Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in

7/27/2019 Osmanl Devletinin Son Zamanlarnda Karadenizin

1/37

Necmettin Aygn, Osmanl Devletinin Son Zamanlarnda Karadenizin Gney Kesiminde

ktisad Faaliyetler, Karadeniz Aratrmalar, Cilt: 6, Say: 23, Gz 2009, s.41-76.OsmanlDevletinin Son Zamanlarnda Karadenizin

Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

Necmettin Aygn*

zet,Deerlendirmesi yaplan gmrk defteri Gney Karadeniz liman ehirleri ve bu

limanlarn art alanlarnda gerekleen iktisad ilikileri gzler nne sermekte olduu gibi,blgenin gelecekteki jeopolitik yaplanmasna yardmcolacak verileri de barndrmaktadr.

Anahtar Kelimeler: OsmanlDevleti, Gney Karadeniz, gmrk, ticaret, liman.

AbstractThe customs registry, which has been evaluated, contains the data which will help the

geopolitical structuring of the region in the future as well as displaying the financialrelationships that occur in the harbour towns of Southern Blacksea and the sub-regions ofthese towns.

Key Words, Ottoman Empire, Southern Blacksea, customs, trade, harbour.

Karadenizde ticaret eski bir gelenek olmakla birlikte XIII ve XIV. yzyllar ticar

canl

l

k anlam

nda zel bir nem ta

r. talyan ehir devletleri Venedik veCeneviz nclndeki bu rgtl ticaret Gney Fransadan balayarakKaradenizin drt bir tarafndaki limanlarda sonlanmaktayd. Bu liman/pazarmahalleri Asya ve Akdeniz rnlerinin dei-toku merkezleri olarak grevyapm olduklar gibi ayn zamanda blgedeki birok ehir ve kasabanngelimesine katkda bulunmulard.

XVI. yzylda Kefe, ipek yolu limanlarndan biri olarak Karadenizticaretinin nemli merkezlerinden biriydi. Byk miktarda buday, hayvanrnler, tuzlanmbalk, havyar, bal ve balmumu gibi temel besin maddeleri ile deri, post,ham demir ve kleler kuzeyin ihracatnn esasn oluturmaktayd. Pamuklu veketenli kumalar Anadoludan, ipekliler Bursadan, ynl dokumalarAvrupadan, ap ve bakr Kuzey Anadoludan, kuru zm, incir ve zeytinya

* Yrd. Do. Dr., Aksaray niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih [email protected]


2/37

Necmettin Aygn

42

ise Egeden Kefeye ihra edilmekteydi. Ancak, ilerleyen srete Osmanldevletinin ie politikas erevesinde Karadenizdeki ticar trafiin stanbulaynlendirilmesi XVIII. yzylda Karadeniz ve evresinde retilen mallarnstanbula akmasn; blgedeki liman ehirlerinin genelde stanbul ilebalantlarnn kalmasn salamtr. XVIII. yzylda, XVI. yzyln aksine Kefe

ve evresi yerine Rumeli ve Tunada yer alan iskeleler hem stanbul ve hem deDou Karadeniz limanlariin daha nemli hle gelmitir. Karadeniz ticaretininstanbul merkezli bir durum alarak uluslar aras zelliini kaybetmesindeOsmanl devletinin Karadeniz ve evresini stanbulun besin ambar olarakgrmesi nedeniyle yabanclarn bu denizde ticaret yapmalarna engel olmashi phesiz en nemli etkendir. Bununla birlikte, XVIII. yzylda Rusya ve ranile kuzey ve dou snrlarmzda gerekleen savalarn yarattkarmaa da biro kadar etkilidir.

XVIII. yzyln ilk yarsnda zellikle yeni bir iktisad g olarak belirenAvusturyann Balkanlarda retimi yaygnlaan rnlere olan talebinin artmasBalkanlarda retim ve ticaret ilikilerinin farkllamasna yol aarken hemstanbul ve hem de Karadeniz limanlarnn Balkanlar ile olan balantlareskiyeoranla nem kazanmtr. Bu vesileyle XVIII. yzylda Balkanlarn kabaynlleri, ttn ve hrdavat rnleri Karadeniz limanlarnda reva bulurkenGney Karadeniz limanlarnn fndk, bakr ve keteni ile Anadolu ilerinden bulimanlara ulaan pamuk-yn arlkldokumalar Balkanlara aktarlmt.

Gney Karadeniz limanlarnn kuzeydeki limanlar ile olan ticaretilikilerinde yeniden bir canlanma XIX. yzyl balarnda gereklemiti. Rusya(1774), Avusturya (1784), ngiltere (1799) ve Fransaya (1802) Karadenizdeserbest ticaret yapma hakk verilmesi blgedeki siyas ve iktisad yapyetkileyecektir. 1829da Ruslar ile imzalanan Edirne Antlamasyla Karadenizinuluslar arasticarete btnyle almassz konusu olunca Rus ar ile Eflakve Bodann Fenerli beylerinin himayeci tutumlarsayesinde Rumlar byk biravantaj kazanmaya1, Mslman tccarlar Kuzey Karadeniz kylarndanayrlmaya ve bazRum tccarlar ise Rus vatandalna girmeye balamlard.nceleri Anadolunun bat kesimlerinde yabanc tccarlara tercman vesimsar gibi grevler ile araclk etmede sz sahibi olan OsmanlvatandaRumve Ermeniler; yabanclara Karadeniz ticaretinin almasyla birlikte ilkinyabanc tccarlarn arac ve destekileri, sonralar da dorudan mteebbisolarak blge genelinde %20-30lar seviyesinde olan nfuslarnn aksine siyasve iktisad alanlarda stlendikleri grevler ile Mslman ahalinin birka admnne geme frsatbulmulard2. Neticede, ngiltere ve Fransann3Karadeniz

1Rumlarn Avrupa ile olan siyas ve iktisad balar hakkndaki son bir alma iin baknz Al,Hseyin-Akar, evket K, Osmanl Maliyesinde Ksr Dng ve 1861 Ticar Krizi, Trk Kltrncelemeleri Dergisi, 18, stanbul 2008, 51-86.2 Osmanl devrinde Karadenizde gerekleen iktisad gelimelerin seyri iin bkz. Aygn,Necmettin, Onsekizinci Yzylda Trabzonda Ticaret, stanbul 2005.3Bilici, Faruk, XIX. Yzyln Banda Trabzondaki Fransz Konsolosluu: Parisin Asya Kaps,Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 3, Trabzon 2007, 35-47.


3/37

Karadenizin Gney Kesiminde ktisad Faaliyetler

43

limanlarnda ticar avantaj elde etmek iin Rus, ran ve Osmanl devletlerinezdindeki abalar yan sra 1830lardan sonra buharl gemi tamaclnnKaradenizde boy gstermesi4 Karadeniz ticaretinin daha nceki yapsnkkten deitirdii gibi Gney Karadeniz ehir ve kasabalarnda toplumsalilikilerin de yeniden biimlenmesine yol amt5.

1830larda ngilizlerin ran ile ticaret yapmak iin daha ucuza mal olanTebriz-Erzurum-Trabzon kervan yolunu kullanmaya balamalar Karadenizticaretinde nemli bir aamay ifade etmektedir. Ruslarn, ngiliz ve ranticaretini kendi zerine ekmek iin Grcistandan Tiflis ve Tebrize kadar karave demir yollar ina etmeye kalkmasOsmanllarn da 1875lerde Trabzon-Erzurum kara yolunu daha iyi artlara ulatrarak ulama amalarna vesileolmutur. Karadeniz ve evresinde gerekleen bu ve benzeri faaliyetlerkonaklama, ulam ve yiyecek tedariki asndan blge halknn yararnaolumlu gelimelere yol amtr6. Ancak, 1869 ylnda Svey kanalnnalmas ve ilerleyen srete ngilterenin Msr igal etmesi Uzak Dou ilegerekleen ticar ulamda Svey kanalnn youn bir ekilde kullanlmasnsalarken Karadeniz ticaretinin yeniden nem kaybetmesine yol aacaktr.Bununla birlikte Rusya, Avusturya, Fransa ve ngiltere ile olan iktisad ilikilerblgeyi etkileyen malum sava dnemleri hri nemli bir seviyede devametmitir7.

Tarma dayal Osmanl ekonomisinde XIX. yzylda d ticaretin hzlageniledii, i pazarlaristila eden ithal fabrika mallarnn rekabeti karsnda elveya tezgh retimine dayalyerli retimin zorda kaldbilinmektedir. Orta vealt snflara hitap eden yerli dokumaclk ve dier geleneksel zanaatlar, Avrupamallar karsnda diren gstererek Osmanl devleti yklana kadar ayaktakalmaybaarabilmiti8. Bu sebepledir ki, almamza konu olan ariv defteriyerli retim-tketim ilikileri ile yerli mteebbislerin baskn konumunu

4 Issawi, Charles, The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route,International Journal Middle East Studies, Cambridge 1970, 18-27; Turgay, A. ner, Ottoman-BritishTrade Through Southeastern Black Sea Poerts During the Nineteenth Century, Economie etSocietes dans leEmpire Ottoman (fin du XVIIe-debut du XXe Siecle) iinde, (Der. J. Bacque ve P.Dumont, Paris, Centre Natioal de la Recherche Scientifique), 297-315 ve Demir, Tanju, Osmanlmparatorluunda Deniz Posta TamaclVe Vapur Kumpanyalar, EJOS, (Electronic Journal ofOriental Studies)Utrecht University, VII (2004), No 9, 1-11.5 Gayrimslim nfusun kylerden sahil yerleimlerine g etmeleri hakknda bkz. Aygn,Necmettin, XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzonda Sosyal Ve ktisadi Yap, Karadeniz Aratrmalar,Cilt 5/17, orum 2008, 75-111 ve Ekinci, lhan, XIX. Yzyln Sonlarnda Ordu KazasndaMslim-Gayrimslim Nfusu ve likileri, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, I, Trabzon 2006, 55-88.6Trabzon-Erzurum yolunda XVIII. yzylda gerekleen in ve bakm almalariin bkz. Aygn,Trabzonda Ticaret, 115-128; XIX. yzyl iin bkz. en, mer, mparatorluu Kurtarmak, stanbul 2008,144-171.7Dnemin Trabzon Vilyeti Salnmeleri ierdikleri genibilgiler ile ayrcalklarnkorumaktadrlar.

Bunlar yan sra dnemin artlar hakknda bkz. Halaolu, Ahmet, ngiliz KonsolosuLongwortha Gre Trabzon Vilayeti (1892-1898), Belleten, Say250, Ankara 2004, 881-909.8Pamuk, evket,Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalarve Byme, stanbul 2008,33, 63, 140.


