavanju i analizi meusobnog djelova-nja ekonomskih varijabli, koje imaju za posljedicu odreeni ishod. Pozitivna ekonomija otkriva meusobne zavisnosti analiziranih ve-liina, ali ne prosuuje da li je to dobro ili loe.

Normativna ekonomija, kao i pozitivna, prouava ekonomske po-jave, ali uz defi nisanje stava da li je ishod primijenjenih mjera eko-nomske politike dobar ili lo. U skladu sa vrijednosnim stavom normativna ekonomija daje preporuke ta bi kreatori ekonomske politike trebali preduzeti da bi rezultat bio bolji (ako je bio lo) ili unaprijeen (ako je bio dobar).

Mikroekonomija i makroekonomija

U fokusu prouavanja mikroekonomije je ponaanje potroaa (domainstava) i proizvoaa (preduzea ili kompanija), kao i na-ina i faktora koji utiu na odreivanje cijena roba i usluga. Budu-i da se cijene roba i usluga odreuju na tritu, mikroekonomija prouava odreivanje cijena roba i usluga u uslovima razliitih tr-inih struktura. Takoer, mikroekonomija analizira i uticaj mje-ra ekonomske politike i zakonskih rjeenja (izvrne i zakonodavne vlasti) na cijene roba i usluga i iz njih izvedeni poloaj potroaa i proizvoaa.

Makroekonomija prouava ekonomske pojave na nivou jedne eko-nomije (drave), posebno ekonomske pojave kao to su promjene cijena (koje se dobivaju analizom promjena cijena velikog broja roba i usluga), promjene zaposlenosti, odnosno nezaposlenosti (koje se dobivaju sabiranjem podataka o broju zaposlenih, odnosno nezapo-slenih u svim djelatnostima) i promjene u brzini ekonomskog rasta (mjeri se pokazateljem koji se zove bruto domai proizvod). Makro-ekonomska analiza predstavlja veoma vanu osnovu za voenje eko-nomske politike, a tri osnovna cilja ekonomske politike su:

39


- puna zaposlenost - svi radno sposobni koji ele da rade mogu nai posao, odnosno zaposleni su;

- stabilne cijene - stabilnost cijena podrazumijeva umjerene pro-sjene godinje promjene cijena u rasponu od 1% do 5% , i

- dugorono odriv ekonomski rast koji podrazumijeva rast bruto domaeg proizvoda, odnosno rast novoproizvedenih roba i uslu-ga na domaem tritu koji omoguava pribliavanje ekonomije cilju pune zaposlenosti.

Nekoliko vanih pojmova vezanih za makroekonomsku analizu

Infl acija je ekonomska pojava koja oznaava rast cijena roba i usluga tokom jednog vremenskog perioda (u pravilu tokom godine dana, ali je mogue raunati i rauna se i u periodu od mjesec dana, kvartalno ili polugodinje). Infl acija se mjeri stopom infl acije. Za izraunavanje stope infl acije koristi se nekoliko pokazatelja. Najee koriteni pokazatelj je indeks potroakih cijena (IPC) koji pred-stavlja promjenu cijena na osnovu reprezentativne potroake korpe koja se sastoji od roba i usluga koje domainstva redovno kupuju u jednoj zemlji svakog mjeseca, odnosno u analiziranom periodu (go-dina dana). Dakle, potroaka korpa predstavlja vrijednost (koliinu novca) koju jedno domainstvo mora izdvojiti za kupovinu roba i usluga koje odreuju statistike institucije kao reprezentativnu mje-ru potronje prosjenog domainstva. Odnos prosjene vrijednosti potroake korpe u jednoj godini (prosjek 12 mjeseci) prema pro-sjenoj vrijednosti potroake korpe u prethodnoj godini pomnoen brojem 100 daje pokazatelj koji nazivamo indeks potroakih cijena.

Ako je, naprimjer, prosjena vrijednost potroake korpe u Bo-sni i Hercegovini u 2009. godini iznosila 700 KM, a u 2010. godini 735 KM, onda emo indeks potroakih cijena dobiti na sljedei nain:

735IPC2010 = ------------ x 100 = 105 700

Stopa infl acije u 2010. godini: 105 100 = 5%

40

OSNOVE EKONOMIJE

Indeks potroakih cijena tokom jedne godine moe biti i manji od 100, recimo 95, pa bismo u tom sluaju imali pojavu negativne in a-cije, odnosno smanjenja opteg nivoa cijena. Ovu pojavu nazivamo defl acija. Dakle, defl acija je pojava smanjenja opteg nivoa cijena mjerenog indeksom potroakih cijena u tekuoj godini u odnosu na prethodnu godinu. U svijetu je mnogo ea pojava infl acije u odnosu na defl aciju.

