ESO

European Southern Observatory

Osiąganie nowych granic w astronomii

ESO i astronomia

Astronomia uważana jest za jedną z najstarszych nauk. Majestatyczna Droga Mleczna, rozciągająca się na niebie w pogodną noc, była dawniej i jest obecnie inspirującym widokiem dla kolejnych pokoleń ludzi we wszystkich historycznych erach i kulturach.

Aktualnie astronomia jest jedną z najdy-namiczniej rozwijających się dziedzin nauki. Używa najbardziej zaawansowa-nych technologii i najbardziej skompli-kowanych technik dostępnych naukow-com. Dzięki temu możliwe stają się badania obiektów znajdujących się na krańcach obserwowalnego Wszech-świata, wykrywanie planet w pobliżu innych gwiazd i szczegółowe pozna­wanie wielu innych ciał niebieskich. Może uda nam się znaleźć odpowiedź na niektóre z najbardziej fundamental-nych pytań ludzkości, takich jak: Skąd pochodzimy? Czy gdzieś indziej we Wszechświecie istnieje życie? W jaki sposób powstają gwiazdy i planety? Jak ewoluują galaktyki? Z czego zbudowany jest Wszechświat?

Europejskie Obserwatorium Południowe (ESO) jest wiodącą na świecie między-rządową organizacją astronomiczną.

Prowadzi ambitne programy dotyczące projektowania, budowania i użytkowania najpotężniejszych na świecie i najbar-dziej produktywnych naziemnych urzą-dzeń obserwacyjnych. W tym celu ESO realizuje bardzo konstruktywną współ-pracę ze społecznością naukową i prze-mysłem, a czasami także z innymi pod-miotami na całym świecie.

Wnioski o czas obserwacyjny na tele-skopach ESO przewyższają liczbę dostępnych nocy o czynnik od trzech do pięciu, a nawet bardziej. Tak ogromne zainteresowanie badaczy jest jednym z powodów tego, że ESO to najbardziej produktywne naukowo naziemne obser-watorium na świecie. Każdego dnia publikowane są średnio około trzy recen-zowane publikacje naukowe oparte o dane zebrane teleskopami ESO. Te prace naukowe dotyczą najbardziej znaczących odkryć w astronomii, a ich kontynuację zapewnia zaangażowanie ESO w najbardziej ambitny projekt w historii astronomii obserwacyjnej: budowę Ekstremalnie Wielkiego Tele-skopu (ELT).

Xavier BarconsDyrektor Generalny ESO

Obserwatorium Paranal. To tutaj działa teleskop VLT.

2

Zdjęcie pokazuje obszar nieba­rozciągający się od gwiazdozbioru Strzelca do Skorpiona.

Sięgając gwiazd w Paranal.

ES

O/J

. Gir

ard

ES

O/B

. Taf

resh

i (tw

anig

ht.o

rg)

ES

O/S

. Gui

sard

(ww

w.e

so.o

rg/~

sgui

sard

)

3

Najważniejsze daty z historii ESO

Belgia, Francja, Niemcy, Holandia i Szwecja pod-pisały Konwencję ESO.

Pierwsze światło Tele-skopu Nowej Technologii (NTT).

8 czerwca 2011

30 listopada 1966

17 marca 2001

5 października 2012

6 listopada 1963

25 maja 1998

30 września 2011

Mgławica Carina w podczerwieni. Obraz z kamery HAWK­I na telesko-pie VLT.

5 października 1962

23 marca 1989

Pierwsze zdjęcia z teleskopu VST.

Pierwsze światło 1­metrowego teleskopu ESO w La Silla — pierw-szego teleskopu używa-nego przez ESO w Chile.

Pierwsze światło interferometru VLTI.

ESO świętuje 50 lat istnienia.

Wybór Chile na miejsce budowy obserwatorium ESO i podpisanie porozu-mienia pomiędzy Chile, a ESO.

Pierwsze światło tele-skopu VLT — pierwszego z jego Teleskopów Głów-nych (UT1, Antu).

ALMA rozpoczyna wcze-sną fazą obserwacji naukowych, opubliko-wano pierwsze obrazy.

4

7 listopada 1976

11 lutego 2003

19 czerwca 2014 Przyszłość

22 czerwca 1983

11 grudnia 2009

5 maja 1981

14 lipca 2005

26 maja 2017

Pierwsze światło 3,6­metrowego teleskopu ESO.

Pierwsze światło spektro-grafu HARPS na 3,6­metrowym teleskopie ESO w Obserwatorium La Silla.

Uroczystość rozpoczęcia budowy Ekstremalnie Wielkiego Teleskopu (ELT).

Ponieważ strumień terabajtów danych spływa do astronomów w krajach członkowskich ESO, dokonywane są nowe odkrycia...

Pierwsze światło 2,2­metrowego teleskopu MPG/ESO.

Pracę rozpoczyna VISTA, nowatorski teleskop do przeglądów w podczerwieni.

Otwarcie Centrali ESO w Garching w Niemczech.

Pierwsze światło submili-metrowego teleskopu APEX.

Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę ELT, w której udział wzięła Prezydent Chile, Michelle Bachelet Jeria.

ES

O/T

. Pre

ibis

ch

5

Obserwatoria ESO

Północne rejony Chile, których część zajmuje pustynia Atakama, charakteryzują się wyjątkowo czystym i ciemnym niebem. Przez 300 nocy w roku oferują niesamowite widoki na niebo półkuli południowej, w tym na ważny dla astronomów centralny rejon Drogi Mlecznej i na dwa Obłoki Magellana.

Rejon powstawania gwiazd Gum 15 sfotografowany przy pomocy 2,2­metrowego teleskopu MPG/ESO.

5000 metrów n.p.m. leży płaskowyż Chajnantor, jedno z najwyżej na świecie położonych miejsc, z których prowadzi się obserwacje astronomiczne. Znajduje się tutaj sieć radioteleskopów Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) — działająca w ramach partnerstwa pomiędzy ESO, Ameryką Północną i Azją Wschodnią, we współpracy z Chile — oraz Atacama Pathfinder Experiment (APEX), 12­metrowy radioteleskop pracujący w zakresie fal milimetrowych i submilimetrowych.

Płaskowyż Chajnantor

Na wysokości 2600 metrów n.p.m. znajduje się Paranal, jedno z najsuchszych miejsc na Ziemi. To tutaj stoi teleskop VLT — sieć czterech Teleskopów Głównych (Unit Telescopes) i czterech ruchomych Teleskopów Pomocniczych (Auxiliary Telescopes), stanowiących część interferometru VLT (VLTI). Pracują tutaj także dwa potężne teleskopy do przeglądów nieba: VST i VISTA. Paranal znajduje się około 130 km na południe od Antofagasty i 12 km od wybrzeża Pacyfiku.

