Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik...

308
G RZEGORZ MacIOROWSKI J aN L ONTKOWSKI TaDEUSZ MIZERa Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Transcript of Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik...

Page 1: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

GrzEGOrz MaciOrOwSki

Jan LOntkOwSki

tadEuSz MizEra

Orlikgrubodzioby

ginący orzeł z bagiene Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes

Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Page 2: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien
Page 3: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Orlikgrubodzioby

ginący orzeł z bagiene Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes

Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Page 4: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Projekt wdrażany w partnerskiej współpracy stowarzyszenia Ptaki Polskie,komitetu Ochrony Orłów oraz Biebrzańskiego Parku narodowego.

Publikacja wydana w ramach projektu OrLik Ptak JakicH MaŁO

Projekt Orlik ptak jakich mało LiFE08 nat/PL/000511 „zabezpieczenie populacji OrlikaGrubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie krajowego Planu Ochrony orazpodstawowe działania ochronne” sfinansowano ze środków komisji Europejskiej LiFE+,ze środków narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej orazwojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku. Projekt

wspiera Spółdzielczy Bank rozwoju w Szepietowie.

www.orlikgrubodzioby.org.pl

Page 5: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

GrzEGOrz MaciOrOwSki

Jan LOntkOwSki

tadEuSz MizEra

Orlikgrubodzioby

ginący orzeł z bagien

e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the MarshesБольшой подорлик – исчезающий хищник болот

Poznań 2014

Page 6: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Recenzentprof. dr hab. Leszek Jerzak

Redakcjatadeusz Mizera

KorektaMarta idzik

Ewa Gorzaniak

Projekt okładki, układ typograficzny i składwojciech Lachowski

Drukdrukarnia GraSPO czechy

Zdjęcie na I stronie okładkidorosły samiec orlika grubodziobego nil z nadajnikiem GPS/GSM, dolina Biebrzy, 2012,

Fot. kordian BartoszukGreater Spotted Eagle nicknamed nil, adult male with GPS/GSM datalogger, Biebrza Valley, 2012,

Photo kordian BartoszukВзрослый самец большого подорлика nil с регистратором данных GPS/GSM, долина Бобры, 2012 г.

Фото kordian Bartoszuk

Zdjęcie na IV stronie okładkiSamica orlika grubodziobego z pisklęciem

Fot. antoni kasprzakGreater Spotted Eagle female with chick

Photo antoni kasprzakСамка большого подорлика с птенцом

Фото antoni kasprzak

Tłumaczenie na język angielskidune translation agency

Tłumaczenie na język rosyjskiJevgienij Liszczuk

iSBn 978-83-934094-4-15EGzEMPLarz BEzPŁatnY

agencja Promocyjno-wydawniczauniGraF Józef kloska

[email protected]

©2014

Page 7: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN �

Spis treści / Contents / Оглаление

1wstęp 9introduction 10Введение 11

2Podziękowania 13acknowledgements 14Благодарность 15

3Historia badań 16History of research 21История исследований 23

4Stanowisko systematyczne 26Systematic position 32Систематическая позиция 34

5nazewnictwo 37nomenclature 38Номенклатура 39

6Opisy szat 40description of plumages 49Описания оперения 52

7identyfikacja hybrydów i odróżnianie od innych gatunków 55identification of hybrids and distinguishing them from other species 65Отличия от других видов 67

8Pierzenie 71Moulting 73Линька 74

9dymorfizm płciowy 76Sexual dimorphism 78Половой диморфизм 79

Page 8: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

10Historyczny i współczesny zasięg na świecie 81Historical and contemporary range around the world 83Историческая и современная область обитания в мире 85

11Liczebność i trendy liczebności populacji światowej 89Population and trends in world population numbers 90Численность и тенденции глобальной популяции 91

12Przyczyny spadku liczebności 92reasons for the decline in population 94Причины сокращения численности 96

13Środowisko bytowania 100Habitat 115Среда обитания 121

14występowanie w Polsce 128Occurrence in Poland 131Места обитания в Польше 133

15Biologia i ekologia gatunku 136Biology and ecology of the species 170Биология и экология вида 181

16Sposoby polowań 196Hunting methods 200Способы охоты 201

17Pokarm 204Food 207Пища 209

18akarofauna gniazd orlika grubodziobego 211acarofauna of Greater Spotted Eagle nests 212Акарофауна гнезд большого подорлика 214

Page 9: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN �

19zagrożenia dla populacji 216reats to the population 225Угрозы для популяции 228

20Hybrydyzacja 232Hybridisation 236Гибридизация 238

21Ochrona 241Protection 250Охрана 253

22Orlik grubodzioby i jego sąsiedzi(różnorodność florystyczna i faunistyczna terenówlęgowych orlika grubodziobego) 258e Greater Spotted Eagle and its neighbours(floral and faunal diversity of the Greater Spotted Eagle breeding sites) 273Большой подорлик и его соседи(флористическое и фаунистическое разнообразиемест гнездования большого подорлика) 278

23Orliki w filatelistyce 284Spotted eagles in philately 291Орлики в филателии 292

24Literatura 294

Page 10: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien
Page 11: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN �

1Wstęp

Bagienna dolina Biebrzy, największy obszar bagien i torfowisk niskich w środkowej Europie, oddawna budziła zainteresowanie ornitologów. Spośród 171 krajowych ostoi ptasich wyróżnia się tym,iż tylko tu można spotkać orlika grubodziobego oraz 8 innych zagrożonych globalnie gatunków pta-ków. w dolinie stwierdzono 291 gatunków ptaków, w tym aż 195 o statusie lęgowym. na rozlewiskachBiebrzy zatrzymują się wielotysięczne stada migrujących batalionów. tu też gniazduje jedna z naj-większych w Europie populacja wodniczki i bekasa dubelta. największą jednak atrakcją jest możliwośćpodziwiania bogatego zestawu skrzydlatych drapieżników. Przez lata twicherzy z wielu krajów ciągnęlinad Biebrzę jak do Mekki, by „zaliczyć clangę” – ptaka jakich mało. dolina Biebrzy to jedno z nielicz-nych miejsc w krajach uE, gdzie miłośnicy ptaków mogą zaobserwować owianego mgłą tajemnicy or-lika grubodziobego. Podczas rozmów z obserwatorami ptaków w terenie okazało się, że najlepszą ce-chą umożliwiającą im odróżnienie orlika grubodziobego od orlika krzykliwego było dostrzeżenieantenki na grzbiecie. Minęło parę lat, nauczyliśmy się po właściwych cechach rozpoznawać nasze or-liki. wiele z nich nosi imiona oraz nadajniki GPS. z niespotykaną nigdy wcześniej precyzją monito-rujemy na ekranach komputerów ich codzienne losy. Ptak, który do niedawna był najsłabiej poznanymgatunkiem orła w Europie, staje się modelowym przykładem, jak dzięki specjalistycznemu oprzyrzą-dowaniu można poznać jego biologię oraz chronić tereny żerowiskowe i lęgowiska. dzięki współpracyornitologów z komitetu Ochrony Orłów i dyrekcji Biebrzańskiego Parku narodowego powstała stra-tegia ochrony orlika grubodziobego. Ogromnym wsparciem była dotacja z projektu Life+ ORLIK PTAKJAKICH MAŁO, LIFE08 NAT/PL/000511 „Zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquilaclanga w Polsce: opracowanie Krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne”(www.orlikgrubodzioby.org.pl). koordynacją działań zajęło się stowarzyszenie Ptaki Polskie.

na łamach książki przedstawiamy wszystkie aspekty z życia orlika grubodziobego. autorzyoparli się na swoim bogatym doświadczeniu terenowym, wykorzystując wyniki ponad 20-letnich ba-dań orlików w dolinie Biebrzy. nawiązaliśmy współpracę z badaczami ptaków z Białorusi, Estonii,Litwy, Łotwy, rosji i ukrainy, co umożliwiło zebranie informacji z całego niemal areału lęgowego tegogatunku. zgromadzono też bogatą dokumentację z zimowisk z Grecji, czarnogóry, a szczególnie z izra-ela i Omanu. Szczegółowo jest opisany wygląd ptaka umożliwiający odróżnienie go nie tylko od siost-rzanego gatunku orlika krzykliwego, ale również od hybrydów obu tych gatunków. Opis biologii roz-rodu oparty jest na wieloletnim monitoringu populacji biebrzańskiej.

Orlik grubodzioby jest gatunkiem migrującym. informacje o jego trasie migracji oraz o miejscachzimowania były dotychczas nad wyraz skąpe. Jako że jest to gatunek zagrożony globalnie, wymaga szcze-gólnej ochrony na całym swoim areale lęgowym oraz na terenach, przez które przelatuje, a szczegól-nie tam, gdzie zimuje. zastosowanie nadajników satelitarnych umożliwiło precyzyjne poznanie tras mi-gracji oraz zimowisk. Pozwoli to na skuteczniejszą ochronę. Przedstawiając różne aspekty życia orlikówwykorzystaliśmy kilkaset publikacji, a w szczególności wyniki prac trzech konferencji poświęconychorlikom (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012).

niniejszą książkę oddajemy w ręce czytelników, by zapoznali się z tym tajemniczym ptakiem.w książce zawarto tekst w wersji angielskiej i rosyjskiej, co umożliwi dotarcie do szerokiego gronaodbiorców. do książki dołączona jest płyta dVd z filmem „Orlik grubodzioby – ptak, jakich mało”,w którym ukazano sceny z życia rodzinnego orlika, których nigdy wcześniej nie sfilmowano. Żywimygłęboką nadzieję, że następne pokolenia nadal będą mogły podziwiać majestatyczne loty orlików gru-bodziobych w pięknej bagiennej dolinie Biebrzy.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

Page 12: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

1Introduction

e marshy Biebrza Valley, the largest area of marshes and peat bogs in central Europe, has for a longtime aroused the interest of ornithologists. Of the 171 national bird refuges it is distinguished by the factthat only here you can find Greater Spotted Eagle and eight other globally endangered bird species. erewere 291 species of birds reported in the valley, including as many as 195 with breeding status. e Biebrzamarshes are a stopover for many thousands of flocks of migrating ruffs. is is also Europe’s place of nest-ing for some of the largest populations of the aquatic warbler and the great snipe. But the biggest attractionis the opportunity to enjoy a wide array of winged predators. For many years, twitchers from various coun-tries set off to Biebrza as if it was Mecca in order to “mark off the clanga” – a bird like no other. BiebrzaValley is one of the few places in the Eu countries where bird lovers can observe the legendary and mys-terious Greater Spotted Eagle. it transpired from the discussions with bird-watchers in the area that thebest feature allowing them to distinguish the Greater Spotted Eagle from the Lesser Spotted Eagle wasto see if it has a small antenna on its back. Several years have passed and we have learned to distinguishour spotted eagles by their relevant characteristics. Many of them have names, as well as GPS transmit-ters. with unprecedented precision we are monitoring their everyday adventures on computer screens.e bird, who until recently was the least known eagle species in Europe, is becoming a model exampleof how through specialized instrumentation one can get to know its biology and protect feeding andbreeding grounds. anks to the cooperation of ornithologists from the Eagle Protection committee andthe board of Biebrza national Park a strategy of protection for the Greater Spotted Eagle was established.it was largely supported by a grant from the project Life+ GREATER SPOTTED EAGLE – A BIRD LIKENO OTHER, LIFE08 NAT/PL000511 “Securing the population of Aquila clanga in Poland: prepara-tion of the National Action Plan and primary site conservation” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). ecoordination of activities was assumed by the association Polish Birds.

On the pages of this book we introduce all aspects of life of the Greater Spotted Eagle. e authors basedthe work on their extensive field experience using the results of over 20 years of researching spotted eaglesin Biebrza Valley. we have established cooperation with bird researchers from Belarus, Estonia, Lithuania,Latvia, russia and ukraine, which enabled us to gather information from almost the entire breeding areaof this species. an extensive documentation of wintering grounds from Greece, Montenegro, and especiallyfrom israel and Oman was also gathered. ere is a detailed description that allows to distinguish it not onlyfrom its sister species, the Lesser Spotted Eagle, but also from hybrids of both species. description of re-productive biology is based on the long-term monitoring of the Biebrza population.

Greater Spotted Eagle is a migratory species. information on its migration route and its winteringsites have so far been extremely scarce. Since it is a globally endangered species, it requires specialprotection across its entire breeding area and in the areas through which it passes, particularly thewintering sites. e use of satellite transmitters made it possible to know exactly their migration routesand wintering grounds, which will allow for more effective protection. to present different aspectsof spotted eagles’ life we have used hundreds of publications, in particular the results of the three con-ferences (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012).

we hand over this book to our readers to introduce them to this mysterious bird. is book con-tains both English and russian versions of the text, which allows for reaching a broader group of read-ers. also attached to the book is a cd with a movie titled “Greater Spotted Eagle – a bird like no other”,which shows various scenes of family life of the Greater Spotted Eagles, never before filmed. we verymuch hope that the next generation will still be able to admire the flight of majestic Greater Spot-ted Eagles over the beautiful marsh valley of Biebrza.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

Page 13: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

1Введение

Болотистая долина Бобры, крупнейший по площади район болот и низких торфяниковв Центральной Европе, издавна вызывала интерес у орнитологов. Среди 171 рефугиумаптиц в Польше она отличается тем, что только здесь можно встретить большого подорликаи 8 других видов птиц, которым грозит исчезновение в глобальном масштабе. В долине былобнаружен 291 вид птиц, в том числе 195 видов, которые здесь размножаются. В прибрежныхболотах Бобры останавливаются многотысячные стада мигрирующих турухтанов. Здесьтакже гнездится одна из крупнейших в Европе популяция вертлявой камышовки и дупеля.Однако наиболее привлекает возможность наблюдения за большим многообразием крыла-тых хищников. На протяжении многих лет твитчеры из многих стран съезжались в долинуБобры как в Мекку – чтобы понаблюдать за «клангой» – птицей, каких мало. Долина Бобры– это одно из немногих в странах ЕС мест, в которых любители птиц могут наблюдать за оку-танным тайной большим подорликом. Во время разговоров с наблюдателями за птицами наместности оказалось, что признаком, лучше всего позволяющим отличить большого подо-рлика от малого, является небольшая антенна на спине. Прошло несколько лет, мы научилисьотличать наших подорликов по соответствующим признакам. Многие из них имеют своиимена, на них установлены передатчики GPS. С невиданной до сих пор точностью мы следимна экранах компьютеров за их повседневной жизнью. Птица, до недавнего времени бывшаянаименее изученным видом орла в Европе, становится наглядным примером того, как бла-годаря специальному оборудованию можно узнать ее биологию и охранять места охотыи гнездования. Благодаря сотрудничеству орнитологов из Комитета охраны орлов и дирек-ции Бобранского национального парка была разработана стратегия охраны большого подо-рлика. Существенной поддержкой стало выделение дотаций в рамках проекта Life+ ПОД-ОРЛИК, ПТИЦА, КАКИХ МАЛО, LIFE08 NAT/PL/000511, «Защита популяции большогоподорлика Aquila clanga в Польше: разработка Государственного плана охраны и основныеохранные мероприятия» (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Координированием действий за-нялась ассоциация Польские птицы.