Nezaposlenost se mjeri stopom nezaposlenosti. Stopu nezaposleno-sti u jednoj ekonomiji raunamo tako to broj nezaposlenih osoba koje trae posao (nezaposlene osobe koje aktivno ne trae posao nisu evidentirane kao nezaposlene) podijelimo sa zbirom nezaposlenih koji aktivno trae posao i zaposlenih osoba (koje su evidentirane u izvjetajima preduzea, neprofi tnih i javnih institucija). Ovaj koli-nik pomnoimo brojem 100 i dobijemo procentualni pokazatelj, od-nosno stopu nezaposlenosti.

Broj nezaposlenih koji aktivno trae posaoStopa nezaposlenosti (SN) = ---------------------------------------------------- x 100 (Broj zaposlenih + broj nezaposlenih koji aktivno trae posao)

Puna zaposlenost ne znai nultu stopu nezaposlenosti. Postoje osobe koje su evidentirane kao nezaposlene, ali ne ele da prihvate odree-ne vrste poslova, odnosno ponueni posao putem institucija iji je zadatak posredovanje u zapoljavanju (u BiH su to zavodi za zapo-ljavanje u FBiH i RS).

Bruto domai proizvod je veliina kojom mjerimo ekonomski rast. Bruto domai proizvod (BDP) predstavlja ukupno proizvedenu ko-liinu fi nalnih roba i usluga u jednoj ekonomiji (zemlji) tokom jedne godine izraenu tekuim trinim cijenama. Bitno je zapamtiti da se ova mjera odnosi na fi nalne robe i usluge (sve robe i usluge namije-njene potronji domainstava, kao i novoproizvedne maine i opre-ma namijenjeni proizvodnim preduzeima), da su te robe i usluge proizvedene u toku te godine (otud izraz novoproizvedene) i da su u novcu izraene po cijenama ostvarenim u toj godini (dakle, tekuim trinim cijenama). Ovako izraen BDP zovemo nominalnim BDP

41


(jer je izraen u tekuim trinim cijenama). Ako nominalni BDP podijelimo indeksom potroakih cijena i taj kolinik pomnoimo brojem 100 dobijemo realni BDP (BDP izraen u cijenama prethod-ne, odnosno bazne godine).

Trite predstavlja jasno defi nisana pravila, procedure i institucije koje reguliu proces razmjene roba i usluga koji se odvija izmeu prodavaca i kupaca u odreenom vremenu i prostoru. Trite je u savremenoj ekonomiji osnovni mehanizam koordinacije ekonom-skih aktivnosti, budui da se u procesu razmjene roba u odnosima ponude i tranje formira cijena roba ili u novcu izraena vrijednost robe koja je predmet razmjene.

Cijena je u tom smislu jedna od najvanijih trinih informacija budui da promjena cijena odraava stepen relativne oskudice robe na tritu. Posljedica promjena ponuene i traene koliine na cije-ne su u osnovi sljedee:

- Ako je tranja vea od ponude, cijena takvog dobra raste.

- Ako je ponuda vea od tranje, cijena takvog dobra se smanjuje, budui da ne postoji oskudica ve viak ponude.

- Ako se i ponuda i tranja mijenjaju u istom pravcu (rast ili pad) i u istoj srazmjeri (za isti procenat), posljedica e biti nepromje-njivost cijena.

Ekonomsko odluivanje i osnovni koncepti ekonomske nauke

Kljune koncepte ekonomske nauke moemo shvatiti kao osnovne alate koje ekonomisti koriste u analiziranju i objanjavanju ekonom-skih pojava. Stoga je razumijevanje ovih koncepata osnova savlada-vanja ekonomskog naina miljenja. Osnovni koncepti ekonomske nauke zasnovani su na primjeni oportunitetnih trokova u ekonom-skom odluivanju, odluivanju na osnovu analize trokova i koristi, odluivanju o promjenama ekonomskih aktivnosti zasnovano na analizi marginalnih (dodatnih) veliina i odluivanju zasnovanom na konceptu ekonomske efi kasnosti.

42

OSNOVE EKONOMIJE

Odluivanje zasnovano na oportunitetnim trokovima

Ljudi moraju donositi odluke o izboru alternativnih naina upotrebe resursa budui da raspolau njihovim ogranienim koliinama. Po-to su elje ljudi potencijalno neograniene, u uslovima ogranienih raspoloivih resursa ljudi moraju donijeti odluke o prioritetima u zadovoljavanju potreba u tekuem vremenskom periodu, upotre-bljavajui raspoloive ograniene resurse.