Cerro Paranal

W tym miejscu budowany jest 39­metrowy Ekstremalnie Wielki Teleskop (ELT), zaledwie 23 km od Obserwatorium Paranal. Zostanie on zintegrowany z systemem opera-cyjnym infrastruktury Paranal.

Cerro Armazones

Biuro ESO w Santiago jest aktywnym centrum eduka-cyjnym dla nowych pokoleń naukowców. Promuje także współpracę pomiędzy naukowcami europejskimi i chilijskimi.

Vitacura, Santiago de Chile, Chile

6

Pierwsze obserwatorium ESO zostało wybudowane 2400 metrów n.p.m., w odległości 600 km na północ od Santiago w Chile. Jest wyposażone w kilka teleskopów optycznych o średnicach zwierciadeł do 3,6 m. Razem z 3,6­metrowym teleskopem ESO pracuje obecnie czołowy „łowca planet” — spektrograf HARPS (High Accuracy Radial velocity Planet Searcher).

La Silla

Siedziba Centrali ESO położona jest w Garching koło Monachium (Bawaria, Niemcy). Jest to naukowe, techniczne i administracyjne centrum ESO. Znajdują się tutaj budynki techniczne, w któ-rych jest opracowywana, budowana, montowana, testowana i modernizowana większość najbardziej zaawansowanych instrumentów. Mieści się tu także jedno z największych na świecie komputerowych archiwów danych astronomicznych oraz ESO Supernova Planetarium & Visitor Centre.

Centrala ESO, Garching, Germany

7

Odkrycia naukowe ESO

Kilka teleskopów ESO uczestniczyło w długotrwałych badaniach w celu uzyskania najdokładniejszego w historii obrazu bliskiego otoczenia obiektu znajdującego się w sercu naszej Galaktyki — supermasywnej czarnej dziury.

1 | Gwiazdy krążące wokół supermasywnej czarnej dziury w Drodze Mlecznej

Dwa niezależne zespoły badawcze wykorzystały obserwacje supernowych, w tym dane z telesko-pów ESO w La Silla i Paranal, do udowodnienia, że rozszerzanie się Wszechświata przyspiesza. Za ten wynik przyznano w 2011 r. Nagrodę Nobla z fizyki.

2 | Przyspieszający Wszechświat

Długo oczekiwana planeta, oznaczona jako Proxima b, krąży wokół swojej chłodnej, czerwonej gwiazdy co 11 dni i ma temperaturę odpowiednią dla istnienia na swojej powierzchni wody w stanie ciekłym. Ten skalisty świat jest tylko trochę masywniejszy niż Ziemia. To najbliższa egzoplaneta względem nas. Może być także najbliższym potencjalnym siedliskiem życia poza Układem Słonecznym.

3 |Odkrycie planety w ekosferze wokół Proximy Centauri, najbliższej gwiazdy względem Słońca

Teleskop VLT uzyskał pierwsze w historii zdjęcie planety spoza Układu Słonecznego (tzw. egzopla-nety). Planeta o masie pięciokrotnie większej niż Jowisz krąży po orbicie wokół nieudanej gwiazdy — brązowego karła — w odległości 55 razy większej niż średni dystans Ziemia­Słońce.

5 | Pierwsze zdjęcie planety pozasłonecznej

W 2014 roku sieć radioteleskopów ALMA ukazała szczegóły powsta­ jącego systemu planetarnego. Obrazy HL Tauri były najostrzejsze z uzyskanych kiedykolwiek na falach submilimetrowych. Pokazują w jaki sposób powstające planety zbierają gaz i pył w dysku protoplanetarnym.

4 |Obraz z rewolucyjnego teleskopu ALMA ukazał genezę planet

ES

O/M

. Ko

rnm

esse

r

ALM

A (E

SO

/NA

OJ/

NR

AO

)

8

Fotografia głębokiego pola uzyskana instrumentem Wide Field Imager (WFI) na 2,2­metrowym teleskopie MPG/ESO w Obserwatorium La Silla.

Korzystając z VLT, astronomowie wyznaczyli wiek najstarszej gwiazdy w naszej Galaktyce. Wiek 13,2 mld lat oznacza, że gwiazda narodziła się w najwcześniejszej fazie powstawania Wszechświata. W gwieździe powstałej w okresie, gdy Droga Mleczna dopiero się formowała, wykryto uran, który został wykorzystany do niezależnego oszacowania wieku Galaktyki.

6 | Najstarsza znana gwiazda w Drodze Mlecznej

Atmosfera wokół egzoplanety z kategorii superziem została po raz pierwszy przeanali-zowana dzięki użyciu teleskopu VLT. Planetę GJ 1214b obserwowano, gdy przemieszczała się przed swoją gwiazdą i część światła gwiazdy przeszła przez planetarną atmosferę. Atmosfera ta składa się głównie z pary wodnej albo jest zdominowana przez grube chmury lub mgły.

7 | Bezpośrednie pomiary widm egzoplanet i ich atmosfer

VLT wykrył cząsteczki tlenku węgla w galaktyce widocznej w stanie, jaki miała prawie 11 mld lat temu. Pozwoliło to astronomom na dokonanie precyzyjnych pomiarów kosmicznej tempera-tury, po raz pierwszy dla tak odległej epoki.

8 | Niezależny pomiar kosmicznej temperatury

Dzięki teleskopom naziemnym i kosmicznym, w tym VLT, astronomowie odkryli system z siedmioma planetami wielkości Ziemi, odległy o zaledwie 40 lat świetlnych. Planety krążą po orbitach wokół ultrachłodnego karła o nazwie TRAPPIST­1. Trzy z planet znajdują się w eko­sferze, co zwiększa szanse, że w systemie tym może występować życie. Układ ten ma najwięk-szą liczbę planet wielkości Ziemi i największą liczbę światów, na których na powierzchni może występować woda w stanie ciekłym.

9 | Rekordowy system planetarny

Teleskopy ESO rozwiązały starą kosmiczną zagadkę dotyczącą dwóch rodzajów błysków gamma. Dostarczyły definitywnego dowodu na to, że długie błyski gamma są związane z eksplozjami gwiazd masywnych oraz były w stanie po raz pierwszy zaobserwować światło widzialne od krótkiego błysku gamma, pokazując, że najprawdopodobniej błysk pochodził od gwałtownej kolizji dwóch zderzających się gwiazd neutronowych.

