ORTAÇAĞDA ANADOLU’NUN İDARÎ COĞRAFYASINA BAKIŞ

8/9/2019 ORTAADA ANADOLUNUN DAR CORAFYASINA BAKI

1/27

73

ORTAADA ANADOLUNUN DAR CORAFYASINA BAKIANADOLUDA SELUKLU DAR BRMLER*

The View on the Administrative Geography of Anatolia in MedievalThe Administrative Units during Seljuk Period in Anatolia

Koray ZCANSeluk niversitesi, Mh.-Mim. Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, 42079, Seluklu/Konya.

[email protected]

zet:Bu aratrmann amac, Anadolunun kendine zg jeo-politik yaps, dnemin deiken sosyal-kltrel-ekonomik koullar , ulam-iletiim sistem ve teknolojileri ile Bizans-Selukluikili siyasal ilikiler a kapsamnda biimlendii ngrlen Osmanl ncesi ilk Trk siyasalbirlik ve yerleim sreci olarak tanmlanan Anadolu Seluklu Devleti siyasal egemenlikdneminde (1075-1308) Anadolu idar corafyasnn bileenleri olarak, Seluklu idarbirimlerinin (ya da eyaletlerinin) varlnn irdelenmesidir.Aratrmada, Seluklu dnemi idarbirimlerinin belirlenebilmesi iin vaky-nme ya da kitabe veya vakfiye gibi zgn tarihikaytlarn kullanm ve Seluklu ncesi Anadolu idar corafyasnn irdelenmesi ve elde edilenbulgularn haritalar zerine aktarlmasna dayanan bir metodoloji kurgulanmtr.Anahtar Kelimeler:dar Corafya,dar Birimler, Seluklu Dnemi, Anadolu.

Abstract: The paper aims to determine the existence of the province or administrative unitsduring the Seljuk period (1075-1308) in Anatolia. It is considered that the administrative unitsin Seljuk period were shaped by geo-political potential of Anatolia, changeable social-cultural-economical conditions, transportation-communication system and technologies and Byzantine-Seljuk political relations.The methodology of this study for determining Seljuk administrativeunits is based on the examining of the original historical sources and administrative geographyin Anatolia before Seljuk period and the transferring the information taken on to maps.Key Words: Administrative Geography, Administrative Units, Seljuk Period, Anatolia.

1. Giri

Bu aratrmann amac, Anadolunun kendine zg jeo-politik yaps, dnemin deikensosyal-kltrel-ekonomik koullar, ulam-iletiim sistem ve teknolojileri ile Bizans-Seluklu ikilisiyasal ilikiler a kapsamnda biimlendii ngrlen Osmanl ncesi ilk Trk siyasal birlik ve

yerleim sreci olarak tanmlanan Anadolu Seluklu Devleti siyasal egemenlik dneminde (1075-1308) Anadolu idar corafyasnn bileenleri olarak, Seluklu idar birimlerinin (ya da eyaletlerinin)varlnn irdelenmesidir.

Bu aratrmann bir baka boyutu da; tarihi topografya ve idar corafyann srekliliikapsamnda, Anadoluda Trk ncesi Roma ve Bizans dnemi idar birimlerinin ve Anadolu ncesiTrk idare sistemi ve toprak kullanm politikalarnn Anadoluda Seluklu dneminde rgtlenen idar

birimler zerindeki (olas) etkilerinin ya da yansmalarnn aratrlmasdr.

Bu aratrma Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri adl doktora tezindenyararlanlarak hazrlanmtr.

Corafi Bilimler Dergisi,2005,3 (1), 73-99

Teslim, Mart 2005; dzeltme, Nisan2005; kabul Nisan 2005.Initial submission, March 2005; revised submision, April 2005; final acceptance, April 2005.


2/27

74

Dolaysyla bu aratrmann varsaym, Anadolu Seluklu idar birimlerinin Roma ve Bizansegemenliinden devralnan idar corafya miras ile Orta Asya ve ran corafyasndan Anadoluyatanan Trk devlet gelenei mirasnn sentezi olarak rgtlendii ve dnemin asker-siyasal koullar,idare sistemi ve toprak kullanm politikalar ile corafyann zgn koullarnn idar birimlerinyaplandrlmas zerinde etkili olduudur.

Aratrma kapsamnda Anadolu Seluklu dnemi idar birimlerinin; tarihi topografyann fiziki yap zerindeki belirleyici/ynlendirici etkileri kapsamnda

Seluklu ncesi ya da sonras rgtlenen idar birim snrlarnn, vakyi-nme, seyaht-nme veya vakfiyeler ya da nmizmatik veriler gibi dnemin tarihi

kaytlarnn, kervansaray, cami, medrese, sur ya da kpr gibi Anadolu Seluklu dnemi antsal-

kamusal hizmet yaplarna ilikin kitabelerin irdelenmesine ve elde edilen bulgularn haritalar zerineaktarlmasna dayanan bir metodoloji kurgusu iinde belirlenebilecei dnlmektedir.

2. Temel Kavramlar

2.1. Anadolu

Bu aratrmada Anadolu kavram ile tanmlanan, XI. yzyl sonu ve XIV. yzyl baarasndaki dnemde;

batda; Uc olarak tanmlanan Makri-Fethiye Krfezi ve Dalaman ay-Denizli-Ktahya-Kastamonu-Sinop hatt boyunca uzanan Bizans mparatorluu snrlar,

gneyde; Kilikya Ermeni Krall snrlarna dek uzanan Antalya-Silifke hatt sahilblgeleri,

kuzeyde; Trabzon Rm mparatorluu snrlarna dek uzanan Sinop-Ordu hatt sahilblgeleri,

douda; Arap/ran-slm kltr ve medeniyeti egemenlik alanlar dnda kalanElbistan-Malatya-Erzincan-Erzurum hattndan, oruh vadisine dek uzanan blgeylesnrlanan Anadolu Seluklu Devleti siyasal-ynetsel egemenlik blgesidir (Le Strange 1926:

82, Tekinda 1949: 29-34, Cahen 1968: 42-43, Wittek 1999: 1-2, Pitcher 1999: 52).2.2. Anadolu Seluklular

Seluklular; IX.-X. yzyllarda Orta Asya ve ran arasnda coraf gei blgesi niteliindekiHorasan ve Mavera n nehir yrelerinde Byk Seluklu mparatorluunu kuran Ouz TrklerininKnk boyuna mensup Seluk/Selk ailesidir (Rasonyi 1939: 377-384, Kafesolu 1971: 3-13).

Anadolu Seluklu kavram ile anlatlmak istenen, Seluk ailesinin ran yresinde kurduuByk Seluklu mparatorluunun bir uzants olarak, Byk Seluklu Sultan Turul ahn asker-siyasal politikalar gereince Anadolunun fethi ile grevlendirdii komutanlardanKutalmolu/Kutlam Sleyman ah tarafndan XI. yzyl sonundan XIV. yzyl bana dek olandnemde, yukarda meknsal snrlamas yaplan Anadolu corafyasnda egemenlik kuran veAnadolu-Trk siyasal tarihinde Anadolu Seluklu Devleti olarak tanmlanan siyasal-ynetselyaplanmadr (Saunders 1962: 336-345, Turan 1971: 53-56, Turan 1998: 54-100, Kafesolu 1972: 3-13, Laurent 1988: 219-226, Kymen 1990: 403-415, Kymen 1993: 102-114, Sevim-Meril 1995:423).

Baka bir ifadeyle Anadolu Seluklu Devleti; kendine zg siyasal-ynetsel organizasyon, milletleraras ticaretle btnlemi ekonomik

dzen ve ulam-iletiim sistemi gelitiren, miras ald Hristiyan-Bizans kentli ya da kyl unsurlar ve bnyesinde barndrd Orta

Asya ve ran-slm kkenli gebe, yar-yerleik ve yerleik farkl dinsel ve etnik unsurlar ileAnadolunun Trkleme-slmlama kolonizasyon ve yerleim srecinin altyapsn oluturan Trk-slm yn hakim bir airetler konfederasyonu niteliindeki Trk devletidir (Cahen 1955-1956: 348-


3/27

75

358, Cahen 1962: 686, Cahen 1987: 1375-1431, Cahen 2001: 99-222, Smer 1960: 567-594, Turan1971: 76-77, Shaw 1985: 9-10).

2.3.dar Corafya

dar corafya, merkezi bir egemen gcn denetim ve ynetimi altnda, ulusal-uluslararasilikiler ve jeo-politik potansiyellere dayal olarak rgtlenmi, merkezi idareye tbi olmakla birliktekendi iinde idar zerklik ve yerlemeler kademelenmesi gstere(bile)n alt siyasal-ynetselyaplanmalarn belirli ve tanml bir blge zerindeki meknsal yansmalar olarak tanmlanabilir(Varnca 1947: 168-169, Martin 1959: 441-444, Darkot 1961: 35-46, zalar 1997: 195-213).

Bu kuramsal ereveden hareketle, idar corafya kavram ile Seluklu dnemindeAnadolunun zgn corafi koullarnn oluturduu meknsal altyap zerinde rgtlenen askeri-siyasal-ynetsel mekanizma ve ilikiler a ile toprak kullanm politikalarnn meknsal yansmalarolarak biimlendirilmi zerk ya da federal ynetim blgelerinin oluturduu siyasal egemenlik

blgesi kastedilmektedir.

2.4.dar Birim

Burada idar birim kavram

ile anlat

lmak istenen, Anadolu Seluklu Devleti idaremekanizmasnn bir unsuru olarak, tm mlkiyet ve ikt haklar melik ad verilen Sultan ocuklar,kardeleri hatta amcalar gibi hanedan yelerinden oluan melikler veya suba/serleker ad verilenaskeri ya da ahne ad verilen ve genellikle Ahilerden seilen sivil valiler tarafndan ynetilen; tbikentler, kaleler ve kylerden oluan zerk ya da federal ynetim blgeleridir (Ibn Bibi 1996: I/59,426,Kprl 1331: 193-232, Price 1956: 32-33, Gordlevski 1988: 249-269, Akda 1995: 48-49, Baykara1985: 49-60, Ortayl 2000: 164-166).

3. Tarihsel Arka Pln

3.1. Anadolu Selukludare Sistemi vedar Birimlerin rgtlenmesi

Anadolu Seluklu Devleti idare sistemi ve idar birimlerinin, Anadolunun Bizans-Selukluikili siyasal-ynetsel yaps; gebe/yerleik ikili yaam biimi; milletleraras ticaret potansiyeli;corafyann kendine zg koullar ve farkl etnik/dini unsurlara dayal olarak airetlerkonfederasyonu niteliinde bir devlet ya da idare mekanizmasna dayal olarak rgtlendiidnlmektedir.

XIII. yzyldan itibaren kurumsallama ve rgtlenme srecini tamamlayabildii anlalanAnadolu Seluklu Devletinin, Danimendli ya da Artuklu gibi dier ortaa Anadolu-Trkdevletlerinden farkl olarak, Orta Asya Trk kltr temeli zerinde, ran-slm gelenekleri veAnadolu-Bizans medeniyet kurumlarnn sentezinden oluan toprak kullanm dzeni ve politikalarnadayanan bir idare sistemi kurduu anlalmaktadr (Kprl 1331: 193-232, Tnk 1945: 52,Pehlivanolu 1959: 45, Sencer 1969: 18-25, Cahen 1962: 687, Cahen 1955-1956: 348-358, Cahen1986: 1088-1091, Cahen 1994: 176-190, Cahen 2001: 100-111, Tezel 1977: 3-30, Hseynof 1981:725-740, Turan 1948a: 549-574, Turan 1988a: 951-959, lken 1973: 1-62, Meril 1997: 175-176,

Uzunar

l

1988: 113-117, Ortayl

2000: 155-166).Bu toprak dzeni kapsamnda Anadolu topraklar, Hristiyan devletlerle snr oluturan asker-stratejik neme sahip Uc eyaletleri dnda2, sistemlerinin sentezi olarak Uc eyaletleri ad altndargtlenmi, Orta Asya Trk devlet geleneinden gelen lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda

paylamna dayanan l3 ve slm ikt4 sistemleri esasna dayal olarak, her biri mlkiyet haklar ve

2 Anadolu Seluklu Uc sistemi; Anadoluda Bizans Akritai/snr askerleri sistemi miras zerinde, slm devlet geleneindeHristiyan devletlerle snr blgeleri Uc olarak adlandrma ve dorudan Sultan ya da Divan Dairesine bal olarak ynetmeesasna dayanan Sugr/Uc sisteminin sentezi olarak rgtlenmi askeri-siyasal yaplanmadr.