4/37

Necmettin Aygn

44

gstermektedir. Gayrimslim Osmanl vatandalar denizlerde d ticaretiellerinde tutarlarken Anadolunun ilerindeki yerleimlerde durum pek defarkl deildir. Genelde Mslmanlar tarm, hayvanclk ve i ticaret ileurarlarken; ithalat ve ihracat (veya toptan ticaret), Avrupa irketlerininAnadoludaki acentecilii ve sarraflk gibi klliyetli sermayeye muhta iler ile

gayrimslimler uramaktaydlar9.Babakanlk Osmanl Arivinde Bb-Defter BaMuhasebe Kalemi Trabzon

Gmr tasnifinde yer alan 17229 numaral yedi sayfalk bir gmrk defteri,Karadenizin orta ve dou ksmlaryansra buralarn art alanlarndaki iktisadilikiler hakknda nemli bilgiler vermekte olup; almamzda bu gmrkdefteri merkeze alnp ilgili dier almalardan da yararlanlarak konuilenecektir. Bahsi geen gmrk defteri tarihsiz olmakla birlikte tecrbemizbu defterin XIX. yzyl sonlar veya XX. yzyl balarna ait olduunusylemektedir. Gmrk defteri ubat ayna ait 28 gnlk kaytlarn her birgnn ieren tutanaklardan ibarettir. Defterde iki ana gmrk merkezinebalbirok gmrk mahallinin adgemekte ve tm bu gmrkler emanetenbirgrevli tarafndan idare edilmekteydi. nye, Fatsa, Ordu ve Bulancakgmrkleri Samsun gmrne; Pulathne (Akaabat), Rize, Mapavri (ayeli),Of ve Srmene gmrkleri de Trabzon gmrne balydlar10. Gmrkdefterinde Trabzon ve Samsun gmrklerine urayan tccarlarn/gemicilerinisimleri, tadklarmallar, dedikleri vergiler vb. ayrntsyla kaydedilmilerkenbu iki ana gmre balolan dier gmrklerin sadece toplam gmrk vergimiktarlar kayda girmilerdir. Gmrkten mal geiren tccarlar Trabzon Hac

Ali Molla, Tirebolulu Osman, Ldikli Emrah ve RusyalMihail rneklerindeolduu gibi genelde memleketleriyle birlikte tanmlanmlardr. lgili gmrkdefteri vilyet dndan veya yabanc bir lkeden Trabzon ve Samsunlimanlarna gelen mallargsteren/vergilendiren bir defter olup; bu defter aynlimanlardan stanbul veya lke dna ihra edilen mallar isegstermemektedir.

TRABZON VE CVAR GMRKLER

Trabzon gmrnde ubat aynn 28 gnnde toplam 131 kez vergilendirmeyaplmtr. Bu vergilendirmenin 15i rfekasyla yani arkadalaryla birliktegmre urayan giriimcileri (tccar, gemici vb) ifade ederken, vapuryolcularndan parakende zuhurat ad altnda kez, balklardan parakendezuhurat ad altnda on bir kez, ecnas keresteden parakende zuhurat ad altndadokuz kez ve parakende zuhurat ad altnda on bir kez vergilendirmeyaplmtr. Dolaysyla 131 farkl vergilendirme ierisinde 15 kaytarkadalaryla birlikte gmre urayanlar gsterirken 91 giriimci bireyselolarak Trabzon gmrne urayarak ticar faaliyetlerini gerekletirmilerdi.

9Kocabaolu, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, stanbul 2004, 229.10Blgedeki gmrklerin idar yaplanmalarhakknda bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 303.


5/37


45

Gmrkte bir gnde en az , en ok ise sekiz kez vergilendirmegereklemiti. Gmrk defterinin ubat ayna, yani Karadenizde seyr sefermevsiminin uygun olmadbir zamana ait olmasblgedeki ticar faaliyetlerindk seviyede gereklemesine neden olmuolabilir.

Bahse konu olan gmrk defterine gre, toplam 106 giriimcinin 91i tekbana, 15i de arkadalaryla birlikte gmre mal getirerek vergi demilerdi.Bu mteebbislerin 49u gnmzdeki idar ayrma gre Trabzon veilelerindendir. Byk bir ounluu Trabzon merkezinden olan bu 49giriimcinin 10 kadar Srmeneli ve Byklimanldr. Trabzon gmrneurayan Trabzon kkenli ad geen tccarlar hricinde Tirebolu veElgl/Greleli olanlar arlkta olmak zere Giresunlu giriimciler 13 kez; Rizeve tesindeki corafyadan (Rize, Hopa, Atina, Hemin ve Gnye) olanlar ise20 kez kayda girmilerdi. Rize ve tesi kkenli olanlarn tamamen Mslmangiriimciler olmalar sz konusudur. Gmhneli ve Kormili/Korumiligiriimciler ounlukla Mslmanlardan olumakla birlikte ilerinde Ermeni veRum olan birka kiinin varl dikkat ekmekte olup bu corafya 13 farklfaaliyet neticesinde kayda girmiti. Bu mteebbisler hricindeebinkarahisardan be ( Tamzaral, bunlarn ikisi Gayrimslim),Erzincandan iki (biri Gayrimslim), Bayat11, Darende, Ordu ve Karstan isebirer giriimci bu kvaktinde Trabzona uramt.

Trabzon gmrnde ilem gren mallarn geneli zerinde deerlendirmeyapmadan nce eitli cinsteki kerestelerin Trabzonun iktisad ve sosyalyaamndaki yerini zellikle belirtmek gerekir. lgili deftere gre, Trabzongmrnn bir aylk vergi geliri 13114 kuruiken bu miktarn 897 kuruunun(%6,8inin) eitli cinsteki keresteden alnmas sz konusudur. Bu balamdaKaradenizin dou ksmnn sahip olduu iklim artlarnn bir rn olankerestenin hem yerel ve hem de blgeler arasticarette lk alardan beri olannn bu yllarda da devam ettirdiini sylemek mmkndr12.

Gmrkte vergisi verilen mallarn kaytlarndan hareketle hangi mallarnithal veya ihra olduklarnanlamak mmkndr. Osmanldevleti sona erenekadar Trabzon ve evre yerleimlerde iplik eirme, dokuma, boyama ve desenbasma faaliyetlerinin bir gelenek olarak devam ettii, yabanc rnlerinucuzluuna karn yerli halkn yeri geldiinde kendi rettikleri ipliklere ngilizve talyan mal iplikler kartrarak retim gerekletirdikleri, kaliteli ngilizkumalarna boyama yaparak veya desen basarak kr elde etmeye altklarbilinmektedir.

11Bu yerleim, gnmzde oruma balBayat ilesi olmaldr.12Zehirolu, Ahmet Mican, Antik alarda Dou Karadeniz, stanbul 2000. Blgede mee, kknar,

karaam, grgen, cimir, am, nar, kzlaa, karaaa, dibudak ve kestane i ve dticarettenemli bir yer tutmutur bkz. Hicri 1319 (M.1901) Tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi, Trabzon

Vilyet Matbaas, (t.y.), 231 ve Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnmesi(ev. Ali Berktay),stanbul 2005, 122-125.


6/37

Necmettin Aygn

46

Rizede retilen keten bezi blge tekstil sektrnn ayakta kalmasndahayat bir paya sahipti. Blgedeki tekstil retiminin imalathnelerden ziyadekayt dsektr kapsamnda evlerde kurulan tezghlarda gereklemesi ucuzigcne yol am olduundan bu yntem ile yerli mallar yabanc mallarntahribatndan nispeten korunma imknbulmulard13. Bu balamda bir hayli

kymetli olduu denilen vergilerin yksek deerde olmasndan anlalan rite-i Bykliman,yani Bykliman (:Vakfkebir ve evresi) ii iplik blgedeki iplikeirme geleneini aa karmaktadr. Byklimanda erilen bu ipliklerkenevir veya ynden imal edilmi olabilirler. Bunlara ilave olarak Karahisaripliinin; skdar ve Yenikapda yer alan ve varlklar bir hayli eskiye gidenOsmanl dokuma imalathnelerinden elde edilen basmalarn14 mcesseme-iskdar ve sair Yenikapu adlaryla, yabanc lke mal olarak da ham Rusipeinin nemli miktarlarda Trabzon piyasasna girileri sz konusudur. Blgedokuma sektrnn bazihtiyalarnn zellikle de boyaliplik, pamuk iplii vekaba pamuk-yn gibi Kayseri meneli olduklar anlalan rnlerin TrabzonEmin Efendi 90 kyye rite-i penbe, 71 kyye beyaz bez,Srmeneli HacSalih 19 kyyerite-i penbe, 6 kyye beyaz ve boyal (:iplik olmal) rneklerinde olduu gibi

Samsun limanvastasyla Trabzona getirilmesi sz konusudur. Benzer ekildeDarendeli brahim Aann Trabzona getirdii kutn (:pamuk ve ipek karm),seva ve Diyarbakr kumalar Gney Karadeniz ile Anadolu ve Ortadouarasndaki kadim ticaret alarnn devam etmekte olduunu gstermektedir15.Bayburt, Erzurum, Kars veya Kayseri taraflarndan gelmesi mmkn olan hamynn yapa-y Anatoli ad altnda gmre girdii grlmektedir. Blgedeok eski bir dokuma geleneinin nianesi olan keten bezi retiminin kirbas-Rize, kendirve ham kettan adlaryla imparatorluun son dnemlerinde dahaok Rize merkezli olarak devam ettii; ilenmi veya ham olarak RizedenTrabzona tanarak ticarete konu olduu grlmektedir16.

Trabzonlu smail ve Gmhneli brahim Aalar sar sahtiyan ticaretiyapmaktaydlar. Trabzon gmrne giren bu sahtiyanlarn Samsun

limanndan getirildii anlalmaktadr. Trabzon nemli bir deri ileme merkeziolmakla birlikte sarderiretiminde Tokat ehrinin hreti bilinmektedir. XIX.yzyln ilk yarsnda Tokatta ilenen sar, krmzve siyah deriler stanbula veTuna havzasna kadar gnderilmekteydi17.

13Quataert, Donalt,Osmanlmalat Sektr(ev. Tansel Gney), stanbul 1999, 114-116, 177-180.14Quataert, Osmanlmalat Sektr, 97-99.15Bkz. Ek I.16 Blgedeki keten bezi retiminin XIX. yzyl ncesi tarihi hakknda bkz. Aygn, TrabzondaTicaret, 352-359. XX. yzyl balarnda kenevirden dokunan ketenli bezler Rize ve evresindenda satlan en nemli ihra malolmakla birlikte tarm alanlarnn snrlolmasnedeniyle halkni aramak veya mesleini icra etmek iin stanbul, Rusya ve Romanyaya g etmesi sk

rastlanlan bir durumdu ayrnts iin bkz. Erkan, mit, 1509 Nolu (H.1330-32, M.1911-13)eriyye Sicili Inda Rizede ktisad Hayat, http://umiterkan.blogcu.com/1509-no-lu-rize-ser-iyye-sicili-isiginda-rize-de-sosyal-hayat-2_17819861.html.17Beirli, Mehmet, Tokat (1771-1853),Tokat 2005, 150.