В настоящей книге представлены все аспекты жизни большого подорлика. Авторы ос-новывались на богатом опыте работы на местности, используя результаты более чем 20-лет-него изучения подорликов в долине Бобры. Мы также наладили сотрудничество с исследо-вателями птиц из Беларуси, Эстонии, Литвы, Латвии, России и Украины, что позволило намсобрать сведения практически со всего ареала гнездования этого вида. Также была собранаобширная документация с мест зимовки в Греции, Черногории, а особенно – из Израиляи Омана. Детально описан внешний вид птицы, позволяющий отличить ее не только от род-ственного малого подорлика, но и от гибридов обоих этих видов. Описание биологии раз-множения основано на многолетнем мониторинге бобранской популяции.

Большой подорлик – мигрирующий вид. Сведения о маршруте его миграции и местах зи-мовки до сих пор были чрезвычайно скудны. Учитывая то, что этому виду грозит исчезнове-ние в глобальном масштабе, он нуждается в защите во всем своем ареале гнездования, а такжена территории, через которые он пролетает, и в особенности – в местах зимовки. Использова-ние спутниковых передатчиков позволило с точностью узнать маршруты миграции и места зи-мовки большого подорлика, что обеспечит более эффективную охрану этого вида. Представляяразличные аспекты жизни подорликов, мы использовали несколько сотен различных публи-каций, прежде всего – результаты работ трех конференций, представленные в трех изданиях(Mizera и Meyburg, 2005, Мельников, Домбровский и Мищенко, 2008, Mirski, 2012).

Page 14: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Передаем настоящую книгу в руки Читателей, желающих ближе познакомиться с этойтаинственной птицей. Книга содержит текст на английском и русском языке, что делает ее до-ступной для широкой аудитории. К книге прилагается диск dVd с фильмом «Большой по-дорлик – птица, каких мало» – в фильме показаны ранее не снимавшиеся сцены из семейнойжизни подорликов. Мы искренне надеемся, что следующие поколения также смогут на-слаждаться величественными полетами больших подорликов в прекрасной болотистой до-лине Бобры.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

Page 15: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

2Podziękowania

autorzy składają serdeczne podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które umożliwiłyprowadzenie badań i przyczyniły się do powstania niniejszej książki. Szczególnie dziękujemy za oka-zaną pomoc dyrekcji i pracownikom Biebrzańskiego Parku narodowego oraz leśnikom z nadleś-nictw: rajgród, knyszyn i augustów. książka powstała dzięki wsparciu finansowemu komisji Eu-ropejskiej, narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej oraz wojewódzkiegoFunduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku, w ramach projektu Life+ Or-lik ptak jakich mało. dziękujemy stowarzyszeniu Ptaki Polskie za koordynację działań.

w latach 1985–2013 prowadziliśmy prace terenowe, które umożliwiły zlokalizowanie gniazd or-lików. te żmudne prace nie byłyby możliwe bez pomocy koleżanek i kolegów, którzy przez wiele go-dzin z zaangażowaniem, zarówno podczas srogich biebrzańskich zim, jak i w letnie upały, inwenta-ryzowali gniazda w bagiennych lasach oraz pomagali w budowie sztucznych gniazd. Przez te latawspomagali nas członkowie i sympatycy komitetu Ochrony Orłów (kOO): Sylwester ayka, PawełBaranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz,Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarno-wski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa dra-bek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Ma-rek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków,Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Lesz-czyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, MarcinMalinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz na-derza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki,Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ra-noszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, ar-kadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanow-ski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer i Henryk ziarko. Jedyną „zapłatą” zatrud włożony w inwentaryzowanie gniazd była możliwość obserwacji naszego najrzadszego gatunkuorła.

Szczególną wdzięczność jesteśmy winni kolegom z world working Group on Birds of Prey andOwls (wwGBP), dzięki którym mieliśmy możliwość prowadzić badania z użyciem nadajników sa-telitarnych oraz zebrać niezbędne doświadczenie w ich stosowaniu. w szczególności dziękujemy Bern-dowi i christiane Meyburgom oraz Joachimowi Matthesowi, kaiowi Graszynskiemu, HindrichowiMatthesowi.

dziękujemy gorąco kolegom za pomoc okazaną w realizacji badań. na różnych etapach po-wstawania książki wspierali nas: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyń-ski, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis, eodoras ko-minos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak i Paul Sommer.

Podziękowania składamy Jevgienijowi Liszczukowi, Jevgienijowi Shergalinowi, Januszowi Sie-lickiemu, Viktorowi Belikowi oraz Mitchowi coleman, za trud włożony w przetłumaczenie tekstówi konsultacje. dziękujemy Marcie idzik za korektę i konsultacje z dziedziny lingwistyki.

Słowa podziękowań kierujemy do Pani „Broni” – Bronisławy kowalskiej, która wraz z mężemgościła nas przez wiele lat w swoim domu w Gugnach.

Page 16: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

2

Acknowledgements

e authors would like to thank all people and institutions who made the research possible andcontributed to this book. we thank especially the Management and the employees of the Biebrza na-tional Park and the foresters of the rajgród, knyszyn and augustów State Forests for their support.is book was published thanks to the financial contribution of the European commission, the na-tional Fund for Environmental Protection and water Management and the regional Fund for En-vironmental Protection and water Management in Białystok as part of the Life+ project Greater Spot-ted Eagle – a bird like no other. we thank the organisation “Polish Birds” for the coordination of theactivities.

Between 1985 and 2013 we carried out field works which helped in localization of the SpottedEagles’ nests. ese strenuous works would not be possible without the help of our colleagues, whospent hours inventorying nests and building platforms during both severe winters as well as hot sum-mers of Biebrza. during these years we were supported by members and friends of Eagle’s conser-vation committee (Ecc): Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart,Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karolchodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko,Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierzdrumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki,Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antonikasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, ar-tur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniewMazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko,wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski,Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski,Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek wę-grzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena za-galska-neubauer i Henryk ziarko. e only “payment” we could offer for their efforts was the op-portunity to observe our rearest eagle.

we owe our special gratefulness to the colleagues of the world working Group on Birds of Preyand Owls (wwGBP), courtesy of whom we had the opportunity to perform research by means ofsatellite transmitters as well as gather the necessary experience of their usage. in particular we wishto thank Bernd u. Meyburg, Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matthes and christianeMeyburg.

Our very warm thanks goes to our colleagues for their support during the research’ process. Onvarious stages of this book we were supported by: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), an-drzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis,eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak and Paul Som-mer.

we would like to thank Jevgienij Liszczuk, Jevgienij Shergalin, Janusz Sielicki, Viktor Belik andMitch coleman for their translation efforts and consultation. we thank Marta idzik for the proof-reading and linguistic consultation.

we address our thanks to Mrs. „Bronia” – Bronisława kowalska who, together with her husband,for many years provided us with accommodation in her house on Gugny.

Page 17: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

2

Благодарность

Авторы сердечно благодарят всех людей и учреждения, которые поддержали проведениеисследований и способствовали появлению настоящей книги. За оказанную помощь мыособенно благодарны Дирекции и сотрудникам Бобранского национального парка, а такжелесникам Надлесничеств Райгруд, Кнышын и Августув. Книга была выпущена благодаря фи-нансовой поддержке Европейской Комиссии, Национального фонда охраны окружающейсреды и водного хозяйства, а также Воеводского фонда охраны окружающей среды и водногохозяйства в Белостоке, в рамках проекта Life+ Орлик, птица, каких мало. За координирова-ние действий благодарим ассоциацию «Польские птицы».

В 1985–2013 годах мы проводили работы на местности, позволившие локализироватьгнезда подорликов. Эта кропотливая работа не была бы возможна без помощи наших Коллег,которые на протяжении долгих часов, суровой бобранской зимой и в летнюю жару, проводилиинвентаризацию гнезд в болотистых лесах и помогали в строительстве искусственных гнезд.На протяжении этих лет нам помогали члены Комитета охраны орлов (kOO) и те, кто им сим-патизировал: Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, MichałBiałek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkie-wicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorzdąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak,roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, MarcinGórecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Ma-rek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty,wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, JanuszMendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata,Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, SławomirProkurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Sal-manowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, an-drzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neu-bauer и Henryk ziarko. Единственной «платой» за труд, вложенный ими в инвентаризациюгнезд, была возможность наблюдения за самым редким у нас видом орла.

Слова особой благодарности мы должны выразить своим Коллегам из Всемирной рабо-чей группы по соколообразным и совам (world working Group on Birds of Prey and Owls,wwGBP), благодаря которым мы имели возможность проводить исследования с использо-ванием спутниковых передатчиков и получили необходимый опыт в их применении. Особуюблагодарность выражаем: Bernd u. Meyburg и Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matt-hes и christiane Meyburg.

Искренне благодарим наших Коллег за оказанную помощь в проведении исследований. Наразных этапах работы над книгой нас поддержали: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), an-drzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Сергей Домашевский, Валерий Домбровский, Michalis dretakis,eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak и Paul Sommer.

Благодарим Евгения Лищука, Евгения Шергалина, Janusz Sielicki, Виктора Белика и Mitchcoleman – за труд, вложенный в перевод текстов и консультации. Благодарим Marta idzik закоррекцию и консультации в области лингвистики.

Слова благодарности выражаем также Пани «Броне» – Bronisława kowalska, котораявместе с мужем на протяжении многих лет принимала нас в своем доме в Гугнах.

Page 18: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

3Historia badań

nie sposób dziś rozstrzygnąć, kiedy pojawił się orlik grubodzioby w dolinie Biebrzy. nie mamyżadnych dowodów archeozoologicznych. Prawdopodobnie ptaki te występowały w tej bagiennej do-linie od dawna. Pierwsze naukowe doniesienia o ich obserwacji zawdzięczamy zespołowi ornitolo-gów kierowanych przez andrzeja dyrcza, którzy w latach 1966–1970 obserwowali w dolinie orlikigrubodziobe w trzech rewirach (dyrcz i wsp. 1972). Było to w owym czasie jedyne miejsce w Euro-pie, poza obszarem byłego zSrr, gdzie gatunek ten występował. wiadomość ta skłoniła osoby za-interesowane ptakami szponiastymi do odbycia ekspedycji. w 1974 roku zapoczątkował swojeprace w dolinie Bernd u. Meyburg, który wraz żoną christian oraz słowackim ornitologiem JanemSvelhlikiem przez 10 dni prowadzili obserwacje ptaków. niezależnie przyjechali też dwaj ornitolo-dzy z byłej nrd – Joachim Matthes i Martin neubauer.

w roku 1979 po raz pierwszy zdołano potwierdzić fakt gniazdowania orlika grubodziobego w do-linie Biebrzy. Po pięciu dniach obserwacji ptaków w południowym basenie zdołano zlokalizować za-siedlone gniazdo na świerku. w 1980 roku było ono ponownie zasiedlone. Skontrolował je Józef wit-kowski i znalazł pod nim szczątki cietrzewia i bażanta, co dodatkowo potwierdzało prawidłowośćoznaczenia A. clanga. na terenie basenu środkowego znaleziono kolejne gniazdo (dyrcz i wsp. 1984).Oba przypadki gniazdowania uzyskały akceptacje komisji Faunistycznej. znamienny był opis parylęgowej z basenu południowego. Samica była ciemno ubarwiona, a samiec posiadał brązowe pokrywyskrzydłowe kontrastujące z ciemnymi lotkami. cecha ta wskazywała, iż samiec mógł być orlikiemkrzykliwym. Szczęśliwie zachowała się dokumentacja fotograficzna wykonana przez tomasza kło-sowskiego. z zachowanych archiwalnych zdjęć przedstawiających karmienie pisklęcia można dostrzec,że samiec był niewątpliwie orlikiem krzykliwym. w ten sposób doszło do stwierdzenia pierwszegolęgu mieszanego.

warto przywołać dwa inne mniej znane fakty dotyczące występowania orlika grubodziobegow dolinie Biebrzy. Pierwszy taki udokumentowany przypadek miał miejsce na początku lat 70.

� Fot. 1/3. Samica orlika grubodziobegoz pisklakiem – pierwszyudokumentowany przypadekgniazdowania w dolinie Biebrzy,1980 (G.t. kłosowscy)

� Photo 1/3. Female Greater SpottedEagle with her chick – the firstdocumented case of nesting in theBiebrza Valley, 1980 (G.t. kłosowscy)

� Фото 1/3. Самка большогоподорлика с птенцом – первыйдокументированный случайгнездования в долине Бобры, 1980(G.t. kłosowscy)

Page 19: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HISTORIA BADAŃ ��

w filmie dokumentalnym „w krainie łosi” w reżyserii i z komentarzem Joanny wierzbickiej znaj-dują się dwie sceny przedstawiające gniazdo orlika grubodziobego. w pierwszej małe puchowe pis-klę konsumuje piskorza (Misgurnus fossilis), a w drugiej pokazano wyrośniętego podlota. charak-terystyczne duże jasne plamy ułożone w dwóch rzędach na pokrywach skrzydłowych u podlotawskazują, że był to orlik grubodzioby. drugi dowód gniazdowania znajduje się w książce Greifvö-gel Europas (Mebs 1989). zdjęcie autorstwa P. zeiningera, wykonane prawdopodobnie w basenieśrodkowym w 1981 roku (eo Mebs – inf. ustna), przedstawia samicę orlika grubodziobego kar-miącą puchowe pisklę.

