ORTA TOROSLARDA (SEYDİŞEHİR- GÜLNAR) KARSTLAŞMA TİPLERİ

Yrd. Doç. Dr. A. Fuat DOĞU Yrd. Doç. Dr. İhsan ÇİÇEK

Arş. Gör. Gürcan GÜRGEN

Eriyebilen kayaçlarda oluşan şekiller, jeomorfolojinin önemli konularından biridir. Bu şekil gruplan karst topoğrafyasını oluştu­rur. Karstik şekiller kalker, dolomit, jips, kayatuzu ve tebeşir gibi eriyebilen kayaçlar üzerinde gelişir. Bu kayaçlarda oluşan karstik şekillerin en tipik örnekleri, kalkerler üzerinde yeralır. Karstik şe­killerin oluşabilmesi için litoloji kadar, iklim elemanlannın da rolü vardır. Özellikle yağış ve sıcaklık koşulları ile kalkerin erimesi ara­sında yakın bir ilgi bulunmaktadır.

Kalkerin geniş alanlar kapladığı yurdumuzda, özellikle Toros Sıradağları karstik şekillerin en çok görüldüğü alandır. Toroslarda, karstik şekillerin bu kadar yaygın olması, kalkerin saf ve kalın taba­kalar halinde bulunması ile ilgilidir. Toroslarda, Paleozoik'ten N eo­zoike uzanan devirler boyunca tortulanan ve farklı fasiyes özellik­leri taşıyan kalkerler bulunmaktadır (Şekil: 1). Bunlar içinde en yaygın olanlan Tethys jeosenklinalinde tortulanan M esozoik yaşlı kalkerlerdir. Komprehansif seri özelliği gösteren bu kalkerler, yan kristalize ve sert olup, serinin kalınlığı yer yer 1000-1500 m'ye ulaşmaktadır. Bu istif, stratigrafik ve litolojik özelliklerine bağlı olarak, karstik gelişim için çok uygun bir ortam oluşturmaktadır.

Toroslarda, Mezozoik yaşlı komprehansif seri dışında Mut, Er­menek ve Silifke civannda yaygın olan Miosen yaşlı kalkerler de geniş bir alan kaplamaktadır. Bu kayaçlar oluşum ortam larının özelliklerine bağlı olarak, farklı özellikler taşımaktadırlar. Miosen transgresyonu ile tortulanmaya başlayan bu kayaçlar çoğunlukla kalkerlerden oluşup, kumtaşı, mam ve kiltaşlan ile ardalanmalıdır. Miosen yaşlı resifal kalkerler oldukça saf, yumuşak ve bol fosilli­dir. Bu litolojik özelliklere bağlı olarak gelişen karstik şekiller fark­lı karakterdir (Şekil: 2).

ORTA

TO

RO

SLAR

IN

JEO

LOJİ

H

AR

İTA

SI

130 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri

1/50

0.00

0.

Ölç

ekl

i Tü

rkiy

e

Jeo

loji

H

ori

tos

ımn

K

on

yo

ve

Ad

an

a

po

fto

lan

nd

on

s

ad

ele

şti

rilm

işti

r-

Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 131

O R T A T O R O S L A R D A N (Gül nar -Seydi şehir ) KARSTİK Ş E K İ L L E R E AİT G E N E L L E Ş T İ R İ L M İ Ş K E S İ T ve K R OK İ L E R

2.C ( Ölçeksizdir . )

0 ^ &

132 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karşılaşma Tipleri

Yukarıda, farklı litolojik özelliklerine değinilen Mezozoik ve Miosen yaşlı kalkerler ve üzerlerindeki karstik şekillere ait tipik ör­nekler, Seydişehir ve Gülnar çevresinde görülebilir.

Seydişehir'in güneybatısında uzanan Gidengelmez Dağları, ço­ğunlukla M ezozoik'e ait komprehansif seriyi oluşturan saf, yan kristalize, çatlaklı, kınklı ve kıvnmlı kalkerlerden meydana gelmiş­tir. Jeomorfolojik gelişiminde tektonik hatların etkili olduğu Giden­gelmez Dağları üzerinde, faylarla basamaklanmış olan aşınım yü­zeyleri farklı seviyelerde bulunur. Bu yüzeyler üzerinde gelişen karstik şekiller çok engebeli, yürünmesi zor ve sarp bir topoğrafya oluştururlar (Bu özellikler dağa Gidengelmez adının verilmesine neden olmuştur).