3 Anadolu Seluklu l sistemi; Orta Asya Trk Devlet geleneinden gelen lke topraklarnn Hakanlar tarafndanhanedan yeleri ve yakn akrabalar arasnda zerk idare statsnde paylatrlmas esasna dayanan idar yaplanmadr.


4/27

76

geliri tamamen kendilerine ait olmak zere asker ve sivil tekilatlara sahip, kendi adlarna parabastran, kitabeler yazdran ve komu devletlerle serbeste asker ve siyasal ilikiler kuran Sultanocuklar, kardeleri hatta amcalar gibi hanedan yelerinden oluan melikler ve asker/sivil valileremrinde veya denetiminde idar birimlere ayrld sylenebilir.

Anadoluda Seluklu savunma sisteminin asker-stratejik temelini oluturduu anlalan Uceyaletleri; snr blgelerinde akn ve fetihler yapmak, i karklklar ya da ayaklanmalar bastrmak,devlet adna vergi toplamak, bakente giden elilerin gvenliini salamak, belli miktarda asker

beslemek gibi asker hizmetler karlnda alp ve gazilerden oluan Gaziyn- Rm olarakadlandrlan Trkmen ailelerinin organize ettii asker tekilat ile meknsal boyutta Selukluynetimince yaplan savalara katlma ya da belli miktar asker besleme gibi asker hizmetlere dayal olarak tahsis edilen siyasal snr blgelerindeki yaylak-klak ya da kent ve kyleri kapsayan ikttopraklardan olumaktadr (Cahen 1962: 687, Kaymaz 1970: 110, Shaw 1985: 9-10, Kprl 1999:73-77, Hseynof 1981: 725-740, Kymen 1988: 91-99).

Buna karlk, dorudan Sultan ya da Divan Dairesine/merkezi idareye bal olarak ynetilenidar birimlerin ise tm mlkiyet ve ikt haklar dahil olmak zere melikler veya suba ad verilenasker ya da ahne ad verilen ve genellikle Ahilerden seilen sivil valiler emrine brakld ve idare

merkezi niteliinde bir kent evresinde odaklanan tbi kasabalar, beldeler, kaleler ve kylerden oluanzerk ya da federal ynetim blgeleri niteliinde rgtlendii grlmektedir (Ibn Bibi 1996: I/59,426,Kprl 1331: 193-232, Price 1956: 32-33, Smer 1962: 221, Kaymaz 1964: 114, Turan 1970: 254,Togan 1981: 211, Gordlevski 1988: 249-269, Cahen 1962: 686, Cahen 1994: 235-242, Cahen 2001:112-122, Akda 1995: 48-49, Baykara 1985: 49-60, Ortayl 2000: 164-166, Baykara 2000: 177-185).

Nitekim Anadolu Seluklu sultanlarnn II. Kl Aslan dnemine dek kendi adlarna parabastrmamalar Byk Seluklu Devletine tbi bir devlet olduklarn gsterdii gibi, II. Kl Aslandneminden (1155-1196) I. Aladdin Keykubad dnemine dek (1220-1237) uzanan srete idar

birimlerinin bandaki meliklerinin hemen hepsinin bir egemenlik iareti olarak kendi adlarna para yada sikke bastrmalar, hutbe okutmalar, devlet ileri ve ikmetgh iin saraylar ya da devlethneleryaptrmalar da Seluklu idar birimleri ya da eyaletlerinin tamamen zerk ya da muhtar statde biridare mekanizmasna sahip olduunu dorulamaktadr (Hinrichs 1991: 31-34, Artuk 1960: 221,

Salam 1960: 203, Koca 1994: 149-161, Koca 1995: 62-63, Taneri 1966: 142-144, Kymen 1988a:1371, Oral 1953: 501-502).

Buna karlk, Seluklu sultanlar idar birimlerde -melikler dndaki- yneticileri grevlerininkapsam ve nemi ne olursa olsun, hibir zaman uzun srelerle ayn idar birim ya da ehrinynetiminde brakmam ve sahip olduklar iktlar da hibir ekilde miras da dahil olmak zereailelerine devretme hakkn vermemilerdir (Cahen 1955-1956: 356, Ate 1982: 83-86, Uzunarl1988: 113-117, Doan 1998: 69, Turan 1988a: 952-959).

Nitekim dnemin vaky-nmelerinde Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde Akehiryresinin Aliyye kalesinin teslimi karlnda nce Kyr Farda/1221 sonra Erzincann teslimikarlnda Mengcekli sultan Davud aha/1225 ikt olarak verilmesi gibi kaytlar, Seluklu idare

birimlerinin zaman/mekn asndan deiimini ortaya koymaktadr (Ibn Bibi 1941: 57,137, Ibn Bibi1996: I/266,367, Mneccimba 2001: 61, 69-70).

4. Anadolu Seluklu dar Birimlerinin Tarihsel Evrimi (Ya da Deiimi)

Anadolunun farkl meknsal ve deiken siyasal atmosferinde Seluklu idare sistemiasndan idar birimlerin kurulu ve geliiminin;

yar gebe dnem: ilk kurulu ve varolma mcadelesi, yar yerleik yaam dnemi: siyasal birlik ve kurumsallama,

4 Anadolu Seluklu kt sistemi; lke topraklarnn ynetim ve tasarrufunun askeri-idar hizmetler karlnda devletyneticilerine veya fethedilen lke meliklerine belirli miktarda asker beslemek koulu ve toprak gelirlerinin tamamn veyabir ksmn kapsayacak nitelikte ksa ya da uzun sreli olarak verilmesidir.


5/27

77

yerleik yaam dnemi: ykselme ve merkezileme, sistemin zlme dnemi: gerileme ve k olmak zere balca drt dnemde ele

alnmas ngrlmtr.

4.1. Yar-Gebe Dnemi:lk Kurulu ve Varolma Mcadelesi (1075-1155)

Anadoluda Seluklularn kurulu mcadeleleri iinde geen bu dnemde idar birimlere dairtarihteki tek kayt (Ibn Bibi 1996: I/13, Urfal Mateos 1962: 312-313, Kinnamos 2001: 145, Khoniates1995: 79-80); Sultan I. zzeddin Mesudun lkesini 1155 ylnda Konya ve Aksaray byk oul II.Kl Aslan, Ankara, ankr ve Kastamonu kk oul ehinah, Amasya ve Niksar yresi damadEmir Nizameddin Yabasan, Kayseri ve Sivas Danimendli soyundan Emir Nasreddin ve MalatyaEmir Nasreddinin kardeinin olmak zere merkeze bal be idar birim ya da eyalete ayrmolduudur (ekil 1).

Yukarda aklanan Anadolu Seluklu Devleti kurulu dnemine ilikin idar birimler,Seluklu ncesi Anadolu idar corafyas asndan deerlendirilirse;

Ankara merkezli ankr-Kastamonu yrelerini kapsayan ve Bizans snrlarnda dekuzanan kuzeybat Anadolu Uc idar birimi (Roma-Bizans dnemi Bukelleraion-Paphlagonia

themalar), Konya merkezli Konya-Aksaray yrelerini kapsayan Anadolu ya da Rm idar birimi

(Roma-Bizans dnemi Anatolikon Themas), Amasya merkez olmak zere Yeilrmak havzas ve Samsun-Sinop ky eridini

kapsayan, Trabzon Rm mparatorluu snrndaki kuzeydou Anadolu Uc idar birimi (Roma-Bizansdnemi Armeniakon Themas),

Kayseri ve Sivas yrelerini kapsayan Danimend li idar birimi (Roma-Bizans dnemiKharsianon-Sebasteia themalar),

Malatya ve Mara blgelerini kapsayan Kilikya Ermeni Krall ve Antakya HalPrenslii ile snr oluturan gney Anadolu Uc idar birimi (Roma-Bizans dnemi Melitene ve Telukhthemalar) gibi Seluklu ncesi Roma-Bizans dnemi idar birim snrlarn karlamas, Anadolununfizik corafyasnn idar birimler zerindeki belirleyici etkisi asndan dikkat ekici olarakdeerlendirilmektedir (ekil 2 ve ekil 3).

4.2. Yar-Yerleik Yaam Dnemi: Siyasal Birlik ve Kurumsallama (1155-1220)

Sultan I. zzeddin Mesud sonrasnda balayan bu dnemde idar birimlere dair ilk kayt (Artuk1960: 219-220); Sultan II. Kl Aslann Orta Asya-Trk hakan geleneine uygun olarak 1180-1ylnda Seluklu lkesini onbir olu arasnda zerk statl idar birimlere ayrdna ilikindir (ekil4).

Yukarda szedilen onbir idar birim ya da meliklik blgesinin belirlenmesine dnk olarakdneme ilikin vaky-nmeler irdelenirse; Sultan II. Kl Aslan dnemindeki idar birimlerin ya dameliklik blgelerinin, Rkneddin Sleymanah Tokat, Muhiddin Mesud Ankara, MuizeddinKayserah Malatya, Mugiseddin Turulah Elbistan, Nureddin Sultanah Kayseri, Kutbeddin

Melikah Sivas ve Aksaray, Nizameddin Argunah Amasya, Nasreddin Berkyarukah Niksar veKoyulhisar, Sencerah Ereli, Aslanah Nide ve Gyaseddin Keyhsrev Uluborlu olduuanlalmaktadr (Mneccimba 1935: 20, Mneccimba 2001: 25-27, Ibn Bibi 1941: 24, Ibn Bibi1996: I/41, Aksaray 1943: 127, Aksaray 2000: 23, Ner 1987: 32-33, Cenb 2000: 242).

Sultan II. Kl Aslan sonrasnda meliklik blgeleri ya da idar birimlerin varlna ilikin kaytise 1192-1196 ve 1205-1211 olmak zere aralkla iki defa tahta kan Sultan I. GyseddinKeyhsrevin ikinci saltanat dnemine tarihlenmektedir. Bu dnemde Sultan I. Gyseddin Keyhsrev,dnemin farkl kltrel-politik-dinsel yaplanma odaklar kapsamnda; byk oul zzeddinKeykavusu Malatya ve Harput, ortanca oul Aladdin Keykubad Tokat ile birlikte tm Danimend-line melik olarak atam, Tunguzlu, Honaz ve Menderes vadisini kapsayan Hristiyan nfusun younolduu Bizans-Seluk Uc blgelerini ise Hristiyan-Bizans hanedanndan gelen kaynpederi Manuel


6/27

78

Mavrozomes idaresine brakmtr. Ancak Sulan I. Gyaseddin Keyhsrev meliklere bulunduklareyaletlerde ya da idar birimlerde sadece Sultan adna ynetim yetkisi vermi, kendi adlarna hutbeokutmalar ya da sikke bastrmalar veya komu devletlerle sava/bar yapmalar gibi yetkilerinikaldrmtr (Mneccimba 1935: 26-27, Mneccimba 2001: 36-41, Ibn Bibi 1941: 43, Ibn Bibi1996: I/110, Turan 1971: 281, Bayram 2002: 171, Bayram 1994: 79-92, Bayram 1987: 30-36, Artuk1980: 266, Cahen 1955-1956: 354, Kaymaz 1964: 131-132).