7/37


47

Gmrk defteri, Trabzona yabanc bir lkeden mal girii olarak sadeceRusyay gstermektedir. Rusyadan gelen ham demir ve bykba hayvanderileri kymet asndan olmasa da miktarca nemlidir. Trabzon Artiningetirdii 309 kuruluk 180 para cild-i bakar- Rusya ve 13 para cild-i camus-iRusya zikredilmeye deerdir. Rusyadan olduu gibi Kars tarafndan Trabzon

gmrne hayvan mamullerinin gelii sz konusudur. Karsl Ahmetingetirdii 350 kuruluk 620 kyye (x1,2=744kg) revgan-dnek (gvercin ya!) ve 17para cild-i bakar- Anatoli Kuzeydou Anadolunun hayvanclk ve hayvanrnlerindeki deneyimini gstermesi asndan nemlidir18. Rusya ilegerekleen ticar faaliyetlerde Trabzon ehrinden olanlar ne kmakta ise detek bir ehir esasna dayalbir tekelleme sz konusu deildir. Deftere gre,blge genelinde ticaret ve tamaclkla ilgilenen giriimcilerin ok byk birkesimi hlen Mslmanlardan olumakla birlikte Rusyaya giderek ticaretyapanlar ierisinde Gayrimslim orannn genele oranla daha fazla olmasszkonusudur. Bu durum, yabanc lkelerle gerekleen ihracat ve ithalattagayrimslim vatandalarn sz sahibi olduklarngstermektedir.

Trabzon gmrnde ilem gren mallar bir hayli eitlilik gstermekteise de yukarda bahsi geenler hricinde Rize portakal bir ka adm nekmaktadr. Samsunda, zellikle de Terme ve Fatsa kazalarndayetitirilmekte olan pirincin19 Trabzon piyasasna girdii grlmekle birlikteTirebolu taraflarnda yetien pirincin Tirebolu, Elg ve Trabzonlu tccarlarvastasyla; Lazistan sancanda yetitirilen pirincin de Gnyeli Numan Aarneinde olduu gibi ilgili sancak mteebbisleri tarafndan Trabzonaaktarld grlmektedir. Ordu, Giresun, Tirebolu, Grele ve Srmenetaraflarndan msr ile sadeya; Srmeneden balk ya; Rize ve tesindenmsr, peynir, bal, sadeya, kavurma; Karahisardan ap, Gmhnetaraflarndan bakr ile siyah barut Trabzona getirilen mallar arasnda nekmakta idiler. Bunlar hricinde koz helvas, fasulye, pekmez20, eker, soan,sarmsak, pastrma, sska, eitli sahtiyan ve yemeniler Trabzon gmrnde

ilem gren dier ticar mallar arasndadrlar ve bunlarn pek ounun OrtaAnadolu meneli mallar olduklar ve Samsun liman vastasyla Trabzonagetirildikleri anlalmaktadr. Gmrk defteri ubat ayna ait bir aylktutanaklardan ibaret olduundan yazlk ve gzlk rnler bu defterde snrlkalmlardr. Bununla birlikte Trabzon ticaretinin bir ylgz nne alndndaithalatta eitli hububat, kahve, eker, ay, tuz, zeytinya, kuru yemi,hrdavat rnleri, dokumalar, sabun, porselen, cam, elik, kalay ve makineaksam; ihracatta ise msr, ttn, fndk, kereste, sadeya, koyun, keten bezi

18 Kars ve evresinin geim kaynaklar iin bkz. Aygn, Necmettin, Kafkasyada Rus-OsmanlMcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hllleri, Cumhuriyet Tarihi AratrmalarDergisi, 3/6, Ankara2007, 89-111 ve Ersoy, Osman, Bir ngiliz Konsolosunun 1846 Ylnda Erzurumdan Karsa

Seyahati, Tarih AratrmalarDergisi(Ankara niversitesi), C.2/2, Ankara 1964, 237-249.19Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 193.20Bu rn blge retimindendir; koz helvas retimi Giresunun Grele ilesinde mehurdurbkz. Giresun Kent Kltr, Ankara 2008, 124.


8/37

Necmettin Aygn

48

ve fasulye ne kan unsurlar olurlard. Vilyet iskelelerinden ihraca konu olannemli saydaki koyunun ounlukla Erzurum ve ebinkarahisar taraflarndangelmekte olduu bilinmektedir21. Trabzon vilyetinde, Canik ve Gmhnesancaklarnn baz ksmlarnda buday ve arpa retimi gereklemekte olupbu konuya ayrca deinilecektir.

Trabzon ve ona bal olan gmrklerden toplamda 13114 kuru vergitahsil edilmiti. Defterimiz Trabzon gmrne bal olan Pulathne, Of,Srmene ve Rize gmrklerinin sadece hslatlarn vermektedir; hslattoplam 2183,5 kuru olup bu miktar Trabzon gmrnn geneli ierisindeancak %7 gibi dk bir seviyeyi gstermektedir. Trabzon gmrne baladgeen gmrk mahallerinde retilen mallarn daha ok Trabzonda talepbulmas (nfus younluu ve art alan imkn) hricinde gmrk vergileriningenelde maln kt yerde deil de maln satlaca yerde tahsil edilmesiuygulamasndan dolaybu gmrklerden tahsil edilen vergilerin seviyesi dkkalm olabilir. Bu durum, Samsun ve ona bal olan limanlar iin de szkonusudur.

Bahsi geen gmrk defterinde, Trabzon ve Samsun gmrklerine girenmallar arasnda Rusya dnda yabancdokuma ve yabanciplik isimlerine rastgelinmemekle birlikte, ngiliz pamuklularyla Fransz ynllerinin Osmanlsekinleri arasnda kullanld; XIX. yzyln ilk dneminde zellikle ngilizpamuk ipliinin Anadolu dokuma sanayinde ciddi olarak yer edindii, zamanlazellikle ngiliz ve dier yabanc meneli kumalarn ithal edilerek zerlerinedesen basldbilinmektedir22. Bu nedenle, gmrk defterindeki dokumalar ilebu dokumalarda kullanlan ipliklerin en azndan bir ksmnn yabancmeneliolduklargz nnde tutulmaldr. Ancak, ilgili defterde tccarlarn yanlarndatadklaripliklerin ounlukla yerli retim olduklarn, ipliklerin erildikleri yerismiyle anlmasndan karmak mmkndr: rite-i Bykliman, rite-iKarahisar gibi.

SAMSUN VE CVAR GMRKLEROrta ada Sinop, Trabzon, Kefe ve Azak limanlarnn glgesinde kalan buhavza limanlarnda lke genelindeki artlara bal olarak XVIII. yzyldanitibaren yeni bir canlanma devresi balamtr. Erzurum-Tokat kara kervanyolu hricinde gneyden gelen tarih yollarn Kayseri ve Sivasa urayarakTokata, oradan da Samsun ve evre limanlara ulamas Samsunun nemkazanmasnda nemli bir paya sahiptirler. XVIII. yzylda Sinop; Ankara veevresinden kuzeye doru gnderilen mallarn ana ihra liman iken; Samsunise art alanolan Tokat ve daha gneyden gelen mallarn ihra limanolarakgrev grmekteydi.

21H.1319 tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi ierisinde vilyet limanlarile ilgili ihracat ve ithalatverileri bulunmaktadr.22Anadoludaki pamuklu ve ipekli dokuma kltr zerine son bir alma iin bkz. nalck, Halil,Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 2008.


9/37


49

1750li ylarda genelde Samsundan ihra edilen Tokat ve Amasyannyn-pamuk karmdokumalarKrmda alcbulmaktayd23. Bu yllarda Tokatbasmalar ayrca steplerde Nogay ve erkesler tarafndan youn olarakkullanlmaktayd. Kefe tccarlar Tokat, Kastamonu ve Amasya bogasilerinielde etmek iin temsilcilerini Anadoluya gndermekteydiler. Krm haricinde

Lehistan, Erdel ve Macaristana pamuk, pamuk iplii, bogasi (:ince pamukludokuma) ve kirpas (:kaba pamuklu dokuma) adlarile Anadolu pamuklularnngirii sz konusudur. 1790lyllarn ortalarnda Orta Anadolunun dokumalarKuzey Karadeniz limanlarna yine Samsun liman vastasyla ulamaktayd24.Samsunun nem kazanmasnda burann Tokat ve Kayseri gibi Osmanltekstilsektrnde ana motor grevi gren mahaller ile balantlara sahip olmasnnnemi byktr. 1840l yllarda buharl gemilerin Samsuna da uramayabalamas Samsun ehrinin nceki dnemlere oranla nem kazanmasndanemli bir aamay oluturmaktadr. Samsun bu yllarda Trabzon limannnglgesinde kalmaya devam etmekle birlikte buharl gemi tamaclnn karayolu tamaclna oranla daha gvenli olmas Samsun ve evresinden karayoluyla gerekleen tamacln gerilemesine yol anca ortaya kan durum

Samsun limanna ve ehrine katksalamtr. Deerlendirmesi yaplan gmrkdefterinde olduu gibi 1840l yllarda Samsun, art alan iin nemtamaktayd. Bu yllarda ttn Bafradan, iiri, kitre ve maz Malatyadan,koyun ve kei yn Sivastan, pastrma ve sr derisi Kayseriden, ipek vebezelye Amasyadan, ap Karahisardan, keten tohumu Canik Sancandan,vez, kkboyas ve bakr ise Tokattan Samsuna gelerek ihracata konuolmaktayd. hra rnleri ierisinde yer alan ttn bitkisi ise dierlerine grebirka adm nde yer almaktayd25.

XIX. yzylda Anadolu halknn gnlk giyim kuamnda pamukludokumalarn nemli bir yer tuttuu sylenebilir. Bu durumun ortayakmasnda Anadolu corafyasnn pamuk ekimine msait olmas yanndaSuriye ve civarndaki pamuklu dokuma tecrbesinin Anadoluya yaylmasnn

da etkisi bulunmaktadr. Gelir dzeyi yksek snflar genelde ithal ynl veipekli kumalar kullanrlarken orta ve alt snflar dayanklve ucuz olmasndandolay pamuklu kuma kullanmaktaydlar. Bu nedenle Osmanlda retim veticaret boyutlaryla pamuklu sanayi hububattan sonra en nemli sektroluturmaktayd.

