687

OSMANLI PADİŞAHLARININ İZMİT VE HEREKE’YE YAPTIĞI GEZİLER

Mehmet MERCAN*

Giriş

Osmanlı padişahlarının tebaasını adaletle yönetmek için çaba sarf ettikleri, onların sıkıntı ve dertleriyle yakından ilgilendikleri bilinen bir gerçektir. Ancak bu durumun XIX. yüzyıla kadar dönemin şartları ve imkânları nispetinde daha ziyade yazışmalarda kaldığı görülmektedir. Gerçi vaziyetin geziler başladıktan sonra da çok değiştiği söylenemez. Çünkü Osmanlı Devleti üç kıtaya yayılmış geniş bir coğrafyayı içine alıyordu. Bu nedenle taşrada yaşayan halk ile hükümdar arasındaki ilişki sadece yazışmalarla sınırlı kalmıştır. Bu durum, taşradakiler ile yöneticiler arasındaki ilişkilerin yeterince gelişememesine sebep olmuş, halkın hükümdara ulaşmasını, hakkını aramasını, hükümdar-halk bütünleşmesini, âdil bir idarenin sağlanmasını güçleştirmiştir. Bu nedenle Osmanlı padişahları II. Mahmut’tan itibaren memleket gezilerine çıkmaya başlamışlardır. Padişahlar bu gezilerini çoğunlukla günümüz Marmara Bölgesinde yer alan yerleşim yerlerine gerçekleştirmişlerdir1.

İzmit, gezilen yerler arasında bulunmakta ve önemli bir yer teşkil etmektedir. II. Mahmut ve sonrasında geziye çıkan bütün padişahların İzmit’e birkaç defa gittiği görülmektedir. Biz de bu bildirimizde İzmit gezilerini ele alacağız.

Yaptığımız kaynak taramasında bildiri konumuzu ele alan müstakil bir çalışmaya ulaşamadık. Ancak padişah gezilerini işleyen makalelerde yer verildiği görülmektedir2. Ayrıca bu konuya benzer bir çalışma Şerif Korkmaz tarafından kaleme alınmıştır3.

Bildiride önce padişahların İzmit’e seyahat etme sebepleri üzerinde duracağız daha sonra da kronolojik olarak gezilerden bahsedeceğiz.

* Doç. Dr., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, e-mail: mmercan1964@hotmail.com.

1 Osmanlı Padişahlarının yaptığı gezilerle ilgili son zamanlarda çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalardan bazıları şunlardır: Şamil Mutlu, Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati Mehmed Daniş Bey ve Eserleri, İstanbul 1994; Mevlüt Çelebi, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati, İzmir 1999; Erdoğan Keleş, Sultan Abdülmecid’in Rumeli Seyahati, Ankara 2011; Yahya Bağçeci, Sultan Abdülaziz’in Mısır Seyahati, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2003; Şerif Korkmaz, “Sultan Abdülmecid’in İlk Memleket Gezisi (26 Mayıs – 12 Haziran 1844)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı 25, Ankara 2011, s. 83-98; Mehmet Mercan, “Sultan Abdülmecid’in Rumeli Gezisi Hakkında Bazı Tespitler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXIV, Sayı 1, İzmir 2009, s. 81-100.

2 Abdülkadir Özcan, “II. Mahmud’un Memleket Gezileri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 361-379; Mehmet Mercan, “Sultan Abdülmecid’in Rumeli ve Anadolu’ya Yaptığı Geziler”, Nakş-ı İstanbul Ortaköy Büyük Mecidiye Camii, Editör: Ahmet Uçar, İstanbul 2015, s. 85-116.

3 Şerif Korkmaz, “Osmanlı Sultanlarının Gelibolu ve Çanakkale Gezileri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 47, Erzurum 2012, s. 303-318.

688

Padişahların İzmit’e Seyahat Etme Sebepleri

Padişahların İzmit’e seyahat etmelerinin en başta gelen nedenleri konumuzun başında da ifade ettiğimiz gibi, memleketin durumunu yakından görmek, incelemelerde bulunmak, halkın ihtiyaçlarını yerinde tespit etmek ve şikâyetlerini dinlemektir4. Yani adaletli bir yönetim sağlamaya yöneliktir. Bu durum dönemin gazetelerinde “…tahkik-i ahvâl-i ahâlî ve fukara…5”; “İzmit, Gemlik ve Bursa ahvâlini mu’âyene buyurmak…”6, şeklinde yer almıştır.

Diğer bir sebep işletmeleri ve askerî birlikleri denetlemek, bu kurumlarda incelemelerde bulunmaktır. İzmit ve Hereke’ye gezilerin büyük çoğunluğu bu gerekçeyle yapılmıştır7.

Gezilerin diğer bir amacı da Tanzimat döneminde yapılan uygulamalarla, idari, mali ve sosyal alanda yapılan reformların tebaa tarafından nasıl karşılandığını yerinde görmektir8.

İnşası tamamlanan kamu binalarının açılışını yapmak ya da tersanede imal edilen gemilerin denize indirme törenlerine katılmak, padişah gezilerinin nedenleri arasındadır.

Padişahlar türbeleri ziyaret etmek, dinlenmek ve avlanmak amacıyla da geziye çıkmışlardır. Devletin ihtişam ve gücünü göstermek de gezilerin sebepleri arasında sayılabilir.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla Osmanlı Padişahları yukarıda bahsedilen sebeplerle II. Mahmut’tan itibaren yurt içi gezilere başlamışlardır. Daha önceki dönemlerde de padişahlar çeşitli maksatlarla Osmanlı coğrafyasının değişik bölgelerine gitmişlerdir. Özellikle sefer ve avlanma maksadıyla Osmanlı padişahlarının İstanbul dışına çıktıkları hepimizin malumudur. Osmanlı padişahları avlanmak maksadıyla gittikleri yerlerde türbe ziyaretinde de bulunmuşlar, halkın durumu ile yakından ilgilenmişlerdir9. Buradaki temel amacın avlanma olduğunu belirtmenin faydalı olacağı kanaatindeyim.

Ancak II. Mahmut’la birlikte başlayan yurt içi gezileri doğrudan ülkenin durumunu yerinde görmek, halkın şikâyetlerini dinlemek maksadıyla gerçekleştirilmiştir10. Şimdi Osmanlı padişahlarının İzmit’e yaptıkları gezileri II. Mahmut’tan başlamak üzere kronolojik bir sıraya göre ele alacağız.

II. Mahmut’un Gezileri

Tespit edebildiğimiz kadarıyla II. Mahmut (1808-1839) İzmit’e iki gezi yapmıştır. Padişah bu gezilerden ilkine askerleri ve tersaneyi denetlemek, halkın durumunu yerinde görüp ihsanlarda bulunmak, onların hayır duasını almak için çıkmıştır11. Sultan bir hafta süren bu gezisinde doğrudan İzmit’e gitmemiş, oraya Ayastefanos ve Gemlik üzerinden gitmiştir.