Sytuacja polityczna w kraju w latach 80. spowodowała, że przez kilka lat ornitolodzy z niemiecnie przyjeżdżali w dolinę Biebrzy. w roku 1985 rozpoczął obserwacje Grzegorz Maciorowski. uro-dził się on w Grajewie i przez wiele lat obserwował ptaki w dolinie.

� Fot. 2/3. Bernd u. Meyburg – pionier badań orlikówgrubodziobych z użyciem nadajników satelitarnych

� Photo 2/3. Bernd u. Meyburg – pioneer of usingsatellite transmitters in studies of Greater SpottedEagles

� Фото 2/3. Bernd u. Meyburg – зачинательисследований большого подорликас использованием спутниковых передатчиков

� Fot. 3/3. Jan kowalski – ornitolog z BiebrzańskiegoParku narodowego, członek naszego zespołubadawczego

� Photo 3/3. Jan kowalski – ornithologist from theBiebrza national Park, member of our research team

� Фото 3/3. Jan kowalski – орнитолог Бобранскогонационального парка, член нашей группы

Page 20: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

w latach 1988–1993 prowadził szczegółową inwentaryzację wszystkich gniazd ptaków szpo-niastych, co zaowocowało wykryciem kolejnych stanowisk lęgowych orlików grubodziobych. Liczbępar lęgowych w całej dolinie oszacowano na 12, w tym w środkowym basenie 8 par (Maciorowskii wsp. 1996). dane o tych stanowiskach zawiera też praca Pugacewicza (1995).

w roku 1988 ornitolodzy z niemiec ponownie zawitali nad Biebrzę. Obserwowali orliki gru-bodziobe w kilku rewirach, lecz żadne gniazdo nie zostało zlokalizowane. w 1990 roku została prze-prowadzona spektakularna akcja ratowania młodszego z dwojga piskląt. Młodsze pisklę zostało wy-jęte z gniazda, sztucznie odchowane w Stacji badawczej PzŁ w czempiniu i ponownie podłożonedo własnego gniazda (Meyburg & Pielowski 1991). Była to pierwsza w Polsce tego typu próba rato-wania zagrożonego kainizmem młodego orła. akcja ta zakończyła się sukcesem.

Przełom w badaniach nastąpił w 1992 roku. rozpoczęto realizować projekt badawczy, w którymuczestniczyli pracownicy akademii rolniczej z Poznania, członkowie world working Group on Birdsof Prey and Owls (wwGBP) oraz Biebrzańskiego Parku narodowego. rozpoczęto zakładanie na-dajników radiowych i prowadzenie badań telemetrycznych. Po raz pierwszy w Polsce założony zos-tał na orlika nadajnik satelitarny (Ptt) o masie 48 gramów. Orlik grubodzioby był wcześniej tylkosporadycznie obrączkowany. Prawie nic nie było wiadomo o miejscach jego zimowania, jak i o mi-gracji. za pomocą klasycznych metod z użyciem obrączek ornitologicznych nie można było, nawetteoretycznie, zebrać wystarczających informacji powrotnych pozwalających poznać trasy jego węd-rówek oraz miejsc zimowania. w pracach terenowych aktywnie uczestniczył Jan kowalski(1950–2011). zespół wspomagał też Mike McGraddy. Po raz pierwszy udało się pochwycić dorosłegoorlika grubodziobego – samicę. Ptak ten otrzymał dwa miniaturowe nadajniki VHS i Ptt.

� Fot. 4/3. Badacze orlika grubodziobego� Photo 4/3. researchers studying Greater Spotted Eagles� Фото 4/3. Исследователи большого подорлика

Page 21: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HISTORIA BADAŃ ��

w roku 1996 odniesiono spektakularny sukces. Po raz pierwszy w historii badań ptaków szpo-niastych schwytano całą rodzinę orlików. dwa ptaki dorosłe oraz podlot otrzymały nadajniki sate-litarne Ptt nowej generacji zasilane bateriami słonecznymi. zdołano szczegółowo poznać trasę ichprzelotu do zambii, czadu i albanii (Meyburg i wsp. 1996, 2005). wiele nowych i zaskakujących da-nych dostarczył samiec. Ptak ten przekroczył równik, doleciał na południe afryki do Parku naro-dowego South Luangwa. w tej części kontynentu nigdy tego gatunku wcześniej nie obserwowano.Miejscowa komisja Faunistyczna skomentowała ten fakt, iż to pierwszy zaakceptowany przypadekpojawienia się nowego gatunku, którego nikt (poza satelitą) nie zaobserwował. nasz samiec przebywałna niedostępnych rozlewiskach rzeki Luangwa.

wiosną 1997 roku zespół nasz powiększył się o kolejnych dwóch badaczy: kaia Graszynskiegoz Free university of Berlin oraz Bernharda komischke. Bernhard prowadził w ramach pracy ma-gisterskiej żmudne obserwacje efektów polowań pary ptaków w środkowym basenie, co zaowoco-wało serią publikacji (komischke i wsp. 2001, Graszynski i wsp. 2002). w kolejnym sezonie zdołanopochwycić dorosłą samicę, która została zaopatrzona w nadajnik satelitarny Ptt. Jego bateria sło-neczna okazała się bardzo sprawna, dzięki czemu zebrano rekordową liczbę wiadomości. Ptak tenmigrował na zimowisko do delty rzeki Göksu na tureckim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Samicę,która corocznie odbywała wędrówkę do delty Göksu (B. Meyburg – inf. ustna), śledzono przez wielesezonów. w 2013 roku nadal gniazdowała w dolinie Biebrzy, tworząc parę z samcem orlika krzykli-wego.

Poważnym problemem w pracach terenowych są trudności w rozpoznawaniu obu gatunków or-lików. niektórych osobników, obserwowanych nawet w dobrych warunkach pogodowych, nie spo-sób było oznaczyć. wykazywały cechy pośrednie pomiędzy obu gatunkami orlików. w 2000 i 2001

� Fot. 5/3. zanikający dawny tradycyjny wypas bydła (G.t. kłosowscy)� Photo 5/3. Old, nearly obsolete traditional cattle pasturage (G.t. kłosowscy)� Фото 5/3. Скот, идущий на пастбище (G.t. kłosowscy)

Page 22: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

roku zdołano potwierdzić, że oba gatunki tworzą pary mieszane i odchowują potomstwo. w obu przy-padkach parę utworzyły samica A. clanga i samiec A. pomarina. analiza upierzenia kilkuset młodychosobników przyczyniła się do powstania obszernego artykułu o identyfikacji obu gatunków orlikówi ich hybrydów (Lontkowski & Maciorowski 2010). dzięki współpracy z estońskim badaczem ÜloVäli zdołano potwierdzić za pomocą analiz dna, które osobniki są hybrydami, a które „czystymi –prawdziwymi” orlikami grubodziobymi. informacja ta jest cenna nie tylko z punktu widzenia poz-nawczego, ale również ochroniarskiego. te dwa siostrzane gatunki, choć gnieżdżą się w dolinie Bieb-rzy, wymagają odmiennych terenów łowieckich. Przystępując do działań z zakresu czynnej ochrony bio-topów łowieckich, polegających na utrzymaniu wczesnowiosennych rozlewisk korzystnych dla orlikagrubodziobego, trzeba wiedzieć bardzo precyzyjnie, który gatunek orlika tu występuje. Mieszańce bo-wiem mogą wykazywać pośrednie cechy nie tylko pod względem wyglądu, ale też i wyboru siedlisk.

w 2004 roku po raz pierwszy wyprodukowano mały nadajnik satelitarny sprzężony z nadajni-kiem GPS, który można było założyć orlikom. dzięki temu można zdobyć dane o miejscu przeby-wania ptaka z dokładnością ±20 m. Możliwe stało się wskazanie takich detali, jak np. drzew, na któ-rych ptak nocował, których używał jako zasiadki, ważnych łowisk i wiele innych. takie informacjepozwolą na dokładne wyznaczenie areałów osobniczych, żerowisk. Pozwala to zoptymalizowaćdziałania czynnej ochrony w parku narodowym. Będzie można wskazać takie obszary do wykasza-nia i odkrzaczania, które są rzeczywiście ważne z punktu widzenia ochrony ptaków. informacje zdo-byte za pomocą nadajników GPS dostarczają też danych prawie całkowicie nieznanych dotychczas,np. na temat wysokości na jakiej ptak leci, tempa lotu aktywnego i podczas krążenia.

Gniazda ptaków są specyficznym mikrośrodowiskiem występowania wielu gatunków zwierzątbezkręgowych, dlatego w kręgu zainteresowań badaczy są drobne pajęczaki, roztocze, z rzędu Me-sostigmata. Próbki wyściółki zawierają niekiedy setki tych bezkręgowców (Gwiazdowicz i wsp.1999, 2000). Przy okazji kontroli gniazd zbierane są też wypluwki.

współpraca ornitologów, genetyków, akarologów, teriologów i służb Biebrzańskiego Parku na-rodowego przyczyniła się do lepszego poznania tego zagrożonego gatunku. większy nacisk należypołożyć na czynną ochronę siedlisk, by orlik grubodzioby zdołał przetrwać i mógł być nadal koja-rzony z orłem bagiennych lasów doliny Biebrzy.

Tadeusz Mizera

� Fot. 6/3. Stogi na łąkach– tradycyjny rodzajgospodarowania(G.t. kłosowscy)

� Photo 6/3. Haystacks ona meadow – element oftraditional farming(G.t. kłosowscy)

� Фото 6/3. Стога на лугах– традиционный способведения хозяйства(G.t. kłosowscy)

Page 23: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

3

History of research

it is impossible to determine when the Greater Spotted Eagle first appeared in the Biebrza Val-ley as there is no zooarcheological evidence. ey have probably dwelt in the swampy valley sincelong ago. we owe the first scientific reports of their observations to the team of ornithologists led byandrzej dyrcz who, in the years 1966–1970, had been observing Greater Spotted Eagles at three ter-ritories in the valley (dyrcz et al. 1972). at that time, it was the only place in Europe, outside the ter-ritory of the former Soviet union, where the species occurred. is news prompted those interestedin birds of prey, to arrange an expedition. in 1974 work began in the valley led by Bernd u. Meyburgwho, with his wife christian and a Slovak ornithologist Jan Svelhlik have, carried out observationsof birds for 10 days. independently, there also came two ornithologists from the former Gdr –Joachim Matthes and Martin neubauer.

in 1979 it was possible to confirm for the first time that Greater Spotted Eagles had nested in theBiebrza Valley. aer five days of observing birds in the southern basin an occupied nest on a sprucewas located. in 1980, it was again occupied. Józef witkowski had checked it and found underneathremains of black grouse and pheasant, which further confirmed the correct identification of A. clanga.in the central basin area another nest was found (dyrcz et al. 1984). Both evidences of nesting wereapproved by the Fauna commission (komisja Faunistyczna).e description of the breeding pairfrom the southern basin was significant. e female had dark plumage, whereas the male hadbrown wing coverts contrasting with dark remiges. is feature indicated that the male could bea Lesser Spotted Eagle. Luckily, the photographic documentation by tomasz kłosowski was preserved.e surviving archival photographs of feeding and hatching show that the male was undoubtedlya Lesser Spotted Eagle. it was the first occurrence of a mixed clutch being reported.

it is worth recalling two other less known facts about the distribution of the Greater SpottedEagle in the Biebrza Valley. e first such documented case occurred in the early 70s. in the docu-mentary “in the land of the mooses” (“w krainie łosi”) directed and commented by Joannawierzbicka there are two camera shots depicting a nest of the Greater Spotted Eagle. in the first,a small fuzzy chick feeds on a European weather loach (Misgurnus fossilis), and the other shows anadvanced fledgeling. characteristic large bright spots arranged in two rows on the wing coverts ofthe fledgeling indicate that it was a Greater Spotted Eagle. another evidence of nesting is in the bookGreifvögel Europas (Mebs 1989). a photo by P. zeininger, taken probably in the central basin in 1981(eo Mebs – oral information), shows a female of the Greater Spotted Eagle feeding a fuzzy chick.

due to the political situation in the country in the 80s, fellow bird watchers from Germany didnot come to the Biebrza Valley for several years. in 1985, Grzegorz Maciorowski began his obser-vations. He was born in Grajewo and for many years he had watched the birds in the valley.

in the years 1988–1993 he carried out a detailed inventory of all the nests of birds of prey, whichresulted in the discovery of successive nesting sites of Greater Spotted Eagles. e number of breed-ing pairs in the entire valley was estimated at 12, including 8 pairs in the central basin (Maciorowskiet al., 1996). ose sites are also listed by Pugacewicz (1995).

in 1988, fellow bird watchers from Germany visited the Biebrza Valley again. ey watchedGreater Spotted Eagles at several territories, but no nest was located. in 1990 a spectacular rescue ac-tion of the younger of two chicks was conducted. e chick was removed from the nest and artifi-cially reared in a research station of the Hunting association (PzŁ) in czempiń. and subsequentlyre-introduced to the nest (Meyburg & Pielowski 1991). it was the first attempt of it’s kind to savea young eagle threatened by cainism in Poland. e action was successful.