23 pek ve pamuk dokuma gelenei hricinde nemli bir hububat retim merkezi olan Amasyahakknda bkz. ahin, lhan-Emecen, Feridun, Amasya, DVA, C.3, stanbul 1991, 1-4. Tarm,hayvanclk ve dokuma sektr yan sra ulam alarnn ortasnda yer almasndan dolay dabelirli bir iktisad potansiyele sahip olan orum yerleimi hakknda bkz. Korkmaz, erife, orumTarihi Kaynaklarndan Temettuat Defteri, UluslararasOsmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu(23-25 Kasm 2007), C.I, orum 2008, 71-92. 1940l yllarda ehirde 486 dokuma tezghnnhlen var olmas nemlidir bkz. Ylmaz, Ali, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi,

UluslararasOsmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu, C.III, orum 2008, 1653-1666.24Aygn, Trabzonda Ticaret, 103-111.25alayan, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun Ve evresindeTicaret, Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu(4-6 Mays 2006), Samsun 2006, 287-295.


10/37

Necmettin Aygn

50

XIX. yzyln sonlarna doru Kayserili tccarlarn Adanadan getirdikleriAdana pamuugerek Amasyada ve gerekse Vezirkprde erilerek iplik hlinegetirilmekte ve bu ipliklerden kaba basmalar, adr ve yelken bezleriyaplmaktayd. Amasya, Vezirkpr ve Tokat, Sivas vilyetine bal olupvilyetin sahip olduu 13 bin dolayndaki dokuma tezghOsmanldevletinin

son yllarna kadar ayakta kalmay baarabilmilerdi. Tokat ehri kumalaradesen basma ve kuma boyama hususunda deneyimli idi26. Tokat tekstilsanayi dokumaclk, basmaclk ve boyamaclkta gelime gstermiti. Tokat veKayseri dolaylarnda pamuk ekimi yaplmakla birlikte blge dokumasektrnde kullanlan pamuun zellikle imparatorluun son dnemlerindeAdana ve Bat Anadoludan getirildii bilinmektedir. pekli ve pamuklu veyaipek-pamuk karmalacadenilen renkli dokumalarda Amasyann27, pamukludokumalarda Tokatn, yn, pamuk veya yn-pamuk karmdokumalarda iseGrnn sz sahibi olduu bilinmektedir. 1830lardan sonra Anadolununpek ok dokuma merkezinde olduu gibi Tokatta, ngiliz Menchester pamukludokumalar zerine desen basma, boyanmam ithal iplik yan sra svire veAlmanyadan krmz iplik ithal etme yaygnlamt. Amasya, Tokat ve Grn

hricinde Diyarbakr, Harput ve Arapkir Osmanldevletinin son yllarna kadarayakta kalan tekstil merkezlerinden olduklarndan28 bu merkezlerdenyararlanan ehirlerinden biri Samsun olmutur. phesiz Canik (Samsun)Sancann kendisi topraklarnn 1/3nn tarma msait olmasyla GneyKaradeniz kylarnda zel bir yere sahipti. Bafra, Alaam, aramba veSamsun kazalarnda hububat ekimi, Termede pirin ekimi, Bafra ilearambada ise ttn ekimi yaplmaktayd29. Ayrca asker tesislerdeki alet veedevatn yapmnda kullanlmak zere Erganiden develerle getirilerek TokatKalhnesinde ayrtrlan bakrn Tokattan Samsun iskelesine ve oradan dastanbula nakledilmesinin30 Samsun ve civar halkna nemli miktarlardamadd destek saladnsylemek mmkndr.

Bahsi geen deftere gre, ubat aynda Samsun gmrnde ilem gren

mallardan toplam 9640,5 kurugmrk vergisi tahsil dilmiti. Bu verginin 1001kuruu ise nye, Fatsa, Ordu ve Bulancak iskelelerinden tahsil edilmitir.

26 Bu sebeple olsa gerek XVIII. yzylda blgeden Trabzon piyasasna giren Tokad enberidikkat ekmektedir bkz. Aygn, Trabzonda Ticaret, 176, 194, 200, 272.27Bursa ve Edirne ipei kadar kaliteli olmasa da Amasyada ipek yetitirme ve ipekli dokumanemliydi bkz. alayan, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre Amasya ve evresindeTicaret, I. Amasya AratrmalarSempozyumu(Amasya 2007), I. Kitap, Amasya 2008, 316. Ancak,1860lardan sonra Amasyada ipek retiminin geriledii bunun yerine pamuk retiminin artmayabaladanlalmaktadr bkz. Quataert, Osmanlmalat Sektr, 174-180.28Quataert, Osmanlmalat Sektr, 110-118, 129. Orta ve Gney Anadolunun pamuk yetitirmeve dokuma zerindeki deneyiminin temelinde buralarn Osmanlda ilk pamuk ekim merkeziolarak bilinen ve Hint pamuklu dokumalarn ilk olarak taklit eden Suriye ve evresine komuolmalaryla ilgisi bulunmaktadr bkz. nalck, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, 59-88.29Yolalc, M. Emin,XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1998,78-95.30 Beirli, Mehmet, Tokat Bakr Kalhnesinin Ynetimi (1793-1853), Frat niversitesi SosyalBilimler Dergisi, C.14/1, Elaz2004, 229-258.


11/37


51

Samsun gmrne gerek karadan ve gerekse denizden gelen mteebbislerin91 kez vergilendirilmeleri sz konusudur (bunlardan bazlarayn kimselerdir).Gnmzdeki idar ayrm esas alndnda gmre urayan 91 mteebbisinLdikliler arlkta olmak zere 27si Samsun (toplamn %30u), 15i Trabzon,14 Tokat (Zileli olanlar arlkta), 13 Kayserili olup; bunlar Tirebolu ve

Amasyadan er, Rusya ve Ordudan ikier, Gmhane ve Kastamonudanise birer mteebbis izlemitir. On mteebbisin ise memleketleri tespitedilememitir.

Gmre giren veya gmrkten kan mal kompozisyonunda, yabancmeneli mal olarak grnrde sadece Rusyadan mal girii gereklemitir.RusyalMihailin neredeyse bir hafta arayla gmre iki farkl zamanda geliisz konusu olup, Samsuna 119 kurugibi nemli bir yekn tutan 603 paratilki, 262 para sansar, 8 para kunduz ve 60 kyye soan tohumu getirmiti.Trabzona olduu gibi Samsun gmrne de Rusyann ham demiri youn birekilde ithal edilmitir. Rus demirinin Azak Denizindeki Taygandan geldiibilinmektedir31. Gmrkte gerekleen 91 vergilendirmenin 21inde timur-ham-Rusyaadaltnda ham Rus demirinin yer almasblge iin bu ithalatnne kadar nemli olduunu vurgular. Bu balamda Rusyadan ham demirgetiren ithalat Osmanl vatandalarnn her hangi bir yerleimden olmakyerine blge yerleimlerinin genelinden olmalar bu maln blgede kabulgrdn gstermektedir.

Bununla birlikte, cild-i camus-Rusyaveya cild-i bakar-Rusya imllarylaTrabzon gmrne gelen Rus derilerinin yerine Samsun gmrne yerliderilerin gelii sz konusudur. Bu balamda Zileli Hseyin, 778 kuruseviyesinde kymete sahip 109 para camus derisini gmre getirmiti.Camus derilerinin kymet anlamnda Rus demirinden ok daha pahal olmasdericilik sektrnn Osmanl toplumunda daha fazla yer tutmas ileaklanabilecei gibi Rus demirinin olduka ucuz olmasyla da aklanabilir.

Samsun ve evresine nemli derecede madd destek salayanmahallerden biri Kayseri idi. Kayseride hayvan besicilii ile balantl olarakham deri ile deri ileme ura yan sra kaba ynl dokuma (kee) veboyamaclk gelenei bulunmaktayd. Kayseride ilenen pamuun ounluklaAdana ve evresinden geldii bilinmektedir32. Bahsi geen gmrk defterinegre Kayserili tccarlarn nemli bir ksm gayrimslim Osmanl

31Bjkyan, P. Minas, Pontos Tarihi(ev. H.D. Andreasyan), stanbul 1998, 172.32 Kumalk (ynl ve pamuklu aartlmam kaba dokuma), tahl tccarl, terzilik, sarcehriden kuma boyamacl, dericilik, hal ve kilim dokumacl Kayseri insannn anauralarndand. Buday ve arpa, hayvan derileri, kitre zamk, pastrma, yn ve kaba keeKayseriden Samsun, stanbul veya lke dna ihra edilirdi bkz. Karpat, Kemal, 1880de KayseriSancann Sosyal, Ekonomik ve dar Durumu: ngilterenin Anadolu Konsolos Yardmcs

Lieutenant Ferdinant Bennetin Raporu (Ekim 1880), Belleten, C.LXII, Ankara 1998, 885-911 vepirli, Mehmet, Kayseri, DVA, C.25, Ankara 2002, 96-101. 1880 ylnda Ankaradaki konsolosyardmcsG. Gatheraln hazrladraporda sarcehri, kitre veya geven zamkKayseri retiminden planda yer almaktaydbkz. Kocabaolu, Majestelerinin Konsoloslar, 238, 243.


12/37

Necmettin Aygn

52

vatandalarndan olumaktayd. Kayserili tccarlarn Samsuna getirdiklerimallarn byk bir ounlukla beyaz bez, boyal iplik ve ham halattanolumalar bu devirde Kayserinin ve dier Orta Anadolu mahallerinin(pamuklu, ynl veya pamuk-yn karm) dokuma sektrndeki ayrcalklkonumunu aa karmaktadr33. Dokuma geleneinin kkletii bu gibi

mahallerde doal olarak boyamaclk halkn dier bir geim kaynaidi.Kayserili Sehakn gmre getirdii 32 batman (x8=256kg) ham halatn

448 kuru, 24 batman (192kg) beyaz bezin 252 kuru gibi yksek bir deerdeolmasbata pamuklu sanayi olmak zere dokuma sektrnn nemini aakarmaktadr. Samsun gmrne giren ve Kayseri taraflarndan geldiianlalan 56 kuru deerindeki beyaz bez ile boyal ipliklerin GmhneliSleyman tarafndan gmre sokulmas veya Sleymann bu mallarSamsundan satn alarak memleketine gtrmeye almassz konusudur. Budurum, Orta Anadoludan Dou Karadeniz ynne gerekleen ihracatnvarln ve niteliini gstermesi asndan nemlidir. Gmhneli tccarrneinde olduu gibi Dou Karadenizli tccarlarn nemli bir ksmnnSamsun limanndan memleketlerine getirmeye altklarmallarn ounluklapamuk iplii, beyaz bez ve ham halattan olumalar Orta Anadolucorafyasnn tekstil sektrndeki yerini aka vurgulamaktadr. Ksele vesarmsak Orta Anadoludan Samsun liman vastasyla Tirebolu ve Trabzonave buralardan da belki Karadenizin daha dou ksmlarna varmaktayd.Samsuna gelen kseleler, blgede kkba hayvan besleme geleneinin birsonucu olarak Tokat retimi olabilecei gibi orum veya baka bir OrtaAnadolu yerleiminin retimi de olabilir34.