Burada idare sistemi asndan dikkat ekici iki nokta; Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevindnemin sosyal-politik dengelerini gzeterek, potansiyel saltanat adaylar olan iki olu zzeddinKeykavus ve Aladdin Keykubad meliklik merkezi olarak Seluklu Anadolusunun dini ve politik ikifarkl odak noktasn oluturan Malatya ve Tokat kentlerine gndermi olmas ve Anadolu Seluklutarihinde, istisn olarak, stratejik nemi olan Tunguzlu-Honaz ve Uluborlu yrelerini kapsayanBizans-Seluklu Uc eyaletleri idaresinin dnemin siyasal-ekonomik politikalar gereince ilk kez birTrkmen ailesi yerine Bizans soyundan bir melike braklmasdr.

Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra Malatya meliki zzeddin Keykavus ileTokat meliki I. Aladdin Keykubad arasnda balayan saltanat mcadelesi sonunda I. zzeddinKeykavus Seluklu sultan olmutur. Bu dnemde, Akdeniz ve Karadeniz kylarndaki Antalya ve

Sinop kentlerinin fethi ile Antalya ve Sinop merkez olmak zere dorudan merkezi idareye balsuba ya da ge dnemlere emirs sevhil ya da melikl sevhil ad verilen emir ya da beylerinidaresinde Kuzey ve Gney Sahil Blgeleri Uc eyaletleri ya da Emirlikleri kurulmutur (Kprl1931: 206-207, Uzunarl 1988: 120).

4.3. Yerleik Yaam Dnemi: Ykselme ve Merkezileme (1220-1237)

Sultan I. Aladdin Keykubad saltanatn kapsayan bu dnemde Anadolu Seluklu idare sistemive idar birimlerine dnk kkl deiiklikler yaplmtr. Buna gre; Sultan I. Aladdin Keykubad II.Kl Aslan dneminde lke topraklarnn ran Trk-slm devlet geleneinden gelen byk iktlarhalinde tamamen zerk statde hkm sren melikliklere paylatrlmas uygulamasnn Anadoludaok paral bir idare sistemini ortaya karmas ve melikler arasnda balayan egemenlik ve saltanatmcadelelerinin Anadolu Seluklu Devletini siyasal blnme tehdidi ile kar karya getirmesi gibi

gemiin kt deneyimlerini dikkate alarak, lke iinde merkezi idare otorite ve egemenliininkurulmasna byk nem vermitir (Kaymaz 1970: 30, Kymen 1988: 1542-1543, Kprl 1984:188).

Sultan I. Aladdin Keykubad, olu II. Gyaseddin Keyhsrevi melik olarak atad Erzincan,Kemah ve ebinkarahisar yrelerini kapsayan Erzincan Meliklii dnda, lke topraklarnn muhtarynetim statsnde meliklik sistemi ya da mlk ve gelirleri kapsayan byk ve uzun sreli iktlarverilmesi uygulamasn tamamen kaldrm ve tm idar birimleri dorudan merkeze bal otonomilerhaline getirmi, fethedilen lke meliklerine ya da asker hizmetler karl devlet yneticilerineverilen uzun sreli iktlar da zaman/mekn kapsamnda snrlamtr (Kaymaz 1964: 91-156, Cahen1994: 232-244, Cahen 2001: 146-156, Uyumaz 2001: 121-130, Turan 1988: 8, Kaymaz 1967: 23-27,Kymen 1988: 1540-1545, Jansky 1950: 117-126).

Buna gre, Seluklu lkesinde belli asker grevler ve hizmetler karl ya da siyasal ve

asker politika ve stratejiler gerekliliince hanedan veya nemli devlet grevlileri ya da fethedilen lkemeliklerine tamamen ulusal asker-siyasal stratejiler kapsamnda belirli miktarda asker beslemekkoulu ve toprak gelirlerini kapsayan ksa sreli asker nitelikli iktlardan oluan bir idare sistemikurulmutur (ekil 5).

Dnemin vaky-nmelerinden Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde yaplan askerhizmetler karlnda belirli srelerle verilen iktlar irdelenirse; Alyye fethi sonrasnda kaleyi teslimetmeyi kabul eden Bizans tekfuru Kyr Farda Akehir eyaleti ile 5 kyn mlkiyetinin

baland/1221, ayn yrenin daha sonra Erzincan eyaletinin teslim edilmesine karlk Mengceklisultan Aladdin Davudaha ikt olarak verildiine/1225, ilikin kaytlar, Sultan I. Aladdin


7/27

79

Keykubad dneminde ikt sisteminin zaman-mekn asndan kapsam ve ileyiini gstermesibakmndan dikkat ekici kaytlar olarak deerlendirilmektedir.

te yandan Emir Kemaleddin Kmyara Kars yresi, Harezmlilerle yaplan Yass imensavanda Anadolu Seluklu Devletine taraf olan Eyybi meliki Eref ve kardeine vergiden muafolarak Aksaray ve Eyphisar eyaletlerinin, yine ayn savata byk yararllk gsteren Kay boyundanErturul Gaziye yaylak/klak olarak Bizans snrndaki St, Domani ve Karacada yrelerinin,Mool istilasndan kaarak Anadolu Seluklu Devletine snan Harezm emirlerinden Kayr HanaErzincan, Bereke Hana Amasya, Emir Gl Sengme Lrende ve Emir Y lanl Boaya Nideyrelerinin ise ulusal asker-siyasal stratejiler gereince belirli srelerle ikt edildii anlalmaktadr(kpaaolu 1985: 15, ns 1942: 25, Ibn Bibi 1941: 57, 109, 137, 161,173, Ibn Bibi 1996: I/266,290, 367, 413, 433, 434, Nur 1994: 62, Mneccimba 2001: 61, 74, Ltf Paa 2001: 77, 95, Turan1988a: 957).

I. Aladdin Keykubad dneminde (1220-1237); Akdeniz sahillerinde yaplan fetihlerleKalonoros (Aliyye), Alara, Magfa (Manavgat), Andusanc (?), Anamorium (Anamur), Aydos (?),ebeh (?), Senkine (?), Yengibe (?), Seleukeia (Silifke) gibi yaklak 40 kale fethedilerek, I.Gyaseddin Keyhsrev dneminde kurulan Antalya merkezli Gney Sahil Komutanl ya da Eyaleti

olarak adlandrlan idar birime balanm ve dorudan merkeze bal bir idar birim statsnde subaMbarezeddin Ertoku ynetimine braklmtr (Ibn Bibi 1941: 131, Ibn Bibi 1996: I/354, Simbat1946: 80-81, Tekinda 1949: 29-34, Mneccimba 2001: 68, Uyumaz 2003: 30-34).

Sultan I. Aladdin Keykubad, Makri/Fethiye-Tunguzlu-Honaz- Karahisar- Sahip-Ktahya-Eskiehir-Ankara-ankr-Kastamonu-Sinop hatt boyunca uzanan ve srekli yinelenen akn/fetihleredayal olarak deikenlik gsteren Bizans-Seluklu snr blgelerini Emir Seyfeddin Kzl Beyynetiminde Ankara merkezli Gney Uc Eyaleti ve Emir Hsameddin oban Bey Kastamonumerkezli Kuzey Uc Eyaleti olmak zere asker-siyasal ilevde iki idar birime ayrarak, Bizanssnrlarndaki idare sistemini yeniden organize etmitir (Akda 1995: 80-90, Turan 1989: 1-6, Turan1995: 59).

Ayn dnemde Anadolunun gneydou blgelerinde Amid/Diyarbakr merkez olmak zereKhta, emigezek, Hsn- Mansur/Adyaman, Urfa, Mardin, Meyyfarkn/Silvan kentlerini

kapsayan Amid ya da Gneydou Eyaleti kurulmu, ancak yrenin Memlk-Seluklu egemenlikleriarasnda sklkla el deitirmesi, sz konusu idar birimin Seluklu egemenliinde uzun sre kalmasnaolanak vermemi ve yre XII. yzyl sonunda Seluklu idare sisteminden ayrlmtr (Ibn Bibi 1941:110-111, Ibn Bibi 1996: I/292, Akda 1995: 69).

4.4. Sistemin zlme Dnemi: Gerileme ve k (1237-1277)

Sultan I. Aladdin Keykubad sonrasna tarihlenen bu dnemde; Trkmenlerin muhalefetineramen ran-slm kltr etkisindeki Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin tahta kmasyla balayanve Baba syanna neden olan gerginlikler, devlet bykleri arasndaki saltanat ya da mevkimcadelelerinin ortaya kard siyasal-ynetsel otorite boluu ve Moollara kar kaybedilen 1243Kseda Sava ile Anadolu Seluklu Devletinin lhanl tbiiyetine girmesiyle sonulanan olumsuzgelimeler, Anadolu topraklarnn lhanllar tarafndan 1259 ylnda Seluklu sultanlar II. zzeddin

Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Aslan arasnda paylatrlmasyla sona ermitir (ekil 6).Bu paylamn idar birimler zerindeki yansmas; Seluklu topraklarnn vergi toplanmas

esasna dayal olarak lhanllara tbi federal eyaletler niteliinde, Kayseri snrndan Antalyaya dekuzanan blge bakent Konya olmak zere II. zzeddin Keykavus ynetiminde ve Sivastan Sinop-Samsun kylarna dek uzanan blge bakent Tokat olmak zere Rkneddin Kl Aslan ynetimindeolmak zere oluturulan mali nitelikli iki byk idar birime ayrlmasdr (Ebl Ferec-Ibnl br1941: 39, Aksaray 1941: 151-152, Aksaray 2000: 46, Yuval 1994a: 102-103, Yuval 1994: 584-585,Akda 1995: 93, Erdem 2003: 53-55).

Bu dnemde idare sistemi asndan en nemli gelime; I. Aladdin Keykubad dnemindekaldrlm devlet yneticilerine byk iktlar verilmesi uygulamasnn yeniden getirilmi olmasdr.


8/27

80

Dnemin tarihi kaytlarndan, Seluklu sultanlarnn melik, vezir ya da emirlerine ky, kasaba, kent,hatta bir eyaleti tm mlk ve gelirlerini kapsayacak nitelikte temlik-nme ya da mlk-nme ad altnda

ba ya da sat yoluyla verdikleri anlalmaktadr (Oral 1955: 385-394, Sahilliolu 1969: 57-65,Turan 1950: 157-165, Turan 1948: 563-566, Turan 1988: 32-33, Rogers 1976: 86).

Yukarda aklanan gelimelere dayal olarak; Anadolu Seluklu egemenliinin sondnemlerinde Kastamonu-Sinop yrelerinde Emir Hsameddin oban ynetiminde oban Oullar yada Karahisar- Sahip veya Ktahya evresinde Sahip Ata Fahreddin Ali ynetimindeki Sahip AtaOullar gibi Seluklu devlet ynetimindeki etkili emirlerinin tamamen kendi inisiyatifleri ile eldeettikleri byk iktlar ile Krehir ve evresinde Caca Olu Nur-el-din ve Nide ve evresinde Hatr-olu erafeddin gibi Mool ynetiminin atad valilerin ynetimine braklan byk iktlardan oluan(ve gelecekte Anadolu Trk beyliklerinin potansiyel egemenlik alanlarn oluturacak) idare ve toprakdzeni hakim olmutur (Aksaray 1943: 162, Aksaray 2000: 56).