Bu alanda küçük karstik şekillerden, lapyaları yaygın olarak görmek mümkündür. Lapyalara ait hemen bütün tiplerin geliştiği yüzey, farklı boyutlarda keskin sırt ve oluklarla parçalanmıştır. Çıplak kalker üzerinde, farklı eğim koşullarına bağlı olarak oluklu lapyalar, kanalcıklı lapyalar, duvar lapyaları, tabakalardaki çatlak sistemine bağlı olarak gelişen diaklaz lapyalarından oluşan serbest lapya tipleri gelişmiştir (Foto: 1). Bu tiplerden duvar lapyaları 1-2

Foto 1: Gidengelmez D ağlan üzerinde gelişen tipik lapyalar.

Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karşılaşma Tipleri 133

m derinliğe ulaşan oluklan ve bunların arasında kalan keskin sırtla­rı ile dikkati çeker (Foto: 2). Ayrıca yanserbest lapya örneklerinden kam enitsalann da görüldüğü bu alanda, çeşitli tipler yer yer birara- ya gelerek lapya kompleksleri haline de dönüşmüştür.

Foto 2: Seydişehir çevresindeki lapyalar keskin sırtları ve derin oluklan He dikkati çeker.

Gidengelmez Dağları'nda önemli diğer bir karstik şekil de do- linlerdir. Bu yüzeyde çeşitli ebatlarda ve çok sayıda huni şekilli eri­me dolini bulunur. Gelişimlerinde çatlak sistemlerinin de etkili ol­duğu bu dolinlerin yam açları, lapyalarla kaplı olup, eğim leri oldukça fazladır (Foto: 3). Düz veya düze yakın olan dolin tabanla­rı ise terra rossa'lardan oluşan bir örtü ile kaplıdır. Terra rossa'lar, dolin tabanlarında bulunan düdenleri genellikle örtmektedir (Şe­kil: 2).

Seydişehir güneybatısında yaygın olarak görülen dolinler, bazı kesimlerde aralarındaki bölümlerin karstik gelişime bağlı olarak or­tadan kalkması ile uvalalara dönüşmüştür. Birden fazla dolinin bir­leşmesi ile oluşan uvalaların bazılarının tabanlarında dolinleri ayı­ran kısım lara ait erim e artığı tepecik ler bulunur (Foto: 4). Karstlaşma nedeni ile çok engebeli ve çıplak olan Gidengelmez Dağları'ndaki uvalalar, oldukça düz, tabanlarını kaplayan toprak ör­tüsü nedeniyle tarım ve yerleşme için elverişli alanları oluştururlar.

134 Orta T o r o s la r d a (S e y d iş e h ir - G ü ln a r ) Karstlaşma Tipleri

Foto 3: Mesozoik kalkerleri üzerinde lapyalı yamaçları ve düz tabanları ile karakteristikpekçok dolin gelişmiştir

Foto 4: Seydişehir çevresinde yer alan uvalalardan biri. Dolinlerin birleşmesi He oluşan bu şeklin tabanında erime artığı tepecikler bulunmaktadır.

Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 135

Uvalalara göre daha büyük karstik şekillerden olan ve gelişiminde tektoniğin de etkisi bulunan polyeler, bu alanda, Batı Toroslar'da görülen karakteristik polyelerden farklılıklar gösterirler. Bu yörede Akseki polyesi dışında, Bademli, Değirmenlik gibi büyük karstik depresyonlar da bulunur. Bunlar, bir polyeden daha çok, tektonik hatlara bağlı olarak kurulan vadi sistemlerinin karstlaşması ile ge­nişleyen fluvio-karstik depresyonlardır.