Page 24: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

a breakthrough in the research occurred in 1992 when the implementation of the research proj-ect was initiated, in which participated the employees of the agricultural university (akademia rol-nicza) of Poznań, members of the world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP) andBiebrza national Park (Biebrzański Park narodowy). Planting of radio transmitters and telemetryresearch began. For the first time in Poland a satellite transmitter (Ptt) of 48 grams was placed ona spotted eagle. Previously, Greater Spotted Eagles were ringed only occasionally. almost nothing wasknown about its wintering grounds, nor about migration. using classical methods involving or-nithological rings it was not possible, even in theory, to collect sufficient return messages providingdata on its migration routes or its wintering grounds. Jan kowalski (1950–2011) actively participatedin the field work, as did Mike McGraddy. For the first time we managed to capture an adult GreaterSpotted Eagle – a female. e bird was equipped with two miniature transmitters VHS and Ptt.

e year 1996 brought a spectacular success. For the first time in the history of research of birdsof prey, an entire family of spotted eagles was captured. two adult birds and a fledgeling were equippedwith new generation Ptt satellite transmitters powered by solar panels. is made possible to getto know in detail the route of their flight to zambia, chad and albania (Meyburg et al., 1996, 2005).a lot of new and surprising data was provided by the male. e bird had crossed the equator and flewto the south of africa to South Luangwa national Park. in this part of the continent the species hasbeen never spotted before. e local Fauna commission acknowledged it was the first approved oc-currence of the new species that no one (except the satellite) has sighted before. Our male dwelt inthe inaccessible marshes of the Luangwa river.

in the spring of 1997, our team welcomed two new researchers: kai Graszynski from the Freeuniversity of Berlin and Bernhard komischke. Bernhard conducted, as part of his master thesis,painstaking observations of the hunting results of a pair of birds in the central basin, which resultedin a series of publications (komischke et al. 2001, Graszynski et al. 2002). in the following season wemanaged to catch an adult female. e bird had been equipped with a Ptt satellite transmitter. esolar battery had proven to be very efficient, which enabled us to collect and record a number of sta-tistics. is bird migrated to wintering grounds in the delta of the Göksuriver on the turkish coastof the Mediterranean. we were able to track the female, which every year travelled to the Göksu delta(B. Meyburg – oral information), for many seasons. in 2013, the bird still nested in the Biebrza Val-ley and made a pair with a male Lesser Spotted Eagle.

a major problem in the field work is the difficulty in identifying both species of the spotted ea-gles. Some birds, even those observed in good weather conditions, were impossible to determine. eyhad features common to both species. in 2000 and 2001 we managed to confirm that both species formmixed pairs and breed the offspring. in both cases, the pair was formed by a female A. clanga and a maleA. pomarina. e plumage analysis of hundreds of young birds contributed to an extensive article onthe identification of both species of spotted eagles and their hybrids (Lontkowski & Maciorowski 2010).

in cooperation with the Estonian researcher ÜloVäli it was possible to confirm through dna analy-sis which birds are hybrids, and which are “pure – true” Greater Spotted Eagles. is information is valu-able not only from the point of new knowledge acquired, but also protection. ese two sister species,although they nest in Biebrza Valley, require different hunting grounds. By taking action in the field ofactive protection of hunting biotopes, which involve maintainence of early spring backwaters favorablefor Greater Spotted Eagles, we need to know very precisely which species occur here, as hybrids mayhave in-between features not only in terms of appearance, but also in those of selecting habitats.

in 2004, for the first time a small satellite transmitter coupled to a GPS transmitter that could beplanted on spotted eagles was produced. is would provide information about the whereabouts of thebird with an accuracy of ± 20 m. it also became possible to identify such details as trees where the birdspent the night or which is used as observation posts as well as important hunting grounds and manyothers. Such information facilitates the precise determination of home ranges and feeding grounds,

Page 25: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

allowing the optimization of active conservation measures in the national park. it will be possible toidentify the areas for removal of grass and bushes that are vital for the protection of birds. e infor-mation obtained using GPS transmitters also provide data almost completely unknown thus far, suchas the altitude at which the bird is flying, the speed of the active flight and of the flight during circling.

Bird’s nests are a special microhabitat of many invertebrate species. we are among others interestedby small mites from the Mesostigmata order. Samples of the nest padding sometimes contain hundredsof those invertebrates (Gwiazdowicz et al. 1999, 2000). when nests are checked, pellets are also collected.

e cooperation of ornithologists, geneticists, acarologists, mammalogists as well as officers of theBiebrza national Park has contributed to a better knowledge of this endangered species. Further em-phasis should be placed on the active protection of the habitats, so that the Greater Spotted Eagle willsurvive and continue to be associated with the eagles of the swampy forests in Biebrza Valley.

Tadeusz Mizera

3

История исследований

Сегодня невозможно точно определить, когда большой подорлик появился в долинеБобры. В этом вопросе мы не располагаем никакими археологическими подтверждениями. Ве-роятно, эти птицы издавна населяют болотистую долину. Первыми научными упоминаниямио наблюдении за ними мы обязаны группе орнитологов под руководством andrzej dyrcz, ко-торая в 1966–1970 годах наблюдала в долине больших подорликов на трех индивидуальных тер-риториях (dyrcz и др., 1972). В то время это было единственное в Европе место, кроме тер-ритории бывшего СССР, в котором встречался этот вид. Эта новость склонила специалистов,интересующихся соколообразными, к организации экспедиций. В 1974 году свои работы в до-лине начал Bernd u. Meyburg, который вместе со своей женой christian и словацким орнито-логом Janem Svelhlikiem в течение 10 дней наблюдал за птицами. Независимо от них в долинуприбыли также два орнитолога из бывшей ГДР – Joachim Matthes и Martin neubauer.

В 1979 году впервые удалось подтвердить факт гнездования большого подорлика в долинеБобры. Спустя пять дней наблюдения за птицами в южном бассейне, удалось найти засе-ленное гнездо на ели. В 1980 году гнездо вновь было занято. Проверял гнездо Józef witkow-ski, обнаруживший под ним также останки тетерева и фазана, что дополнительно под-тверждало правильность определения A. clanga. На территории центрального бассейна былообнаружено еще одно гнездо (dyrcz и др., 1984). Оба случая гнездования были приняты Фау-нистической комиссией. Примечательно было описание пары с выводком из южного бассейна.Самка имела темную окраску, однако у самца были бурые кроющие перья, контрастировав-шие с темными маховыми перьями. Данная черта указывала на то, что самец мог быть малымподорликом. К счастью, сохранилась фотографическая документация, выполненная tomaszkłosowski. На сохранившихся архивных снимках, показывающих кормление птенца, можновидеть, что самец, безо всяких сомнений, был малым подорликом. Таким образом, был об-наружен первый смешанный выводок.

Стоит упомянуть еще о двух менее известных фактах, касающихся жизни большогоподорлика в долине Бобры. Первый документально подтвержденный случай имел место

Page 26: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

в начале 1970-х годов. В документальном фильме «В краю лося» (режиссер и комментатор –Joanna wierzbicka) присутствуют две сцены, представляющие гнездо большого подорлика.В первом эпизоде маленький пуховой птенец съедает вьюна (Misgurnus fossilis), во втором по-казан подросший слеток. Характерные большие светлые пятна, расположенные в два ряда нанакрыльях слетка, указывают на то, что это был именно большой подорлик. Второе под-тверждение гнездования содержится в книге Greifvögel Europas (Mebs, 1989). Снимок P. zei-ningerа, сделанный, вероятно, в центральном бассейне в 1981 году (eo Mebs – устная ин-формация), представляет самку большого подорлика, кормящую пухового птенца.

Политическая ситуация в Польше в 80-е годы привела к тому, что на протяжении не-скольких лет коллеги из Германии не приезжали в долину Бобры. В 1985 году наблюдения на-чал Grzegorz Maciorowski. Он родился в городе Граево и на протяжении многих лет наблю-дал за птицами в долине.

В 1988–1993 годах он проводил подробную инвентаризацию всех гнезд соколообразных,что позволило открыть новые гнездовья больших подорликов. Во всей долине было отмечено,в общей сложности, 12 гнездовых пар, в том числе в центральном бассейне 8 пар (Maciorowskiи др., 1996). Сведения об этих гнездовьях содержатся также в работе Pugacewicz (1995).

В 1988 году коллеги из Германии вновь посетили долину Бобры. Они наблюдали за боль-шими подорликами на трех индивидуальных территориях, однако не нашли ни одногогнезда. В 1990 году была проведена зрелищная акция по спасению младшего из двоих птен-цов. Младший птенец был взят из гнезда, искусственно выкормлен на Исследовательскойстанции Польского союза охотников в Чемпине, а затем возвращен в собственное гнездо(Meyburg & Pielowski, 1991). Это была первая в своем роде попытка спасения молодого по-дорлика от каинизма в Польше. Сама операция завершилась успешно.

Перелом в исследованиях наступил в 1992 году. Была начата реализация исследователь-ского проекта, в котором участвовали сотрудники Сельскохозяйственной академии из По-знани, члены Всемирной рабочей группы по соколообразным и совообразным (world wor-king Group on Birds of Prey and Owls, wwGBP), а также сотрудники Бобранскогонационального парка. Началась установка радиопередатчиков и проведение телеметрическихисследований. Впервые в Польше к подорлику был прикреплен спутниковый передатчик(Ptt) массой 48 граммов. Большого подорлика ранее кольцевали лишь изредка. Почти ни-чего не было известно о местах его зимовки и путях миграции. При помощи классических ме-тодов с использованием орнитологических колец невозможно было даже теоретически соб-рать достаточные сведения, позволяющие узнать маршруты его перелетов и места зимовки.Активное участие в работах на местности принимал Jan kowalski (1950–2011). Нам помогалтакже Mike McGraddy. При этом впервые удалось поймать взрослую самку большого подо-рлика. К ней прикрепили два миниатюрных передатчика VHS и Ptt.

В 1996 году удалось достичь значительного успеха. Впервые в истории изучения соколо-образных была поймана целая семья подорликов. К двум взрослым птицам и слётку былиприкреплены спутниковые передатчики Ptt нового поколения, работавшие на солнечныхбатареях. Удалось подробно изучить маршрут их перелета в Замбию, Чад и Албанию (Mey-burg и др., 1996, 2005). Много новых и удивительных данных удалось получить благодарясамцу. Он пересек экватор и достиг Национального парка Саус-Луангва на юге Африки. В этойчасти континента данный вид никогда ранее не наблюдался. Местная Фаунистическая ко-миссия в связи с этим отметила, что это первый принятый случай появления нового вида, ко-торого никто (кроме спутника) не заметил. Наш самец находился в недоступной пойме рекиЛуангва.

Весной 1997 года наша группа пополнилась новыми исследователями: это были Каi Gra-szynski из Свободного университета Берлина и Bernhard komischke. Bernhard в рамках своей

Page 27: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ИС ТОРИЯ ИС С ЛЕДОВА НИЙ ��

магистерской работы вел рутинные наблюдения результатов охоты пары птиц в централь-ном бассейне, следствием чего стал ряд его публикаций (komischke и др., 2001, Graszynskiи др., 2002). В следующий сезон нам удалось поймать взрослую самку. К этой птице мы при-крепили спутниковый передатчик Ptt. Благодаря отличной работе солнечной батареи пе-редатчика, нам удалось собрать рекордный объем сведений. Птица мигрировала на зимовкув дельту реки Гексу на турецком побережье Средиземного моря. За самкой, ежегодно совер-шавшей перелет в дельту Гексу (B. Meyburg – устная информация), нам удавалось следить напротяжении многих сезонов. В 2013 году птица продолжала гнездиться в долине Бобры, спа-рившись с самцом малого подорлика.

При работе на местности существенные проблемы создает слабое различие обоих видовподорлика. Невозможно было с точностью определить принадлежность некоторых особей,даже когда наблюдение за ними велось при хороших погодных условиях. У них отмечалисьпромежуточные отличительные черты обоих видов подорликов. В 2000 и 2001 годах нам уда-лось подтвердить, что оба вида создают смешанные пары и совместно воспитывают потом-ство. В обоих случаях пару образовывали самка A. clanga и самец A. pomarina. Анализ опе-рения нескольких сотен молодых особей лег в основу написания обширной статьи обопределении обоих видов подорликов и их гибридов (Lontkowski & Maciorowski, 2010). Бла-годаря сотрудничеству с эстонским исследователем Ülo Väli, при помощи анализа ДНК уста-новлено, которые особи являются гибридами, а которые «чистыми-настоящими» большимиподорликами. Данная информация ценна не только с познавательной точки зрения, но такжес точки зрения защиты. Эти два вида хотя и гнездятся в долине Бобры, охотятся на разнойтерритории. Реализуя действия по активной защите охотничьих биотопов, заключающиесяв поддержке ранневесенних пойм, благоприятных для большого подорлика, мы должныочень точно знать, какой вид подорлика здесь гнездится, так как гибриды могут характери-зоваться промежуточными отличительными чертами не только касательно внешнего вида,но также выбора мест обитания.

В 2004 году был впервые изготовлен небольшой спутниковый передатчик, объединенныйс передатчиком GPS, который можно было надевать на подорликов. Это позволяет получатьданные о местонахождении птицы с точностью ±20 м. Появилась также возможность полу-чения таких детальных сведений, как, например, деревья, на которых птица ночевала или ко-торые она использовала как засаду, основные места охоты и многое другое. Такие данные по-зволят точно определить ареалы особей, места их кормежки. Это дает также возможностьоптимизировать работу активной охраны в национальном парке. Можно будет указыватьопределенные места для выкоса и очистки от кустарника, которые действительно будутиметь большое значение с точки зрения охраны птиц. Сведения, полученные при помощи пе-редатчиков GPS, позволяют также получить данные, которые до сих пор оставались прак-тически неизвестными – например, информацию о высоте полета птицы, темпе ее активногополета и полета во время парения.

Гнезда птиц являются специфической микросредой обитания многих видов беспозво-ночных. В сферу наших интересов входят мелкие паукообразные и клещи из отряда Meso-stigmata. Анализ подстилки гнезда временами выявляет сотни этих беспозвоночных (Gwia-zdowicz и др., 1999, 2000). При проверке гнезд собираются также погадки.

Сотрудничество орнитологов, генетиков, акарологов, териологов и служб Бобранскогонационального парка позволило лучше узнать этот вид, которому угрожает исчезновение.Большее внимание необходимо уделить активной охране мест обитания – это поможет боль-шому подорлику выжить, чтобы и далее оставаться символом орла болотистых лесов долиныБобры.