10 | Rozbłyski gamma — związek pomiędzy supernowymi, a zderzającymi się gwiazdami neutronowymi

SD

SS

ES

O/L

. Cal

çad

a

ES

O/N

. Bar

tman

n/s

pac

eeng

ine.

org

9

UT1 (Antu)

UT2 (Kueyen)

UT3 (Melipal)

VST

UT4 (Yepun)

VISTA

VLTI

Nazwa VLT

Lokalizacja Cerro Paranal

Wysokość 2635 metrów n.p.m.

Długość fali Ultrafiolet/światło widzialne/podczerwień

Elementy/technika Interferometria z 4 teleskopami (maksymalna długość bazy 130 m), z których 3 mają optykę adaptacyjną

Układ optyczny Reflektor Ritcheya­Chrétiena

Średnica zwierciadła głównego 8,2 metra

Montaż Azymutalny

Pierwsze światło Maj 1998 – wrzesień 2000 r.

Teleskop VLT

8,2­metrowe teleskopy są umieszczone w zwartych, kontrolowanych termicznie budynkach, które obracają się synchro-nicznie z teleskopami. Znacząco mini-malizuje to wpływ lokalnych warunków atmosferycznych, takich jak turbulencje powietrza w tubusie teleskopu, które mogą wynikać z wiatru i wahań tempe-ratury.

Pierwszy z Teleskopów Głównych roz-począł regularne obserwacje naukowe 1 kwietnia 1999 r. VLT wywarł ogromny wpływ na astronomię obserwacyjną. Jest najbardziej efektywnym indywidu-alnym naziemnym urządzeniem badaw-czym na świecie. Wyniki VLT prowadzą do publikacji średnio ponad jednego recenzowanego artykułu naukowego dziennie.

W Obserwatorium Paranal pracują także narodowe teleskopy NGTS (Next­Generation Transit Survey) i SPECULOOS (Serach for habitable Planets EClipsing ULtra­cOOl Stars).

Bardzo Duży Teleskop (Very Large Telescope — VLT) to flagowy instrument europejskiej astronomii optycznej na początku trzeciego tysiąclecia. Jest naj-bardziej zaawansowanym instrumentem optycznym i podczerwonym na świecie. Obejmuje cztery Teleskopy Główne (Unit Telescopes) o średnicach zwierciadeł 8,2 m. Można z nich korzystać pojedyn-czo albo razem, podobnie jak z czterech ruchomych 1,8­metrowych Teleskopów Pomocniczych (Auxiliary Telescopes), aby utworzyć interferometr. Teleskopy te są tak potężne, że mogą uzyskiwać obrazy obiektów astronomicznych cztery miliardy razy słabszych niż widoczne nieuzbrojonym okiem.

Zestaw instrumentów VLT jest najambit-niejszym wśród dostępnych dla poje-dynczego obserwatorium. Obejmuje kamery i spektrografy, które pokrywają szeroki zakres widma, rozciągający się od ultrafioletu (0,3 µm) do średniej pod-czerwieni (20 µm).

To spektakularne zdjęcie obszaru gwiazdotwórczego w Wielkiej Mgławicy w Orionie zostało uzyskane dzięki wielokrotnym ekspozycjom przy użyciu podczerwonej kamery HAWK­I na teleskopie VLT w Chile. Jest to najgłęb-szy uzyskany jak dotąd obraz tego obszaru. Ukazuje więcej bardzo słabych obiektów o masach planetarnych niż się spodziewano.

10

Fotografia wykonana z wnętrza kopuły czwartego Teleskopu Głównego wchodzącego w skład VLT. Widać skierowany w stronę centrum Drogi Mlecznej laserowy promień do wytwarzania sztucznej gwiazdy porównania

Słońce zachodzi pod horyzont na Oceanie Spokojnym, oświetlając w niesa mowity sposób platformę Paranal na pustyni Atakama w północnym Chile.E

SO

/H. D

rass

et

al.

Y. B

elet

sky

(LC

O)/

ES

OE

SO

/G. H

üdep

ohl

(ata

cam

apho

to.c

om

)

11

System czterech „laserowych gwiazd” w Paranal wycelowany w Mgławicę Carina.

Optyka adaptacyjna

Turbulencje w atmosferze powodują, że zdjęcia wykonywane z powierzchni Ziemi są zaburzane, a gwiazdy „mrugają”. Astronomowie w ESO używają techniki zwanej optyką adaptacyjną (adaptatywną), aby niwelować takie atmosferyczne efekty.

Skomplikowane odkształcalne zwiercia-dła, kontrolowane przez komputery, mogą w czasie rzeczywistym korygować zabu-rzenia powodowane przez turbulencje atmosferyczne, co pozwala na uzyskiwa-nie obrazów prawie tak ostrych, jak z przestrzeni kosmicznej.

Aby to zadziałało, potrzebna jest gwiazda odniesienia położona na niebie bardzo blisko obserwowanego obiektu. Wyko-nuje się pomiary zaburzeń, aby system mógł korygować zwierciadło optyki ada-ptacyjnej. Ponieważ odpowiednie gwiazdy nie są dostępne w każdym przypadku, astronomowie tworzą „sztuczne gwiazdy”, rozświetlając silnym promieniem lasera górną warstwę atmosfery na wysokości 90 km.

ESO, współpracując z europejskimi insty-tutami i firmami, odgrywa wiodącą rolę w rozwoju optyki adaptacyjnej i technolo-gii „laserowej gwiazdy”. Korzystające z optyki adaptacyjnej urządzenia ESO dokonały wielu znaczących odkryć naukowych. To dzięki tej technologii udało się po raz pierwszy bezpośrednio zaob-serwować egzoplanetę (zob. str. 8), a także przeprowadzić szczegółowe badania otoczenia czarnej dziury w cen-trum Drogi Mlecznej (zob. str. 8).

Obecnie na VLT jest instalowana następna generacja optyki adaptacyjnej. Technologia ta korzysta z kilku „lasero-wych gwiazd”, a także z bardzo zaawan-sowanych instrumentów, np. do poszuki-wania planet. Jeszcze bardziej zaawansowane systemy, przeznaczone do ELT, są obecnie w fazie opracowywa-nia. Wykorzystanie kilku „laserowych gwiazd” pozwoli na uzyskiwanie korekty na większym polu widzenia, co będzie kluczowe dla przyszłych badań nauko-wych przy pomocy VLT i ELT.

Ger

hard

Hüd

epo

hl/a

taca

map

hoto

.co

m

12

Promienie świetlneTurbulencje atmosferyczne

Zwierciadło wtórne

Zwierciadło główne

Zwierciadło odkształcalne

Komputer Pomiar turbulencji

Kamera astronomiczna

System czterech „laserowych gwiazd” na Teleskopie Głównym nr 4 w ramach VLT.

Schemat pokazujący w jaki sposób działa optyka adaptacyjna.