II. Mahmud önce Ayastefanos’ta bulunan askerî birlikleri denetlemek için 6 Eylül 1833 (21 Rebiülahir 1249) Cuma12 günü Cuma namazından sonra Beşiktaş sarayından Hıfz-ı

4 Takvim-i Vekayi‘, 6 Cemaziyelahir 1260, Nr. 271; Ceride-i Havadis, 8 Cemaziyelevvel 1260, Nr. 182.5 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.6 Tercüman-ı Ahvâl, 14 Şevval 1278, Nr. 168.7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, A. MKT. UM, Nr. 282/39; Abdülkadir Buluş, Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası,

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000, s. 192-94; Ahmed Lûtfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Yücel Demirel, Cilt 6-7-8, Tarih Vakfı ve Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 1999, s. 1191.

8 Ahmed Lûtfî Efendi, aynı eser, s. 1153; Şerif Korkmaz, aynı makale, s. 84.9 Şerif Korkmaz, aynı makale, s. 304 vd.10 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.11 Takvim-i Vekayi‘, 9 Cemaziyelevvel 1249, Nr. 67.12 Takvim-i Vekayi’de 21 Rebiülahir Cuma günü Cuma namazından sonra padişahın hareket ettiği kayıtlı; ancak Türk

Tarih Kurumu tarih çevirme kılavuzunda 21 Rebiülahir 7 Eylül Cumartesi’ye tekabül etmektedir. Biz de Cuma gününün hafızalarda kalacağı ve doğru olacağı kanaatiyle gezinin başlangıç tarihini cumaya tesadüf eden 6 Eylül 1833 tarihinden başlatmayı uygun gördük.

689

Rahman firkateynine binmiş, Şerefresan firkateyni, Mesir-i Ferah korveti ve Gül-i Sefîd vapuru eşliğinde Ayastefanos’a ulaşmıştır. Sultan burada askeri birlikleri denetlemiş ve Baruthane-i Amire’de incelemelerde bulunmuştur. Ayastefanos’ta iken Padişahın isteği ile şehzadeler Abdülmecid ve Abdülaziz de buraya getirilmiştir. Pazar gününe kadar Ayastefanos’ta kalan Padişah burada askerler tarafından yapılan tatbikatı seyrettikten sonra askerleri çeşitli hediyelerle taltif etmiş ve Gemlik’e gitmek üzere buradan ayrılmıştır13.

Sultan Mahmud kendisi Şerefresan isimli firkateyne, şehzadeler ve maiyetindekiler de diğer gemilere binerek 8 Eylül 1833 Pazar günü Ayastefanos’tan yola çıkmışlar ve akşama doğru Gemlik körfezine varmışlardır. O geceyi körfezde gemide geçiren Padişah 9 Eylül 1833 Pazartesi günü sabah erkenden karaya çıkmış ve Gemlik tersanesinde inşa edilmekte olan kalyonda incelemelerde bulunmuştur. Daha sonra Kalyon-ı Hümâyun Nazırı Celaleddin Ağa’nın konağına gitmiştir. Burada Gemlik, Bursa ve çevre kazalardan gelen yöneticilere ve ileri gelenlere çeşitli hilʻatler giydirmiş, hediyeler ihsan etmiştir. Padişah sadece yöneticiler ve ileri gelenlere değil, bütün halka (Müslim-gayrimüslim), fakir fukaraya, okullara atiye dağıtmıştır. Daha sonra firkateyne geri dönen padişah geceyi yine firkateynde geçirmiş ve ertesi Salı günü İzmit’e gitmek üzere yola çıkmıştır14.

Padişah ve maiyetindekiler İstanbul’dan ayrılışlarının 5. günü, yani 10 Eylül 1833 Salı günü akşamı İzmit’e gelmiştir. Geceyi İzmit Mütesellimi, Firkateyn-i Hümâyun ve Kereste Nazırı Şükrü Bey’in ikamet ettiği Tersane-i Amire sahilhanesinde geçiren padişah, ertesi Çarşamba günü İzmit tersanesinde inşa olunan firkateynde incelemelerde bulunmuş, Mirliva İskender Paşa’nın kumandasında bulunan askerî birlikleri denetlemiştir. Aynı gün İzmit dışında inşa hâlindeki Feshane-i Amire’yi de gezmiş, 12 Eylül 1833’te saat 04:30’da İzmit’ten vapurla ayrılarak Perşembe gecesi saat 02:30’da İstanbul’a dönmüştür15.

Padişah İzmit’te kaldığı süre zarfında başta mütesellim olmak üzere vücûh-ı memleket ve kasabanın ileri gelenlerine, askerlere, gemiyi inşa eden mimar ve mühendislere, reaya kocabaşılarına hilʻatler giydirmiş ve onları çeşitli hediyelerle taltif etmiştir. Ayrıca kendisini karşılamaya gelen Müslim, gayrimüslim okul çocuklarına, ahali ve reayaya, okullara bol bol ihsanlarda bulunarak onların gönüllerini almıştır16.

II. Mahmud İzmit’e ikinci gezisini 1836 yılında gerçekleştirmiştir. Padişah, “…tahkîk-i ahvâl-i ahâlî ve fukara; tanzîm-i levâzımât-ı Devlet-i Aliyye…” ve Kapdan-ı Derya Ahmed Fevzi Paşa’nın İzmit tersanesinde inşa ettirdiği kalyonun denize indirilmesi törenine katılmak, askerleri denetlemek, Üsküdar’dan İzmit’e kadar yapılan Posta yolunda ve İzmit tersanesinde incelemelerde bulunmak üzere İzmit’e gitmiştir17.

Padişah yanında şehzadeler Abdülmecid ve Abdülaziz efendiler de olduğu hâlde 27 Kasım 1836 Pazar18 günü Üsküdar’dan İzmit’e gitmek üzere faytonla hareket etmiştir. Kartal ve Gebze güzergâhlarını takip eden Padişah akşamüzeri Tavşancıl köyüne varmıştır. Geceyi Hereke postanesine bir saat mesafedeki Tavşancıl köyünde hazırlanan bir konakta geçiren Padişah, 28 Kasım Pazartesi sabah erkenden İzmit’e varmıştır19.