Kayserili tccarlarn ticaretleri genelde memleketlerinin dokumalarzerinde younlam iken Samsun ve Tokatl mteebbisler daha farklalanlarda faaliyet gstermekteydiler. Samsunlu tccarlar blgelerindeyetitirilen pirincin alm-satm zerinde neredeyse tekel kurmugzkmektedirler. Yine, Rusyadan Samsun limanna giren demirin byk birksm Samsunlu tccarlar tarafndan getirilmekteydi. Samsun ve evresindeyetien keten tohumunun Samsun limanndan baka yerlere ihra edildiianlalmaktadr. Bu ticaretle ilgili olarak HacMehmetin 117 kuruluk 20 ykkendir tohumu zikredilmeye deerdir.

Samsun ve evresinde ziraat yaplan ve ihracata konu olan mallarnbanda hububat rnleri ilk srada yer almolmakla birlikte tek kalem olarakele alndnda ttn bitkisi zellikle son yzylda ne gemitir35. Ancak ele

33Bkz. Ek I.34Tokat, tekstil sektr yannda nemli bir deri ileme merkeziydi bkz. Gen, Mehmet, 17-19.

Yzyllarda Sanayi Ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu,(2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, 145-169. XX. yzyl balarnda orumda 73 tabakhnenin

bulunmaszikredilmeye deerdir bkz. Ylmaz, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi, 1656.35Samsundan ihra edilen mallar arasnda srasyla hububat rnleri, ttn, keten tohumu veketen bezi, deri mamulleri, zamk, meyve ve yemi ile ynller nemlidir bkz. Trabzon VilyetiSalnmesi (H.1319),220-221.


13/37


53

alnan gmrk defteri Samsun merkezli ttn sektr hakknda hi bir bilgivermez. Bununla birlikte, bahse konu olan Trabzon Salnmesi Samsundanyaplan ihracatta eitli trdeki hububattan sonra ttn ihracatnn ikincisray aldn aka gstermektedir. Defterimizde ttn kaydnn yeralmamas, Dyun- Umumiye daresinin tuz ticareti zerinde olduu gibi

Ttn Reji irketi vastasyla ttn ticareti zerinde de kontrol sistemi kurmasve Reji daresince vergilendiren ttnn ayr defterlere kaydedilmesiyle deaklanabilir36. Samsunlu tccarlarn bir ksmile Tokatltccarlarn nemli birksmnn blgelerindeki kuru tarm ile alkal olan leblebi, pekmez, helva,sucuk gibi rnler zerinde denetim kurduklargrlmektedir. zellikle (Vezir)Kpr ve Zileli giriimciler yan sra Havza, Ldik ve Amasyallar kendimemleketleri iin gerekli olan Rus demiri ve fndk gibi mallar dardantedarik etme hricinde blgedeki gda, dokuma ve deri sektrlerini sevk veidare etmekteydiler.

Gmrk defterine gre, ubat aynda Samsun ve ona balgmrklerdentoplam 9640,5 kurugmrk vergisi tahsil edilmi iken Trabzon ve ona balgmrklerden ise 15297,5 kuru gmrk vergisi tahsil edilmiti. Bu durum,Trabzon limanve evresinin nemli bir tketim (snrlda olsa retim) blgesiolmas yannda limann transit roln gstermesiyle de ilgilidir. Zira Trabzonliman, ilk alardan beri Kuzey Anadolu ile Orta ve Gney Kafkasyacorafyasnda eine az rastlanan bir devamllkla nemini ve istikrarnkoruyabilen bir liman olmutur. Ayrca bir zamanlar, zellikle de XVIII. yzyldaTrabzon ve evresinin Balkan pazarlarna satt birka ihra rnnden biriolan ham bakrn bu yllarda ihracata konu olmamas yredeki madenlerinartk nemlerini iyice kaybetmeleriyle alkaldr. Bu gelimeyle balantlolarakblge ehirlerindeki bakrcesnafnn ihtiyalarolan ham bakrn ngiltere veRusyadan salanmassz konusudur37.

Ele alnan gmrk defteri Giresun, Tirebolu, nye, Fatsa, Ordu veBulancak gmrkleri hakknda daha fazla bilgi vermese de bahsi geen 1901ylna aitTrabzon Salnmesi ierisinde bu liman mahalleri hakknda 1898 ylnaait olmak zere nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu balamda Giresunehrinden bir yl ierisinde tahminen 23,228876 kuru deerinde mal ihraedilmiti. Bu ihracat ierisinde ayklanm ve kabuklu fndn yaklak 20milyon kuruseviyesinde olmas, fndn daha nceki devirlerde olduu gibi,ehir ve evresinin en nemli geim kayna olduunu gstermektedir. XIX.yzyln sonlarnda fndk gnderilen yabanc memleketler arasnda Rusya vengiltere yer almaktayd. Yzyl sonunda ehre Avusturya, Rusya ve Fransayaait olan gemilerin youn bir ekilde uradklar bilindiinden ehrin uluslar

36 1881 Muharrem Kararnmesi, Dyun- Umumiye ve 27 Mays 1883 tarihinde kurulan Rejiirketi hakknda bkz. nsoy, Rfat, Osmanl Borlar 1854-1914, Ankara 1999. Ttn satn

denetlemek iin ayrgmrkler ve ttnlerin ihrac iin ayriskeleler kurulmaktayd. Atatrkn1919 ylnda Samsuna knda kulland Ttn skelesi hakknda bkz.http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?p=867238.37Ortayl, lber, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu (Makaleler), stanbul 2008, 153.


14/37

Necmettin Aygn

54

aras ynnn olduu ortaya kmaktadr38. Giresunun art alanna kara yoluile balantsnn olmasehrin nemini evresine gre artrmaktayd. Giresunehrine dardan gelen mallar, tm Gney Karadeniz limanlarna gelen mallarile genelde ayn olup hububat rnleri bata olmak zere kahve, eker,pamuklu rnler ve basmalar, reji/ttn mamulleri, cam, sabun, tuz,

zeytinya, kibrit, demir, elik, ivi ve kalay bu mallar ierisinde nekmaktayd.

1898 ylnda Tirebolu kazasndan 3,439700 kuruluk ihracat yaplmolupbu ihracat ierisinde 1,347500 kuruluk mal ile fndk ne kmakta ise de aynyl blgede yaanan don olaynn fndk retimini %20-25ler seviyesindeazaltt belirtilmitir. Ayrca, Tirebolunun dier bir geim kaynann pirinolduu anlalmaktadr. Ele alnan gmrk defterinde Trabzon gmrneTirebolulu Hasan, Tirebolulu Karagz ve Elgl (Greleli) Hseyin Reis vearkadalarnn getirdii pirincin Tirebolu pirinci olmas muhtemeldir. 1898ylnda Ordu iskelesinden yaplan ihracat 10,518948 kuru deerindeydi. Bumallar ierisinde 3,334760 kuru ile fndk, 2,217600 kuru ile msr ve2,059200 kuru ile fasulye ne kmaktayd. Giresunun aksine Ordu veTireboluya dardan arab ve merubat- saire ad altnda ieceklerin gelmesiburalarda gayrimslimlerin youn olarak yaamasile ilgili olmaldr.

1898 ylnda Rize iskelesinden yaplan ihracat 8 milyon kuru civarndagereklemiolup bu miktar ierisinde 5,125120 kuruluk deerdeki kettan bezine kmakta, keten dokuma iinin Rizenin da satmnn ve blge ahalisininen nemli geim kayna olduu grlmektedir. Ancak, Rizenin dardansatn ald 19 milyon kuru civarndaki temel ihtiyalar (ithalatlar) ierisindedokumalarn manifotra ad altnda yaklak 15 milyon kurua kadar kmasketenden elde edilen krn byk bir ounlukla yine giyim-kuamaharcanarak il dna ktn gstermesi asndan nemlidir. Bahsi geensalnmeye gre 1898 ylnda Trabzon iskelesinden 85 milyon kurucivarndabir ihracat gereklemiken onu 66 milyon kuru civarnda bir ihracatlaSamsun iskelesi izlemitir. Bu iki byk gmrk merkezini ise srayla 23 milyonkuru civarnda Giresun, 10 milyon kuru civarnda Ordu, 8 milyon kurucivarnda Rize ve 3 milyon kuru civarnda Tirebolu iskelesi izlemitir. Aynsalnmede nye, Srmene ve Of gibi iskeleler birlikte kaydedilmi olup buiskelelerde 21 milyona yakn bir ihracatn gereklemesi sz konusuolduundan bu veriler ad geen limanlarn dikkate alnmasngstermektedir39. hracat ve ithalat younluu anlamnda ilgili salnmeninvermi olduu bilgiler ile deerlendirmesi yaplan gmrk defterinin vermiolduu bilgiler arasnda nemli bir uyum grlmektedir.

Deerlendirmesi yaplan gmrk defterinin k mevsimiyle ilgili olmasblgenin d lkeler ile gerekleen ithalatn btnyle gstermemesine

38 Ortayl, lber, 19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler, Bir TutkudurTrabzon, stanbul 1997, 262-280.39Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 230.


15/37


55

imkn vermekte ise de ilgili defter blgenin yerel dzeydeki retim-tketim veticaret ilikilerini gz nne seren verileri ihtiva etmektedir. Rumlar bataolmak zere Osmanl aznlklarnn zellikle XIX. yzylda Osmanl iktisadhayatn ele geirdikleri sylenmekle birlikte40 ilgili gmrk defterindegrld gibi Karadeniz ticaretinde, en azndan Karadenizin drt bir yanyla

olan ticarette yerli Mslman tccarlar ve gemiciler daha nceki yllardaolduu gibi arlklarndevam ettirmektedirler. Blge genelinde ngiliz mallaryer edinmekle birlikte limanlara urayan buharl ve yelkenli gemi saysndaOsmanl, Avusturya, Rusya ve Fransann ezici arlsz konusudur41.