Tadeusz Mizera

Page 28: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

4Stanowisko systematyczne

najstarsze skamieniałe ślady ptaków drapieżnych pochodzą z wczesnego trzeciorzędu, 30–50 mlnlat temu, z osadów we Francji z późnego eocenu i wczesnego oligocenu, czyli 35 mln lat temu orazz wczesnego oligocenu w południowej ameryce. Ptaki te przypominały wyglądem myszołowy, cho-ciaż brak jest filogenetycznych powiązań z myszołowami współczesnymi (del Hoyo i wsp. 1994).

takich powierzchownych podobieństw między grupami gatunków jest sporo wśród współcześnieżyjących szponiastych, co czyni ich systematykę niełatwą, nieco pogmatwaną, przez to niezupełniejasną, a na pewno jeszcze nieostateczną. Brak nadal wskazówek pomagających określić przodkówwspólnych i pokrewieństw z innymi grupami ptaków.

chociaż w przewodnikach tuż przy ptakach szponiastych umieszczane są sokoły, to od dawnajuż wiadomo, że obie te grupy nie są spokrewnione ze sobą, a ich podobieństwo (ograniczone w za-sadzie do wyglądu dzioba i szponów „drapieżnika“) jest wynikiem konwergencji, czyli upodabnia-nia się w wyniku prowadzenia podobnego trybu życia. Orły należą do rzędu szponiastych accipit-riformes. to charakterystyczna grupa, której gatunki są łatwo rozpoznawalne jako szponiaste.według najnowszej taksonomii systematyka tego rzędu wyróżnia trzy rodziny: sekretarz Sagittarii-dae, rybołowy Pandionidae i jastrzębiowate accipitridae. Orły, w tym orliki, należą do ostatniej ro-dziny.

do niedawna orliki należały do rodzaju Aquila, razem z orłem przednim, cesarskim, stepowymi innymi. Ostatnie badania filogenetyczne wykazały jednak, że gatunki należące do tego rodzaju nie

� ryc. 1/4. Orły Aquila na świecie (oryg. tomasz coa)� Fig. 1/4. Aquila eagles in the world (orig. tomasz coa)� Рис. 1/4. Орлы Aquila в мире (ориг. tomasz coa)

Page 29: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

STANOWISKO SYSTEMAT YCZNE ��

tworzą jednej (monofiletycznej) gałęzi z pozostałymi. Biorąc pod uwagę różnice morfologiczne (Parryi wsp. 2002) oraz genetyczne (Väli 2006), trzy gatunki orlików: grubodzioby Aquila clanga, krzykliwyA. pomarina oraz siostrzany gatunek orlik hinduski A. hastata tworzą oddzielny klad od pozostałychgatunków z rodzaju Aquila i Hieraaetus. Ostatecznie trzy gatunki orlików wydzielono w rodzaj Clanga.Mamy więc orlika grubodziobego Clanga clanga, krzykliwego Clanga pomarina oraz hinduskiegoClanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson 2012). czy jednak taka nomenklaturazostanie powszechnie przyjęta, czas pokaże. w niniejszym opracowaniu przyjęliśmy nazewnictwoobowiązujące do tej pory.

Gatunki pokrewne

Poniżej przedstawiono gatunki orłów i orlików blisko spokrewnionych bądź z orlikiem grubo-dziobym, bądź występujące na obszarach, gdzie gniazduje lub zimuje orlik grubodzioby.

najbliżej spokrewnionym gatunkiem orlika grubodziobego jest orlik krzykliwy Aquila pomarina.to nieco mniejszy i drobniejszy drapieżnik zamieszkujący lasy otoczone rozległymi terenami otwar-tymi, na których poluje. występuje na stosunkowo niewielkim obszarze w Europie centralneji wschodniej. Gniazduje na obszarze położonym na wschód od Meklemburgii w niemczech, przezPolskę, kraje nadbałtyckie, Białoruś, po zachodnią rosję (wschodnia granica zasięgu niedokładniejest znana), ukrainę i kaukaz. na południu naszego kontynentu zasiedla Słowację, Bułgarię

� Fot. 1/4. Orzeł przedni Aquila chrysaetos, ptak młodociany (pierwsza szata). zwracają uwagę białe plamy, niespotykaneu orlików, Finlandia, 13.10.2011 (dick Forsman)

� Photo 1/4. e Golden Eagle Aquila chrysaetos, young bird (first plumage). white spots, absent in spotted eagles, can benoticed, Finland, 13.10.2011 (dick Forsman)

� Фото 1/4. Беркут Aquila chrysaetos, молодая птица (первое оперение). Внимание привлекают белые пятна,которые не встречаются у подорликов, Финляндия, 13.10.2011 (dick Forsman)

Page 30: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 2/4. Orzeł stepowy Aquila nipalensis w pierwszejszacie. Obecność białego pasa biegnącego wzdłużskrzydła jest cechą diagnostyczną młodych orłówstepowych, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 2/4. e Steppe Eagle Aquila nipalensis in itsfirst plumage. e white stripe running along thewing is a diagnostic feature of young Steppe Eagles,Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 2/4. Степной орел Aquila nipalensis в первомоперении. Наличие белой бегущей полосы вдолькрыла – это отличительный признак молодыхстепных орлов, Оман, декабрь 2012 (JanLontkowski)

� Fot. 3/4. Orzeł sawannowy Aquila rapax. Przypomina upierzeniem orliki, ale orla głowa z potężnym dziobem czynią gobardziej orłem niż orlikiem, Etiopia, styczeń 2010 (Jan Lontkowski)

� Photo 3/4. tawny Eagle Aquila rapax. By its plumage, it resembles spotted eagles, but its eagle-like head with a powerfulbeak makes it an eagle rather than a spotted eagle, Ethiopia, January 2010 (Jan Lontkowski)

� Фото 3/4. Саванный орел Aquila rapax. Оперением напоминает подорлика, но орлиная голова с мощнымклювом делают его скорее орлом, чем подорликом, Эфиопия, январь 2010 (Jan Lontkowski)

Page 31: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

STANOWISKO SYSTEMAT YCZNE ��

i rumunię, sięga po turcję i północny iran. znaczna część jego areału pokrywa się z zachodnią czę-ścią zasięgu orlika grubodziobego. w Polsce liczebność jego populacji lęgowej oceniana jest na ok.2000 par. Pod względem biologii, zachowania, sposobu polowania i pokarmu jest bardzo podobnydo orlika grubodziobego. choć lubi podmokłe lasy i łąki, jest mniej uzależniony od bagien niż or-lik grubodzioby. Poluje również na suchych polach uprawnych i łąkach podgórskich. Gatunek mi-grujący. zimuje w afryce, na południe od równika.

Orlik hinduski Aquila hastata jest gatunkiem siostrzanym orlika krzykliwego; do niedawna trak-towany był jako jego podgatunek. występuje w północnej części indii, Bangladeszu, być możew północno-wschodnim Pakistanie. Stanowiska dalej na wschód i południe wydają się być już nie-aktualne. niewiele wiadomo o tym gatunku. Jako gatunek blisko spokrewniony z orlikiem krzykli-wym charakteryzuje się podobną biologią, chociaż wszystkie znane lęgi zawierały tylko jedno jajo.Poluje na zwierzęta przeciętnie większe niż to czyni orlik krzykliwy. Ssaki chwyta tylko okazjonal-nie (Prakash 1996). Orlik hinduski jest gatunkiem osiadłym.

Orzeł przedni Aquila chrysaetos jest największym przedstawicielem rodzaju Aquila. Samicamoże ważyć ponad 6,6 kg, a rozpiętość skrzydeł sięga 230 cm. Ma również największy zasięg wy-stępowania. występuje bowiem na wielkich obszarach ameryki Północnej, Europy, azji oraz pół-nocnej afryki. w Polsce jest gatunkiem skrajnie nielicznym, z populacją liczącą ok. 35 par. zasiedlaśrodowiska od stepu, sawanny, poprzez płaskie obszary otwartego terenu przy dużych drzewostanach,

� Fot. 4/4. Orzeł cesarski Aquila heliaca w pierwszej szacie. Jak wszystkie duże orły, młode ptaki różnią się bardzo oddorosłych. charakterystyczne czarniawe kreskowanie na jasnej piersi oraz prążkowane wszystkie lotki odróżniają tengatunek od orlików, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 4/4. e Eastern imperial Eagle Aquila heliaca in its first plumage. as is the case among all large eagles, youngbirds differ greatly from adults. characteristic blackish strokes visible on its bright breast and stripes on all the flightfeathers differentiate this species from spotted eagles, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 4/4. Могильник Aquila heliaca в первом оперении. Как и все крупные орлы, молодые птицы сильноотличаются от взрослых. Характерные черноватые полосы на светлой груди и прожилки на всех маховыхперьях отличают этот вид от подорликов, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 32: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 5/4. Orzeł iberyjski Aquila adalberti, ptak dorosły. widoczne charakterystyczne białe pióra na ramionach,Hiszpania (Martijn de Jonge)

� Photo 5/4. e Spanish imperial Eagle Aquila adalberti, adult bird. characteristic white feathers can be seen on theshoulders, Spain (Martijn de Jonge)

� Фото 5/4. Испанский могильник Aquila adalberti, взрослая особь. Видны характерные белые перья на плечах,Испания (Martijn de Jonge)

gdzie zakłada gniazda. występuje w górach, w tym w miejscach bezleśnych, budując gniazda na urwis-kach skalnych; spotykany jest na wysokości ponad 2000 m n.p.m. w alpach, a w Himalajach nawetdo 5500 m n.p.m. Jak u wszystkich gatunków orłów występuje u niego bardzo duże zróżnicowanieszat związane z wiekiem. Jest gatunkiem osiadłym, chociaż ptaki młode koczują na wielkich obsza-rach przez pierwszych 4–5 lat życia.

Orzeł stepowy Aquila nipalensis to gatunek azjatycki zamieszkujący step i półpustynie. Gniazdabuduje głównie na ziemi lub skałkach. należy do najbardziej wyspecjalizowanych orłów. Jego pokarmw sezonie lęgowym stanowią niemal wyłącznie susły (do 98,5%), podczas gdy na zimowiskach po-luje głównie na termity, szarańczę, wikłacze oraz gryzonie. Gatunek migrujący. zimowiska podga-tunku orientalis znajdują się na Płw. arabskim, Bliskim wschodzie oraz we wschodniej i południo-wej afryce. Podgatunek nipalensis zimuje w południowej azji. w okresie migracji oraz zimąwystępuje na tych samych obszarach co nasze orliki, z którymi może być bardzo łatwo mylony zewzględu na bardzo podobne ubarwienie w szatach przejściowych i dorosłych (ostatecznych). w Pol-sce stwierdzony 15 razy.

Orzeł sawannowy Aquila rapax to afrykański odpowiednik orła stepowego, a jeden z trzech wy-różnionych podgatunków, vindhiana, występuje w Pakistanie, indiach, nepalu i być może w Birmie.zasiedla luźne zadrzewienia, sawannę i step. w przeciwieństwie do orła stepowego gniazda budujena szczycie kolczastych drzew. Jest licznym gatunkiem lęgowym, osiągając wysokie zagęszczenia

Page 33: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

STANOWISKO SYSTEMAT YCZNE ��

� Fot. 6/4. Orzeł czarny Aquilaverreauxii, ptak dorosły.upierzenie tego orła jestwyjątkowe i nie do pomyleniaz czymkolwiek, Etiopia, styczeń2010 (Jan Lontkowski)

� Photo 6/4. e Verreaux’s EagleAquila verreauxii, adult bird.Plumage of this eagle is uniqueand unmistakable for anythingelse, Ethiopia, January 2010(Jan Lontkowski)

� Фото 6/4. Кафрский орелAquila verreauxii, взрослаяптица. Этот орел имеетисключительное оперение, непозволяющее с кем-либо егоспутать, Эфиопия, январь2010 (Jan Lontkowski)

w afryce, a w indiach jest najliczniejszym z orłów. Pod względem upierzenia podobny jest do orłastepowego i orzełka afrykańskiego Hieraaetus wahlbergi. Gatunek osiadły.

Orzeł cesarski Aquila heliaca występuje na rozległym obszarze, od środkowej i wschodniej Eu-ropy na zachodzie po rejon Bajkału. zamieszkuje rozległe otwarte równiny, gdzie gnieździ się na po-jedynczych drzewach. Ostatnio zasiedla też lasy w sąsiedztwie stepów, na których poluje na głównąofiarę, jaką jest suseł. Jako łowiska wykorzystuje też tereny rolnicze. Gatunek rzadki – od połowyubiegłego wieku liczebność znacznie spadła na większości obszaru występowania. w wielu miejs-cach wyginął. wzrost odnotowano jedynie na niewielkim fragmencie europejskiego zasięgu nawęgrzech i Słowacji, gdzie stanowiska lęgowe są specjalnie chronione. Gatunek wędrowny, z zimo-wiskami w afryce wschodniej, na Bliskim wschodzie, arabii Saudyjskiej oraz na południu i połu-dniowym wschodzie azji.

Orzeł iberyjski Aquila adalberti to jeden z najrzadszych gatunków szponiastych na świecie. cał-kowita liczebność szacowana jest na zaledwie 150 par. występuje jedynie na południu Hiszpanii, z po-jedynczymi stwierdzeniami lęgów w Portugalii. zamieszkuje równiny i tereny nadmorskie z suchymilasami dębowymi i sosnowymi. Poluje głównie na króliki. unika terenów przekształconych oraz obec-ności człowieka. Osiadły.

Orzeł czarny Aquila verreauxii to afrykański orzeł zamieszkujący południową i wschodniączęść kontynentu oraz izolowane stanowiska na Płw. arabskim. związany jest ze skałami na zboczachgórskich, górami, wąwozami, klifami, jarami i głębokimi dolinami rzecznymi ze stromymi brzegami.zasiedla tereny od poziomu morza aż do powyżej 5000 m. najbardziej wyspecjalizowany gatunekorła, jego pokarm w 90% stanowią góralki (Procavia, Heterohyrax). Jego występowanie związane jestgłównie z obecnością tych ssaków. Gniazda buduje na klifach skalnych. to gatunek o wyjątkowymi niepowtarzalnym czarno-białym upierzeniu.