Padişah’ı İzmit’e bir saat mesafede bulunan Soğucak’ta, İzmit Mütesellimi ve Dergâh-ı Ali Kapucubaşılarından Osman Beğ, Kocaili Sancağı Asakir-i Hassa Redifi Miralayı Hasan Bey, Bursa Miralayı Hüseyin Bey, İzmit’in ileri gelenleri, iki bölük redif askeri, tam takım 13 Takvim-i Vekayi‘, 9 Cemaziyelevvel 1249, Nr. 67.14 Takvim-i Vekayi‘, 9 Cemaziyelevvel 1249, Nr. 67.15 Takvim-i Vekayi‘, 9 Cemaziyelevvel 1249, Nr. 67.16 Takvim-i Vekayi‘, 9 Cemaziyelevvel 1249, Nr. 67; Abdülkadir Özcan, aynı makale, s. 368.17 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.18 Takvim-i Vekayi’de 18 Şaban 1252 Pazar gününün karşılığı ttk.gov.tr tarih çevirme kılavuzunda 28 Kasım 1836 Pazartesi

olarak görülmektedir. Biz de Takvim-i Vekayi’de Pazar gününün hassaten belirtilmesinden dolayı pazara tekabül eden 27 Kasım’ı kabul etmeyi uygun bulduk. Bk. Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan1252, Nr. 140.

19 Abdülkadir Özcan, aynı makale, s. 369.

Mehmet MERCAN

690

mızıka neferatı, bir bölükten fazla süvari askeri, Müslim ve gayrimüslim mektep çocukları karşılamışlardır. Bu sırada 21 pare top atışı da yapılmıştır.

Karşılama merasiminden sonra Padişah kendisi için inşa ettirilmiş olan Kasr-ı Hümayuna20 gitmiştir. Padişah o gün ve geceyi Kasr-ı Hümâyun’da istirahat ederek geçirmiştir. Ertesi Salı günü İzmit’in yukarı tarafında bulunan Sultan Orhan Camii’ni21 ziyaret ettikten sonra camide hatiplik yapmış olan ve bir çeyrek mesafedeki mahalde defnedilmiş olan Nakşibendî tarikatının önde gelenlerinden olan Hacı Ahmet Arifi Efendi’nin mezarını da ziyaret etmiştir. Daha sonra, Ahmed Fevzi Paşa tarafından inşa ettirilmiş olan camide de incelemelerde bulunmuş ve camiye “Fevziye Camii”22 ismi verilmiştir23. Böylece Ahmed Fevzi Paşa’nın çalışmaları padişah tarafından takdir edilmiş ve Paşa onurlandırılarak taltif edilmiştir. Padişah cami ziyaretinden sonra Tersane-i Amire’yi de ziyaret ederek burada inşa edilen kalyonda incelemelerde bulunmuştur24.

Bu arada Cuma selamlığının İzmit’te yapılmasına karar verilmiş olduğundan teşrifat için damatları Serasker Halil Rıfat Paşa25 ve Anadolu Seraskeri Said Paşa ile hademe-i hümayun-ı hassa, birinci ve ikinci padişah imamlarının İzmit’e getirilmesini emretmiştir26.

Padişah Çarşamba günü İzmit’e bir saat mesafede bulunan Kiraz isimli mahalde bulunan Fes Dinghanesi’nde incelemelerde bulunmuştur.

Sultan Mahmut; Perşembe günü inşası tamamlanan kalyonun denize indirilmesi törenine katılmıştır. Kalyon, Halvetiyye Tarikatı şeyhlerinden olup İzmit’te oturan Himmetzâde Abdülhay Efendi’nin yaptığı dua ve davetlilerin duaya icabetleriyle denize indirilmiştir. Kalyonu Fevzi Paşa inşa ettirdiğinden “Fevziye” ismi verilmiştir27.

Kalyon denize indirildikten sonra akşama bir hayli vakit kaldığı için, Padişah, damatları ve yakınlarıyla İzmit’e iki saat mesafede bulunan Çene Suyu’nun kaynağını temaşa etmeye gitmiş ve kalan zamanı bu şekilde değerlendirmiştir.

Padişah’ın İzmit’e teşrifi sevinçle karşılanmış, onuruna Perşembe akşamı tersanede sevinç gösterileri yapılmış ve fişek atılmıştır28. İzmit halkı hemen hemen her evi boyamış, çeşmeleri dahi süslemişlerdir29.

Cuma günü Fevziye Camii’nde selamlık resmi30 icra edilmiştir. Padişah Fevziye Camii vakfının gelirinin az olması sebebiyle buraya gelir tahsis ettirmiş, ayrıca Orhan Camii’nin masrafları kendisi (Padişah) tarafından karşılanmak üzere tamir ettirilmesini İzmit Mütesellimine havale etmiştir. İzmit şehrinin hemen her tarafını gezen II. Mahmud fakir fukaraya bol bol hediye dağıtmıştır31.20 Kasr-ı Hümayun ilk olarak IV. Murad tarafından yaptırılmış ancak yıkılması üzerine II. Mahmud tarafından yeniden

inşa ettirilmiştir. Padişah 1833 yılında geldiğinde burada kalmadığına göre 1833-36 arasında yeniden inşa edilmiş olmalıdır. Daha sonra yanmış olan köşk, Sultan Abdülaziz döneminde tekrar yaptırılmıştır. Köşk günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. Bk. Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Cilt I, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2008, s. 198-204.

21 Sultan Orhan Camii hakkında geniş bilgi için bk. Şennur Kaya, aynı tez, s. 130-32.22 Fevziye Camii hakkında geniş bilgi için bk. Şennur Kaya, aynı tez, s. 135-38.23 Bazı eserlerde Padişah’ın caminin açılışını yaptığı yönünde bilgiler bulunmaktadır. Bk. Şennur Kaya, aynı tez, s. 135.

Ancak tarafımızdan incelenen Takvim-i Vekayiʻ gazetesinde açılışla ilgili bir ifade yer almamakta fakat “… câmi’-i şerîf mu’âyene-birle…” şeklinde bir ifade yer almaktadır. Bk. Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.

24 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.25 Veli Şirin, Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu ve Seraskerlik, İstanbul 2002, s. 71.26 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.27 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.28 Takvim-i Vekayi‘, 11 N. 1252, Nr. 140. 29 Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in Defter ve Dosyalarında – Kocaeli – İzmit – Gebze, Hazırlayan: Ahmet Nezihi Galitekin,

İstanbul 2010, s. 41.30 Selamlık resmi için bk. Çetin Aykurt, “Padişah – Halk Buluşmasını Temin Eden Törenlerden Birisi: Cuma Selâmlığı”,

Tarih İncelemeleri Dergisi, XVI, İzmir 2001, s. 201- 204; Mehmet İpşirli, “Osmanlılarda Cuma Selâmlığı (Halk-Hükümdar Münâsebetleri Açısından Önemi)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 459-71.

31 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.

691

Padişah İzmit’te başta yöneticiler, askerler, tersane çalışanları, Müslim-gayrimüslim din adamları, mektep çocuklarını taltif etmiş ve onlara hediyeler vermiştir. Yine devlet erkânı ve din adamlarına hilʻatler giydirilmiştir. İzmit, Gebze, Tavşancıl ve Kartal kasabalarındaki fakir fukaraya da atiye ihsan etmiştir32.