Gney Karadeniz kylarham demir asndan Rusyaya baml gzksede kymet asndan bu ticaretin dokuma, ttn ve fndk sektrlerine gre pekde kr getiren bir faaliyet olmad anlalmaktadr. ubat aynda Trabzongmrne giren toplam 377 kantar (21262,8kg) ham Rus demiri 565,5 kuruaancak ulaabilmiti. Rus demirinin bu kymeti Trabzon gmrnde ilemgren tm mallarn kymetinin ancak 1/23ine karlk gelmektedir. Bununlabirlikte, Kayseri ve evresinin pamuklular, Rizenin ketenlileri, Vakfkebiriniplikleri, skdar ve Yenikap dokumalar Trabzon ve Samsun gmrklerindekymet asndan byk bir hkimiyete sahiptirler. Bu durum, blge ihtiyalarasndan yiyecek, giyecek ve barnma amalmallarn; snrlbir kesime hitapeden maden eya ve hrdavat gibi mallara oranla daha genibir srme sahipolduuna yorumlanabilir.

lgili gmrk defterine gre Trabzon liman, Samsun ve Batum arasndakisahil eridi ile ebinkarahisar, Erzincan, Erzurum ve Kars arasndaki karaeridini dorudan ilgilendirirken Samsun limannn sahil eridinden ok Kpr,Havza, Ldik, Zile, Tokat ve Kayseri gibi yerleimleri ilgilendirmesi; Samsunun

401888 ylnda Britanyann am konsolosu Brant, blgedeki ngiliz ticaretinin esasen yerlilerineline getiini, yerli Rumlarca yrtldn, onlardan bazlarnn dahi Menchester ve Londradaticaret evleri aarak ngiltere-Suriye ticaretini ele geirdiklerini belirtmektedir. Benzer ekilde

1884 ylnda Britanyann Trabzon konsolosu Biliottinin verdii bilgiler ehrin ihracat veithalatlarnn ezici bir oranda gayrimslimlerden olutuunu gstermektedir bkz. Ortayl,Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 160-163, 181.411860 ylnda Trabzon limanna urayan gemi saysnda Osmanlgemileri ilk srayalrken onu

Avusturya, Fransa ve Rusya izlemekteydi. 1896 ylitibariyle Giresuna urayan gemi saysnda ilksray Osmanl alrken onu Avusturya, Rusya ve Fransa izlemekteydi bkz. Ortayl , OsmanldaDeiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 145. 1898 ylnda Trabzona urayan Vapurlar 496 adet olupbunlar Osmanl (164 gemi), Avusturya (99), Fransa (75), Rusya (65) ve Yunanistan (49) olaraksralanmaktayd . 1898 ylnda Samsun limanna 609 buharl gemi gelmi olup bunlar Osmanl(168 gemi), Fransa (114), Avusturya (109), Yunanistan (97), Rusya (52) ve talya (49) olaraksralanmaktayd . Ayn ylda Giresun limanna 465 buharl uram bunlar Osmanl (140 gemi),

Avusturya (105), Yunanistan (96), Rusya (53) ve talya (47) olarak sralanmaktayd. Ordu limannaise 246 buharl uram olup Osmanl (143 gemi), Rusya (50) ve Yunanistan (43) olaraksralanmaktayd . Ayrnts iin bkz. Trabzon Vilyeti Salnmesi (H.1319), 248. Karadenizlimanlarnda Osmanlgemilerinden sonra srayAvusturya gemilerinin almas1789 Fransz ihtilli

ve devamnda 1815 sonlarna kadar yaanan savalar ile Fransann Osmanlsularnda etkinliinikaybetmesinin sonucudur. 1840lyllarda Avusturya bu stnln devam ettirmekteydi bkz.alayan, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun Ve evresinde Ticaret, 284-287.


16/37

Necmettin Aygn

56

sahil yerleimlerine nazaran arka corafyasna daha fazla baml olduunayorumlanabilir. Gney Karadeniz limanlar bata pamuklu dokumalar olmakzere ketenli dokumalar, deri mamulleri (pabu, sahtiyan, mein vb), fndk vettn sayesinde nemli derecede gelir etmekte ise de kahve, eker ve ay(:koloni rnleri), maden eya ve hrdavat asndan da baml idiler.

Bununla birlikte halkn temel ihtiyalarn karlayabilecek retim, ticaret, elsanatlar ve tamaclk kltrnn varl blgenin en skntl dnemlerdedahi ayakta kalmasn, olumsuz d dinamiklere kar direnebilmesinisalamtr.

Buraya kadar ifade edilenleri tamamlayan son bir dnceyi belirtmedengeemeyiz; Krm ve Kafkaslar ile Gney Karadeniz limanlararasndaki ilikilericanl tutmak tarih bir grev olmakla birlikte tarih boyunca Kafkasyadasalanamayan istikrar ortam gz nnde bulundurulduunda, GneyKaradeniz limanlarn her durumda ayakta tutan Anadoluya zel bir nemvermek gerektii anlalmaktadr. Anadolunun kaplarolan Gney Karadenizliman ehirlerini Orta ve Dou Anadoluya balayan ulam ve iletiimimknlarnn an artlarna gre dzenlenmesi yansra Balkan corafyasveTuna nehri havzasnn Gney Karadeniz ile olan balantlarnn Osmanldevrinde olduu gibi yeniden aktif hle getirilerek iki corafyann birbirinebalanmas blgenin sosyal ve iktisad adan gelimesine katkdabulunacaktr.


17/37

Karadenizin Gney K

EK I: BOA. D.BM.TZG 17229

Bervech-i Emanet Memur-daresi Buyurulduum Trabzon ve Samsun ve Tevabi-i Gmrklerinin Mah-ubaMah-Mezbur Hslat ve Teslimatnn Keyfiyyet Ve Mikdar

1 ubat, yevm-i Yek

Trabzon HacAli Molla 3 pare (para) dikilmiaba 15Elgl (Greleli) Mehmed verfekasyla

112 kyye rite-i Bykliman (Vakfkebir iplii), 30 kile lazut 80

Tirebolulu Hasan 461 kyye pirin, 75 kyye pasdurma 87Trabzon Mehmed Usta 3 tura krmzsahtiyan, 5 tura mein, 5 takm gngirde (?) 45Rizeli HacYahya verfekasyla

14.000 pare portakal 70

- Ecnas (eitli cinste) keresteden perakende zuhurat1 103Toplam 400 kuru

2 ubat, yevm-iGmhneli akrolu 22 yk zift, 28 kyye siyah barut 152ByklimanlHasan Reis 30 keyl lazut, 150 kyye sisha (sska) 34Trabzon Lefter 45 pare cild-i bakar2-Rusya, Refti 45ByklimanlHalil verfekasyla

649 kyye koz helvas 112.5

Lazistan Ali 2 denk mahlut eya, 20 tura mein, 4 ift papu(papu) 134.5Ara toplam 478 kuru

Trabzon Mehmed Yazc 330 kyye sarmsak 70

1Zuhurat: birden, anszn oluveren, ortaya kan, hesapta olmayan eyler, hadiseler.2Bakar: sr, kz, inek, manda cinsleri. Cild-i bakar: bakar derisi.


18/37

Necmettin Aygn

58

Rizeli Mustafa 6000 pare portakal 29.5Vapur yolcularndan perakendezuhurat

- 182.5

Toplam 760 kuru3 ubat, yevm-i Se

Heminli Mehmed verfekasyla

226 kyye revgan-i sade (sadeya) 113

Tamzaral3Kirkor 1 denk mahlut eya 86Trabzon Memi 101 kyye revgan-zeyt, 100 kyye sarmsak, 24 kyye barut-

siyah132

- Ecnas keresteden perakende zuhurat 89.5Toplam 420.5 ku

4 ubat, yevm-i Srmeneli Ahmed 40 kyye revgan-zeyt (zeytinya), 2 kantar siyah zm 39.5Korm (Korum) smail 3 pare gngirde (...), 27 kantar timur-ham-Rusya, Refti 139.5Balklardan Perakende zuhurat 35.5Srmeneli Osman Reis 65 keyl lazut 43- Perakende zuhurat 19.5

Toplam 277 kuru5 ubat, yevm-i

Trabzon Derandefil 45 kyye boyaliplik 93.5Trabzon smail Efendi 44 kantar timur-ham-Rusya (ham Rus demiri), Refti 66Korum Hseyin 90 kyye barut-siyah, 22.000 pare portakal, Refti 100

3Tamzara veya eri Sicillerdeki yaygn iml ile Tamarza, gnmzde ebinkarahisar ilesinin merkez mahallesidir.


19/37

Karadenizin Gney K

Rizeli Mehmed 900 pare portakal 35- Perakende zuhurat 55

Toplam 349.5 ku6 ubat, yevm-

Bykliman Osman ve

rfekasyla

147 kyye (...), 17 kyye rite-i Bykliman 111.5

Atinal(Pazar/Rize) Hasan verfekasyla

150 kyye asel (bal), 1100 pare macon 30.5

Elgl Mehmed Reis 118 kyye revgan-sade, 30 keyl lazut 79.5- Ecnas keresteden perakende zuhurat 42.5

Toplam 264 kuru7 ubat, yevm-i enb

Gmhneli Ali 93.5 kyye revgan-sade, 90 kyye pasdurma 68.5Tirebolulu Ahmed 145 pare cild-i bakar-Rusya, Refti 145Karahisar Osman 70 kyye revgan-zeyt, 35 kyye zeytun 58- Ecnas keresteden perakende zuhurat 61.5


Oflu brahim 154 kyye rite-i Bykliman 139Giresun Ahmed 96 pare cild-i bakar-Rusya, Refti 96Trabzon HacAhmed 10 tura mein, 62 ift kebir yemeni 57Giresun Lefter 20 kyye barut-siyah, 90 kyye sarmsak, 80 top sair kenik,

Refti56

Tirebolulu Hasan 290 kyye pirin 40- Ecnas keresteden perakende zuhurat 31


20/37

Necmettin Aygn

60


Trabzon mer Aa 18 kyye maml eker 16.5Gmhneli Osman verfekasyla

46 kyye revgan-sade, 205 kyye pasdurma 75

Trabzon Mehmed Yazc 42 kantar timur-ham-Rusya, Refti 63Vapur yolcularndan perakendezuhurat

- 70.5

Toplam 225 kuru10 ubat, yevm-

Rizeli Ahmed Reis 80 keyl lazut (msr), 8000 pare portakal 87.5Tirebolulu Osman verfekasyla

40 pare cild-i bakar-Rusya, 17 kantar timur-ham-Rusya,Refti

65.5

Trabzon Saraolu 20.5 kyye boyaliplik 40Rizeli Ahmed ve rfekasyla 126 kyye kendir 37.5- Perakende zuhurat 11.5


Bayatl4HacHseyin verfekasyla

2 denk mahlut eya, 35 kyye (...)5 126.5

Gmhneli brahim Aa 10 tura sarsahtiyan, 8 tura sair sarsahtiyan 47Trabzon Yurika 169 top sair kenik 116.5

4Gnmzde orum iline balile.5iri olmal: sarzambak kk unundan yaplan bir macun ki mcellitler ve pabuular tarafndan mukavva ve mein yaptrmakta ve sair ilerde ku


21/37

Karadenizin Gney K

Srmeneli Ahmed 190 kyye pasdurma 47Toplam 337 kuru

12 ubat, yevm-iDarendeli6brahim Aa 3 top edna sevai, 4 top kutni-i Haleb, 4 top edna Diyarbekr () 80Gmhneli Estanyus 10 kyye edna kirbas-Rize, 33 kyye ham kettan, 52 kyye

sarmsak

69

Trabzon Yani 12 top mcesseme-i skdar 174- Perakende zuhurat 17

Toplam 340 kuru13 ubat, yevm

Trabzon Pir 360 pare edna kee, 400 pare edna klah, 33 kyye yapa-yAnatoli

87

Trabzon Hafz 120 kyye pirin 21.5- Ecnas keresteden perakende zuhurat 185.5


Trabzon Kulmepareolu 15 top mcesseme-i skdar 224.5

Erzincan Hseyin 27 kantar timur-

ham-

Rusya, Refti 40.5Hopeli (Hopal) Mehmed 10 kyye harir-i ham-Rusya 30Balklardan perakende zuhurat - 30

Toplam 325 kuru15 ubat, yevm-i Ye

Trabzon Mehmed 172 kyye revgan-zeyt, 170 kyye zeytun, 400 kyye sisha 200

6Eskiden Sivasa, gnmzde ise Malatyaya balile.