Jan Lontkowski

Page 34: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

4

Systematic position

e oldest fossilized remains of birds of prey date back to the early tertiary, 30–50 million yearsago, from sediments in France from the late Eocene and early Oligocene – 35 million years ago, andfrom the early Oligocene from South america. ese birds resembled buzzards, although there is nophylogenetic relation with contemporary buzzards (del Hoyo et al.1994).

Such superficial similarities between different species groups are frequent among contemporarybirds of prey, which makes their systematics quite complicated, somewhat confusing and thereforenot entirely clear, and certainly still inconclusive. ere are still not enough clues that would help todetermine the common ancestors and affinity with other groups of birds.

although guides place falcons right beside birds of prey, it has long been known that these twogroups are not related to each other, and their similarity (limited in fact to the appearance of the beakand ‘predator’ talons) is the result of convergence – assimilation caused by similar lifestyles. Eaglesbelong to the accipitriformes order. it is a distinctive group, the species of which are easily recog-nizable as birds of prey. according to the latest taxonomy, systematics of this order distinguish threefamilies: the Secretary Bird (Sagittariidae), ospreys (Pandionidae) and hawks (accipitridae). Eagles,including spotted eagles, belong to the last family.

until recently, eagles belonged to the Aquila genus along with the Golden Eagle, Eastern impe-rial Eagle, Steppe Eagle and others. recent phylogenetic studies have shown however, that thespecies belonging to this genus do not form a single (monophyletic) branch with the others. Giventhe morphological (Parry et al. 2002) and genetic differences (Väli 2006), three species of eagles:Greater Spotted Eagle (Aquila clanga), Lesser Spotted Eagle (A. pomarina) and their sister speciesindian Spotted Eagle (A. hastate), form a clade separate of other species of the Aquila and Hieraae-tus genus. Eventually, three species of eagles were differentiated as Clanga genus. us, we have theGreater Spotted Eagle Clanga clanga, Lesser Spotted Eagle Clanga pomarina and indian Spotted Ea-gle Clanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson, 2012). However, only time will tellif such nomenclature shall be universally accepted. in this study, we adopted the nomenclature in forceso far.

Related species

e following picture shows species of eagles and spotted eagles that are either closely relatedto the Greater Spotted Eagle or inhabiting areas where the Greater Spotted Eagles nest or spendwinter.

e species which is closest related with the Greater Spotted Eagle is the Lesser Spotted EagleAquila pomarina. it is a slightly smaller and lighter built predator living in forests surrounded by vastopen areas that are it’s hunting grounds. it appears in a relatively small area in central and easternEurope. it nests in an area reaching from east of Mecklenburg in Germany, through Poland, the Balticcountries, Belarus, to western russia (eastern limit of its range is not known precisely), ukraine andthe caucasus. in the south of our continent it inhabits Slovakia, Bulgaria and romania, reachingturkey and northern iran. Much of its area overlaps with the western part of the distribution rangeof the Greater Spotted Eagle. in Poland, the size of its breeding population is estimated at about 2,000pairs. in terms of biology, behaviour, hunting methods and food it is very similar to the Greater Spot-ted Eagle. although it does like marshy forests and meadows, it is less dependent on wetlands than

Page 35: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

SYSTEMATIC POSITION ��

the Greater Spotted Eagle. it also hunts on dry cultivated fields and mountain meadows. it is a mi-gratory species that spends winters in africa, south of the equator.

indian Spotted Eagle Aquila hastata is a sister species of the Lesser Spotted Eagle and until re-cently it was considered its subspecies. it occurs in the northern part of india, Bangladesh and per-haps in the north-eastern Pakistan. Sites further to the east and south seem to be out of date already.Little is known about this species. as a species closely related to the Lesser Spotted Eagle it has sim-ilar biology, although all known broods contained only one egg. it hunts for animals that are on av-erage larger than those caught by the Lesser Spotted Eagle. Mammals are its prey only occasionally(Prakash 1996). indian Spotted Eagle is a sedentary species.

e Golden Eagle Aquila chrysaetos is the largest representative of the Aquila genus. Females canweigh more than 6.6 kg and its wingspan may reach 230 cm. it also has the widest range, as it oc-curs on large areas of north america, Europe, asia and north africa. in Poland there are extremelyfew birds of this species, with a population amounting to about 35 pairs. e Golden Eagle can befound living in habitats ranging from steppe, savanna, through open land plains with large forestedareas where it nests. is species occurs in the mountains, including treeless areas, building nests oncliffs. it has been encountered at an altitude of over 2,000 m above sea level in the alps, and up toeven 5500 m above sea level in the Himalayas. as is the case of all eagle species, its plumage variesgreatly depending on its age. it is a sedentary species, although young birds live a more nomadic lifein large areas for the first 4–5 years of their life.

e Steppe Eagle Aquila nipalensis is an asian species inhabiting the steppes and semi-deserts.it builds nests mainly on the ground or small rocks. it is among the most specialised of all eagles. itsfood during the breeding season consists almost exclusively of gophers (up to 98.5%), while at thewintering grounds it mainly hunts termites, locusts, weavers, and rodents. it is a migratory species.wintering grounds of its orientalis subspecies are located on the arabian Peninsula, in the MiddleEast as well as eastern and southern africa. e nipalensis subspecies spends winter in southern asia.during migration and in winter it occurs in the same areas as our spotted eagles, with which it canbe easily confused due to the very similar colour of transitional and adult plumage (final). in Polandit was reported 15 times.

e tawny Eagle Aquila rapax is an african equivalent of the Steppe Eagle, and one of the threedistinguished subspecies, vindhiana, occurs in Pakistan, india, nepal, and perhaps in Burma. it in-habits loose woodlands, savannah and steppe. in contrast to the Steppe Eagle it builds its nests ontop of thorny trees. it is a common breeding species which reaches high population level in africa,and in india it makes the biggest population among all eagles. in terms of plumage, it is similar tothe Steppe Eagle and wahlberg’s Eagle Hieraaetus wahlbergi. it is a sedentary species.

e Eastern imperial Eagle Aquila heliaca occurs over a wide area from central and eastern Eu-rope in the west to the Lake Baikal region. it inhabits vast open plains, where it builds nests on sin-gle trees. recently it also inhabits forests located near grasslands, where it hunts for its main prey– the gopher. its hunting grounds also cover agricultural areas. it is a rare species – from the mid-dle of the last century its number declined significantly in most of its area of occurrence. in manyregions this species is extinct. e increase of its population was only reported over a small part ofits European range in Hungary and Slovakia, where its breeding sites are specially protected. Mi-gratory species with its wintering grounds in east africa, in the Middle East, Saudi arabia and south-east asia.

e Spanish imperial Eagle Aquila adalberti is one of the rarest species of birds of prey in theworld. its total number is estimated at only 150 pairs. it occurs only in the south of Spain, with fewreports of breedings in Portugal. it inhabits plains and coastal areas with dry oak and pine forests.it mainly hunts for rabbits, avoiding strongly transformed areas and human presence. it is a seden-tary species.

Page 36: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

4

Систематическая позиция

Древнейшие окаменелые следы хищных птиц были обнаружены в раннем Третичном пе-риоде, 30–50 млн. лет назад, в отложениях позднего Эоцена во Франции, то есть 35 млн. летназад, а также в раннем Олигоцене в Южной Америке. Внешне эти птицы напоминали ка-нюков, хотя какие-либо филогенетические связи с современными канюками отсутствуют (delHoyo и др., 1994).

Таких поверхностных сходств между группами видов довольно много среди живущихв настоящее время соколообразных, что делает их систематизацию задачей довольно слож-ной, несколько запутанной, и из-за этого не до конца ясной, а также наверняка неоконча-тельной. До сих пор отсутствуют какие-либо четкие указания, позволяющие определить об-щих предков и родство с другими группами птиц.

Хотя в проводниках в непосредственной близости от соколообразных располагаются со-колы, уже давно известно, что две эти группы не родственны между собой, а их сходство(ограниченное, по сути, видом клюва и шпор «хищника») является результатом конверген-ции, то есть обретения схожих признаков вследствие ведения похожего образа жизни. Орлыотносятся к отряду соколообразных accipitriformes. Это характерная группа, виды которойлегко определяются как соколообразные. Согласно новейшей таксономии, систематикаэтого отряда различает три семейства: секретари Sagittariidae, скопиные Pandionidaeи ястребиные accipitridae. Орлы, в том числе подорлики, относятся именно к последнему изсемейств.

До недавнего времени подорлики относились к роду Aquila, вместе с беркутом, могиль-ником, степным орлом и другими. Последние филогенетические исследования, тем не менее,показали, что виды, относящиеся к данному роду, не образуют одну (монофилетическую) ветвьс остальными. Учитывая морфологические (Parry и др., 2002) и генетические различия (Väli,2006), три вида подорликов: большой подорлик Aquila clanga, малый подорлик A. pomarinaи его сестринский вид индийский подорлик A. hastata, образуют кладу, отдельную от осталь-ных видов рода Aquila и Hieraaetus. В конечном итоге, три вида подорликов были выделеныв род Clanga. Итак, мы имеем большого подорлика Clanga clanga, малого подорлика Clanga po-marina и индийского подорлика Clanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson 2012).Однако, станет ли такая номенклатура общепринятой, покажет время. В данной работе мыприняли номенклатуру, действовавшую до настоящего времени.

e Verreaux’s Eagle Aquila verreauxii is an african eagle inhabiting southern and eastern partsof the continent and isolated sites on the arabian Peninsula. it prefers such places as rocks uponmountain slopes, mountains, gorges, cliffs, ravines and deep river valleys with steep edges. is speciesinhabits areas reaching from sea level up to 5000 m above. it is the most specialised species amongeagles, with hyrax (Procavia, Heterohyrax) accounting for 90% of its food. its occurrence is mainlyrelated to the presence of these mammals. it builds its nests on rocky cliffs. it is a species having un-usual and unique black-and-white plumage.

Jan Lontkowski

Page 37: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

СИС ТЕМАТИЧЕСКАЯ ПОЗИЦИЯ ��

Родственные виды

Ниже представлены виды орлов и подорликов, родственных большому подорлику, илиобитающих в районах гнездования или зимовки большого подорлика.

Ближайшим родственником большого подорлика является малый подорлик Aquila po-marina. Это хищник несколько меньших размеров, населяющий леса, окруженные простор-ными открытыми территориями, на которых он охотится. Данный вид встречается на отно-сительно небольшой территории в Центральной и Восточной Европе. Он гнездится в районах,расположенных на востоке от Мекленбурга в Германии, на территории Польши, Прибалтики,Беларуси, до западной России (восточная граница территории его обитания известна лишьприблизительно), Украины и Кавказа. На юге нашего континента он населяет Словакию, Бол-гарию и Румынию, достигая Турции и северного Ирана. Значительная часть его ареала сов-падает с западной частью области обитания большого подорлика. В Польше численность егопригодной для размножения популяции оценивается приблизительно в 2000 пар. С точки зре-ния биологии, поведения, способа охоты и пищи он очень схож с большим подорликом. Хотяон и любит влажные леса и луга, он менее большого подорлика зависит от болотистой мест-ности. Охотится также на сухих сельскохозяйственных угодьях и подгорных лугах. Это ми-грирующий вид. Зимует в Африке на юг от экватора.

Индийский подорлик Aquila hastata – это сестринский вид большого подорлика; до не-давнего времени они рассматривались как один вид. Встречается в северной части Индии,Бангладеше, возможно также в северо-восточном Пакистане. Районы обитания далее навосток и юг кажутся более неактуальными. Об этом виде известно немного. Как близкийк большому подорлику вид, он отличается схожей биологией, хотя все известные выводки со-держали только одно яйцо. Охотится в среднем на более крупных животных, чем большойподорлик. Млекопитающих ловит только изредка (Prakash, 1996). Индийский подорлик явля-ется оседлым видом.

Беркут Aquila chrysaetos является крупнейшим представителем рода Aquila. Самка можетвесить более 6,6 кг, а размах крыльев достигает 230 см. Также имеет наибольшую область оби-тания. Встречается на больших территориях Северной Америки, Европы, Азии и севернойАфрики. В Польше является крайне немногочисленным видом, его популяция насчитываетоколо 35 пар. Населяет степи, саванны, равнинные открытые участки с большими древос-тоями, где разбивает свои гнезда. Встречается в горах, в том числе в безлесных местах, гдестроит гнезда на стенах скальных пропастей; встречается на высоте более 2000 м над уров-нем моря в Альпах, а в Гималаях – даже до 5500 м над уровнем моря. Как и у всех видов ор-лов, его оперение существенно меняется с возрастом. Это оседлый вид, хотя молодые птицыкочуют на больших территориях первые 4–5 лет жизни.

Степной орел Aquila nipalensis – это азиатский вид, населяющий степь и полупустыню.Гнезда строит преимущественно на земле или на скалах. Относится к самым обособленныморлам. Его пищу в брачный сезон составляют почти исключительно суслики (до 98,5%), в товремя как на зимовке он охотится, в основном, на термитов, саранчу, ткачей и грызунов. Этомигрирующий вид. Места зимовки вида orientalis находятся на Аравийском полуострове,Ближнем Востоке, а также в восточной и южной Африке. Подвид nipalensis зимует в южнойАзии. В период миграции и зимой встречается на тех же территориях, что и наши подорлики,с которыми его легко спутать из-за очень схожей окраски в переходном и взрослом (окон-чательном) оперении. В Польше наблюдался 15 раз.

Саванный орел Aquila rapax – это африканский аналог степного орла, а один из трех вы-деленных подвидов, vindhiana, встречается в Пакистане, Индии, Непале и, возможно,в Бирме. Населяет участки с редкой древесной растительностью, саванну и степь. В отличие

Page 38: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

от степного орла устраивает гнезда на верхушках хвойных деревьев. Этот многочисленныйвид достигает высокой плотности популяции в Африке, а в Индии является самым много-численным видом орлов. По оперению схож со степным орлом и африканским ястребиныморлом Hieraaetus wahlbergi. Оседлый вид.