Padişah cumartesi günü kara yolu ile geri dönmeyi planlarken cumayı cumartesiye bağlayan gece şiddetli bir yağmur yağmasından dolayı kara yoluyla dönmek güç olacağından deniz yoluyla dönülmesine karar verilmiştir. Bunun üzerine İstanbul’da bulunan Avusturya’ya ait ticaret gemisi ile İngiltere’nin bir adet küçük vapuru da ihtiyaten İzmit’e çağrılmıştır. İzmit’te yaklaşık bir hafta kalan Padişah ve maiyetindekiler bu vapurlarla 3 Aralık 1836 Cumartesi günü İstanbul’a dönmüştür.

İzmit’e gelişte olduğu gibi dönüşte de kalabalık bir kitle tarafından uğurlanmış ve 21 pare top atılmıştır. Padişah tarafından ayrıca gerek Avusturya ticaret gemisi gerekse İngiliz vapuru mürettebatına ihsanlarda bulunulmuştur33.

Sultan Abdülmecid’in İzmit Gezileri

II. Mahmut’tan sonra tahta çıkan Sultan Abdülmecid’in (1839-1861) babasının açtığı yoldan devam ettiği görülmektedir. Sultan Abdülmecid İzmit’e üç defa seyahat etmiştir. Bunlardan ilkini 17 gün süren İzmit, Bursa, Çanakkale, Gelibolu ve Midilli’yi içine alan uzun gezisinde gerçekleştirmiştir. Sultan Abdülmecid ilk İzmit seyahatine kalabalık bir kafile ile 26 Mayıs 1844 Cumartesi günü Eser-i Cedîd gemisi34 ile çıkmıştır. Padişahı Kapdan Paşa, Serasker Paşa, Tophane Müşiri Mehmet Ali Paşa ve bazı devlet adamlarının da bulunduğu kalabalık bir halk kitlesi yolcu etmiştir35. Padişah yol üstünde bulunan Kartal, Gebze, Darıca ve Hereke sahillerini seyrederek saat 07:30 sularında İzmit’e varmıştır36. Sultanı burada büyük bir kalabalık karşılamış, İzmit tersanesinden de 21 pare top atılmıştır. Padişah, vapurdan bir sandala binerek İzmit tersanesi civarındaki Kasr-ı Hümayun önündeki iskeleye çıkmış ve geceyi Kasr-ı Hümayunda geçirmiştir.

Sultan Abdülmecid, 27 Mayıs Pazar günü, İzmit’in doğusunda olup bir buçuk saat mesafedeki Karakadılar isimli yerde inşa edilen İzmit Çuka Fabrikası’nda37 incelemelerde bulunmuştur. Fabrikanın önüne kurulan otağ-ı hümayunda bir süre dinlendikten sonra fabrikanın çarkını döndürmek için yaptırılan ve yarım saat mesafedeki Kiraz suyu üzerindeki su bendine giden Padişah burayı da gezmiştir38.

Sultan Abdülmecid, fabrika inşasında hizmetlerine mükâfat olmak üzere Barutçubaşı Hoca Evans, Hoca Bogos, Ebniye-i Hümâyun kalfası Karabet Kalfa, Fabrikatör Mösyö Bens’i birer adet murassa kutu ve fabrikatörün eşi ile bütün ameleleri atiyye-i seniyye ile taltif etmiştir39.

Sultan, 28 Mayıs Pazartesi günü Kocaeli Sancağı Kaymakamı40 Mirü’l-emir Vasıf Paşa, sancağın yöneticileri ve ileri gelenlerini çeşitli hediyelerle taltif etmiş ve halka iyi 32 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140.33 Takvim-i Vekayi‘, 11 Ramazan 1252, Nr. 140; Ahmed Lûtfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Yücel

Demirel, Cilt 4-5, İstanbul 1999, s. 891; Abdülkadir Özcan, aynı makale, s. 368.34 Eser-i Cedid gemisi İstanbul’da imal edilip 1842 yılında denize indirilmiş. Geniş bilgi için bakınız. Ahmet Güleryüz-

Bernd Langensiepen, 1828 – 1923 Osmanlı Donanması, İstanbul 2007, s. 104.35 Ceride-i Havadis, 8. Cemaziyelevvel 1260, Nr. 182.36 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ. MSM., Nr. 88/2488; Ahmed Lûtfi Efendi, aynı eser, Cilt 6-7-8, s. 1153.37 İzmit Çuha Fabrikası 1844 yılında hizmete açılmış, 1945 yılına kadar faaliyetine devam etmiştir. Bk. Rifat Önsoy,

Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Ankara 1988, s. 51; Abdülkadir Buluş, aynı tez, s. 109-110; Fikri Salman, “Osmanlı Dönemi Türk Kumaş Sanatı”, Türkler, XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 414.

38 Takvim-i Vekayi‘, 6 Cemaziyelahir 1260, Nr. 271; Şerif Korkmaz, aynı makale, s. 86-87.39 Takvim-i Vekayi‘, 6 Cemaziyelahir 1260, Nr. 271.40 Osmanlı Devleti’nde bilindiği gibi sancakları sancak beyi ve mutasarrıf yönetmiştir. Ancak Tanzimat’tan sonra yapılan

düzenlemelerden sonra sancakları kısa bir süre 1842 – 1867 yılları arasında kaymakamlar idare etmiştir. Bk. Mehmet Güneş, Osmanlı Devleti’nde Kaymakamlık (1842-1871), İstanbul 2014, s. 31 vd., 351-55.

Mehmet MERCAN

692

davranmaları konusunda uyarmıştır. Padişah aynı gün önce İzmit çarşısını gezmiş, daha sonra çarşının sonunda Yenicuma adı verilen mahaldeki Atik Pertev Paşa Camii’ni ziyaret etmiştir. Oradan da şehrin üst tarafında yüksek bir yerde bulunan Orhan Gazi’nin oğlu Şehzâde Gazi Süleyman Paşa’nın eseri olup geziden önce kendisinin tamir ettirdiği camiye geçmiş ve öğle namazını cemaatle burada kılmıştır. Daha sonra kasra geri dönerek geceyi orada geçirmiştir41.

Sultan Abdülmecid, İzmit’te bulunduğu süre zarfında halkı çeşitli hediyelerle taltif ettiği gibi bütün Müslim ve gayrimüslim okullarına atiyye ihsan etmiştir. Halk sevinç gösterilerinde bulunmuş, geceleri fişekler atılmış, haneler kandillerle süslenmiş ve şenlik yapılmış, günde beş defa tersane önündeki sahilde bulunan iki gemiden beşer top attırılmıştır42.

Padişah 4 gün kaldığı İzmit’ten 29 Mayıs Salı günü sabahleyin saat 10:00 sıralarında Mudanya’ya gitmek üzere aynı gemi ile hareket etmiştir 43.