Gülnar ve çevresinde geniş alanlar kaplayan Miosen kalkerleri kumtaşı; m am ve kiltaşlan ile ardalanmalı olarak bulunur. Plio- sen'deki epirojenik hareketlerle yükselen bu formasyon, yataylığını büyük ölçüde koruyabilmiştir. Bu nedenle Miosen kalkerlerinin üzerindeki yüzeyde yapısal özellikler ağır basar (Foto: 5). Bu yü­zeydeki karstik şekiller, üzerinde geliştikleri Miosen kalkerlerinin özellikleri nedeniyle, Mesozoik kalkerleri üzerindeki karstik şekil­lere göre önemli farklılıklar göstermektedir. Miosen yaşlı formas­yonu oluşturan resifal kalkerlerin geçirimsiz mam ve kiltaşı gibi kayaçlarla ardalanmalı olarak birarada bulunması, buradaki karstik gelişmeyi denetleyen en önemli faktördür (Şekil: 2).

Gülnar çevresindeki Miosen kalkerleri üzerinde tipik örnekleri görülen karstik şekillerden en yaygın olanı dolinlerdir. Çeşitli bo­yutlardaki dolinler, ya tek bir kapalı çukurluk halinde ya da birkaçı, akarsu vadileri boyunca dizilmiş halde bulunur (Foto: 6). Vadi bo­yunca dizili halde bulunan dolinler, bu alanda kolay eriyebilen kal­kerler üzerindeki akarsu vadi tabanlarının, daha sonra karstlaşarak genişleyen bölümlerinde oluşmuşlardır. Bu dolinler, üzerinde geliş­tikleri yüzey içinde, fazla dik olmayan yamaçları ve düz tabanları ile dikkati çekerler. Dolinlerin sığ olması, buradaki kalker taba­kasının kalın olmayışı ve tabanlarında geçirimsiz, marn ve kiltaşı gibi kayaçlann bulunması ile ilgilidir. Bu geçirimsiz seviyeler yöre­deki karstik gelişimi sınırlamakta ve derine gelişimi engellem ekte­dir.

Kalkerin saflığı erime hızını arttıran bir faktördür. Bu nedenle dolinleri ayıran sırtlar hızla ortadan kalkmakta ve bu karstik çanak­lar birleşerek uvalalara dönüşmektedir (Foto: 7). Uvalalardan bazı­ları (Bardat Alanı, Alıç Alanı...vb) neredeyse polye ebatlarına ulaş­mıştır. Tabanları düz ve kalın bir toprak örtüsü ile kaplı olan bu şekillerin oluşumunda karstik erimeler daha etkili olup, tektoniğin, karstik çukurluğun oluşumunda belirleyici etkisi yoktur. Bununla birlikte bu şekiller, ebatları ve tabanlarındaki erime artığı tepeleri ile bir polyeye çok benzerler (Foto: 8). Polye benzeri bu şekillerin

136 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri

Foto 5: Gülnar çevresindeki Miosen kalkerleri marn, kiltaşı, kumtaşı ardalanmalı olup, formasyonu oluşturan tabakalar yataylıklannı korumuştur.

Foto 6: Gülnar çevresindeki dolinler genellikle vadi sistemlerinin karşılaşması Heoluşmuşlardır.

Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 137

Foto 7. Miosen kalkerleri üzerinde yer alan m alalara bir örnek.

Foto 8: Bardat Alanı gibi bazı biiyük karsak şekiller, polye olarak nitelenebilecekbüyüklükledir.

138 Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri

tabanı, dolinlerde olduğu gibi geçirimsiz kayaçlann oluşturduğu se­viye ile belirlenmiştir (Şekil: 2).

Gülnar çevresinde, Miosen kalkerleri üzerinde gelişen karstik yüzeyde, Seydişehir çevresindeki Mezozoik kalkerlerinde olduğu kadar gelişkin lapya örnekleri görülmez. Bunda en önemli faktör, kalkerin yumuşaklığıdır. Bu tip kalkerler üzerindeki lapyalar, kaya­cın özelliği nedeniyle karakteristik değildir.

Buradaki karstik gelişim, Seydişehir civarında görülen karstik gelişime göre daha gençtir, ikinci ve üçüncü jeolojik zamana ait olan ve Toroslar'da geniş alanlar kaplayan bu kalkerlerin litolojik farklılıkları, üzerlerinde gelişen karstik şekilleri doğrudan etkile­miştir. Daha yaşlı (Mezozoik) olan kalkerler, saflığı yanında, sertli­ği ile de karst gelişimini etkilemiş ve Seydişehir çevresinde örnek­leri görülen tipik şekiller oluşmuştur. Daha genç olan (Miosen) kalkerler üzerinde ise, kayacın yumuşak olmasının yanısıra, stratig- rafik özelliklerinin karstik gelişimi sınırlayıcı etkileri vardır. Bu ne­denle, Gülnar çevresinde yaygın olarak bulunan karstik şekiller, yo­ğunlukları oranında tipik (gelişkin) değildir.