Najvrijednija proputena prilika (zarada) koju smo istim sredstvima mogli ostvariti, ali je nismo ostvarili jer smo donijeli odluku da raspo-loiva sredstva iskoristimo za drugu upotrebu predstavlja oportuni-tetni troak. Oportunitetni troak je jedan od najvanijih ekonom-skih koncepata budui da u svim situacijama u kojima donosimo odluku o zadovoljavanju ueg (odabranog) kruga prioriteta resur-se koje upotrebljavamo za ostvarivanje tih ciljeva ne moemo ko-ristiti za realizaciju drugih aktivnosti koje donose odreene koristi (zarade).

Oportunitetni troak je, da ponovimo, troak mjeren zaradom ili prinosom od najbolje alternativne aktivnosti koju smo istim resur-sima kojima raspolaemo mogli ostvariti, a nismo ostvarili poto smo sredstva uloili u neku drugu odabranu aktivnost.

Oportunitetni trokovi, na prethodno defi nisan nain, postoje u svim ekonomskim aktivnostima koje ljudi obavljaju. Ako koristimo dio predvienog vremena za uenje itajui beletristiku a ne ue-i, proputamo mogunost da postignemo bolji rezultat na ispitu (viu ocjenu). Proputena prilika za ostvarivanje vie ocjene (ocje-ne 9 umjesto ocjene 7) predstavalja oportunitetni troak koritenja raspoloivog vremena. Drugi primjer oportunitetnog troka je upo-treba slobodnih novanih sredstava. Ako jedna osoba prima platu u iznosu 2.000 KM, a njeni ukupni mjeseni rashodi iznose 1.200 KM, ta osoba ima slobodna novana sredstva u iznosu od 800 KM. Tih 800 KM ta osoba moe deponovati na bankovni tedni raun uz kamatnu stopu od pretpostavimo 10% za godinu dana (kamata od 80 KM). Ali ista ta osoba moe kupiti osam dionica (vrijednosni papiri) po 100 KM i oekivati rast cijena dionica. Ako cijene dionica porastu za 20% za godinu dana, oportunitetni troak ove osobe bi bio izra-

43


en izgubljenom zaradom od proputenog ulaganja novca u dionice, budui da je 800 KM slobodnih novanih sredstava ta osoba uloila u banku i zaradila za godinu dana 80 KM, a propustila mogunost da uloi isti taj iznos u kupovinu dionica i zaradi ukupno 160 KM za godinu dana. Dakle, izgubljena zarada zbog deponovanja sredstava u banku iznosi:

Oportunitetni troak = 80 KM - 160 KM = - 80 KM.

Ova proputena mogunost zarade ulaganjem u alternativni projekt ili investiciju, prema tome, naziva se oportunitetni troak. Sa eko-nomskog stanovita jedna osoba ili grupa osoba, ili drutvo u cjelini, donosi ekonomski racionalne odluke ako ulae ograniena raspolo-iva sredstva u investicije koje imaju vie stope prinosa od najbolje alternativne upotrebe sredstava.

Koncept oportunitetnih trokova emo ilustrovati na jo dva pri-mjera, kako bi nam bio jasniji. Prvi primjer je primjer preduzetni-kih aktivnosti, a drugi oportunitetni trokovi studiranja. U prvom primjeru pretpostavljamo da je jedan preduzetnik odluio uloiti sredstva u iznosu 100.000 KM u proizvodnju solarnih kolektora. Njegova odluka bila je zasnovana na analizi trinih kretanja i tranje za razliitim vrstama roba. Ovaj preduzetnik je zakljuio da u vreme-nu promocije alternativnih izvora energije ulaganje u proizvodnju solarnih kolektora predstavlja isplativ i dugorono odriv biznis. Alternativne aktivnosti koje je razmatrao prije doneene odluke o ulaganju u proizvodnju solarnih kolektora bile su: ulaganje u kupo-vinu donica pet najveih komercijalnih banaka, ulaganje u izgradnju i iznajmljivanje poslovnih prostora, kupovina obveznica preduzea iz sektora telekomunikacija i otvaranje tednog rauna u banci. Rezul-tate njegove poslovne odluke predstavljamo u sljedeoj tabeli:

44

OSNOVE EKONOMIJE

Tabela 1.2. - Preduzetnika aktivnost i oportunitetni trokovi

Ulaganje Iznos Zarada

Proizvodnja solarnih Kolektora 100.000 18.000

Razmatrana alternativna ulaganja:

Kupovina portfolija dionica pet vodeih banaka 100.000 17.000

Ulaganje u izgradnju poslovnih prostora 100.000 14.000

Kupovina obveznica preduzea iz IT sektora 100.000 9.000

Oroena tednja uz

Osnove Ekonomije Prvi Dio

Documents

Transcript of Osnove Ekonomije Prvi Dio