ES

O/G

. Hüd

epo

hl

13

Nazwa Teleskopy Pomocnicze

Lokalizacja Cerro Paranal

Wysokość 2635 metrów n.p.m.

Długość fali Światło widzialne/podczerwień

Elementy/technika Interferometria z 4 małymi teleskopami (maksymalna długość bazy 200 metrów)

Układ optyczny Ritcheya­Chrétiena z optycznym pociągiem coudé

Średnica zwierciadła głównego 1,82 metra

Montaż Azymutalny

Pierwsze światło Styczeń 2004 – grudzień 2006 r.

Interferometr VLTI

VLTI, przez większość czasu są wykorzystywane w pojedynkę. W trybie obserwacji interferometrycznych są dostępne jedynie przez ograniczoną liczbę nocy w roku.

Aby wykorzystać moc interferometrii VLT każdej nocy, zbudowano cztery mniejsze Teleskopy Pomocnicze ( Auxiliary Telescopes). Są one zamonto-wane na torach i mogą przemieszczać się pomiędzy określonymi pozycjami obserwacyjnymi. Z tych pozycji pro­mienie świetlne są odbijane przez zwierciadła teleskopów i łączone dzięki VLTI.

Teleskopy Pomocnicze są bardzo nietypowe — samowystarczalne w swo-ich kopułach ochronnych, z własną elektroniką. wentylacją, hydrauliką i sys-temami chłodzenia, a nawet z własnymi transporterami, które podnoszą tele-skopy i przemieszczają je pomiędzy pozycjami obserwacyjnymi.

Pojedyncze teleskopy VLT mogą praco-wać razem w formie Interferometru VLT (VLTI), pozwalając astronomom na dostrzeżenie detali 16 razy lepiej niż w przypadku jednego teleskopu. Dzięki VLTI można zobaczyć szczegóły na powierzchni gwiazd, a nawet badać blis kie otoczenie czarnej dziury w cen-trum innej galaktyki.

Promienie świetlne z teleskopów są w VLTI łączone razem za pomocą skomplikowanego system zwierciadeł w podziemnych tunelach, w których długości ścieżek światła muszą być utrzymywane z dokładnością lepszą niż jedna tysięczna milimetra na 100 metrów. Za pomocą 130­metrowego „wirtual-nego teleskopu” można prowadzić pomiary odpowiadające dostrzeżeniu z powierzchni Ziemi główki śruby na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, znajdującej się na orbicie na wysokości 400 km. Chociaż 8,2­metrowe Tele-skopy Główne mogą być połączone jako

Panoramiczny widok tunelu interferometru VLTI.

14

Zachód Słońca w Paranal. Jeden z Teleskopów Pomocniczych jest otwarty, gotowy do obserwacji.P.

Ho

rále

k/E

SO

15

Nazwa VISTA

Lokalizacja Niedaleko Cerro Paranal

Wysokość 2518 metrów n.p.m.

Długość fali Podczerwień

Elementy 67­megapikselowa kamera VIRCAM; pole widzenia 1.65° × 1.65°

Układ optyczny Zmodyfikowany reflektor Ritcheya­Chrétiena z soczewkami korekcyjnymi w kamerze

Średnica zwierciadła głównego 4,10 metra

Montaż Azymutalny widłowy

Pierwsze światło 11 grudnia 2009 r.

Nazwa VST

Lokalizacja Cerro Paranal

Wysokość 2635 metrów n.p.m.

Długość fali Ultrafiolet/światło widzialne/bliska podczerwień

Elementy 268­megapikselowa kamera OmegaCAM; pole widzenia 1° × 1°

Układ optyczny Zmodyfikowany reflektor Ritcheya­Chrétiena z korektorami

Średnica zwierciadła głównego 2,61 metra

Montaż Azymutalny widłowy

Pierwsze światło 8 czerwca 2011 r.

Teleskopy do przeglądów nieba

VISTA ma zwierciadło główne o średnicy 4,1 metra i jest najpotężniejszym na świecie teleskopem do przeglądów w bliskiej podczerwieni. W sercu VISTA znajduje się 3­tonowa kamera złożona z 16 detektorów czułych na promienio-wanie podczerwone, mających razem 67 megapikseli. Instrument posiada największe pole widzenia ze wszystkich astronomicznych kamer do bliskiej pod-czerwieni.

VST jest najnowocześniejszym 2,6­metrowym teleskopem, wyposażo-nym w OmegaCAM, olbrzymią 268­megapikselową kamerę CCD o polu widzenia ponad cztery razy większym niż obszar tarczy Księżyca w pełni. Jest dobrym uzupełnieniem dla VISTA i dokonuje przeglądów nieba w zakresie promieniowania widzialnego.

W Obserwatorium Paranal umieszczone zostały dwa specjalne teleskopy: Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy (VISTA) oraz VLT Survey Telescope (VST). Są one najpotężniej-szymi na świecie teleskopami dedyko-wanymi fotograficznym przeglądom nieba i znacznie zwiększyły potencjał naukowych odkryć Obserwatorium Paranal.

Wiele z najciekawszych obiektów astronomicznych (od słabych brązowych karłów w Drodze Mlecznej do najodle-glejszych kwazarów) to obiekty trudne do wykrycia. Największe teleskopy mogą badać jedynie niewielki fragment nieba w danej chwili, natomiast VISTA i VST zostały zaprojektowane do foto-grafowania dużych obszarów szybko i dokładnie. Oba teleskopy tworzą wiel-kie archiwa zdjęć i katalogi obiektów, które będą badane przez astronomów w nadchodzących dziesięcioleciach.

Fotograficzna panorama Wielkiej Mgławicy w Orionie (Messier 42), znajdującej się około 1350 lat świetlnych od Ziemi. Zdjęcie wykonano przy pomocy teleskopu VISTA w Obserwatorium Paranal w Chile. E

SO

/J. E

mer

son

/VIS

TA

16

Kopuła teleskopu VISTA o zachodzie słońca.

Wewnątrz kopuły teleskopu VST, z Drogą Mleczną świecącą ponad teleskopem.

ES

O/B

. Taf

resh

i (tw

anig

ht.o

rg)

ES

O/B

. Taf

resh

i (tw

anig

ht.o

rg)

17

Nazwa ELT

Lokalizacja Cerro Armazones

Wysokość 3046 metrów n.p.m.

Długość fali Światło widzialne/bliska podczerwień

Technika Wbudowana optyka adaptacyjna używająca 2,6 m odkształcalnego lustra i do 8 laserowych gwiazd porównania

Układ optyczny Pięciozwierciadlany

Średnica zwierciadła głównego 39 metrów

Montaż Azymutalny

Pierwsze światło 2024 r.