22/37

Necmettin Aygn

62

Rizeli Hseyin Reis 163 keyl lazut, 28 kyye revgan-sade 126.5Hopeli Mehmed 80 pare yoran, 40 pare sair kenik 32Trabzon Molla Ahmed 10 pare tehi (bo) sandk 13- Perakende zuhurat 23.5

Toplam 395 kuru

16 ubat, yevm-Trabzon Cenaudolu 26 kyye harir-i ham-Rusya 78Tirebolulu Karagz 800 kyye pirin 118Ordulu Hseyin Reis 100 keyl lazut 70Hopeli Ali 48 kyye revgan-sade 24


Srmeneli Cafer Reis 20 kantar timur-ham-Rusya, Refti 30AtinalOsman 168 kyye revgan-sade, 59 kyye asel, 54 kyye kavurma 83Trabzon Kazzazolu 6.5 top mcessem-i skdar, 4.5 top sair Yenikapu 121Trabzon Paseryaolu 116 kyye rite-i Karahisar, 40 top sair kenik 119Vapur yolcularndan perakendezuhurat

- 86


AtinalSleyman 185 batman debbaotu 80Trabzon HacHseyin Efendi 55 kyye revgan-sade 27.5KarahisarlBurika 120 kyye ab 15Trabzon Yahnikapanolu 6 denk mahlut eya 200- Perakende zuhurat 35.5


23/37

Karadenizin Gney K


Trabzon Mustafa Aa 40 kantar timur-ham-Rusya, Refti 60Srmeneli Ali 96 kyye revgan-semek (balk ya), 1000 pare neat sucuu 30Trabzon Sava 133 top sair kenik 93.5

Trabzon Osman Aa 31.5 kyye nhas-kle (kle bakr), 200 top sair kenik,Refti

87

- Ecnas keresteden perakende zuhurat 139.5Toplam 410 kuru

20 ubat, yevmTrabzon Hseyin Aa 58 kantar timur-ham-Rusya, Refti 87Rizeli Memi 55 kyye kendir, 900 kyye sirke 36Gmhneli mer Aa 115 kyye barut-siyah 90Trabzon Hasan 900 kyye soan, 150 kyye sarmsak 58.5- Ecnas keresteden perakende zuhurat 45.5


Karsl

Ahmed 620 k

yye revgan-

dnek

7

, 17 pare cild-i bakar-

Anatoli 350Srmeneli Bali 8 kantar timur-ham-Rusya, Refti 12Elgl Hseyin Reis verfekasyla

110 kyye pirin, 420 kyye koz helvas 86.5

Rizeli Mehmed ve rfekasyla 9000 pare portakal 43.5Toplam 492 kuru

7Gvercin ya anlamnda kullanlmolmaldr.


24/37

Necmettin Aygn

64

22 ubat, yevm-iErzincan Halil 35 kantar timur-ham-Rusya. Refti 52.5Gmhneli mer Aa 48 kyye barut-siyah 38Elgl Sleyman 50 keyl lazut 31- Ecnas keresteden perakende zuhurat 199


Gmhneli Makariyos 24 kantar timur-ham-Rusya, Refti 36Rizeli Bekir Reis 20 keyl lazut, 700 pare portakal 60.5Giresun Mehmed Reis 12 keyl evsat dakik (vasat un) 16Trabzon Bilal 1455 kyye pirin, 300 deste edna kak 240- Perakende zuhurat 31


Rizeli mer Reis ve rfekasyla 120 keyl lazut (msr), 52 kyye revgan-sade 108.5Trabzon Mustafa Reis 30 keyl evsat dakik, 200 kyye revgan-semek (balk ya) 104Trabzon Yarmkei 60 kyye boyaliplik 118.5- Perakende zuhurat 23


Gmhneli Makariyos 20 kantar timur-ham-Rusya, Refti 30TamzaralHristo 3 denk mahlut (trl, kark) eya 183.5Srmeneli Ahmed Reis 100 kyye rite-i Bykliman 80Trabzon Pooli 20 kyye cild-i bakar-Rusya 30- Perakende zuhurat 53


25/37

Karadenizin Gney K

Toplam 376.5 ku26 ubat, yevm-i

Elgl Osman ve rfekasyla 100 kyye rite-i Bykliman, 584 kyye koz helvas, 28 keylfasulye

125

Trabzon mer Aa Yarm pare gngirde (...), 70 pare kafa gni, 20 tura kebir sar

sahtiyan

108.5

Trabzon Arapolu 515 batman bekmez, 48 kyye ip 254.5Toplam 488 kuru

27 ubat, yevmGnye(li) Numan Aa 500 kyye pirin, 199 kyye revgan-semek, 47 kyye kendir,

50 kyye bekmez167

Trabzon Temel Efendi 249 keyl lazut, 60 pare cild-i kei 206.5Trabzon Artin 180 pare cild-i bakar-Rusya, 13 pare cild-i camus-Rusya 309Trabzon Kostant 42 tehi (bo) sandk, 170 kyye rahen-i (...), 28 kyye revgan-

zeyt, 15 kantar fndk316

Trabzon HacMustafa 10 pare dikilmiaba, 43 pare yoran, 76 keyl lazut 267Gmhneli mer Aa 2 pare gngirde, 12 tura mein, 15 kantar timur-ham-Rusya,

Refti178

- Perakende zuhurat 38.5Toplam 1482 kur

28 ubat, yevmTrabzon smail Aa 20 tura kebir sarsahtiyan, 21 tura sair sarsahtiyan 102.5Rizeli HacHasan verfekasyla

302.5 kyye edna kirbas-Rize 1000

Tamarza(l) ehidbeyolu 5 denk mahlut eya 325.5


26/37

Necmettin Aygn

66

AtinalMehmed Reis 5000 pare teat/neat sucuu, 12 kyye peynir, 80 kyye kestane 58Gmhneli Ohanis 392 kle nhas 520- Perakende zuhurat 16.5

Toplam 2022.5 ku

Yekn 13.114 ku


27/37

Karadenizin Gney K

Gmrk-i Mezbur Merbutatndan Olan Gmrkler le Kantar Hslatlarnn Mah-Mezbure Mahsuben8Zikr-i

ve MikdarHslat-Gmrk-i Merbutat

Trabzon kantarhslat 300

Pulathne9gmr maa kantarhslat 234Rize gmr ve merbutbulunan Mapavli10iskelesi rsumu 1324.5

Of gmr hslat 210Srmene gmr hslat 75

2183.5 ku

Yekn 15.297.(Masraflar)11 7017.5

(Kalan) 8280 kurSamsun Emtia Gmr Hslat

1ubat, yevm-i YekZileli Osman 40 batman leblebi 32

Kprl Mahmud Aa 4 kantar fndk, Refti 6TokatlHalla 17 batman beyaz bez, 8 batman hamhalat 290.5Toplam 328.5 ku

2 ubat, yevm-i

8ubat ayna mahsuben.9Akaabat nahiyesinin merkezi.10Mapavli; Mapavri: gnmzde Rizenin ayeli ilesi.11Bu ksmda gmrk gelirlerinden gmrk alanlarve bazdevlet hizmetlerine karlk olarak yaplan demeler yer almaktadr.


28/37

Necmettin Aygn

68

Trabzon Aa 6 tura kvsele (ksele) 108Canikli Ahmed 16 batman pirin 8Rusyalu Mihail 251 pare dilk, 200 pare sansar, 8 pare kunduz, 60 kyye soan

tohumu68

Trabzon Aziz Hafz 14.5 batman geros/gerus bezi12 152

Trabzon Tufan Reis 30 kyye rite-i penbe (pamuk iplii) 31.5Toplam 367.5 ku

3 ubat, yevm-Kaysereli Harlebne 15 kyye hamhalat, 20 kyye beyaz bez 50Kaysereli Iyan Zimm 40 kyye beyaz bez 52Canikli mer 14 batman pirin 7Kaysereli Sehak 26 kantar timur-ham-Rusya, 34 kantar fndk, Refti 90


Zileli Hseyin 61 batman leblebi, 12 kantar timur-ham-Rusya, Refti 55Kayserili Vasil 36 kyye beyaz bez 47AmasyalMehmed 50 kyye sucuk 12


Tirebolulu mer 6 kyye ham halat, 6 kyye beyaz bez, 8 kyye rite-i penbe,Refti

14

Samsunlu Mustafa 80 kantar timur-ham-Rusya, Refti 120Toplam 134 kuru

12Gerus, kelimesi kesin olmamakla birlikte, XIV. yzyl sonlarnda spanyadan g eden Yahudiler ile alkalolmal.


29/37

Karadenizin Gney K

6 ubat, yevm-HavzalMehmed 84 kyye bekmez 15Seyit Mehmed 68 kyye helva 8.5Ldikli Emrah 4 kantar fndk, Refti 6Trabzon Aziz Hafz 33 kantar palamut13, Refti 33

Trabzon Pir Usta 9 batman geros/gerus bezi 94.5Toplam 157 kuru

7 ubat, yevmKprl Hasan 4 kantar timur-ham-Rusya, Refti 6Trabzon HacMahmud 15 batman hamhalat, 17 batman beyaz bez 388.5Canikli Mehmed 12 batman pirin 6


Trabzon Osman 28 batman beyaz geros/gerus (bezi) 294Rusyalu Mihail 352 pare dilk, 62 pare sansar 51Trabzon sa Aa 16 tura kvsele 288Trabzon Mehmed 26 batman geros/gerus bezi 273


Zileli brahim 68 batman leblebi, 6 kantar timur-ham-Rusya 51Osman Efendi 7 kantar timur-ham-Rusya 10.5Canikli mer 30 batman pirin 15

Toplam 76.5 kur

13Ham derinin terbiyesinde kullanlrd.