Могильник Aquila heliaca встречается на обширных пространствах от Центральной и Вос-точной Европы на западе до района Байкала. Населяет обширные открытые равнины, где гнез-дится на отдельно стоящих деревьях. В последнее время заселяет также леса вблизи степей,в которых охотится на свою основную жертву – суслика. В качестве охотничьих территорийиспользует также сельскохозяйственные угодья. Это редкий вид – с середины прошлоговека его численность существенно сократилась на большей части территории. Во многих ме-стах исчез. Увеличение численности было отмечено лишь на небольшом участке европейскогорегиона в Венгрии и Словакии, где места его обитания и размножения находятся под охра-ной. Это перелетный вид с местами зимовки в восточной Африке, на Ближнем Востоке, в Сау-довской Аравии, а также на юге и юго-востоке Азии.

Испанский могильник Aquila adalberti – это один из самых редких видов соколообразныхв мире. Общая численность оценивается всего лишь в 150 пар. Встречается только на юге Ис-пании, отдельные места размножения были найдены в Португалии. Населяет.

Кафрский орел Aquila verreauxii – это африканский орел, населяющий южную и восточ-ную часть континента, а также отдельные участки на Аравийском полуострове. Предпочи-тает скалы на горных склонах, горы, овраги и глубокие речные долины с крутыми берегами.Населяет районы от уровня моря до высоты более 5000 м. Самый специализированный видорла, его пищу на 90% составляют дамановые (Procavia, Heterohyrax). Места обитания этогоорла связаны, преимущественно, с присутствием этих млекопитающих. Гнезда устраивает наскальных утесах. Этот вид отличается исключительным и неповторимым черно-белым опе-рением.

Jan Lontkowski

Page 39: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

5Nazewnictwo

Orlik grubodzioby został opisany jako gatunek ptaka Aquila clanga w roku 1811 przez niemiec-kiego badacza i przyrodnika Petera Simona Pallas’a. został uznany za orła, na co wskazuje nazwa ro-dzajowa Aquila, oznaczająca właśnie orła. natomiast człon tzw. wyróżniający, czyli nazwa gatunkowa– clanga, oznacza w języku łacińskim „krzyk“.

tak też brzmiała stara polska nazwa: orzeł dzwonnik. nazwa „orlik“ pojawiła się w języku pol-skim w XVi wieku (Strutyński 1972). inne stare nazwy to: orzeł plamisty, orzeł plamiec, orlik gru-bodzióby, orzeł grubodzióby, dzwonnik. tu warto zwrócić uwagę na fakt, że znamy 7 nazw polskichorlika grubodziobego, podczas gdy orlik krzykliwy ma ich aż 14. Świadczyć to może o ograniczonymareale występowania orlika grubodziobego w Polsce już w dawnych czasach, przez co nie wytworzyłysię nazwy lokalne, regionalne.

w innych językach część nazw odnosi się do cechy związanej z głosem, który wyróżnia obagatunki orlików spośród orłów. w języku niemieckim brzmi: Schelladler (orzeł dzwoniący), we fran-cuskim: aigle criard (orzeł krzykliwy), po rosyjsku (jedna z nazw): orieł krikun (orzeł krzykacz),

� Orlik grubodzioby w innych językach brzmi następująco:� e Greater Spotted Eagle is rendered in other languages as follows:� Название большого подорлика на других языках:

��� � ��������

L’aquila anatraia maggiore, włoski / italian /aquila macchiata итальянскийOrel volavý czeski / czech

чешскийOrol škvrnitý słowacki / Slovak

словацкийdidysis erelis rėksnys litewski / Lithuanian

литовскийVidējais ērglis łotewski / Latvian

латышскийBastaardarend holenderski / dutch

голландскийÁguia-gritadeira portugalski / Portuguese

португальскийBüyük orman kartalı turecki / turkish

турецкийÇığırğan qartalça azerbejdżański / azeri

азербайджанскийFekete sas węgierski / Hungarian

венгерскийГолям креслив орел bułgarski / Bulgarian

болгарскийÀguila cridanera kataloński / catalan

каталонскийÁguila moteada hiszpański / Spanish

испанскийaigle criard francuski / French

французский

rajawali totol indonezyjski / indone-sian / индонезийский

მყივანი არწივი gruziński / GeorgianгрузинскийMali / in MaliМали

Burung Lang Bintik MontserratМонтсеррат

Бор бүргэд mongolski / Mongolianмонгольский

カラフトワシ japoński / Japaneseяпонский

Storskrikørn norweski / norwegianнорвежский

kiljukotka fiński / Finnishфинский

Större skrikörn szwedzki / Swedishшведский

乌鵰 chiński / chineseкитайский

Στικταετός grecki / Greekгреческий

Orao klokotaš chorwacki / croatianхорватский

Veliki klinkač słoweński / Slovenianсловенский

Голем орел кликач macedoński / Mace-donian / македонский

Page 40: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

w języku bułgarskim: goliam kresliw orieł (duży głośny orzeł), w rumuńskim: acvilă țipătoare(orzeł krzykliwy).

inną cechą wyróżnianą w nazwach jest plamkowane czy nakrapiane upierzenie, bowiem cechącharakterystyczną młodych orlików jest wyraźne nakrapianie zarówno na wierzchu, jak i na spodzieciała, czym wyróżniają się spośród innych przedstawicieli rodzaju Aquila. i tak w języku polskim znaj-dujemy stare nazwy: orzeł plamisty oraz orzeł plamiec. w języku angielskim orlik grubodzioby to:Greater Spotted Eagle, co oznacza większego nakrapianego orła. Podobnie w języku hiszpańskim:águila moteada – oznacza orła marmurkowego oraz w szwedzkim: Större skrikörn (orzeł większynakrapiany). Podobnie inne synonimiczne nazwy łacińskie odnoszą się do wyglądu: Aquila fusca(orzeł brązowy), Aquila maculata (orzeł plamkowany) i Aquila unicolor (orzeł jednobarwny).

Jeszcze inne nazwy są określeniem dużych rozmiarów (w odniesieniu do orlika krzykliwego).i tak:bolszoj podorlik (rus.) – duży podorlikwialiki arliec (biał.) – wielki orzełsuur-konnakotkas (est.) – duży orzełwielikij pidorlik (ukr.) – podorlik wielki

Jan Lontkowski

5

Nomenclature

e Greater Spotted Eagle has been described as a bird species Aquila clanga in 1811, by a Ger-man scholar and scientist Peter Simon Pallas. it has been recognised as an eagle, as it is implied bythe generic name Aquila, used to designate an eagle. However, the so-called distinctive element, orthe species name – clanga, derives from a Latin word meaning ‘a cry’.

Similarly, its old Polish name “orzeł dzwonnik” was associated with its cry. e term ‘spotted ea-gle’ appeared in the Polish language in the sixteenth century and it coexisted with several other names(Strutyński 1972). it is worth noting that we know seven Polish terms used to refer to the GreaterSpotted Eagle, while the Lesser Spotted Eagle has as many as 14 names. is may imply a limited areaof the occurrence of the Greater Spotted Eagle in Poland even in days of old, which obviated the cre-ation of local and regional names.

in other languages some of the names refer to the voice quality that distinguishes the two speciesof spotted eagles from other eagles. us, in German the name is: Schelladler (ringing eagle), inFrench: aigle criard (crying eagle), in russian (one of the names): oryol krikun (screaming eagle),in Bulgarian: golyam kresliv orel (big loud eagle) or in romanian: acvilă țipătoare (screaming eagle).

another characteristic reflected in eagles’ names is their spotted or speckled plumage, as youngspotted eagles are distinctly spotted both on the top and the bottom of the body, which distinguishesthem from other members of the Aquila genus. Many languages make a reference to this feature, in-cluding the English Greater Spotted Eagle, as well as the Spanish águila moteada – and the SwedishStörre skrikörn. Similarly, other synonymous Latin names refer to their appearance: Aquila fusca(brown eagle), Aquila maculata (speckled eagle) and Aquila unicolor (monochrome eagle).

Other names refer to the large size of the bird (in the case of the Lesser Spotted Eagle).

Jan Lontkowski

Page 41: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

5

Номенклатура

Большой подорлик был описан как вид птицы Aquila clanga в 1811 году немецким иссле-дователем и натуралистом Peter Simon Pallas. Был отнесен к орлам, на что указывает родовоеназвание Aquila, обозначающее именно орла. В свою очередь, так называемая отличительнаячасть, то есть название вида – clanga, означает по-латыни «крик».

Так звучало и польское название этой птицы: orzeł dzwonnik (орел-звонарь). Название or-lik (подорлик) появилось в польском языке в XVi веке (Strutyński, 1972). Другие старые поль-ские названия: orzeł plamisty (пятнистый орел), orzeł plamiec (орел-пятник), orlik grubodzióby(толстоклювый подорлик), orzeł grubodzióby (толстоклювый орел), dzwonnik (звонарь). Здесьстоит обратить внимание на тот факт, что нам известно 7 польских названий большого по-дорлика, в то время как у малого подорлика их целых 14. Это может свидетельствовать обограниченном ареале проживания большого подорлика в Польше еще с давнего времени, из-за чего не возникли локальные и региональные названия.

На других языках часть названий связана с признаками, касающимися голоса, отличаю-щего оба вида подорликов среди орлов. Так, по-немецки название звучит: Schelladler (зво-нящий орел), по-французски: aigle criard (крикливый орел), по-русски (одно из названий):орел-крикун, по-болгарски: голям креслив орел (большой крикливый орел), по-румынски:acvilă țipătoare (крикливый орел)

Еще одной отличительной чертой в названиях является пятнистое оперение или опере-ние в крапинку, потому как характерным признаком молодых подорликов является наличиепятнышек как наверху, так и внизу тела – этим они также отличаются от других представи-телей рода Aquila. Так, в польском языке мы найдем следующие старые названия: orzeł plamisty(пятнистый орел) и orzeł plamiec (орел-пятник). На английском языке большого подорликаназывают Greater Spotted Eagle, что означает большой пятнистый орел. Подобным образоми по-испански: águila moteada, то есть мраморный орел; и по-шведски: Större skrikörn (боль-шой пятнистый орел). Другие синонимические латинские названия также связаны с внеш-ним видом: Aquila fusca (коричневый орел), Aquila maculata (пятнистый орел) и Aquila unicolor(одноцветный орел).

Другие названия указывают на большой размер (по сравнению с малым подорликом).

Jan Lontkowski

Page 42: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

6Opisy szat

znajomość poszczególnych szat, czyli wyglądu upierzenia ptaków w zależności od wieku, jestbardzo ważna. na tej podstawie możemy przede wszystkim oznaczyć gatunek ptaka, a po drugie, zna-jąc wiek ptaka, możemy wnioskować o jego statusie. Ptak dorosły może gniazdować na terenie, naktórym go obserwujemy, podczas gdy ptak niedojrzały nie.

Sylwetka i lot

Orlik grubodzioby jest średniej wielkości drapieżnikiem, ale jest wyraźnie większy od myszo-łowa i nieco większy od orlika krzykliwego, lecz mniejszy od orła stepowego. zwarta sylwetka cha-rakteryzuje się szerokimi skrzydłami, krótkim ogonem i proporcjonalnie stosunkowo dużą głowąw porównaniu do tułowia i skrzydeł. na końcu skrzydła widocznych jest 7 „palców“. charakter lotujest wyraźnie lżejszy od ciężkiego lotu dużych gatunków orłów, ale nie aż tak lekki, jak niemal my-szołowaty orlika krzykliwego. w czasie lotu orlik grubodzioby trzyma skrzydła opuszczone w dół– są one wyraźnie „złamane“ w nadgarstku w porównaniu do łagodnego łuku skrzydeł u orlika krzy-kliwego.

� ryc. 1/6. topografia ptaka z wierzchu (Jan Lontkowski)� Fig. 1/6. topography of the upperside of the bird (Jan Lontkowski)� Рис. 1/6. Топография птицы сверху (Jan Lontkowski)

PotylicaNape

Затылок

Małe pokrywyLesser coverts

Малые кроющие крыла

Lotki 1. rzęduPrimariesПервостепенные маховые перья (махи)

Lotki 2. rzęduSecondariesВторостепенные маховые перья (махи)

Ogon/sterówkiTail/tecricesРулевые перья

Pokrywy nadogonoweUppertail-covertsКроющие рулевых

KuperRumpНадхвостье

BarkówkiScapularsПоясница

Średnie pokrywyMedian coverts

Средние кроющие крыла

Duże pokrywyGreater coverts

Большие кроющие крыла

Pokrywy 1. rzęduPrimary-coverts

Кроющие первостепенныхмаховых перьев (махов)

Page 43: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

OPIS SZAT Y ��

w celu prawidłowego oznaczenia gatunku i wieku obserwowanego ptaka niezbędna jest znajo-mość poszczególnych części ptaka i jego partii upierzenia.

Pierwsza szata – juwenalna

Ptaki młode, które opuściły gniazdo, charakteryzują się świeżym (niezniszczonym) upierzeniem,gdzie wszystkie pióra są w tym samym wieku, a więc wyglądają jednakowo. Jasne zakończenia po-kryw skrzydłowych tworzą regularny wzór, bez luk spowodowanych przez wypadające pióra. to jednaz ważnych cech pozwalających na oznaczenie takiego osobnika jako ptaka w pierwszej (juwenalnej)szacie. wygląd orlika grubodziobego w tej szacie jest bardzo zmienny. często jest bardzo ciemny,wręcz czarniawy, szczególnie na głowie, szyi, górnej części tułowia oraz na pokrywach skrzydłowych.na potylicy brak jasnej pomarańczowej plamy. tułów jest ciemny, ale u części osobników na piersizaznaczone jest jaśniejsze i rozmyte brązowe kreskowanie, które ku dołowi staje się coraz jaśniejsze,płowe czy niemal białawe, coraz węższe i bardziej ostro zaznaczone. nierzadko brzuch jest brązowy– im niżej, tym jaśniejszy, co czyni ptaka bardzo ciemnym z przodu, jaśniejącym ku tyłowi (porów-naj fot. 4/6). wreszcie, niektóre osobniki są brązowe lub rdzawe na całym spodzie. Podogonie jestjasne, białawe lub kremowe. Ogon jest czarniawy, na końcu z rozmytym jasnym, białawym lub rdza-wym paskiem końcowym.