Teleskop ELT

głównym złożonym z 798 sześciokąt-nych segmentów, każdy o rozmiarach 1,4 metra, przy grubości zaledwie 5 centymetrów.

Według planów, ELT ma uzyskać pierw-sze światło w 2024 roku i wtedy zacznie mierzyć się z największymi wyzwaniami naukowymi naszych czasów. Będzie służyć do badania planet podobnych do Ziemi krążących w ekosferach wokół innych gwiazd, potencjalnych miejsc istnienia życia — jednego ze Świętych Graali współczesnej astronomii obser-wacyjnej. Będzie też stosowany do gwiezdnej archeologii, poprzez badania starych gwiazd i gwiezdnych populacji w pobliskich galaktykach. Wniesie też fundamentalny wkład do kosmologii, poprzez badania pierwszych gwiazd i galaktyk oraz scharakteryzowanie natury ciemnej materii i ciemnej energii. Astronomowie spodziewają się także, że z odkryć dokonanych teleskopem ELT mogą narodzić się nowe, nieznane obecnie pytania.

Ekstremalnie wielkie teleskopy to jeden z najważniejszych priorytetów w astro-nomii naziemnej. Znacznie przyczynią się do zaawansowania naszej wiedzy astrofizycznej, pozwalając na szczegó-łowe badania planet wokół innych gwiazd, pierwszych obiektów we Wszechświecie, supermasywnych czar-nych dziur oraz natury i rozmieszczenia ciemnej materii i ciemnej energii, które dominują we Wszechświecie.

Rewolucyjny Ekstremalnie Wielki Tele-skop (Extremely Large Telescope — ELT), budowany przez ESO, będzie miał zwierciadło główne o średnicy 39 metrów i powierzchni zbierającej światło prawie 1000 metrów kwadrato-wych, co uczyni go „największym okiem świata na niebo”. ELT będzie większy niż wszystkie obecnie istniejące wielkie teleskopy optyczne razem wzięte. Będzie dostarczał 15 razy ostrzejszych obrazów niż Kosmiczny Teleskop Hubble’a. Dla ELT zaprojektowano nowatorski pięcioz-wierciadlany system optyczny z lustrem

Porównanie rozmiarów zwierciadeł głównych planowanych dla wielkich teleskopów optycznych znajdujących się obecnie w trakcie budowy.

El Peñón, Chile (planowany rok

2020)

8,4 metra

Wielki Teleskop do Przeglądów Synoptycznych

(LSST)

39 metrów

Cerro Armazones, Chile

(planowany rok 2024)

Ekstremalnie Wielki Teleskop

(ELT)

Mauna Kea, Hawaje (planowany rok

2022+)

30 metrów

Teleskop Trzydziestometrowy

(TMT)

Gigantyczny Teleskop Magellana

(GMT)

24,5 metra

Obserwatorium Las Campanas, Chile (planowany rok 2021+)E

SO

/L. C

alça

da

18

23 kilometry

VISTA Teleskop VLT Paranal — budynki techniczne

Cerro Paranal

Cerro Armazones

Armazones — budynki techniczne

Droga

Na dole: Mapa obszaru w północnym Chile z zaznaczonymi Cerro Paranal i Cerro Armazones oraz drogą pomiędzy nimi.

Artystyczna wizja nocnego widoku na Ekstremalnie Wielki Teleskop (ELT) w trakcie działania na Cerro Armazones w północnym Chile.

U góry: Infografika porównująca kopułę Ekstremalnie Wielkiego Tele-skopu (ELT) z kopułami innych wiel-kich teleskopów znajdujących się obecnie w trakcie budowy.

Wielki Teleskop do Przeglądów

Synoptycznych (LSST)

Ekstremalnie WielkiTeleskop (ELT)

TeleskopTrzydziestometrowy

(TMT)

Gigantyczny Teleskop Magellana

(GMT)

ES

O/M

. Tar

eng

hi

19

ALMA

Wysoko na płaskowyżu Chajnantor w Andach Chilijskich, ESO wraz ze swo-imi globalnymi partnerami, posiada sieć radioteleskopów Atacama Large Milli-meter/submillimeter Array (ALMA) — największy istniejący projekt astrono-miczny. ALMA to najnowocześniejsze obserwatorium radioastronomiczne, które bada promieniowanie od obiektów należących do najchłodniejszych we Wszechświecie.

ALMA składa się z 66 precyzyjnych anten: główna sieć to pięćdziesiąt 12­metrowych anten, które działają razem jako pojedynczy teleskop, a uzu-pełnia je dodatkowa zwarta sieć czte-rech anten 12­metrowych i dwunastu 7­metrowych.

Sieć ALMA bada Wszechświat na falach milimetrowych i submilimetrowych z niebywałą czułością i rozdzielczością — uzyskiwane przez nią obrazy są do dziesięciu razy ostrzejsze niż zdjęcia z Kosmicznego Teleskopu Hubble’a. Zakres fal, które obserwuje, znajduje się pomiędzy podczerwienią, a falami radiowymi. Promieniowanie w tym zakresie pochodzi z olbrzymich zimnych obłoków w przestrzeni międzygwiazdo-wej oraz od najwcześniejszych i najod-leglejszych galaktyk we Wszechświecie. Obiekty te często są ciemne albo prze-słonięcie w świetle widzialnym, ale jasno świecą w milimetrowej i submilimetrowej części widma.

ALMA pozwala na badania cegiełek, z których powstają gwiazdy, systemy planetarne, galaktyki i samo życie, umożliwiając astronomom próbę odpo-wiedzi na najgłębsze pytania o naszych kosmicznych korzeniach.

Ponieważ promieniowanie milimetrowe i submilimetrowe jest bardzo mocno absorbowane przez parę wodną w ziemskiej atmosferze, ALMA została zbudowana na wysokości 5000 metrów nad poziomem morza, na płaskowyżu Chajnantor w północnym Chile. Miejsce to posiada jedną z najbardziej suchych atmosfer na Ziemi, panujące tam warunki obserwacyjne są niespotykane w innych miejscach.

ALMA to partnerstwo pomiędzy ESO, U.S. National Science Foundation (NSF) oraz National Institutes of Natural Sciences (NINS) of Japan, we współ-pracy z Chile. ALMA jest finansowana przez ESO w imieniu Krajów Członkow-skich, przez NSF we współpracy z National Research Council of Canada (NRC) i National Science Council of Taiwan (NSC) oraz przez NINS we współpracy z Academia Sinica (AS) na Tajwanie i Korea Astronomy and Space Science Institute (KASI).

Nazwa ALMA

Lokalizacja Chajnantor

Wysokość 4576–5044 metrów n.p.m.