BİB L İY O G R A FY A

A karsu, İ. (1960) Mut Bölgesinin Jeolojisi. M.T.A. Derg. Sayı: 54, s. 36-45, ANKARA.

Alagöz, C .A. (1944) Türkiye Karst Olayları. Türk Coğ. Kur. Yay. No: 1, ANKARA.

Ardos, M. (1969) Orta Toroslar ve Akdeniz Sektörünün Jeomorfolojik Problemleri. Ege Univ. Fen Fak. İlmi Rap. Serisi, No: 63, İZMİR.

A rdos, M. (1979) Prohlemes geomorpholoğiques Du Taurus Central Et De Se Bordure Mediterraneenne (Turquie). İst. Üniv. Yay. no: 2541, Coğ. Enst. Yay. No: 107, İS­TANBUL.

Atalay, (1973) Toros Dağlarında Karstlaşma ve Toprak Teşekkülü Üzerine Bazı Araştır­malar. Jcom. Derg. Sayı: 5, s: 135-152, ANKARA.

Atalay, I. (1987) Sedir (Cedrus Lihani A. Rich) Ormanlarının Yayılış Gösterdiği Alanlar ve Yakın Çevresinin Genel Ekolojik Özellikleri ile Sedir Tohum Transfer Rejiyonla- ması. Tarım Or. ve Köyişleri Bak. Or. Gn. Md. Yay. Genel No: 663, Seri No: 61, ANKARA.

Blum enthal, M or. M . (1947) Seydişehir-Beyşehir Hinterlandındaki Toros Dağlarının Je ­olojisi. M.T.A. Yay. Seri: D, No: 2, ANKARA.

Blum enthal, M or. M .-G öksu, E. (1949) Akseki Civarındaki Dağlarda Boksit Zuhuratı, Bunların Jeolojik Durumu ve J enezi Hakkında İzahat. M.T.A. Yay. Seri: B, No: 14, ANKARA.

Orta Toroslarda (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri 139

E rinç, S. (1971) Jeomorfoloji II. İst. Üniv. Yay. No: 1628, Coğ. Enst. Yay. No: 23, İS­TANBUL.

G edik, A.-Birgili, Ş.-Yılmaz, H .-Yoldaş, R (1979) Mut-Ermenek-Silifke Yöresinin Jeolo­jis i ve Petrol Olanakları. T.J.K. Bül. Cilt: 22, Sayı: 1, s: 7-26, ANKARA.

G üldalı, N. (1978) Toros Paleokarstı ve Seydişehir-Akseki Boksit Yatakları. Jeom. Derg. Yıl: 8, Sayı: 7, s: 1-22, ANKARA.

G üldalı, N .-Nazik, L. (1984) Tınaz Tepe Mağara Sistemi ve Yakın Çevresinin Karstik Gelişimi. Jeom. Derg. Sayı: 12, s: 107-114, ANKARA.

İzb ırak , R. (1955) Sistematik Jeomorfoloji. Harita Umum Md. Yay. İlim ve Tek. Eserler Serisi No: 6, ANKARA.

Koçyiğit, A. (1981) İsparta Büklümünde (Batı Toroslar) Toros Karbonat Platformunun Evrimi. T.J.K. Bül. Cilt: 24, s: 15-23, ANKARA.

Ö zgül, N. (1976) Toroslar'ın Bazı Temel Jeolojik Özellikleri. T.J.K. Bül. Cilt: 19, Sayı: 1, s: 65-78, ANKARA.

T an ar, Ü .-Gökçen, N. (1990) Mut-Ermenek Tersiyer İstifinin Stratigrafisi ve Mikropale- ontolojisi. M.T.A. Derg. Sayı: 110, s: 175-180, ANKARA.

Y alçınlar, İ. (1969) Strüktüral Morfoloji Cilt II. İst. Üniv. Yay. No: 878, Coğ. Enst. Yay. No: 29, İstanbul.