1277 ylnda Mool egemenliine kar balayan Trkmen isyanlar ile nce Memlk sultanBaybarsn, sonra lhanl sultanlarnn ynetime el koymas gibi asker-siyasal gelimelere dayalolarak, Anadoluda tm kurumsal yaplaryla tamamen lhanl idare-toprak kullanm ve vergi-btesistemlerinin egemen olduu ve idar birimlerin sadece lhanllarn atad valilerce ynetildii bir

idare mekanizmas kurulmutur (Yaltkaya 1939: 7-16, Aksaray 1943: 180-199, Aksaray 2000: 77-89,Ibn Bibi 1996: II/179-210, Hinz 1949: 771-792, Kunter 1942: 431-4565, Togan 1931: 1-42, Wittek1931: 161-164, Togan 1953-1954: 33-49, Turan 1948: 554-558, lken 1973: 47, Turan 1952: 254,Turan 1995: 96-98, Yuval 1994a: 101-114, 155-156, Yuval 1994: 584-585, Erdem 2003: 53-55).

5. Anadoluda Seluklu Dnemi dar Birimleri

Sinop, Antalya ve Alyye fetihleri ve fetih sonras imar faaliyetleri ile Konya, Kayseri veSivas kalelerinin tamir faaliyetlerine ilikin kitabelerde, asker harekt ya da asker nitelikli imarfaaliyetlerine katlan vlt/ilbay/suba/sahip unvanl eyalet yneticileri ya da emirlerinin varlnadair kaytlar; Seluklu dneminde Anadolu topraklarnn asker nitelikli idar birimlere ayrldnortaya koymaktadr.

Bu erevede Sinop ve Konya kalelerinin fetih sonras sur ina ya da tamir faaliyetlerine

ilikin yap kitabeleri incelenirse, Malatya sahibi ve kumandan Hsameddin Yusuf Bey, Nide sahibiZeyneddin Beare Bey, Ereli sahibi ecaeddin Ahmed Bey, Simre sahibi KaymazoullarndanBedreddin Ebu Bekir Bey, Amasya beylerinden Mbarezeddin Behramah, Kayseri ilbay CelaleddinBey ve suba Bahaeddin Kutluca, Aksaray sahibi Seyfeddin ldeniz, Honaz sahibi Esededdin AyasBey Krehir-Aksaray valisi Seyfeddin ldeniz, Sivas beylerinden vlt Emir madeddin Ayas,Celaleddin Kayser ve Saraceddin mer; Kayseri subas Yakub Karakulak gibi Seluklu asker ya dasivil yneticilere ilikin kaytlar, Seluklu dnemindeki baz idar birimlerinin varlna iaretetmektedir (Behet 1930: 43-49, lktar 1937: 1050-1053, lktar 1949: 112-151, Ibn Bibi 1941:99-100, Ibn Bibi 1996: I/271-274, lktar 1949: 112-151, lktar 1971: 815-816, Konyal 1946:164-167, Erten 1940: 48-72, Uur-Koman 1940: 67-68, nder 1967: 153-154, Ceylan 1988: 48-50,Lloyd-Storm 1989: 65-71, Crane 1993: 1-57, Duran 2001: 33,47, 67-68, Yardm 2002: 451-452).

XIII. yzyla tarihlenen Hristiyan din adam Simon de Saint Quentin ile Arap corafyac IbnSaidin seyahtnmelerinde, Anadoluda Seluklu egemenliinde yirmi drt eyalet ya da subalkmerkezi varolduuna ilikin kaytlar (Cahen 1968: 41-50, Saint Quentin 1965: 66-68) ile Selukludneminde meliklik merkezleri ve unvan verilen kentler listesinin (Erzi 1950: 97-99, Turan 1971: 687-688, Artuk-Artuk 1986: 65-69, Gde 1994: 55-59) karlatrlmal olarak irdelenmesi; Amasya,Ankara, Antalya, Tunguzlu, Erzurum, Erzincan, Kayseri, Konya, Malatya, Nide, Niksar, Samsun,Sivas, Sinop, Tokat, Kastamonu gibi (olas) idar birim ya da eyalet merkezi ilevindeki kentleri

belirlenebilmektedir.


9/27

81

5.1. Anadolu ya da Rm Eyaleti

Anadolu ya da Rm Eyaleti (1966: 31-41, Akda 1995: 69), Konya merkez olmak zereKonya ve yakn evresini kapsayan, Roma-Bizans dnemi Anatolikon Themas idar-siyasal-askeriegemenlik snrlarn karlayan Seluklu merkez eyaletidir (ekil 5).

Anadolu ya da Rm Eyaletinin Seluklu dnemi Anadolu idar corafyas iindeki konumudeerlendirilirse; Sultan II. Kl Aslan dnemine tarihlenen meliklik paylamndan Anadolu ya daRm eyaleti idar birim snrlarnn douda Aksaray, batda Uluborlu, kuzeyde Ankara ve ankrmeliklik blgeleri ve gneyde Kamerddin Eyaleti ile snrland anlalmaktadr.

Rm Eyaletinin yetki/etki alannn tarihsel srete idar geliimi (ve deiimi) incelenirse;Seluklu ynetim yapsnda nemli deiikliklerin gerekletirildii Sultan I. Aladdin Keykubaddneminde, bakent Konyaya olduka yakn yerlemeler olan Ab- Germ/Ilgn ya da Akehiryrelerinin, geici srelerle ve sadece mlk gelirlerini kapsayan iktlar statsnde fethedilen lkemelik ya da prenslerine verildiine (Ibn Bibi 1941: 57, 137, Ibn Bibi 1996: I/266, 367, Konyal 1945:44-45) ya da Beyehir yaknlarndaki saray-kent ya da klk merkez ilevindeki Kubd-bdyerlemesinin subalk merkezi olarak dorudan merkeze bal ynetildiine ilikin kaytlardan(Turan 1988: 14, Erdem 1935: 254-256, Meinecke 1986: 285-286), Seluklu dneminde Rm

Eyaletinin idar snrlarnn douda Beyehir ve kuzeyde Ilgn-Akehir yrelerinde geici srelerledeikenlik gsterdiini dndrmektedir.

Bu noktada, dnemin askeri-siyasal koullar gznne alnrsa; yukarda aklanan fethedilenlke yneticilerine datlan ikt topraklarn Konya evresinde toplandna ve Kubad-abdyerlemesinin sultanlarn yazlk merkezi olmasnn tesinde, idar adan bakent Konya merkezliRm Eyaletine bal bir subalk merkezi olarak rgtlendiine ilikin tespitler, Seluklularn

bakent Konyann savunma sisteminin glendirilmesi ve n savunma hatlar oluturulmas gibisavunma politikalarna dayandn dndrmektedir.

Anadolu ya da Rm eyaleti olas idar snrlarnn deiimine ilikin son kayt (Aksaray 1943:151-152, Aksaray 2000: 46, Anonim Seluk-Nme 1952: 41); lhanl egemenlik dneminde RmEyaletinin Konya merkez olmak zere Kayseri-Konya arasnda kalan Orta Anadolu platosu ileKamerddin Eyaleti ad verilen idar birimi de kapsayacak biimde genilemi olduuna ilikinkayttr.

5.2. Danimendiye Eyaleti ya da Danimendli

Danimendiye Eyaleti ya da Danimend li(Kaymaz 1970: 109, Akda 1995: 68-69, Aksaray2000: 46); Anadolunun Trkleme-slmlama srecinde, Danimendli Devletinin egemenlikkurduu Kzlrmak-Delice ve Yeilrmak-Kelkit havzalarndaki Tokat, orum, Amasya, Zile, Artuk-abd, Kaz-abd, Niksar ve Koyulhisar ile Kapadokya vadisindeki Kayseri ve Sivas kentlerini kapsayanve erken Trk dneminde Danimendli Beylii egemenlik alan olmasna atfen Seluklu dnemindeDanimendiye Eyaleti ya da Danimend li olarak adlandrlan idar birimdir (ekil 5).

Dnemin vaky-nmelerinden Danimendiye Eyaletinin Sultan I. Mesud (1116-1155)dneminde Simre/Vezirkpr merkez olmak zere kurulduu (Akda 1995: 68, Kesik 2003: 134-137),

Sultan I. G

yaseddin Keyhsrev (1192-1196) dneminde ise melik Aladdin Keykubad ynetimindeTokat merkezli olmak zere meliklik statsnde ynetildii anlalmaktadr (Mneccimba 1935: 26-27, Mneccimba 2001: 41-42, Ibn Bibi 1941: 43, Ibn Bibi 1996: II/110).

Danimendiye eyaletinin varlna dair tarihi kaynaklardaki son kayt (Aksaray 1943: 151-152, Aksaray 2000: 46); Mool istilas sonrasnda lhanllar tarafndan Seluklu topraklarnn 1281ylna tarihlenen Seluklu melikleri arasnda paylatrlmasna ilikindir. Bu kayda gre, Anadolutopraklar Seluklu sultanlar II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Aslan arasnda ikiyeayrlm ve Tokat merkez olmak zere Sivas ile Sinop ve Samsun kylar arasnda kalan blgeDanimendiye ad altnda Sultan II. zzeddin Keykavusa braklmtr.

Burada Seluklu idar birimleri bakmndan dikkat ekici nokta; Anadoluda lhanl ynetimsisteminin egemen olmas ve Seluklu idare sisteminin kaldrlmasna dayal olarak Danimendiye


10/27

82

Eyaleti idar snrlarnn Tokat merkez olmak zere Sivas ile Sinop ve Samsun arasnda uzanan veCnik Eyaleti olarak adlandrlan idar birimi de iine alacak biimde genilemi olmasdr.

5.3. Kamerddin Eyaleti ya da Kamerddin li

Seluklu dnemi tarihi kaynaklar irdelenirse (Ibn Bibi 1941: 290, Ibn Bibi 1996: I/354,Simbat 1946: 80-81, Smer 1969: 46-50, Turan 1971: 345-346, Kaymaz 1970: 98-99); AnadoluSeluklu Devleti ile Kilikya Ermeni Krall egemenliindeki Orta Anadolu blgesinden Akdenizkylarna gei blgesi ilevindeki Gksu vadisi ve Bulgar dalar boyunca uzanan ve Ermen liolarak adlandrlan askeri-stratejik neme sahip yrenin, Sultan I. Aladdin Keykubad dnemindeEmir Kamerddin ynetiminde fethedilerek, Trk boylarndan Karamanllarn yerletirilmesi ile biridar birim olarak rgtlendii anlalmaktadr. Szkonusu idar birim, yrenin fethini gerekletirenve Melikl Ermen/Ermeni Meliki unvann alan ilk valisi Emir Kamerddine atfen KamerddinEyaleti olarak adlandrlmtr (ekil 5).

Seluklu dnemi vaky-nmeleri tarihi topografya asndan ele alnrsa; Kamerddin Eyaletiidar birim snrlarnn Roma-Bizans dneminde Isauria ya da Dalk Kilikya olarak adlandrlan idar-corafi birimin askeri-siyasal snrlarn karlayacak biimde Bozkr, Ermenek, Karaman, Mut,

Glnar, Anamur, Silifke yrelerine dek uzand

anla

lmaktad

r (Strabon 1993: 197-201, Ramsay1960: 420-426, Anonim Seluk-Nme 1952: 41-42, Ibn Bibi 1941: 290, Ibn Bibi 1996: II/202).

5.4. Cnik ya da Cnit Eyaleti

Karadeniz sahillerinde Samsun-Bafra-Fatsa-Giresun-Ordu sahil hatt boyunca uzananHristiyan an kavminin egemenliindeki yrenin fethi amacyla Trk boylarndan epnilerin isknedilmesi ile kurulan ve eski halkna izafeten Cnit ya da Cnik Eyaleti ad verilen idar birimdir (IbnBibi 1941: 300, Ibn Bibi 1996: II/238, Turan 1969: 34, Turan 1988: 164-165, Smer 1969: 46-50,Smer 1992: 7-16).