Długość fali Zakres submilimetrowy

Technika Interferometria o bazach od 150 m do 16 km

Układ optyczny Cassegraina

Średnica anteny 54 × 12 metrów; 12 × 7 metrów

Montaż Azymutalny

Pierwsze światło 30 września 2011 r.

Zdjęcie prezentuje kilka anten ALMA, a nad nimi centralne rejony Drogi Mlecznej. E

SO

/B. T

afre

shi (

twan

ight

.org

)

20

Na zdjęcie z Kosmicznego Teleskopu Hubble’a nałożono dane z ALMA, uzyskując bardzo rzadki kosmiczny widok: struktury pary oddziałujących ze sobą galaktyk ułożone są w kształty podobne do oczu.

Gwiezdne eksplozje są często związane z supernowymi, czyli z widowiskową śmiercią gwiazd. Nowe obserwacje ALMA dają astronomom wgląd w wybuchy związane z drugim końcem cyklu życia gwiazd — ich narodzinami (na zdjęciu: obszar Mgławicy w Orionie).

ALM

A (E

SO

/NA

OJ/

NR

AO

)/M

. Kau

fman

& t

he N

AS

A/E

SA

Hub

ble

Sp

ace

Tele

sco

pe

ALM

A (E

SO

/NA

OJ/

NR

AO

), J.

Bal

ly/H

. Dra

ss e

t al

.

21

APEX

Astronomowie mają na Chajnantor jesz-cze inne, komplementarne urządzenie pracujące na falach milimetrowych i submilimetrowych: Atacama Pathfinder Experiment (APEX). Jest to 12­metrowy teleskop oparty na prototypowej antenie ALMA, działający na tym samym obsza-rze, co ALMA. APEX funkcjonuje znacz-nie dłużej niż ALMA i teraz, gdy budowa większej sieci została ukończona, prze-jął rolę wykonywania przeglądów nieba.

Podobnie jak ALMA, APEX został zaprojektowany do pracy w zakresie submilimetrowym, który jest kluczowy w badaniach najzimniejszych, najgęst-szych i najbardziej odległych obiektów we Wszechświecie. Przez lata obserwo-wał gwałtowne, wczesne życie galaktyk,

Nazwa APEX

Lokalizacja Chajnantor

Wysokość 5050 metrów n.p.m.

Długość fali Zakres submilimetrowy

Układ optyczny Cassegraina

Średnica anteny głównej 12 metrów

Montaż Azymutalny

Pierwsze światło 14 lipca 2005 r.

które obecnie są najmasywniejsze, badał materię rozrywaną przez super-masywną czarną dziurę i po raz pierw-szy wykrył w przestrzeni kosmicznej cząsteczki nadtlenku wodoru. APEX jest także wykorzystywany do badania warunków panujących wewnątrz obło-ków molekularnych, takich jak Wielka Mgławica w Orionie czy Filary Stworze-nia w Mgławicy Orzeł, polepszając nasze zrozumienie obszarów gazu i pyłu, w których rodzą się nowe gwiazdy.

APEX działa w ramach współpracy pomiędzy Max­Planck­Institut für Radioastronomie, Onsala Space Observatory oraz ESO. Użytkowanie teleskopu zostało powierzone ESO.

Radioteleskop APEX patrzy w niebo podczas jasnej, księżycowej nocy na Chajnantor, jednym z najwyżej położo-nych i najsuchszych na świecie miejsc do prowadzenia obserwacji astrono­micznych.

22

To nowe, dramatyczne zdjęcie kosmicznych obłoków w gwiazdo-zbiorze Oriona ukazuje strukturę, która wydaje się być ognistą wstęgą na niebie.

Obraz w sztucznych kolorach pokazuje płaty i dżety wypływające od centralnej czarnej dziury w galaktyce aktywnej Centaurus A.

ES

O/D

igit

ized

Sky

Sur

vey

2E

SO

/WF

I (O

pti

cal);

MP

IfR

/ES

O/A

PE

X/A

. Wei

ss e

t al

. (S

ubm

illim

etre

); N

AS

A/C

XC

/CfA

/R. K

raft

et

al. (

X­r

ay)

ES

O/B

. Taf

resh

i (tw

anig

ht.o

rg)

23

La Silla

Obserwatorium La Silla, położone 600 km na północ od Santiago w Chile, na wysokości 2400 metrów n.p.m., jest „twierdzą” ESO od lat 60. ubiegłego wieku. To tutaj ESO ciągle posiada dwa najlepsze teleskopy klasy 4 m na świe-cie, dzięki którym La Silla zajmuje pozy-cję jednego z najbardziej produktyw-nych naukowo obserwatoriów na świecie.

3,58­metrowy teleskop NTT (New Technology Telescope — Teleskop Nowej Technologii) stanowił przełom w inżynierii i projektowaniu teleskopów. Był pierwszym teleskopem na świecie z komputerowo kontrolowanym zwier-ciadłem głównym (optyka aktywna), a technologia opracowana przez ESO jest obecnie stosowana w VLT i w większości największych teleskopów na świecie.

Od 1977 r. w La Silla pracuje 3,6­metrowy teleskop ESO. Po kilku istotnych modernizacjach pozostaje w czołówce teleskopów klasy 4 metrów

na półkuli południowej. To wraz z nim pracuje czołowy łowca planet: spektro-graf HARPS o niebywałej precyzji.

Infrastruktura La Silla jest także wyko-rzystywana przez kraje członkowskie ESO do projektów celowych, takich jak szwajcarski 1,2­metrowy Teleskop Leonarda Eulera, 2,2­metrowy MPG/ESO oraz duński teleskop 1,54­metrowy. Rapid Eye Mount (REM) oraz TAROT (Télescope à Action Rapide pour les Objets Transitoires) to teleskopy do śledzenia błysków gamma. TRAPPIST (TRAnsiting Planets and PlanetesImals Small Telescope), ExTrA (Exoplanets in Transits and their Atmospheres) i MASCARA (The Multi­site All­Sky CAmeRA) służą z kolei do poszukiwania egzoplanet. Dodatkowo, BlackGEM szuka optycznych odpowiedników dla zarejestrowanych detekcji fal grawita-cyjnych, a Test­Bed Telescope — projekt realizowany we współpracy z ESA — dokonuje przeglądu sztucznych i natural-nych obiektów w pobliżu Ziemi.

Trójbarwna fotograficzna mozaika Mgławicy Orzeł (Messier 16 lub NGC 6611), powstała ze zdjęć uzyskanych kamerą Wide Field Imager zamontowaną na 2,2­metrowym teleskopie MPG/ESO w Obserwatorium La Silla.

ES

O/B

. Taf

resh

i (tw

anig

ht.o

rg)

24

Sylwetka 3,6­metrowego teleskopu ESO rysuje się na tle nieba w tym nocnym widoku na Obserwatorium La Silla.