Padişah’ın ikinci gezisi doğrudan İzmit’e olmuştur. Sultan Abdülmecid yanında Meclis-i Vâlâ Reisi Süleyman Paşa, Tersane-i Amire Müşiri Mehmet Ali Paşa ve bazı devlet ricali olduğu hâlde 20 Nisan 1845 tarihinde Tair-i Bahri vapuruyla44 yola çıkmış, altı saatlik bir yolculuktan sonra İzmit’e varmıştır. Padişah’ı İzmit’te Kocaeli Sancağı Kaymakamı Mîrü’l-ümerâ Ömer Faiz Paşa, devlet memurları, ulema ve şehrin ileri gelenleri karşılamıştır45.

Padişah o geceyi daha önce de kaldığı Kasr-ı Hümâyun’da geçirmiştir. Ertesi gün kumaş fabrikasına giden Padişah, burayı gezmiş, dokunan kumaşları incelemiştir. Daha sonra fabrika yakınlarında bulunan su bendine giderek incelemelerde bulunmuş, ikindi vaktinden önce yine kasra dönerek geceyi burada geçirmiştir46.

Padişah bu ziyaretinde de dört gün kalmış ve bu süre zarfında İzmit tersanesinde her gün beş vakit “hamse-i evkat” 21 pare top atılmış, geceleri ise çeşit çeşit fişekler atıldığı gibi konaklar da kandillerle aydınlatılmıştır.

Sultan Abdülmecid, İzmit’ten 23 Nisan 1845 tarihinde İstanbul’a dönmek üzere ayrılmıştır. Dönüş yolculuğu sırasında Büyükada önlerine geldiğinde kayıkla adaya çıkmış ve demir madeni çıkarılan yerlerde incelemelerde bulunduktan sonra tekrar vapura binen Sultan Abdülmecid aynı gün İstanbul’a dönmüştür47.

İzmit ve Hereke Gezisi

Sultan Abdülmecid 1849 yılında üçüncü ve son defa olarak İzmit ve Hereke’ye beş gün süren bir gezi daha yapmıştır. Sultan’ın seyahate çıkış maksadı İzmit ve Hereke’de bulunan kumaş fabrikalarını gezmek ve incelemelerde bulunmak, halkın durumunu yakından görmek idi48.

Padişah, geziye 3 Mart 1849 Cumartesi günü yanında Serasker Mehmed Ali Paşa, Tophane-i Amire Müşiri Fethi Paşa’nın da bulunduğu kalabalık bir heyetle çıkmıştır. Sultan ve maiyetindekiler saat 04:00’te İstanbul’dan deniz yoluyla hareket etmişler ve aynı gün saat 10:00’da İzmit’e varmışlardır49.

41 Takvim-i Vekayi‘, 6 Cemaziyelahir 1260, Nr. 271.42 Takvim-i Vekayi‘, 6 Cemaziyelahir 1260, Nr. 271.43 Ceride-i Havadis, 15 Cemaziyelevvel 1260, Nr. 183; Takvim-i Vekayi‘, 6. Cemaziyelahir 1260, Nr. 271.44 Silahlı bir vapur olan Tair-i Bahri 1839 yılında denize indirilmiştir. Geniş bilgi için bakınız. Ahmet Güleryüz-Bernd

Langensiepen, aynı eser, s. 159.45 Takvim-i Vekayi‘, 23 Rebilülahir 1261, Nr. 286.46 Takvim-i Vekayi‘, 23 Rebilülahir 1261, Nr. 286.47 Takvim-i Vekayi‘, 23 Rebilülahir 1261, Nr. 286.48 Takvim-i Vekayi‘, Selh Rebilülahir 1265, Nr. 403.49 Takvim-i Vekayi‘, Selh Rebilülahir 1265, Nr. 403.

693

Padişah ve yanındakiler dört gün İzmit’te kalmışlardır. Bu süre zarfında kumaş fabrikası, Fes Dinghanesi ve bazı yerler gezilmiş, halkın durumu yakından gözlenmiş, çocuklara hediyeler verilmiştir. Vardıklarının dördüncü günü olan 6 Mart Salı günü Padişah ve maiyetindekiler İzmit’ten ayrılıp geri dönerken Hereke’ye uğramışlardır50.

Sultan Abdülmecid burada bulunan Hereke Kumaş Fabrikasını51 gezmiş ve geceyi Hereke’de geçirdikten sonra ertesi günü 7 Mart Çarşamba günü saat 01:00’de vapura binip İstanbul’a dönmek için yola çıkmıştır. Padişah Yalova yakınlarında bulunan Kuru köyünün önüne gelindiğinde karaya çıkmıştır. Köyden biraz içerde bulunan kaplıcaları gezip inceledikten sonra tekrar köye gelen Sultan, köylülere hediyeler vererek onların gönlünü almış ve aynı gün İstanbul’a dönmüştür52.

Sultan Abdülaziz’in İzmit Gezileri

1861-1876 yılları arasında yaklaşık 15 yıl Osmanlı Devleti’ni yöneten Sultan Abdülaziz de babası II. Mahmut’un başlattığı geleneği devam ettirmiş ve üç defa İzmit’e seyahat etmiştir.

Sultan Abdülaziz İzmit’e ilk gezisini 1861 yılında gerçekleştirmiştir. Padişahın yanında şehzadeler Murad, Abdülhamid ve Reşad efendiler ile Mabeyn Müşiri Mehmet Ali Paşa da bulunmaktaydı. Padişah yenilenen ve yeni tezgâhlar konulan İzmit tersanesini temaşa etmek ve incelemelerde bulunmak, yine tersanede inşa olunmakta olan firkateyn ile şehirde incelemelerde bulunmak, bütün ahali ve sekeneye “mazhar-ı inâyet ve atıfet” buyurmak için geziye çıkmıştır. 28 Ekim 1861’de sabah erkenden saat 04:00 sıralarında Padişah Mecidiye53 vapuruna, maiyetinde bulunan şehzadeler ile Mabeyn Müşiri Mehmet Ali Paşa ise Taif vapuruna binerek İstanbul’dan hareket etmişlerdir54. Aynı gün saat 09:00 sıralarında İzmit ile Hereke arasında bulunan Mehmet Ali Paşa’nın çiftliğine varmışlardır.

Padişah o gün ve ertesi Salı günü gündüzleri “…sayd ü şikâr ve geşt ü güzâr…” ile geceleri ise vapurda geçirmiştir. Sultan ve maiyetindekiler Çarşamba günü sabah erkenden İzmit’e hareket etmiştir.

Padişahın bindiği vapur İzmit sahiline yanaştığında sahilden toplar atılmış, bütün İzmit halkı kadın erkek, çoluk, çocuk ve mektep çocukları sahillere hücum etmiştir. Halk Padişaha sevinç gösterilerinde bulunmuş ve yüksek sesle dua etmişlerdir. Sahile çıkan Sultan, kendisini bekleyen şehrin ileri gelenlerine ve memurlara iltifatlarda bulunmuştur.