Nitekim dnemin vaky-nmelerinden (Aksaray 1943: 300, Aksaray 2000: 63, 207,Mneccimba 2001: 49, 136), Cnit Eyaleti idar snrlarnn douda Sinop merkezli Kuzey Uceyaleti, batda Trabzon Rm mparatorluu ve gneyde Danimendiye Eyaleti ile snrlanan Samsun

merkez olmak zere Bafra, Fatsa ve Ordu hatt boyunca uzanan sahil yrelerini kapsadanlalmaktadr (ekil 5).Burada tarihi corafya ve idare sistemi asndan dikkat ekici nokta; dnemin vaky-

nmelerinden Bizans dneminde Sinop ve Samsun olmak zere iki ayr tekfurluk merkezi ya da idarbirim olarak ynetildii anlalan blgenin (Mneccimba 2001: 47-49 Mneccimba 2001: 47-49),Seluklu fethi sonrasnda devralnan idare sistemine benzer olarak iki ayr idar birim olarakrgtlenmi olmasdr.

Anadolu Seluklu dneminde Sinop ve Samsun blgeleri asker-ekonomik-stratejik ilevlerasndan deerlendirilirse; Seluklularn Sinop kentinde tersane ina etmesi ve Karadeniz tesinedzenlenen asker harektn merkezi olarak kullandna ilikin kaytlar (Ibn Bibi 1941: 118-124, IbnBibi 1996: I/315-345), Sinopun asker deniz ss, Samsun- kentinde darphne kurduklarna ilikinkaytlar (Aksaray 2001: 206, Hinrichs 1991: 37, Lindner 1988: 270-271, zergin 1971: 61-62) ise

Samsunun ticaret merkezi olarak kullanldn gstermektedir. Buradan hareketle, SeluklularnSinop ve Samsun blgelerini asker ve ekonomik olmak zere iki farkl ilevde kullandklarnsylenebilir.

Nitekim XII. yzylda Sivas kentinde yerlemi Cenevizli noterlerin Karadeniz tesindekiKrm blgesine seyahat etmek iin Fatsa limann kullandklarna (Braitanu 1929: 159) ya da XIV.yzylda Samsun kentinin her biri birbirinden bir ok atm uzakta konumlanm ve evresi surlarlaevrilmi, etnik/dini ynlerden birbirinden farkl Trk Samsun, talyan Simisso ve Rm Amisos olmakzere tm milletleraras ticaret ilevine sahip farkl yerlemeden olutuuna ilikin kaytlar buolguyu dorulamaktadr (Bryer 1986: 275-276, De Clavijo 1993: 67).


11/27

83

5.5. Gney ya da Sol Kol ve Kuzey ya da SaKol Uc Eyaletleri

Anadoluda Seluklu savunma sisteminin temelini oluturan Kuzey ve Gney Uc eyaletleriyneticilerinin gerekletirdii antsal-kamusal hizmet yaplar faaliyetleri, sz konusu eyaletlerin idaretki alanlar ya da snrlar asndan deerlendirilirse; I. Aladdin Keykubad dneminde Emir

Seyfeddin Kzl Bey ynetimindeki Gney Uc Eyaleti idar snrlarnn Ankara merkez olmak zereSakarya havzasnda Sivrihisar ve Hamam Karahisar yrelerine dek uzand (zalp 1960: 66-82, lter1980: 32-39, Sarar 1989: 41-50, Keskin 2001: 145-146), lhanl dneminde ise Sahip Ata Oullarynetimine geen eyaletin Karahisar- Sahip merkez olmak zere Sandkl, Bolvadin, shakl, Akehiryrelerine kadar yayld ve bir dnem Honaz-Tunguzlu Eyaleti ile birletii anlalmaktadr(Uzunarl 1929: 4-52, Ferit-Mesut 1934: 87-99, Crane 1993: 22-23,36-38, Kprl 1999: 77).

dar rgtlenmesi Sultan I. Mesud dnemine tarihlenen Kuzey Uc Eyaletinde Simre adverilen asker-idar merkez ilevindeki bir kentin kurulduuna ilikin kaytlar (Mneccimba 1935:14, Mneccimba 2001: 17-18, Nur 1994: 50, Turan 1971: 195), Kuzey Uc Eyaletinin Selukludneminde asker-stratejik potansiyele sahip olduunu dndrmektedir.

Dnemin tarihi kaynaklar idare sistemi asndan irdelenirse; Kastamonu, ankr ve Ankarayrelerini kapsad anlalan Kuzey Uc Eyaletinin I. Mesud dneminde (1116-1155) melikahinah

ve takiben II. Kl Aslan dneminde(1155-1192) melik Muhiddin Mesud ynetiminde zerk statlbir idar birim ya da eyalet olarak ynetildii anlalmaktadr. Ancak daha nce aklanan Sultan I.Aladdin Keykubad dnemi ile balayan merkezileme srecinde Kastamonu merkezli Kuzey UcEyaleti, Sinop merkezli asker ileve sahip Sahil Komutanlk Blgesini de kapsayacak biimdegenileyerek, Emir Hsameddin oban Bey ynetiminde dorudan merkeze bal bir idar birimstatsne getirilmitir (Ibn Bibi 1996: I/13, Urfal Mateos 1962: 312-313, Kinnamos 2001: 145,Khoniates 1995: 79-80, Cahen 1971: 146, Turan 1989: 1-6).

Seluklu dnemi antsal yap kitabelerinden (Oral 1956: 385-410, Cahen 1971: 152, Crane1993: 45-46); lhanl egemenlik dneminde Pervane Muineddin Sleymana ikt edildii anlalanKuzey Uc Eyaleti idar birim snrlarnn Sinop, Kastamonu, Boyabat, Duraan, Bafra, Osmanck,Amasya, Tokat yrelerine dek uzand dnlebilir (ekil 5).

5.6. Gney ya da Kuzey Sahilleri Komutanlklar ya da EyaletleriSultan I. Gyaseddin Keyhsrev, I. zzeddin Keykavus ve I. Aladdin Keykubad dnemlerinde

suba Mbarezeddin Ertoku (1221-1257), lhanl egemenlik dneminde ise Melikl SevhilBahaeddin Mehmed (1257-1276) ve Bedreddin mer Bey (1277-1281) tarafndan ynetildiianlalan Gney Sahilleri Komutanl idar birimi Antalya merkez olmak zere kurulmutur (ekil 5).

Seluklu dneminde Antalya subas olduu belirlenen Emir Mbarezeddin Ertoku ya daEmirl Sevahil Bedreddin mer tarafndan yaptrlan/tamir ettirilen cami ve medrese gibi kamusalyap faaliyetleri Gney Sahilleri Eyaleti idar yetki/denetim alan, tanmlanmas asndandeerlendirilirse; Antalya merkezli eyaletin olas idar snrlarnn; douda Kamerddin Eyaleti vekuzeyde Anadolu ya da Rm Eyaleti ile batda Tunguzlu-Honaz Uc Eyaleti snrlarndaki Isparta,Gelendost, Eirdir, Uluborlu, arki Karaaa ve Atabey yrelerine dek uzand sylenebilir

(Aksaray 1943: 162, Aksaray 2000: 95, Konyal

1946: 297-306, Turan 1947: 415-429, Erdem 1934:44-48, Erten 1940: 70, Kseolu 1935: 174-178, Kseolu 1936: 334-336, Kseolu 1937: 474-478,Aslanapa 1956-1957: 97-111, Demirdal 1968: 86-91, Baykara 1985: 49-60, Baykara 1989: 39-41,Baykara 1998: 132-137, Cahen 2001: 153, Uzunarl 1929: 221-224, 234-238, Seyirci 1986: 7-10,Crane 1993: 32-33, 44-45).

Sinop merkezli Kuzey Sahilleri Komutanl olarak adlandrlan idar birimin ise yukarda Uceyaletleri blmnde akland zere, Seluklu dneminde mstakil bir idar birim olmaktan okemir Hsameddin oban ynetiminde Kastamonu merkezli Kuzey Uc Eyaleti bnyesindedeerlendirildii ve sadece asker fetihler amacyla kullanld dnlmektedir.


12/27

84

5.7. Saltukli ya da Erzincan Meliklii

Saltukli ya da Erzincan Meliklii veya Eyaleti (Beygu 1936: 41-42, Smer 1971: 391-433,Smer 1990: 22-43, Turan 1993: 31-34); Sultan II. Rkneddin Sleyman ah (1196-1204) dneminde,Saltuk Oullar egemenliinden fethedilen Erzurum merkez olmak zere Pasinler, Hasan Kale,

Bayburt, spir ve Oltu yrelerini kapsayan, kuzeyde Trabzon Rm mparatorluu, douda GrcKrall ve batda Danimendiye Eyaleti snrlarna dek uzanan idar birimdir (ekil 5 ve ekil 6).Saltuk li idar birimi Seluklu idare sistemi asndan deerlendirilirse, dnemin tarihi

kaytlarndan eski Saltuklu egemenlik blgesi olmasna atfen Saltuk li olarak adlandrlan eyaletin,Sultan II. Rkneddin Sleymanah tarafndan zerk meliklik statsnde kardei Elbistan melikiMugiseddin Turulahn ynetimine brakld ve I. Aladdin Keykubad dnemine dek zerkmeliklik statsnde ynetildii anlalmaktadr (Ibn Bibi 1941: 38-41, Ibn Bibi 1996: I/93, Turan1993: 21-25).

Saltuk li, Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde Mengcek-Oullar egemenliindenfethedilen Erzincan ve Karahisar- arki yrelerini kapsayan topraklarn balanmas ile Erzincanmerkez olmak zere yeniden rgtlenmi ve Erzincan Meliklilii ad altnda merkeze bal otonomiolarak melik Gyaseddin Keyhsrev emrine braklmtr. (Ibn Bibi 1941: 135-141, Ibn Bibi 1996:

I/364-371). Ancak Erzincan meliklii, dnemin asker-siyasal-stratejik politikalar gereince ksa birsre iin geici nitelikli asker ikt statsnde Seluklu ynetimince koruma alt na alnan Harezm

beylerinden Kayr Han ynetimine verilmitir (Ibn Bibi 1941: 141,173, Ibn Bibi 1996: I/371-373,433-434).

5.8. Mara Uc Eyaleti

Seluklu dnemine ilikin vaky-nmelerden (Yinan 1341: 346-347, Turan 1971:311/dipnot:100, Mneccimba 1935: 39, Mneccimba 2001: 42, Ibn Bibi 1941: 76, Ibn Bibi 1996:I/133, 204-205, Crane 1993: 47, Gkhan 2001: 335-345), Sultan I. Kl Aslan dneminde EmirHsameddin Hasan (1168-1185)a ikt edilen, Sultan I. zzeddin Keykavus dneminde Emir

Nasreddin Hasan (1185-1234) ve Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde de srasyla Emir Nasreddin Hasann oullar Muzafferddin ve madeddin tarafndan 1258 ylna dek ynetildiianlalan Mara Uc Eyaletinin, Kilikya Ermeni Krall snrlarnda asker-stratejik ileve sahip ilevesahip bir idar birim olarak kurulduu sylenebilir (ekil 5).

Nitekim dneme ilikin vaky-nmelerde, Sultan I. zzeddin Keykavus dneminde KilikyaErmeni Krall zerine yaplan fetih organizasyonlar merkezinin Mara olduuna ya da SultanGyaseddin Keyhsrevin lm sonrasnda saltanata zzeddin Keykavusun karlmasnda MaraEmiri Nasreddin Hasann etkin olduuna ilikin kaytlar, Mara Uc Eyaletinin asker-stratejikilevini ve nemini gstermektedir (Mneccimba 1935: 30, Mneccimba 2001: 42, 50, Ibn Bibi1941: 49, Ibn Bibi 1996:I/133).