25

CTA

Sieć Teleskopów Czerenkowa ( Cherenkov Telescope Array — CTA) to obserwatorium naziemne kolejnej generacji, budowane dla astronomii wysokoenergetycznego promieniowania gamma. Przewiduje się, że w Obserwa-torium Paranal powstanie południowa część teleskopu CTA, korzystając z ist-niejącej zaawansowanej infrastruktury ESO.

CTA planuje mieć 118 teleskopów na świecie, z 99 teleskopami w swojej większej południowej części, około 10 kilometrów na południowy wschód od VLT. ESO będzie obsługiwać połu-dniowe obserwatorium CTA, a w zamian 10 % czasu obserwacyjnego obu sieci (południowej w Chile i północnej na La Palma) będzie dostępne dla naukow-ców z Krajów Członkowskich ESO. Dodatkowo, 10 % czasu obserwacyj-nego na południowej sieci zostanie zarezerwowane dla chilijskich instytu-tów naukowych.

Obserwatorium CTA będzie działać jako infrastruktura otwarta dla szerokiej spo-łeczności astrofizycznej. Obecnie w pro-jekcie CTA uczestniczy ponad 1350 naukowców i inżynierów z pięciu konty-nentów, 32 kraje i ponad 210 instytutów badawczych.

CTA — ze swoją wielką powierzchnią zbierającą promieniowanie i szerokim pokryciem nieba — będzie największym i najbardziej czułym obserwatorium wysokoenergetycznego promieniowania gamma na świecie. Będzie wykrywać promieniowanie gamma z niesamowitą precyzją i z 10 razy lepszą czułością niż obecnie istniejące instrumenty.

Promieniowanie gamma jest emitowane przez obiekty należące do najgorętszych i najpotężniejszych we Wszechświecie, takie jak supermasywne czarne dziury i supernowe. Chociaż atmosfera nie dopuszcza promieniowania gamma do powierzchni Ziemi, zwierciadła CTA i szybkie kamery będą rejestrować charakterystyczne, krótkotrwałe, błękitne błyski promieniowanie Czerenkowa, które jest produkowane, gdy promienio-wanie gamma oddziałuje z atmosferą. Pozwoli to prześledzić wstecz drogę promieniowania gamma od jego kosmicznego źródła, pomagając astro-nomom na zbadanie najbardziej ekstremalnych i najgwałtowniejszych zdarzeń w wysokoenergetycznym Wszechświecie.

CTA

O

26

Artystyczna wizualizacja południowego obserwatorium CTA.

27

ESO i Chile

6 listopada 1963 r. podpisano pierwsze porozumienie pomiędzy rządem Chile, a ESO. Był to początek trwającej obec-nie już 50 lat udanej międzynarodowej współpracy, tworzącej ważne kulturalne związki pomiędzy Chile, a Europą. ESO jest zaangażowane w bliską i bardzo owocną współpracę z Chile na wielu poziomach: rządowym, uniwersyteckim, naukowo­technicznym i przemysłowym.

W ramach współpracy rozwinęły się chilijska nauka, technologia i inżynieria, razem z rozwojem astronomii i związa-nych z nią technologii w Krajach Człon-kowskich ESO. Uczyniło to z chilijskich naukowców i inżynierów bardzo cen-nych partnerów dla ESO.

ESO wnosi swój wkład w rozwój astro-nomii w Chile poprzez fundusze zarzą-dzane przez ESO–Government of Chile Joint Committee oraz ALMA CONICYT Joint Committee, finansujące szeroki zakres aktywności w nauce, technolo-

giach astronomicznych i edukacji. Chilijska społeczność astronomiczna ma także preferencyjny dostęp do części czasu obserwacyjnego na tele-skopach ESO.

Dodatkowo, ESO prowadzi kilka regionalnych i lokalnych programów współpracy w regionach Coquimbo i Antofagasta, w których położone są obserwatoria organizacji. ESO promuje także programy ochrony przyrody i świadomości lokalnego dziedzictwa (w tym ciemnego nieba) w tych regio-nach.

Współpraca pomiędzy Chile, a ESO dowiodła, że jest nie tylko stabilna i dłu-gotrwała, ale także elastyczna. Co naj-ważniejsze, ten związek otwiera bardzo ciekawe możliwości na przyszłość — z korzyściami dla Chile, Krajów Człon-kowskich ESO oraz rozwoju nauki i technologii.

Laguna Miñiques znajduje się wysoko na andyjskim płaskowyżu Altiplano, blisko granicy z Argentyną, 80 km na południe od obserwatorium ALMA. Osoby jadące drogą nr 23 do Argentyny mijają to piękne jezioro. A

. Dur

o/E

SO

28

Od pomysłu do publikacji naukowej: przepływ danych

Działalność teleskopów ESO jest ciągłym procesem. Rozpoczyna się, gdy astrono-mowie nadsyłają wnioski dotyczące pro-jektów obserwacyjnych, mających zbadać różne cele naukowe. Wnioski te są następne recenzowane przez ekspertów, a te, które uzyskają aprobatę, przekształ-cane są w dokładne opisy obserwacji potrzebnych do wykonania.

Następnie na teleskopach ESO prowa-dzone są obserwacje. Zebrane dane są natychmiast dostępne dla odpowiednich zespołów badawczych poprzez archiwum ESO. Obserwacje naukowe i związane z nimi dane kalibracyjne są używane także przez naukowców z ESO do moni-torowania jakości danych i zachowania instrumentów, aby upewnić się, że ich wydajność jest zawsze zgodna ze specy-fikacjami. Cały ten proces opiera się na nieustannym transferze olbrzymich ilości danych pomiędzy obserwatoriami w Chile, a Centralą ESO w Garching w Niemczech.

Wszystkie zebrane dane naukowe i kali-bracyjne są przechowywane w archiwum naukowym ESO. Obejmuje ono kom-pletny zapis wszystkich obserwacji wyko-nanych od początku działania teleskopu VLT w Paranal, interferometru VLTI oraz teleskopów do przeglądów nieba VISTA i VST. Zawiera także dane z teleskopów w La Silla oraz z submilimetrowego radio-

teleskopu APEX na Chajnantor. Obserwa-cje przechowywane w archiwum zwykle stają się publicznie dostępne po roku od ich wykonania, co pozwala na ich wyko-rzystanie przez innych naukowców.

Tradycyjny sposób prowadzenia obser-wacji polega na podróży astronoma do teleskopu, aby samodzielnie prowadzić obserwacje, przy asyście ekspertów z lokalnego personelu placówki. Tryb ten zwany jest „visitor mode”. Pozwala astro-nomom na dostosowywanie na bieżąco strategii obserwacyjnej do warunków atmosferycznych i uzyskiwanych wyni-ków. Niestety nie można zagwarantować, że danej nocy będą odpowiednie warunki obserwacyjne.