Sultan Abdülaziz daha sonra tersanede imâl edilmekte olan firkateynde incelemelerde bulunmuş, çalışanlara tarif ve tembihlerde bulunmuştur. Padişah tersaneden sonra İzmit’e iki saat mesafede bulunan Çuka (kumaş) fabrikasına gitmiş ve burada da incelemeler yapmıştır. Padişah dokunan kumaşları incelemiş ve çalışanlara dokumaların daha güzel/makbul ve ucuz şekilde üretilmesini tembihlemiştir55.

Padişah ve maiyetindekiler akşamleyin vapura dönmüşler, geceyi vapurda geçirip ertesi Perşembe günü saat 02:00 sularında demir alınmış ve 31 Ekim 1861 Perşembe günü saat 08:00 sıralarında İstanbul’a dönmüştür. Padişahın İstanbul’a dönüşü büyük bir sevinçle karşılanmış, toplar atılmış ve halk sevinç gösterilerinde bulunmuştur56.

50 Takvim-i Vekayi‘, Selh Rebilülahir 1265, Nr. 403.51 Hereke kumaş fabrikası hakkında geniş bilgi için bk. Abdülkadir Buluş, aynı tez, s. 112 vd.52 Takvim-i Vekayi‘, Selh Rebilülahir 1265, Nr. 403.53 Mecidiye firkateyni İstanbul’da Tersane-i Amire’de inşa edilerek 1847 yılında hizmete girmiştir. 1896 yılına kadar da

hizmette kalmıştır. Bk. Ahmet Güleryüz-Bernd Langensiepen, aynı eser, s. 101.54 Tercüman-ı Ahvâl, 24 Rebiʻülahir 1278, Nr. 98; Takvim-i Vekayi‘, 17 Cemaziyelevvel 1278, Nr. 624.55 Tercüman-ı Ahvâl, 24 Rebiʻülahir 1278, Nr. 98.56 Tercüman-ı Ahvâl, 24 Rebiʻülahir 1278, Nr. 98; Takvim-i Vekayi‘, 17 Cemaziyelevvel 1278, Nr. 624; Vak’anüvis Ahmed

Lûtfî Efendi Tarihi, Haz. M. Münir Aktepe, C. X, Ankara 1988, s. 35-36.

Mehmet MERCAN

694

Sultan Abdülaziz 1862 yılında İzmit’e ikinci gezisini gerçekleştirmiştir. Padişahın bu gezisi aslında Bursa’ya yapacağı gezinin bir ayağını teşkil etmektedir. Sultan esas olarak ecdadının Bursa’daki mezarlarını ziyaret etmek bunun yanında İzmit ve Gemlik tersanelerinde inşa olunmakta olan gemileri de incelemek “İzmit, Gemlik ve Bursa ahvâlini mu’âyene buyurmak … bi’l-cümle ahâlî ve sekene dahi bu yüzden mazhar-ı inâyet buyurulmak” için bu geziye çıkmıştır57.

Padişahın bu seyahate de kalabalık bir heyetle çıktığı görülmektedir. Padişahın maiyetinde şehzadeler, sadrazam58 ve kapdan-ı derya bulunmaktadır59. Padişah Mecidiye firkateynine, şehzadeler Bursa isimli vapura binerek 12 Nisan 1862 Cumartesi günü saat 03:00 sıralarında İstanbul’dan İzmit’e gitmek üzere yola çıkılmıştır60.

Padişah İzmit’te iki gün kalmış, İzmit tersanesinde incelemelerde bulunmuştur61. Sultan 15 Nisan 1862’de İzmit’ten hareket etmiş ve akşamüzeri Gemlik’e varmıştır. Ertesi gün burada da incelemelerde bulunan Padişah geceyi burada geçirdikten sonra ertesi gün Bursa’ya geçmiştir62.

Sultan Abdülaziz’in İzmit’e yaptığı üçüncü gezi ise yine 1862 yılında gerçekleşmiştir. Bu gezide Padişah’ın maiyeti biraz daha kalabalık olmuştur. İzmit’ten başlayan olan gezi Gelibolu’ya kadar devam etmiştir. Sultanın maiyetinde oğlu Yusuf İzzeddin Efendi63, şehzadeler Murad, Abdülhamid ve Reşad ile Sadrazam Fuad Paşa, Hariciye Nazırı ve Meclis-i Vâlâ Reisi bulunmuştur64. Gezi maksadı İzmit tersanesinde inşası tamamlanan firkateyni denize indirmek ve gezmektir65.

Padişah ve oğlu Yusuf İzzeddin Efendi Mecidiye firkateyni, şehzadeler Murad, Hamid ve Reşad efendiler Taif vapuru, Mısır Valisi Said Paşa Feyz-i Cihad isimli gemi ile yola çıkmışlardır. Geziye padişahın yanında Kapdan Paşa ve Serasker paşalar da katılmışlardır. Geziye çıkmadan bir gün önce Edirne ve Bursa vapurları da İzmit’e gönderilmiştir66.

Seyahate 2 Rebiʻülahir 127967 (26 Eylül 1862) Cuma günü selamlık resminden sonra saat 07:00’den sonra çıkılmış ve aynı gün İzmit’e varılmıştır68. Padişah Pazar günü şehirde incelemelerde bulunmuştur. İnşası tamamlanan firkateyn pazar günü denize indirilmiştir69 ve Rehber-i Nusret ismi verilerek tarih düşülmüştür. Padişahın yanında geziye katılan Mısır Valisi Said Paşa aynı gün Mısır’a gitmek üzere hareket etmiştir70.

Ertesi Pazartesi günü Sultan, Kapdan Paşa’nın İzmit civarında bulunan çiftliğine gitmiş ve geceyi burada geçirmiştir. Padişah Salı günü sabah erkenden Gemlik’e geçmiş ve tersanede incelemelerde bulunmuştur. Bir geceyi burada geçiren Padişah, ertesi Çarşamba

57 Tercüman-ı Ahvâl, 14 Şevval 1278, Nr. 168.58 Sadrazam vekili olarak İstanbul’da Hariciye Nazırı Ali Paşa bırakılmıştır. Bk. Tercüman-ı Ahvâl, 14 Şevval 1278, Nr.

168.59 Tercüman-ı Ahvâl, 14 Şevval 1278, Nr. 168.60 Tercüman-ı Ahvâl, 14 Şevval 1278, Nr. 168; Takvim-i Vekayi‘, 15 Şevval L. 1278, Nr. 639.61 Tercüman-ı Ahvâl, 16 Şevval 1278, Nr. 169.62 Takvim-i Vekayi‘, 22 Şevval 1278, Nr. 640;M. Münir Aktepe, aynı eser, s. 57. Padişah Bursa’da Pazartesi gününe kadar

kalmıştır. Bu süre zarfında Bursa Ulu Cami’de selamlık resmi yapılmış, aynı gün Osman Gazi’nin türbesi ziyaret edilip orada hatim duası edilmiştir. Bk. Takvim-i Vekayi‘, 22 Şevval 1278, Nr. 640.