Dneme ilikin vaky-nmeler ve kitabeler irdelenirse, Mara Uc Eyaleti idar snrlarnnMara merkez olmak zere Keysun, Behesni/Besni, Raban/Araban, Merzuban ve Tel Beir yrelerinedek uzand sylenebilir (Mnecimba 1935: 16, 55, Ibn Bibi 1941: 76-77, Ibn Bibi 1996: I/205,

213, Crane 1993: 47).5.9. Uluborlu Meliklii ya da Tunguzlu-Honaz Uc Eyaleti

Uluborlu Melikliinin varlna ilikin dnemin tarihi kaytlar irdelenirse (Ibn Bibi 1941:43, Ibn Bibi 1996: I/110, Turan 1971: 281, Bayram 2002: 171), Uluborlu Melikliinin Sultan II.Kl Aslan dneminde Byk Menderes Havzas ve Tunguzlu-Honaz yrelerini kapsayan Bizans-Seluklu asker-siyasal snr blgelerini denetlemek ve fetih organizasyonlar dzenlemek zereUluborlu merkez olmak zere kurulduu ve yerel otonomi statsnde melik Gyaseddin Keyhsrevynetimine brakld anlalmaktadr. II. Kl Aslan dnemi sonunda saltanata geen I.Gyaseddin Keyhsrev dneminde ise Tunguzlu ve Honaz kentlerinin fethi ile idar snrlarnn


13/27

85

Byk Menderes havzasn kapsayacak biimde geniletilerek, Sultan I. Gyaseddin KeyhsrevinHristiyan-Bizans hanedanndan gelen kaynpederi Manuel Mavrozomese ikt edilmitir (ekil 5).

Uluborlu Meliklii, Tunguzlu-Honaz yrelerinin fethi ile Ege sahillerindeki zmir/Smynra veEfes/Ephessusdan balayarak Byk Menderes Havzas ve Lycos/rk Su Vadisi yoluyla Seluklu

bakenti Konya ve dnemin ticaret liman ilevindeki Antalyaya uzanan ulam kanallarnn denetimiasndan asker-stratejik konuma sahip Honaz merkez olmak zere Tunguzlu-Honaz Uc Eyaletiolarak yeniden organize edilmitir (Baykara 1979: 207-211, Baykara 1997: 77-79).

Konya ve Sinop kaleleri kitabelerinden I. zzeddin Keykavus ve I. Aladdin Keykubaddnemlerinde Tunguzlu-Honaz Uc Eyaletinin Atabey Esededdin Ayas tarafndan ynetildii, Antalyakalesi ile Tunguzludaki imaret (vakf-han) ve eme kitabeleri ile Akhan ve ardak yaknlarndakikervansaray kitabelerinden ise II. Gyaseddin Keyhsrev ve II. zzeddin Keykavus dnemlerinde(1237-1253) Emir Seyfeddin Karasungurun idaresine brakld anlalmaktadr (nder 1967: 153-154, De Planhol 1969: 409, Snmez 2000: 169-177, lktar 1949: 112-151, lktar 1971: 815-816, Uzunarl 1929: 191-197, Uur-Koman 1940: 67-68, Aka 1937: 51-71, Aka 1945: 20-26,Crane 1993: 30-31).

Tunguzlu-Honaz Uc Eyaleti; lhanl egemenlik dneminde Seluklu merkezi idare

mekanizmasnn ortadan kalkmasna dayal olarak Sahip Ata Oullar ynetimine geen Gney UcEyaletine balanm, ksa bir sre Tunguzlu-Honaz yresinde yerlemi Uc Trkmenlerinin reisi GaziMehmed Bey tarafndan bamsz bir idar birim olarak ynetilmitir (Kaymaz 1970: 92-96, Kprl1999: 74,77, Bayram 2001: 155-169, Bayram 2002: 169-175, Uzunarl 1929: 4-52, Ferit-Mesut1934: 87-99, Crane 1993: 22-23,36-38).

Yukarda aklanan tarihsel kaytlar meknsal boyutta deerlendirilirse, Tunguzlu-Honaz UcEyaleti idar snrlarnn yukarda belirtilen Seluklu yneticilerinin imar faaliyetleri kapsamndaardak ve Dinar yrelerine dek uzand dnlebilir.

6. Sonu

Sonuca dair bir deerlendirme yaplmadan nce u noktann hatrlatlmas yerinde olacaktr.Bu aratrmada kurgulanan metodoloji gereince, Anadolu Seluklu dnemine ilikin vaky-nme,seyaht-nme, vakfiye ve kitabe gibi zgn tarihi kaynaklardan ve Seluklu dneminde unvan verilenkent listelerinden varl belirlenebilen (olas) idar birimler ele alnmtr. Dolaysyla aratrmannkaynak kullanm ve metodolojisi asndan ele alnan ve irdelenen idar birimler dnda, baka idar

birimler ya da alt kademe idar yaplanmalarn da varolabilecei unutulmamaldr.

6.1. Tarihi Topografya vedar Corafya Miras Asndan

Anadolunun Seluklu dnemi idar birimleri, Seluklu ncesi Roma-Bizans ve AnadoluSeluklu Devletinin fiilen ortadan kalkmas sonrasnda kurulan Trk siyasal-ynetsel rgtlenmeleri,Trk Beylikleri, asndan irdelenirse (ekil 2, ekil 3, ekil 5 ve ekil 8); tarihi topografya ve idarcorafya asndan da kitleleri, vadi zincirleri ve ky alanlar olmak zere birbirinden farkl

birimlerden oluan Anadolunun kendine zg corafi koullarnn; Roma ve Bizans dnemi idar

corafyas

n

biimlendirdii gibi Seluklu dnemi idar corafyas

n

n altyap

s

n

oluturan idarbirimlerin snrlarn da belirledii ve Seluklu sonrasnda Osmanl idar birimlerini de biimlendirdiisylenebilir (ekil 7).

Baka bir ifadeyle, Roma-Bizans dnemi idar birim snrlarnn Seluklu dnemi idar birimlerinin altyapsn oluturduu ve Seluklu dnemi idar birimlerinin de Seluklu dnemisonunda ortaya kan Anadolu Trk beyliklerinin potansiyel egemenlik alanlarn karlad vetarihsel srete sreklilik gsterdii sylenebilir.

Bu noktada Seluklu idar birimlerinin (olas) snrlar, Anadolunun Seluklu ncesi idarcorafyas ve Anadolunun tarihi topografyas asndan deerlendirilirse;


14/27

86

Konya ve yakn evresini kapsayan Bizans dnemi Anatolikon Themas asker-idarbirimini karlayan Rm ya da Anadolu Eyaleti (ekil 3 ve ekil 5),

Kzlrmak-Delice ve Yeilrmak-Kelkit havzalar ile Kapadokya vadisindeki Kayseri,Sivas, Tokat, orum, Amasya, Zile, Artuk-abd, Kaz-abd, Niksar ve Koyulhisar kentlerini kapsayan

Bizans dnemi Armeniakon Themas

s

n

rlar

n

kar

layan Danimend li ya da Danimendiye Eyaleti(ekil 3 ve ekil 5), Sinop-Samsun-Giresun boyunca uzanan Karadeniz sahillerindeki Hristiyan an

ulusundan fethedilen dalk blgeyi kapsayan Cnit ya da Cnik Eyaleti, Kilikya Ermeni Krallndan fethedilen Roma ve Bizans dneminde Ereli, Ermenek,

Larende, Mut, Glnar ve Silifke yrelerini kapsayan dalk Roma-Bizans dnemi Isauria ya da CiliciaTracheia (Dalk Kilikya) Themas topraklarndan oluan Kamerddin li gibi Anadolu corafyasnntarihi topografyasnn Seluklu ncesi Roma-Bizans dnemi idar corafyasn biimlendirdii gibiSeluklu dnemi idar corafyasn da biimlendirdiini gstermektedir (Aksaray 2000: 46, Ibn Bibi1943: 43, Ibn Bibi 1996: II/202, Anonim Seluk-Nme 1952: 41, Mneccimba 2001: 49, Darkot1961:35-46, Darkot 1966: 31-41, Tekinda 1964: 81, Kaymaz 1970: 99, Tundilek 1986: 43-69, Turan1988: 164-165, Akda 1995: 69).

Buradan hareketle Seluklu dneminde Anadolunun idar corafyasn ya da Seluklu idarbirimlerini biimlendiren deikenler sralanrsa;

a. platolar, da kitleleri, vadiler ve ky alanlar olmak zere birbirinden bamsz birimlerdenoluan Anadolunun kendine zg coraf koullar,

b. Anadolunun Roma-Bizans egemenliinden devralnan idar corafyas (Roma dnemieyalet sistemi ve Bizans thema organizasyonlar gibi),

c. Orta Asya ve ran Trk devlet geleneinden Anadolu corafyasna tanan ya da aktarlanl sistemi ya da ikt uygulamas gibi toprak kullanm ve ynetim politikalar miras,

d. Anadolunun asker-siyasal koullar, ulam-iletiim sistemi ve ekonomik potansiyelleriolarak saylabilir.

6.2.dar rgtlenme ve Kademelenme Asndan

Anadoluda Seluklu dnemi idar corafyasn oluturan idar birim ya da eyaletler Selukluidar rgtlenme biimi ya da devlet yapsndaki kademelenme asndan irdelenirse:

dorudan merkezi idareye ya da Sultana bal suba/hne ad verilen asker/sivil valilerynetimindeki eyaletler,

Seluklu sultanlar tarafndan fethedilen ya da egemenlik altna alnan komu lkeyneticilerine ya da asker hizmetler karlnda ve sadece mlk gelirlerini kapsayan niteliktesahip/emir/bey gibi yksek devlet yneticilerine verilen geni iktlar biimindeki eyaletler,

Seluklu hanedan yeleri ya da akrabalarnn ynetimine braklm, kuruludnemlerinde zerk ya da muhtar statde ynetilmekle birlikte, sonraki dnemlerde dorudan Sultana

bal olarak ynetildii anlalan melikler emrindeki eyaletler (ya da meliklik merkezleri), Asker-siyasal-stratejik koullara dayal olarak rgtlenmi beylerbeyi ya da melikl

mera ad

verilen askeri komutanlar emrinde dorudan merkeze bal

olarak ynetilen ve H

ristiyandevletlerle siyasal-askeri snrlar oluturan Uc eyaletleri olmak zere idar kademelenmegstermektedir.


15/27

87


16/27

88


17/27

89


18/27

90


19/27

91


20/27

92


21/27

93


22/27

94


23/27

95

Referanslar

Aka, F. Akakoca (1937)Laodikya (Laodiceia): Yunanllardan Seluklularnnkrazna Kadar, Salih Kitapolu Basmevi,Denizli.

Aka, F. Akakoca (1945) Kk Denizli Tarihi; Yunanllardan, Osmanllara (1434 M.-832 H.) Kadar, Salih KitapoluBasmevi, Denizli.

Akda, Mustafa (1995) Trkiyeninktisadi vetimai Tarihi, I, Cem Yaynlar, stanbul.Aksarayi (1943)Anadolu Seluki Devletleri Tarihi, M. Nuri Genosman (ev.), Recep Ulusolu Yaynevi, Ankara.Aksarayi (2000) Msmeretl Ahbar, Mrsel ztrk (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Anonim Seluk-Nme (1952)Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III, Feridun Nafiz Uzluk (ev.), Uzluk Yaynlar, Ankara.Artuk, brahim (1960) Abbasi, Seluk, Artuk ve Burcu Memluklarna ait nadir sikkelerden birka, V. Trk Tarih Kongresi

(12-17 Nisan 1956), 216-225.Artuk, brahim (1980) Aladdin Keykubadn meliklik devri sikkeleri, TTK Belleteni, XLIV, 174, 265-270.Artuk, brahim-Artuk, Cevriye (1986) Ortaada baz Anadolu ehirlerine verilen unvanlar, Trk Kltr Aratrmalar,

XXIV/2, 65-69.Aslanapa, Oktay (1956-1957) Seluk devlet adam Mbarezeddin Ertoku tarafndan yaptrlan abideler, .. slm

Tetkikleri Enstits Dergisi, II, 1, 97-111.kpaaolu (1970) Akpaaolu Tarihi (Tevrih-i Al-i Osman), Nihal Atsz (ev.), 1001 Temel Eser, MEB Yaynlar,

Ankara.Ate, Toktam (1982) Osmanl Toplumunun Siyasal Yaps (Kurulu Dnemi), Say Yaynlar, stanbul.