W związku z tym ESO opracowało alter-natywny sposób prowadzenia obserwacji, zwany „service observing”. Wszystkie wstępnie zaplanowane obserwacje mają zdefiniowane warunki obserwacyjne, które powinny być spełnione, aby udało się uzyskać cele naukowe. Opierając się na tych specyfikacjach, obserwacje są następnie odpowiednio ustawiane w kolejce i przeprowadzane na teleskopie, gdy panują odpowiednie warunki. Liczne korzyści z takiego elastycznego planowa-nia spowodowały, że ten tryb obserwacji jest wybierany przez około 60–70 % użyt-kowników teleskopu VLT.

Centrum danych w Centrali ESO w Garching koło Monachium (Niemcy), które archiwizuje i dystry-buuje dane z teleskopów ESO.

29

Współpraca

Istotą misji ESO jest wspieranie współ-pracy w astronomii. Organizacja ode-grała decydującą rolę w tworzeniu Euro-pejskiego Obszaru Badań (European Research Area) dla astronomii i astrofi-zyki.

Co roku tysiące astronomów z krajów członkowskich i spoza nich prowadzi badania, korzystając z danych zebra-nych w obserwatoriach ESO. Astrono-mowie często tworzą międzynarodowe zespoły badawcze składające się z naukowców z różnych krajów.

ESO prowadzi rozbudowany program staży dla studentów i młodych naukow-ców ze stopniem doktora, a także okresowej pracy dla bardziej doświad-czonych astronomów z krajów człon-kowskich i z innych państw, przyczynia-jąc się do mobilności europejskich naukowców. Oprócz tego ESO organi-zuje międzynarodowe konferencje na tematy związane z czołowymi badaniami astronomicznymi i technolo-gicznymi oraz wspiera międzynarodowe czasopismo „Astronomy & Astrophysics”.

W projektach ESO kluczową rolę odgrywa europejski przemysł. Ścisła współpraca z wieloma europejskimi firmami z przemysłu nowoczesnych technologii dostarcza naukowcom coraz lepszych teleskopów i instrumentów. Bez aktywnego i entuzjastycznego udziału partnerów komercyjnych ze wszystkich krajów członkowskich i z Chile projekty te nie byłyby możliwe do zrealizowania.

Na polu rozwoju technologii ESO utrzy-muje bliskie kontakty z wieloma gru-pami badawczymi z instytutów nauko-wych w krajach członkowskich, a także poza nimi. Dzięki temu astronomowie z krajów członkowskich są w dużym stopniu zaangażowani w planowanie i budowę instrumentów naukowych do obecnych teleskopów ESO, a także do innych istniejących i planowanych tele-skopów. Rozwój instrumentów to spora szansa dla narodowych centrów badań na przyciąganie wielu młodych naukow-ców i inżynierów.

Praca w ESO

Czy jesteś zainteresowany pracą w stymulującym międzynarodowym środowisku w technolo-gicznej czołówce? W ESO doświadczysz międzynarodowego i wielokulturowego środowiska pracy, w którym szacunek i współpraca są najważniejsze, a istotny jest zarówno wkład indywi-dualny, jak i zespołowy. Niezależnie od tego, czy przyłączysz się do zespołów technicznych, naukowych, czy wspierających, będziesz częścią zróżnicowanego i utalentowanego zespołu, wnosząc swój wkład w stanowiące największe wyzwania projekty astronomiczne. Zajrzyj na jobs.eso.org oraz www.linkedin.com/company/european-southern-observatory.

Pracownicy ESO i uczestnicy konferencji.

Flagi krajów członkowskich ESO na platformie teleskopu VLT. E

SO

/Ma

x A

lexa

nder

30

Edukacja i popularyzacja

Ukierunkowane inwestycje w edukację i popularyzację pozwoliły ESO na upo-wszechnianie astronomii oraz wyników z najważniejszego naziemnego obserwa-torium na świecie wśród społeczeństwa i mediów. ESO tworzy szeroką gamę bez-płatnych materiałów promocyjnych i edu-kacyjnych, takich jak wysokiej jakości zdjęcia, filmy i materiały drukowane.

ESO Supernova Planetarium & Visitor Centre w Centrali ESO w Niemczech jest pierwszym planetarium open-source na świecie i najnowocześniejszym astrono-micznym centrum dla widzów. Centrum dostarcza zapadających w pamięć doświadczeń, takich jak interaktywne

Pozostańmy w kontakcie

ESO ma zróżnicowaną i aktywną obecność w mediach społecznościowych na różnych platfor-mach, docierając do setek milionów ludzi rocznie poprzez serwisy Facebook, Twitter, Instagram, Pinterest, Flickr, YouTube czy LinkedIn. Dołącz do nas i bądź na bieżąco z najnowszymi odkry-ciami, jako pierwszy oglądaj zapierające dech w piersiach zdjęcia uzyskane teleskopami ESO i sprawdź, jak wygląda codzienna praca w najnowocześniejszych obserwatoriach. ESO rozsyła także newslettery (cotygodniowy i comiesięczny) z pięknymi zdjęciami Wszechświata, najnow-szymi wynikami naukowymi z teleskopów ESO oraz bieżącymi informacjami na temat organizacji.

wystawy astronomiczne, które dzielą się fascynującym światem astronomii i ESO, pozostawiając odwiedzających w zachwycie nad Wszechświatem, w któ-rym żyjemy. Organizuje także zgodne ze szkolnym programem nauczania warsz-taty dla uczniów i nauczycieli, w formie niezapomnianych doświadczeń edukacyj-nych dla szkół.

W połączeniu z ESO Supernova, ESO produkuje bezpłatne pokazy dla innych planetariów, innowacyjne wizualizacje naukowe (w formie prawdziwego open--source), a także pierwszy system dystry-bucji danych w czasie rzeczywistym dla planetariów na całym świecie.

ESO Supernova Planetarium & Visitor Centre będzie centrum nauki dostępnym dla odwiedzających. Jego powstanie umożliwiła współ-praca pomiędzy Heidelberg Institute for Theoretical Studies (HITS), a ESO.A

rchi

tekt

en B

ernh

ard

t +

Par

tner

(ww

w.b

p­d

a.d

e)

31

ESO HeadquartersKarl­Schwarzschild­Str. 2, 85748 Garching bei München, NiemcyTelefon: +49 89 320 06­0 | Fax: +49 89 320 23 62 | E­mail: information@eso.org

www.eso.org

09.2017 — Polish

ES

O/M

. Ko

rnm

esse

r