63 Yusuf İzzeddin Efendi (1857 -1916) yılları arasında yaşamıştır. II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra veliaht olmuştur. 1916 yılında intihar teşebbüsünden sonra ölmüştür. Bk. Ali Akyıldız, “Yusuf İzzeddin Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 44, İstanbul 2013, s. 13-16.

64 Tercüman-ı Ahvâl, 4 Rebiülevvel 1279, Nr. 238.65 Takvim-i Vekayi‘, 5 Rebiülahir 1279, Nr. 663.66 Tercüman-ı Ahvâl, 4 Rebiülevvel 1279, Nr. 23867 Takvim-i Vekayiʻde 2 Rebiülahir Cuma olarak ifade edilmekte bk. Takvim-i Vekayi‘, 5 Rebiülahir 1279, Nr. 663. Ancak

tarih çevirme kılavuzunda Cumartesi olarak geçmektedir. Bu nedenle tarihlendirmede Takvim-i Vekayi’deki Cuma gününü esas aldık.

68 Takvim-i Vekayi‘, 5 Rebiülahir 1279, Nr. 663.69 Tercüman-ı Ahvâl, 6 Rebiülevvel 1279, Nr. 239.70 Takvim-i Vekayi‘, 12 Rebiülahir 1279, Nr. 664.

695

günü Gelibolu’ya gitmek üzere buradan hareket etmiştir71.

II. Abdülhamid’in İzmit Gezileri

II. Abdülhamid hakkında genel kanaat şu şekildedir: Padişahın Yıldız Sarayı’ndan dışarı çıkmadığı, halkın arasına karışmayarak kapalı kapılar ardında ülkeyi yönettiği şeklindedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla II. Abdülhamid İzmit ve Hereke’ye dinlenmek amacıyla iki defa gezi yapmıştır.

Padişah bu gezilerden ilkini 9 Kasım 1876 tarihinde gerçekleştirmiştir. Sultan Abdülhamid önce Haydarpaşa Hastanesindeki yaralıları ziyaret etmiş72 daha sonra vapurla İzmit körfezindeki dile kadar gelmiştir. Padişah ve maiyetindekiler karaya çıkmışlar ve biraz dinlendikten sonra saat 11:00’de İstanbul’a gitmek üzere buradan ayrılmışlardır. Aynı gün saat 02:00’de saraya dönmüşlerdir73.

II. Abdülhamid ikinci gezisini Hereke’ye yapmıştır. Padişah maiyetinde Kemaleddin, Nureddin, Süleyman ve Vahdeddin Efendiler de olduğu hâlde Pertev Piyale vapuru ile 2 Nisan 1877 tarihinde gerçekleştirmişlerdir. Padişah ve maiyetindekiler Pertev Piyale vapuru ile Hereke’ye gitmişler, burada ipek fabrikasını gezmişlerdir. Aynı gün İstanbul’a dönerken Pendik önünde küçük bir adanın önünde vapur demir atmış ve filikalarla adaya çıkılmış, burası da gezildikten sonra akşamı üzeri İstanbul’a dönülmüştür74.

V. Mehmed Reşad’ın İzmit Gezileri

Tespitlerimize göre Sultan Mehmed Reşad İzmit’e bir defa gezi yapmıştır. Bu tespitimizi Halit Ziya Uşaklıgil de teyit etmektedir75. Padişah 42 gün önce de Bursa’ya seyahat etmiştir76. Sultan İzmit gezisine 27 Ekim 1909 Çarşamba günü trenle çıkmış ve ertesi Perşembe günü İstanbul’a geri dönmüştür.

Padişah yanında Velîahd-ı Saltanat Yusuf İzzeddin Efendi ile oğlu Ziyaeddin Efendi ve Sadrazam olduğu hâlde saraydan çıkmış, kendisi kuşlu kayık diğerleri istimbotlarla Ertuğrul77 yatına geçmiş ve yatla Haydarpaşa istasyonuna gitmiştir. Burada çok sayıda kişi, Müslim ve gayrimüslim öğrenciler Padişahı karşılamışlardır. Aynı zamanda orkestralar, marşlar çalmıştır. Padişah Haydarpaşa garından iki lokomotifli ve beş vagonlu bayraklarla süslenmiş, trenle İzmit’e hareket etmiştir. Padişahı Haydarpaşa’dan Hareket Ordusu Komutanı Mahmud Şevket Paşa yolcu etmiştir. İstanbul Valisi Şerif Paşa da Gebze’ye kadar trenle geldikten sonra buradan geri dönmüştür78.

Padişahın yanında Velîahd-ı saltanat Yusuf İzzeddin Efendi ile oğlu Ziyaeddin Efendi, Sadrazam, Bahriye Nazırı, Başkâtip Halit Ziya Uşaklıgil ve Vakʻanüvis Abdurrahman Şeref bulunmaktadır. Sultan Reşad’ı getiren tren saat 06:20’de İzmit’e varmıştır. Kendisini burada İzmit Mutasarrıfı, memurlar ve şehrin ileri gelenleri, kumandan paşa ve Mudanya kaymakamı resmi elbiseleriyle, komşu illerden gelen kalabalık bir halk kitlesi, Müslim gayrimüslim mektep çocukları karşılamıştır. Padişah trenden inerken bando çalmış, halk “Padişahım çok yaşa!” diye bağırmıştır. Padişah buraya sivil elbise ile gelmiştir. Buradaki düzen ve güvenlik ile bizzat Emniyet Genel Müdürü Galip Bey ilgilenmiştir. İki adet

71 Tercüman-ı Ahvâl, 6 Rebiülevvel 1279, Nr. 239; Takvim-i Vekayi‘, 12 Rebiülahir 1279, Nr. 664. Padişahın bu gezisi dönemin gazetesi olan Tasvir-i Efkâr’da yeterince yer almamış, sadece iki satırıda geçiştirilmiştir. Bk. Tasvir-i Efkâr, 11 Rebiʻülevvel 1279, Nr. 29.

72 Vakit, 23 Şevval 1293, Nr. 371.73 II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli Said Paşa’nın Hatıratı (1876-1880), Haz. Davut Erkan, Cilt I-II, İstanbul

2011, s. 93-94. 74 Davut Erkan, aynı eser, s. 139-140.75 Halit Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, Yayına Haz. Nur Özmel Akın, İstanbul 2003, s. 161.76 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.77 Ertuğrul yatı Padişah trenle İstanbul’dan ayrıldıktan sonra İzmit’e gitmek üzere yola çıkmıştır.78 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.

Mehmet MERCAN

696

kurban kesilmiş, Ermeni metropolidi de padişahın gezisinden her sınıf insanın kazanacağı faydaları izah eden edebî bir konuşma yapmıştır79. Daha sonra Padişah ve maiyetindekiler kendileri için hazırlanan arabalarla Köşk-i Hümâyuna80 gitmişlerdir.