Baykara, Tuncer (1979) Honaz ehri ve Seluklu devrindeki nemi, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, VII, 3-4, 207-211.Baykara, Tuncer (1985) Trkiye Seluklularnda idari birim ve bununla ilgili meseleler, Vakflar Dergisi, XIX, 49-60.Baykara, Tuncer (1989) Seluklular devrinde Antalyann idari durumu, 3. Antalya Seluklu Semineri (10-11 ubat 1989),

39-41.Baykara, Tuncer (1997)I. Gyseddin Keyhsrev (1164-1211); Gazi ehit, TTK Yaynlar, Ankara.Baykara, Tuncer (1998) Seluklular devrinde Antalyann idari durumu, 5. Antalya Seluklu Semineri, 132-137.Baykara, Tuncer (2000)Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri; I-Anadolunun dari Taksimat, Trk Kltr Aratrmalar

Enstits Yaynlar, stanbul.Bayram, Mikail (1987) Seluklular zamannda Tokat yresinde ilmi ve fikri faaliyetler, Trk Tarihinde ve Kltrnde

Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), 30-36.Bayram, Mikail (1994) Seluklular zamannda Anadoluda baz yreler arasndaki farkl kltrel yaplanma ve siyasi

boyutlar, S.. Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 79-92.Bayram, Mikail (2001) Uc Beyi Mehmed Bey Kimdir?, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi (11-13

Ekim 2000), I, 155-169.Bayram, Mikail (2002) Trkiye Seluklularnda devlet yapsnn ekillenmesi, Trkler, 7, 169-175.Behet, Mehmet (1930) Sinop kitabeleri-1, Trk Tarih Encmeni Dergisi, 4, 43-49.Beygu, Abdrrahim erif (1936)Erzurum; Tarihi, Antlar, Kitabeleri, Bozkurt Basmevi, stanbul.Bratianu, G. I. (1929) Recherches Sur Le Commerce Genois Dans La Mer Noire Au XIII. Siecle, Libraire Orientaliste, Paul

Geuthner, Paris.Bryer, Anthony (1986) Structure of the late Byzantine town; dioiskismos and the mesoi, Continuity and Change in the

Byzantine and Early Ottoman Society, A. Bryer-Heath Lowry (ed.), University of Birmingham&DOP Press,Birmingham, 263-279.

Cahen, Claude (1955-1956) Seluki devletleri feodal devletler midir?,..ktisat Fakltesi Mecmuas, XVII, 1-4, 348-358.Cahen, Claude (1962) The Turks in Iran and Anatolia before the Mongol invansion, A History of The Crusades-The Later

Crusades (1189-1311), Kenneth M. Setton (ed.), University of Pennsylvania Press, II, XIX, 661-692.Cahen, Claude (1968) Ibn Said sur LAsie Mineure Seldjuqide,A.. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, IV, 10-11, 41-50.Cahen, Claude (1971) Questions dhistoire de la province de Kastamonu au XIIIe siecle, Seluklu Aratrmalar Dergisi,

III, 146-158.Cahen, Claude (1986) kt maddesi, The Encyclopaedia of Islam, V, 1088-1091.

Cahen, Claude (1987) Trklerin Anadoluya ilk girii (XI. yzyln ilk yars), Yaar Ycel-Bahaeddin Yediyldz (ev.),TTK Belleteni, LI, 201, 1375-1431.

Cahen, Claude (1994) Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Yldz Moran (ev.), E Yaynlar, stanbul.Cahen, Claude (2001) The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century, P. M. HOLT

(ed.), Pearson Education Limited Press, London.Cenb (2000) Cenbiye gre Anadolu Seluklular, Muharrem Kesik (ev.), .. Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 36,

213-259.Ceylan, Ouz (1988) Sur ve Kaleleri ile Tarihte Sivas, C.. Yaynlar, Sivas.Crane, Howard (1993) Notes on Saldjuq architectural patronage in thirteenth century Anatolia, Journal of the Economic

and Social History of the Orient, XXXVI, 1-57.Darkot, Besim (1961) Trkiyenin idari corafyas zerinde dnceler,.. Corafya Enstits Dergisi, 12, 35-46.Darkot, Besim (1966) Trkiyede corafi blgelerin tekilinde kriterlerin aratrlmas, ehircilik Konferanslar (1963-

1964 Yaz Yaryl), 31-41.


24/27

96

De Clavijo, Ruy Gonzales (1993) Anadolu, Orta Asya ve Timur: Timur Nezdinde Gnderilen spanyol Sefiri ClavijonunSeyahat ve Sefaretzlenimleri, mer Rza Dorul (ev.), Ses Yaynlar, stanbul.

De Planhol, Xavier (1969) Le cadre geographique: le pays de Laodice-Denizli (De Laodice A Denizli),Laodice Du Lycos : Le Nymphe, Campagnes (1961-1963), Jean Des Gagniers-Pierre Devambez-Lilly Kahil-Ren Ginouves(ed.), 6, 391-413, Les Presses De LUniversite, Qubec.

Demirdal, Sait (1968)Btnyle Uluborlu; Monografi, Karadeniz Yaynlar, stanbul.Doan, D. Mehmet (1998) Tarih ve Toplum; Toplum Yapmzn Tarihi Oluumu, z Yaynlar, stanbul.Duran, Remzi (2001) Seluklu Devri Konya Yap Kitabeleri (na ve Tamir), TTK Yaynlar, Ankara.Ebl Ferec-Ibnl bri (1941) Tarihi Muhtasarddvel, erafeddin Yaltkaya (ev.), Maarif Yaynlar, stanbul.Erdem, lhan (2003) Trkiye Seluklu-lhanl iktisadi, ticari ilikileri ve sonular, A.. DTCF Tarih Aratrmalar

Dergisi, XXI, 33, 49-67.Erdem, Tahir (1934) Atabey medresesi, n Dergisi, 1, 3, 44-48.Erdem, Tahir (1935) Yeniar, n Dergisi, 2, 18, 254-256.Erten, Sleyman Fikri (1940)Antalya Vilayeti Tarihi, Tan Matbaaclk, stanbul.Erzi, Adnan Sadk (1950) Trkiye ktphanelerinden notlar ve vesikalar, TTK Belleteni, XIV, 53, 85-100.Ferit, M.-Mesut, M. (1934) Seluk Veziri Sahip Ata ve Oullarnn Hayat ve Eserleri, Konya Halkevi Yaynlar, stanbul.Gordlevski, Vladimir (1988)Anadolu Seluklu Devleti, Azer Yaran (ev.), Onur Yaynlar, Ankara.Gde, Kemal (1994) Seluklu Trkiyesi ehirlerinin zellikleri,III. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri (20-22

Mays 1993), 55-59.Gkhan, lyas (2001) Seluklular zamannda Mara Emiri Nusreddin Hasan Bey, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve

Medeniyeti Kongresi (11-13 Ekim 2000), I, 335-345.Hinrichs, Cristoph (1991) Anadolu Seluklu paralarnn zerindeki resimler, Aydn Ayhan (ev.), Trk Dnyas Tarih

Dergisi, 57, 29-37.Hinz, Walther (1949) Ortaa yakn arkna ait vergi kitabeleri, Fikret Iltan (ev.), TTK Belleteni, XII, 49, 771-793.Honigmann, Ernst (1970) Bizans Devletinin Dou Snr, Fikret Iltan (ev.), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Yaynlar, stanbul.Hseynof, Rauf (1981) XI.-XII. yzylda nasyada askeri-feodalite messesesi-uclar, VIII. Trk Tarih Kongresi (11-15

Ekim 1976), II, 725-740.Ibn Bibi (1941) Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar Seluk-Nme), M. Nuri Genosman (ev.), Uzluk

Basmevi, Ankara.Ibn Bibi (1996)El Evamir'l-Ala'iye Fil Umuri'l-Ala'iye (Seluk Nme), Mrsel ztrk (ev.), I-II, TTK Yaynlar, Ankara.lter, Fgen (1980) Sivrihisar yresi aratrmalar,Anadolu (Anatolia), XIX (1975-1976), 13-49.Jansky, Herbert (1950) Seluklu sultanlarndan birinci Aladdin Keykubadn emniyet politikas, 60. Doum Yl

Mnasebetiyle Zeki Velidi Togana Armaan, 117-126.

Kafesolu, brahim (1972) Seluklu Tarihi, Kltr Bakanl

Yay

nlar

, stanbul.Kaymaz, Nejat (1964) Anadolu Seluklularnn inhitatnda devlet mekanizmasnn rol-I,A.. DTCF Tarih AratrmalarDergisi, II, 2-3, 91-156.

Kaymaz, Nejat (1967) Anadolu Seluklularnn inhitatnda devlet mekanizmasnn rol-II,A.. DTCF Tarih AratrmalarDergisi, III, 4-5, 23-61.

Kaymaz, Nejat (1970)Pervane Muineddin Sleyman, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara.Kesik, Muharrem (2003) Trkiye Seluklu Devleti Tarihi; Sultan I. Mesud Dnemi (1116-1155), TTK Yaynlar, Ankara.Keskin, Orhan (2001)Btn Ynleriyle Sivrihisar, Yazevi letiim Yaynlar, stanbul.Khoniates, Niketas (1995)Historia (Ioannes ve Manuel Kommenos Devirleri), Fikret Iltan (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Kinnamos (2001)Ioannes Kinnamosun Historias (1118-1176), In Demirkent (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Koca, Salim (1994) Trkiye Seluklu devleti hkmdarlarnn aldklar ve kullandklar hakimiyet ve hkmdarlk

sembolleri,III. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri (20-22 Mays 1993), 149-161.Koca, Salim (1995) Trkiye Seluklu sultan I. zzeddin Keykavusun ald ve kulland hakimiyet sembolleri, TTK

Belleteni, LIX, 224, 55-74.Konyal, brahim Hakk (1945)Nasreddin Hocann ehri Akehir, Numune Matbaas, stanbul.Konyal, brahim Hakk (1946)Alanya (Aliyye), Ayaydn Basmevi, stanbul.Kprl, Mehmed Fuad (1331) Selukiler zamannda Anadoluda Trk medeniyeti, Milli Tetebbular Dergisi, II, 5, 193-

232.Kprl, Mehmed Fuad (1931) Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri hakknda baz mlhazalar, Trk

Hukuk vektisat Tarihi Mecmuas, 1, 165-313.Kprl, Mehmed Fuad (1984) Trk Edebiyatndalk Mutasavvflar, Diyanet . Bk. Yay., Ankara.Kprl, Mehmed Fuad (1999) Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yaynlar, Ankara.Kseolu, Neet (1935) Uluborlu kitabeleri, n Dergisi, 2, 13, 174-178.Kseolu, Neet (1936) arki Karaaa kitabeleri, n Dergisi, 2, 22-23-24, 324-336.Kseolu, Neet (1937) Eirdir kitabeleri, n Dergisi, 3, 34, 474-478.Kymen, Mehmet Altay (1988) Seluklu hkmdar byk Aladdin Keykubad ve Anadolu savunmas, TTK Belleteni, LII,

205, 1539-1545.Kymen, Mehmet Altay (1988a) Seluklularda devlet, TTK Belleteni, LI, 201, 1359-1373.