30/37

Necmettin Aygn

70

10 ubat, yevm-Kaysereli Kirkor 40 batman beyaz bez, 18 kyye boyal(iplik) 83.5Kaysereli Vasil 31 kyye beyaz bez, 18 kyye boyal(iplik) 71.5Kastamon Sani Efendi 8 ift harar (byk kl uval) 8

Toplam 163 kuru

11 ubat, yevm-i Yorgi 119 top beyaz bez, 24 kyye yapa 231


Kaysereli Sehak 32 batman ham halat 448Sehak 24 batman beyaz bez 252


Kprl Hacolu 90 kyye bekmez 8Canikli Ahmed 10 batman pirin 5Ldikli Ahmed 2 kantar timur-ham-Rusya, Refti 3Zileli Mehmed 80 batman bekmez 77

Toplam 93 kuru14 ubat, yevmTokatlHallaolu 22 keyl nohut, 150 batman leblebi 168Ldikli Receb 2.5 kantar timur-ham-Rusya, Refti 3.5Tirebolulu Osman 30 kyye sarmsak, Refti 3.5


TokatlHallaolu 7.5 batman hamhalat 105


31/37

Karadenizin Gney K

Samsunlu Hasan 64 kyye helva, 14 batman pirin 15Samsunlu Mustafa 12 kantar palamut 48Trabzon Osman 6 tura kvsele 108


Trabzon Mehmed 17 batman geros/gerus bezi 178.5Kprl Hacolu 5 kantar timur-ham-Rusya, Refti 7.5Ahmed 8 kantar timur-ham-Rusya, Refti 12

Toplam 198 kuru17 ubat, yevm-i S

Canikli Mehmed 70 kyye kendir tohumu 3.5Kaysere(li) Birehos 40 kyye beyaz bez, 16 kyye boyal(iplik) 80.5Mehmed 9 kantar timur-ham-Rusya, Refti 13.5nyeli Sani Efendi 1170 kyye revgan-donek (?) 556


Ldikli Mehmed 4 kantar timur-ham-Rusya, 14 batman leblebi 17

Kaysereli Vasil 42 kyye beyaz bez 54.5Toplam 71.5 kur

19 ubat, yevm-iZileli Hseyin 81 pare cild-i camus 578Zileli Hseyin 28 pare cild-i camus 200Canikli Osman 39 kyye helva 5

Toplam 783 kuru


32/37

Necmettin Aygn

72

20 ubat, yevmMkrdi 7 kantar timur-ham-Rusya, Refti 10.5Kprl Mehmed Hafz 186 pare semer keesi 75Kaysereli Bedros 62 kyye beyaz bez, 18 kyye hamhalat 111.5Manok 10 kantar timur-ham-Rusya, Refti 15


Gmhneli Sleyman 40 kyye beyaz bez, 3 kyye boyal(iplik) 56Zileli mam 14 batman leblebi, 6.5 kantar timur-ham-Rusya 19Kaysere(li) Karagz 8 kyye hamhalat, 13 kyye beyaz bez 41Tirebolulu smail 150 kyye rite-i penbe 150Trabzon Emin Efendi 90 kyye rite-i penbe, 71 kyye beyaz bez 277Srmeneli HacSalih 19 kyye rite-i penbe, 6 kyye beyaz (bez) ve boyal(iplik) 38


Trabzon Emin Efendi 33 batman geros/gerus bezi 345TokatlHallaolu 20 batman beyaz bez, 8 batman hamhalat, 150 Tosya kua 592Trabzon Mehmed 70 kyye harir-i ham (ham ipek) 210

Toplam 1147 kur23 ubat, yevm-

Ldikli Ali 6 top bez 7.5Zileli Hseyin 84 kyye bekmez, 50 batman leblebi, 36 kyye beyaz bez, 13

kantar timur-ham-Rusya109.5

Canikli Mehmed 12 batman pirin 6HacMehmed 20 yk kendir tohumu 117


33/37

Karadenizin Gney K


Ahmed Aa 17 pare cild-i camus 90Halil 56 batman uran 72

Toplam 162 kuru

25 ubat, yevm-i - - -

26 ubat, yevm-iZileli Mehmed 150 kyye bekmez, 40 kyye asel (bal) 35Zileli brahim 40 batman leblebi, (...) kantar timur-ham-Rusya 34Mehmed 100 kyye tarhana, 250 kyye bekmez 50


Ali 2.5 kantar timur-ham-Rusya, Refti 3.5Ldikli Receb 3.5 kantar timur-ham-Rusya, Refti 5.5AmasyalYorgi 150 kyye zeytun 19.5

Toplam 28.5 kur

28 ubat, yevmSamsunlu Halil 14 batman pirin 7Ordulu mer 16 pare cild-i bakar 28.5Yorgi (Amasyal) 40 kantar timur-ham-Rusya, Refti 60Vasil (Kayserili) 5 kantar timur-ham-Rusya, Refti 7.5Samsunlu Seyyid 160 kyye helva 20

Toplam 123 kuruYekn 8639.5 ku


34/37

Necmettin Aygn

74

Samsun Gmr Mlhakatndan nye ve Ordu ve Tevabii Gmrklerinin Hslat

nye gmr hslat 317

Fatsa gmr hslat 317Ordu gmr hslat 356

Bulancak iskelesi hslat 1331001 kur

9640.514k(Masraflar) 1900 kur

(Kalan) 7740.5 ku

14Belgede 19640.5 kuruolarak yazlmtr.


35/37


75

KAYNAKA

Babakanlk Osmanl Arivi Ba Muhasebe Defterleri Trabzon Gmr (BOA. D.BM.TZG), Belge No 17229.

AYGN, Necmettin, Kafkasyada Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars DolaylarndaSnr hllleri, Cumhuriyet Tarihi AratrmalarDergisi(Hacettepe niversitesi),

3/6, Ankara 2007, 89-111.AYGN, Necmettin, XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzonda Sosyal Ve ktisadi Yap,

Karadeniz Aratrmalar, Cilt 5/17, orum 2008, 75-111.AYGN, Necmettin, Onsekizinci Yzylda Trabzonda Ticaret, stanbul 2005.BERL, Mehmet, Tokat Bakr Kalhnesinin Ynetimi (1793-1853), Frat

niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14/1, Elaz2004, 229-258.BERL, Mehmet, Tokat (1771-1853),Tokat 2005.BIJIKYAN, P. Minas, Pontos Tarihi(ev. H. D. Andreasyan), stanbul 1998.BLC, Faruk, XIX. Yzyln Banda Trabzondaki Fransz Konsolosluu: Parisin

Asya Kaps, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 3, Trabzon 2007, 35-47.ALAYAN, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre 1841 Ylnda Samsun

Ve evresinde Ticaret, Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu (4-6 Mays2006), Samsun 2006, 283-298.

ALAYAN, K. Tuncer, ngiliz Konsolosluk Raporlarna Gre Amasya Veevresinde Ticaret, I. Amasya Aratrmalar Sempozyumu (Amasya 2007), I.Kitap, Amasya 2008, 313-325.

EKNC, lhan, XIX. Yzyln Sonlarnda Ordu Kazasnda Mslim-GayrimslimNfusu ve likileri, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, I, Trabzon 2006, 55-88.

ERKAN, mit, 1509 Nolu (H.1330-32, M.1911-13) eriyye Sicili Inda Rizedektisad Hayat, http://umiterkan.blogcu.com/1509-no-lu-rize-ser-iyye-sicili-isiginda-rize-de-sosyal-hayat-2_17819861.html.

ERSOY, Osman, Bir ngiliz Konsolosunun 1846 Ylnda Erzurumdan KarsaSeyahati,Tarih AratrmalarDergisi(Ankara niversitesi), C.2/2, Ankara 1964,237-249.

GEN, Mehmet, 17-19. Yzyllarda Sanayi Ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, TrkTarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987,145-169.

Giresun Kent Kltr, Giresun Belediyesi Yaynlar, Ankara 2008.HALAOLU, Ahmet, ngiliz Konsolosu Longwortha Gre Trabzon Vilayeti

(1892-1898), Belleten, Say250, Ankara 2004, 881-909.Hicri 1319 (M.1901) Tarihli Trabzon Vilyeti Salnmesi, Trabzon Vilyet Matbaas,

(t.y.).ISSAWI, Charles, The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a

Route, International Journal Middle East Studies, Cambridge 1970, 18-27.NALCIK Halil, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul 2008.Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnmesi(ev. Ali Berktay), stanbul 2005.KARPAT, Kemal, 1880de Kayseri Sancann Sosyal, Ekonomik ve dar Durumu:

ngilterenin Anadolu Konsolos Yardmcs Lieutenant Ferdinant BennetinRaporu (Ekim 1880), Belleten, C.LXII, Ankara 1998, 881-911.

KOCABAOLU, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, stanbul 2004.


36/37

Necmettin Aygn

76

KORKMAZ, erife, orum Tarihi Kaynaklarndan Temettuat Defteri, UluslararasOsmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (23-25 Kasm 2007), C.I, orum2008, 71-92.

ORTAYLI, lber, 19. Yzylda Trabzon Vilayeti ve Giresun zerine Gzlemler, BirTutkudur Trabzon, stanbul 1997, 262-280.

ORTAYLI, lber, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu (Makaleler), stanbul2008.

NSOY, Rfat, OsmanlBorlar1854-1914, Ankara 1999.PAMUK, evket, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme,

stanbul 2008.QUATAERT, Donalt, Osmanlmalat Sektr(ev. Tansel Gney), stanbul 1999.AHN, lhan-Emecen, Feridun, Amasya, DVA, C.3, stanbul 1991, 1-4.EN, mer, mparatorluu Kurtarmak, stanbul 2008.

YILMAZ, Ali, Osmanldan Gnmze orumda Sanayi, Uluslararas OsmanldanCumhuriyete orum Sempozyumu, C.III, orum 2008, 1653-1666.

YOLALICI, M. Emin, XIX. Yzylda Canik (Samsun) Sancann Sosyal ve EkonomikYaps, Ankara 1998.

ZEHROLU, Ahmet Mican,Antik alarda Dou Karadeniz, stanbul 2000.


37/37

Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in

Documents

Transcript of Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in