Padişah, Kasr-ı Hümâyunda saat 07:30’a kadar istirahat ettikten sonra resm-i kabulde bulunmuştur. Bu merasimde İzmit mutasarrıfı, şehir memurları ile ulemasını, İttihad ve Terakki Cemiyeti erkânını, ruhani reislerini ve İzmit eşrâfını Sultana takdim etmiştir. Padişah cümlesiyle görüşmekten memnun olduğunu ifade etmiş ve “Milletimin terakkisi, teâlisi en büyük emelimdir.” şeklinde bir konuşma yapmıştır81.

Köşkün içerisinde bu gelişmeler olurken dışarıda da Müslim ve gayrimüslim mektep çocukları muallim ve muallimeleriyle birlikte vatan şarkıları söylemişlerdir. Padişah bu durumdan çok memnun olmuş, kapının önünde öğretmenlere memnuniyetini iletmiş; talim, terbiye ve terakki çalışmaları hakkında tavsiyelerde bulunmuştur82.

Saat sekizi on geçe Kasr-ı Hümâyun’da bir öğle ziyafeti verilmiştir. Bu sırada Padişaha Kuyumcu Yervant Efendi tarafından gayet süslü bir kordon, Madmazel Petoyan? Hanım tarafından el ile işlenmiş bir yelek; İzmit şekercileri adına Şekerci-zâde tarafından da pişmaniye helvası, Mehmet Efendi isminde bir köylü tarafından bir sepet hikmetiye elması takdim edilmiştir83. İzmit sancağı namına da süt ve kaymak takdim edilmiştir. Hediyeler Padişahın hoşuna gitmiş ve hediye takdim edenler münasip şekilde taltif edilmiştir84.

Padişah saat 09:00’da İzmit’e bağlı üç kaza merkezinden gelen heyetleri kabul etmiştir. Sultan milletiyle vuku bulan temaslarından memnun kalmış ve halka selamlarının iletilmesini istemiştir. Bu sırada Velîahd-ı saltanat Yusuf İzzeddin Efendi’yi de takdim eylemiştir85. Heyet arasında bulunan ulema-yı muhterem bir zat tarafından devlet ve milletin selamet ve saadeti, padişahın sıhhat ve afiyeti için dua okunmuştur86.

Padişah 4 Müslim ibtidai mektebine 60, iki Ermeni mektebine 20, bir Rum mektebine 15, bir Amerikan mektebine 15 ve hastaneye için 50 lira ihsanda bulunmuştur87.

Sultan daha sonra İttihad ve Terakki Kulübü’nü ziyaret etmiş ve burada da bir merasim yapıldıktan sonra saat 10:30’da Kasr-ı Hümâyun’a geri dönmüştür. Padişah yanında Veliahd-ı Saltanat Yusuf İzzeddin Efendi de olduğu hâlde saat 10:55’te Ertuğrul yatına gitmiştir. Padişah yata giderken kendisine küçük kız ve erkek çocukları tarafından birer buket çiçek takdim edilmiştir88.

Geceleyin İclaliye gemisinden toplar atılmış, şehir aydınlatılmış, İzmit halkı da “Padişahım Çok Yaşa!” diye bağırmışlardır. Teymurhisar torpidosundan fişenkler atılmış, maytaplar yakılmış ve her tarafta musiki sesleri yükselmiştir89.

Ertesi gün saat 04:40’da Ertuğrul yatı ile yola çıkan Sultan Reşad, körfezin Değirmendere sahilini takip ederek, Karamürsel önlerinden, Adalardan Yedikule önlerinden İstanbul’a geri dönmüştür.

79 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2; Tanin, 14 Şevval 1327, Nr. 415, s. 2.80 Kasr-ı Hümâyûn; İstasyona yakın yerde, şehrin orta yerinde ve yüksek bir tepe üzerinde bulunmaktır. Bk. Tanin, 14

Şevval 1327, Nr. 415, s. 2.81 Tanin, 14 Şevval 1327, Nr. 415, s. 2; Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 282 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2; 14 Şevval 1327, Nr. 415, s. 2.83 Tanin, 14 Şevval 1327, Nr. 415.84 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.85 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.86 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.87 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.88 Tanin, 13 Şevval 1327, Nr. 414, s. 2.89 Tanin, 14 Şevval 1327, Nr. 415, s. 2.

697

Sonuç

II. Mahmud ve ondan sonra gelen bütün padişahlar-V. Murad (1876) ve VI. Mehmed Vahideddin (1918-1922) hariç- hepsi çeşitli sebeplerle bir kez ya da birden çok İzmit’e seyahat etmişlerdir.

Padişahların İzmit gezilerinin bazıları sadece İzmit şehriyle sınırlı olup, başka şehirlere gidilmemiştir. Bazılarının ise diğer şehirleri de kapsayan uzun seyahatlerin bir parçası olduğu görülmektedir.

Padişahların hemen hepsi gezilerinde yolculuklarını deniz yoluyla yapmışlardır. Sadece II. Mahmut 1836’da faytonla, V. Mehmed Reşad ise demir yolu ile İzmit’e gitmişlerdir. Ancak dönüşlerinde onlar da deniz yolunu tercih etmişlerdir.

Yine gezilerin kalabalık kafilelerle gerçekleştiği, hemen hemen bütün gezilere şehzadelerin de katıldığı görülmektedir.

Gezilerde ilginin yoğunlaştığı mekânlar, İzmit tersanesi ve buradaki işletmeler olmuştur. Hemen hemen bütün padişahlar İzmit tersanesini ziyaret etmişlerdir. Bu arada İzmit şehrinin sayfiye yerlerinin de gezildiği görülmektedir.

İzmit’e gelen bütün padişahlar şehrin yöneticilerini, ileri gelenlerini, askerleri, memurları taltif ederek motive etmişlerdir. Herhangi bir ayrım yapmadan bütün halka yakın ilgi göstermişler, okullara yardım yapmışlar, öğretmenler ve öğrencilere hediyeler vermişlerdir.

Padişahlar geziler sırasında İzmit şehrinde bulunan kamu binalarının bakım ve onarımı ile yakından ilgilenmişler, tamire muhtaç binaları tamir etmişlerdir.

Mehmet MERCAN

698

EKLER

Ek: 1

İzmit tren istasyonunda Sultan Mehmed Reşad’ı karşılamak için bekleyen devlet ricali.

(Servet-i Fünun, Nr. 961, s. 393.)

699

Ek: 2

Sultan Mehmed Reşad’ın İzmit’e girişi. (Servet-i Fünun, Nr. 961, s. 391.)

Ek: 3

Sultan Mehmed Reşad’ın İzmit seyahatinde bir süre kaldığı Kasr-ı Hümayun önünde bekleyen halk ve okul çocuk-

ları. (Servet-i Fünun, Nr. 961, s. 389.)

Mehmet MERCAN