25/27

97

Kymen, Mehmet Altay (1990) Seluklularda devlet; tarihi ve siyasi bakmlardan, TTK Belleteni, LIV, 209, 403-415.Kymen, Mehmet Altay (1993), Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara.Kunter, Halim Baki (1942) Kitabelerimiz, Vakflar Dergisi, II, 431-456.Laurent, Joseph (1988) Rum (Anadolu) Sultanlnn menei ve Bizans, Yaar Ycel (ev.), TTK Belleteni, LII, 202, 219-

226.Le Strange (1926) Anadolunun tarihi corafyas I, Trk Yurdu, XVIII, 2, 82-88.Levtchenko, Mitrofan Vasilvich (1979)Bizans, Erdoan Berktay (ev.), Milliyet Yaynlar, stanbul.Lindner, Rudi Paul (1988) A silver age in Seljuk Anatolia, Trk Nmizmatik Derneinin 25. Kurulu Ylnda brahim

Artuka Armaan, 267-274.Lloyd, Seton-Rice, D. Storm (1989)Alanya (Aliyya), Nermin Sinemolu (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Ltf Paa (2001) Tevrih-i l-i Osman, Kayhan ATK (yay.), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.Martin, Geoffrey J. (1959) Political geography and geopolitics,Journal of Geography, 58, 441-444.Meinecke, Michael (1986) Kubdbd maddesi, The Encyclopedia of Islam, V, 285-286.Meril, Erdoan (1997) Mslman Trk Devletleri Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara.Mneccimba, Ahmed bin Ltfullah (1935) Mneccimbaya gre: Anadolu Selukileri, Hasan Fehmi Turgal (ev.), Trkiye

Yaynlar, stanbul.Mneccimba, Ahmed bin Ltfullah (2001) Camid-Dvel-Seluklular Tarihi; Anadolu Seluklular ve Beylikler, Ali

ngl (ev.), II, Akademi Yaynlar, zmir.Ner, Mehmed (1987) Kitb- Cihan-Nm (Ner Tarihi), Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen (ev.), TTK Yaynlar,

Ankara.

Nur, Rza (1994) Seluk hanedan zamannda Trk uygarl, Yalm Toker-Hasan Tunkay (ev.), Trk Tarihi, TokerYaynlar, 3-4, 76-90.

Oral, M. Zeki (1955) Seluk devri vesikalar; Sultan Hatun senedi, TTK Belleteni, 75, XIX, 385-394.Oral, M. Zeki (1956) Duraan ve Bafrada iki trbe, TTK Belleteni, XX, 79, 385-410.Ortayl, lber (2000) Trkiyedare Tarihine Giri, Turhan Yaynlar, Ankara.Ostrogorsky, Georg (1995)Bizans Devleti Tarihi, Fikret Iltan (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.nder, Mehmet (1967) Konya kalas ve figrl eserleri, VI. Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), 145-169.zalp, Tahsin (1960) Sivrihisar Tarihi, Tam Matbaas, Eskiehir.zcan, Koray (2005)Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri, Baslmam Doktora Tezi, S. FEB

Enstits, Konya.zalar, Ali (1997) Trkiyenin idari corafyas bakmndan ky, bucak, ile, il ve belde kavramlar zerine dnceler,

Trk Kltr Aratrmalar, XXXIII, 1-2, 195-213.zergin, M. Kemal (1971) Trkiye kitabeleri, Sanat Tarihi Yll, IV, 61-72.Pehlivanolu, adi (1959) Anadolu Selukilerinde hukuk ve devlet, Trk Yurdu, 276, 45.

P

tcher, Donald Edgar (1999) Osmanl

mparatorluunun Tarihsel Corafyas

, Bahar T

rnak

(ev.), Yap

Kredi Yay

nlar

,stanbul.Price, Philips (1956)A History of Turkey; from Empire to Republic, George Allen and Unvin Limited Press, London.Ramsay, William Mitchell (1960) Anadolunun Tarihi Corafyas, Mihri Pekta (ev.), Milli Eitim Bakanl Yaynlar,

stanbul.Rasony, L. (1939) Selk adnn meneine dair, TTK Belleteni, III, 10, 377-384.Rogers, J. Michael (1976) Waqs and patronage in the Seljuk Anatolia; the epigraphic evidence,Anatolian Studies, XXVI,

69-103.Salam, Osman Ferit (1960) imdiye kadar bilinmeyen slm iki madalya ve birka sikke,II. Trk Tarih Kongresi (12-17

Nisan 1956), 203-207.Sahilliolu, Halil (1969) kinci Keykavusun bir mlk-nmesi, Vakflar Dergisi, VIII, 57-65.Saint Quentin, de Simon (1965)Histoire des Tartares, Jean Richard (ed.), Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris.Sarar, smail Ali (1989) Eskiehir ve Seluklu devri eserleri,I. Seluklu Eserleri Semineri, 41-50.Saunders, J. J. (1962) The Seljuk Turks and their place in history,History Today, 12, 5, 336-345.Sencer, Oya (1969) Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, Habora Yaynlar, stanbul.Sevim, Ali-Meril, Erdoan (1995) Seluklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Tekilat ve Kltr, TTK Yaynlar, Ankara.Sevin, Veli (2001)Anadolunun Tarihi Corafyas, TTK Yaynlar, Ankara.Seyirci, Musa (1986) Antalyada Seluklu tarihine genel bak,Antalya 1. Seluklu Eserleri Semineri (22-23 Mays 1986),

7-10.Shaw, Stanford J. (1985)History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; Empire of the Gazis, The Rise and Decline of

the Ottoman Empire: 1280-1808, Cambridge University Press, London.Simbat (1946) Bakumandan Simbat Vakyinmesi (951-1334), Hrand D. Andreasyan (ev.), TTK Ktphanesi

Baslmam Tercmeler, no:68.Snmez, Zeki (2000) Anadolu Seluklularnda atabeylik; Atabey Esededdin Ayas ve 13. yzyl mimarisine katklar,Prof.

Dr. Emin Bilgi Hatra Kitab, 169-177.Strabon (1993)Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII-XIII-XIV), Adnan Pekman (ev.), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,

stanbul.Smer, Faruk (1960) Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, TTK Belleteni, XXIV, 96, 567-594.


26/27

98

Smer, Faruk (1962) Trkiye kltr tarihine umumi bir bak,A.. DTCF Dergisi, XX, 3-4, 213-244.Smer, Faruk (1969) Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, I, 1-147.Smer, Faruk (1971) Saltuklular, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IIII, 391-433.Smer, Faruk (1990) Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, TTK Yaynlar, Ankara.Smer, Faruk (1992) epniler: Anadolu'daki Trk Yerlemesinde nemli Rol Oynayan Bir Ouz Boyu, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul.Taneri, Aydn (1966) Msmeretl Ahbrn Trkiye Seluklular devlet tekilat bakmndan deeri, A.. Tarih

Aratrmalar Dergisi, IV, 6-7, 127-171.Tekinda, ehbeddin (1949) Aladdin Keykubad ve halefleri zamannda Seluklu-Kk Ermenistan hudutlar, ..

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, I, 1, 29-34.Tezel, Yahya Sezai (1977) Anadoluda toplumsal kurulularn eklemlemesi asndan Osmanl-Osmanl ncesi ilikisi,

Toplum ve Bilim Dergisi, 3, 3-30.Togan, A. Zeki Velid (1931) Moollar devrinde Anadolunun iktisadi vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, 1,

1-42.Togan, A. Zeki Velid (1953-1954) Reideddinin mektuplarnda Anadolunun iktisadi ve medeni hayatna ait kaytlar,..

ktisat Fakltesi Mecmuas, XV, 1-4, 33-49.Togan, A. Zeki Velid (1981) Umum Trk Tarihine Giri-En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, .. Yaynlar, stanbul.Tnk, Vecihi (1945) Trkiyede dare Tekilatnn Tarihi Geliimi ve Bugnk Durumu, I, ileri Bakanl Yaynlar,

Ankara.Tundilek, Necdet (1986) Trkiyede Yerlemenin Evrimi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul.

Turan, Osman (1947) Seluk devri vakfiyeleri-II, Mbarezeddin Ertoku vakfiyesi, TTK Belleteni, XII, 43, 415-429.Turan, Osman (1948) Seluk Devri vakfiyeleri-III, Celaleddin Karatay, vakflar ve vakfiyeleri, TTK Belleteni, XII, 45, 17-

145.Turan, Osman (1948a) Trkiye Seluklularnda toprak hukuku, TTK Belleteni, XII, 45, 549-574.Turan, Osman (1950) II. zzeddin Keykavusa aid bir temlik-nme, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Zeki Velidi Togana

Armaan, 157-165.Turan, Osman (1952) Seluk Trkiyesinde faizle para ikrazna dair hukuki bir vesika, TTK Belleteni, XVI, 62, 251-260.Turan, Osman (1969) Byk Malazgirt zaferi ve Anadoluda Trk destan,slm Medeniyeti, 22, 30-38.Turan, Osman (1970) Anatolia in the period of the Seljuks and the Beyliks, The Cambridge of Islam; The Central Islamic

Lands, P. M. Holt-Ann K. S. Lambton-B. Lewis (ed.), Cambridge University Press, I, 231-262.Turan, Osman (1971) Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu Yaynlar, stanbul.Turan, Osman (1988) Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, TTK Yaynlar, Ankara.Turan, Osman (1988a) kt maddesi,slam Ansiklopedisi, 5, II, 951-959.Turan, Osman (1993)Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, stanbul.

Turan, Osman (1998) Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Boazii Yay

nlar

, stanbul.Turan, Refik (1989) Seluklular dneminde Kastamonu, Trk Tarihinde ve Kltrnde Kastamonu Sempozyumu (19-21Ekim 1988), 1-6.

Turan, Refik (1995) Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara.Uur, M. Ferit-Koman, M. Mesud (1940) Seluklu Byklerinden Celaleddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri,

Konya Halkevi Neriyat, Konya.Urfal Mateos (1962) Urfal Mateos Vekyi-nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162) , Hrand D. Andreasyan

(ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Uyumaz, Emine (2001) Anadolu Seluklu Sultan I. Aladdin Keykubad dnemine (1220-1237) bir bak, Cogito Dergisi,

29, 121-130.Uyumaz, Emine (2003) Sultan Aladdin Keykubad Dnemi Trkiye Seluklu Devleti Siyasi Tarihi (1220-1237) , TTK

Yaynlar, Ankara.Uzunarl, smail Hakk (1929) Afyon Karahisar, Sandkl , Bolvadin, ay,shakl , Manisa, Birgi, Mula, Milas, Pein,

Denizli, Isparta, Atabey ve Eirdirdeki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Hamit OullarHakknda Malmat, Marif Vekleti Yaynlar, stanbul.

Uzunarl, smail Hakk (1988) Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, TTK Yaynlar, Ankara.ok, Bahriye (1955) Hamitoullar Beylii,A..lahiyat Fakltesi Dergisi, I-II, 73-80.lken, Hilmi Ziya (1973) Trkiye tarihinde sosyal kurulu ve toprak rejiminin gelimesi, Vakflar Dergisi, X, 1-62.lktar, Mehmet akir (1949) Sinopta Selukiler zamanna ait tarihi eserler, Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya

Dergisi, V, 112-151.lktar, Mehmet akir (1971) Anadolu Seluklular tarafndan Sinopun muhasara ve zapt, Trk Kltr, 106, 814-819.ns (1942) Selukehnmesi, M. Mesud Koman (ev.), lk Basmevi, Konya.Varnca, A. Kemal (1947) dari corafya nedir?,dare Dergisi, 180, 166-173.Wittek, Paul (1931) Ankarada birlhani kitabesi, Trk Hukuk vektisat Tarihi Mecmuas, 1, 161-164.Wittek, Paul (1999) Mentee Beylii, Orhan aik Gkyay (ev.), TTK Yaynlar, Ankara.Yaltkaya, erafeddin (1939), lhanler Devri dar Tekiltna Dair; Nsr-ed-dini Tsnin Bir Eseri, TrkHukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, cilt:2, sayfa:7-17.


27/27

ORTAÇAĞDA ANADOLU’NUN İDARÎ COĞRAFYASINA BAKIŞ

Documents

Transcript of ORTAÇAĞDA ANADOLU’NUN İDARÎ COĞRAFYASINA BAKIŞ