Skrzydła od spodu na pokrywach podskrzydłowych są czarniawe, zauważalnie ciemniejszeod szarych lotek. to ważna cecha, widoczna z dużej odległości. Lotki drugorzędowe są delikatnie

� ryc. 2/6. topografia ptaka od spodu (Jan Lontkowski)� Fig. 2/6. topography of the underside of the bird (Jan Lontkowski)� Рис. 2/6. Топография птицы снизу (Jan Lontkowski)

Lotki 1. rzęduPrimariesПервостепенные маховые перья

Lotki 2. rzęduSecondariesВторостепенные маховые перья

NogawicaTrousersШтаны

OgonTailХвост (рулевые перья)

Pokrywy podogonoweUndertail covertsКробщие подхвостья

BrzuchBellyЖивот

Pokrywy 1. rzęduPrimary-coverts

Кробщие первостепенных маховых перьев

Duże pokrywyGreater coverts

Большие нижние кроющие

Średnie pokrywyMedian coverts

Средние нижние кроющиеMałe pokrywyLesser coverts

Малые нижние кроющие

PodbarkówkiAxilaries

Подплечевые (подмышечные)

GardłoThroatГорло

PierśBreastГрудь

Page 44: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

prążkowane, chociaż prążki mogą być bardzo słabo zaznaczone i ledwo wyróżniające się na niewieletylko ciemniejszym tle. Mogą jednak być wyraźnie zaznaczone na jasnym tle, przez co są dobrze wi-doczne. zawsze jednak ciemne prążki są wąskie, węższe niż jaśniejsze prążki tła między nimi. Prąż-kowanie na lotkach 2. rzędu jest nierównomierne; prążki ku końcowi lotki zanikają stopniowo, przezco końcówka pióra jest jasna, biaława, bez rysunku, co tworzy na skrzydle szerokie jasne i rozmytezakończenie tylnej krawędzi. u niektórych osobników prążkowanie jest niemal niezaznaczone.Lotki dłoni (pierwszorzędowe) są gładkie, bez prążków. u nasady dwóch–czterech zewnętrznych lo-tek widnieje wyraźne rozjaśnienie tworzące białawą plamkę widoczną z dużej odległości.

z wierzchu ptaki w pierwszej szacie są zazwyczaj mocno nakrapiane białym rysunkiem utwo-rzonym przez zakończenia pokryw skrzydłowych dużych i średnich, a niekiedy również małych. u ta-kich ptaków wyraźnie zaznaczony jest pas wzdłuż dużych pokryw oraz szeroki pas, niekiedy wręcznawet białawe pole, na ramionach (fot. 7/6). u wszystkich jednak pierwszorocznych osobników za-znaczone są co najmniej dwa wyraźne pasy. ważną cechą jest czarniawy wierzch skrzydeł, jednolityz czarniawymi lotkami, w przeciwieństwie do jaśniejszych, brązowych ramion u orlika krzykliwego.Białawy jest również tylny brzeg skrzydła oraz koniec ogona, na którym jasny pasek zawsze jest roz-myty (w przeciwieństwie do ostro odciętego paska końcowego u orlika krzykliwego!). u wielu mło-dych orlików grubodziobych wewnętrzne lotki 1. rzędu są jaśniejsze od reszty i bez zaznaczonegoprążkowania, co tworzy jaśniejszy klin w zgięciu skrzydła widoczny zarówno z wierzchu, jak i odspodu. charakterystyczne są również czysto białe stosiny wewnętrznych lotek dłoni, co z większej

� Fot. 1/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga w pierwszejszacie. charakterystyczna ciemna, czarniawa głowai pierś oraz pokrywy podskrzydłowe silniekontrastujące z jaśniejszymi, szarymi lotkami.Prążkowanie na lotkach 2. rzędu słabo zaznaczone,i brak go na lotkach 1. rzędu. u nasady zewnętrznychlotek dłoni biaława plama. Pokrywy podogonowejasne, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 1/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. e distinctive features include darkblackish head and breast and the underwing coverts,which are strongly contrasting with brighter, greyremiges. e striation on the secondaries is faintlydistinguished, and there is no striation on theprimaries. at the base of the outer hand remiges thereis a whitish spot. e undertail coverts are bright,Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 1/6. Большой подорлик Aquila clanga в первомоперении. Характерная темная, черноватая головаи грудь, а также кроющие перья под крыломсильно контрастируют с более светлыми, серымимаховыми перьями. Пятнистость навторостепенных маховых перьях слабо выражена,и отсутствует на первостепенных маховых перьях.У основания внешних маховых перьев кисти белоепятно. Кроющие перья подхвостья – светлые,Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 45: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

OPIS SZAT Y ��

odległości robi wrażenie szarego nalotu, zamiast białej plamy występującej u orlika krzykliwego. Białesą również szerokie końce pokryw nadogonowych, które tworzą szeroką plamę u nasady ogona. Po-wyżej tej plamy na kuprze zaznaczony jest rysunek, zwykle w kształcie jasnych, kremowych owal-nych lub kroplowatych plam. te jasne plamy mogą być różnej wielkości, niekiedy tak duże, że całykuper tworzy jasny obszar. ważną cechą tych plam jest to, że nigdy nie mają one kształtu ostrego, wą-skiego trójkąta, jaki występuje u orlika krzykliwego.

Bardzo ważną cechą jest ubarwienie pokryw nadogonowych. to szczegół trudno zauważalnyw terenie, ale jak zobaczymy później, to między innymi różnice w ubarwieniu tych piór są podstawądo oznaczenia mieszańców. u orlika grubodziobego pokrywy nadogonowe są generalnie dwubar-wne – nasadowa część jest czarniawa, barwy grzbietu, natomiast końcowa część pióra tworzy sze-roką białą plamę. te jasne zakończenia piór tworzą biały „sierpik“ u nasady ogona silnie kontrastu-jący z resztą czarniawego nadogonia.

wśród orlików grubodziobach bardzo rzadko występuje jasna forma barwna zwana „fulvescens“.Ptaki takie charakteryzują się bardzo jasnym upierzeniem tułowia i pokryw skrzydłowych, podczasgdy reszta upierzenia, tj. lotki i ogon pozostają czarniawe, jak u normalnie ubarwionych osobników.Jasne partie upierzenia mogą być bardzo jasne i jednolite na całym spodzie w kolorze płowo-żółta-wym, poprzez ciemniejsze żółte aż po brązowe w różnych odcieniach, niekiedy z kreskowanym ry-sunkiem na piersi (fot. 8/6). cechą tej formy jest równie jasny wierzch, grzbiet i pokrywy na-skrzydłowe.

� Fot. 2/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga w pierwszejszacie. Prążkowanie na lotkach 2. rzędu mocnozaznaczone. Prążki jednak są bardzo wąskiez szerokimi przerwami między nimi, nie dochodzą dokońca pióra, tworząc szeroki jasny pas wzdłuż tylnejkrawędzi skrzydła. na spodzie tułowia zaznaczoneszerokie brązowe kreskowanie, jaśniejsze na brzuchu,Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 2/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. e Striation on the secondaries isclearly distinguished. However, the stripes are verynarrow with wide gaps between them, they do notreach the end of the feather, creating a wide brightband along the back edge of the wing. e bottom ofthe body distinguished with broad brown barring,which is lighter on the belly, Oman, december 2012(Jan Lontkowski)

� Фото 2/6. Большой подорлик Aquila clangaв первом оперении. Отчетливая пятнистость навторостепенных маховых перьях. Тем не менее,пятна очень узкие, с широкими интерваламимежду ними, и не доходят до конца пера, образуяширокую светлую полосу вдоль заднего окончаниякрыла. Внизу туловища заметны широкие бурыеполосы, более светлые на животе, Оман, декабрь2012 (Jan Lontkowski)

Page 46: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 3/6. Orlik grubodzioby Aquila clangaw pierwszej szacie. ciemniejszy osobnikz niewielkim tylko kontrastem między ciemnymilotkami i resztą spodu skrzydła. Brak jednakwyraźnego prążkowania na lotkach, a na tułowiuwidoczne jaśniejsze, brązowe kreskowanie, Oman,grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 3/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. it is a darker bird with only a smallcontrast between the dark remiges and the rest of theunderside of the wing. However, there is no distinctstriation on the remiges and on the body there isa brighter brown barring visible, Oman, december2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 3/6. Большой подорлик Aquila clangaв первом оперении. Более темная особьс незначительным контрастом между темнымимаховыми перьями и остальной нижней частьюкрыла. Однако отчетливая пятнистость намаховых перьях отсутствует, а на туловищевиднеются более светлые, коричневые полоски,Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

� Fot. 4/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwszaszata. Osobnik kontrastowo ubarwiony z jasnymilotkami. Bardzo ciemne pokrywy podskrzydłoweoraz głowa i pierś. reszta spodu jasna, brązowa.Bardzo dobrze widoczne białe plamy u nasady lotekdłoni, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 4/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. it is a bird with a contrast plumage andwith bright remiges. e underwing coverts as wellas the head and the breast are very dark. e rest ofthe bottom is bright, brown. ere are very wellvisible white spots at the base of the hand remiges,Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 4/6. Большой подорлик Aquila clangaв первом оперении. Особь с контрастнымокрасом со светлыми маховыми перьями. Оченьтемные кроющие перья под крыльями, головойи грудью. Остальная нижняя часть светлая,коричневая. Очень хорошо видны белые пятнау основания первостепенных маховых перьевкисти, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 47: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

OPIS SZAT Y ��

� Fot. 5/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwszaszata. Bardzo jasny osobnik z ciemniejszym jedyniekapturem i przednim brzegiem skrzydła. na lotkachniemal brak prążkowania, a u nasady lotek dłoniwidoczne białawe rozjaśnienie, Oman, grudzień 2012(Jan Lontkowski)

� Photo 5/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. it is a very bright bird with onlya darker hood and front edge of the wing. eprimaries have almost no striation, at the base ofhand remiges, whitish brightening is visible, Oman,december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 5/6. Большой подорлик Aquila clanga,первое оперение. Очень светлая особь, болеетемный только капюшон и передняя кромкакрыла. Пятнистость на маховых перьях почтиотсутствует, а у основания маховых перьев кистивидны белые просветы, Оман, декабрь 2012(Jan Lontkowski)

� Fot. 6/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwszaszata. wierzch ptaka z zaznaczonymi tylko dwomabiaławymi rzędami perełek oraz białym, wąskimzakończeniem na lotkach. Głowa, grzbiet i wierzchskrzydeł czarniawe. na końcu ogona rozmytyjasny pasek końcowy, Oman, grudzień 2012(Jan Lontkowski)

� Photo 6/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,first plumage. e upper side of the bird isdistinguished with only two whitish rows of drop--shaped spots and a white narrow tip on the remiges.e head, back and upper side of the wings areblackish. at the tip of the tail there is a diffuseterminal band, Oman, december 2012(Jan Lontkowski)

� Фото 6/6. Большой подорлик Aquila clanga,первое оперение. Верх птицы только с двумявиднеющимися беловатыми рядами «жемчужин»и белым узким окончанием на маховых перьях.Голова, хребет и верх крыльев – черноватые. Наокончании хвоста размытая светлая полоска,Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 48: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 7/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwsza szata. Ptak z wierzchu z zaznaczonymi białawymi końcami pokrywskrzydłowych dużych i średnich oraz barkówek, tworzącymi jasny panel na ramionach. Brak jasnej plamy na potylicy.na końcu ogona słabo zaznaczony wąski i rozmyty pasek końcowy. również na końcach lotek tylko wąski biały pasek– równy na wszystkich lotkach, co wskazuje na pierwszą szatę, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 7/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. e bird has on the top distinguished whitish tips of thelarge and medium wing coverts and scapulars which form a bright panel on the shoulders. ere is no bright patch on thenape. at the tip of the tail there is a narrow and diffuse terminal band. also on the tips of the remiges there is only a narrowwhite band – even on all the remiges, which indicates the first plumage, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 7/6. Большой подорлик Aquila clanga, первое оперение. Птица сверху имеет отчетливые беловатыеокончания больших и средних кроющих перьев, а также перьев предплечья, образующие светлую область наплечах. Светлое пятно на затылке отсутствует. На окончании хвоста едва заметно обозначена узкая и размытаяполоска. Также на конце маховых перьев виднеется только узкая белая полоска – ровная на всех маховыхперьях, что указывает на первое оперение, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Szaty immaturalne (niedojrzałe)

Młode ptaki osiągają szatę ostateczną dopiero po 4–5 latach. w tym czasie szata młodociana stop-niowo przekształca się w dorosłą. Szata druga niewiele różni się od pierwszej. Białe zakończenia piórwycierają się i stopniowo zanikają, przez co wszystkie białe pasy utworzone przez zakończenia piórstają się wąskie, a w wyniku pierzenia część piór wypada, co prowadzi do rozerwania ciągłości pa-sków. u ptaków w szatach przejściowych powstaje, mówiąc kolokwialnie, nieład w upierzeniu.również ciemne pióra tułowia i pokryw skrzydłowych płowieją w wyniku wielomiesięcznego wy-stawienia na prażące promienie słoneczne panujące podczas pobytu na zimowiskach. nowe pióra,które zastępują stare, są świeże i ciemne, w wyniku czego na ciele ptaka powstaje mozaika jasnychi ciemnych plam (por. fot. 10/6).

Page 49: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

OPIS SZAT Y ��

� Fot. 8/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, forma fulvescens. Jednolicie jasny spód, ale lotki i sterówki normalne, ciemnebez prążkowania, Oman, grudzień 2010 (dick Forsman)

� Photo 8/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, fulvescens type. e bottom is uniformly bright, but the remigesand rectrices are normal, dark without striation, Oman, december 2010 (dick Forsman)

� Фото 8/6. Большой подорлик Aquila clanga, форма fulvescens. Однотонный светлый низ, но первостепенныеи второстепенные маховые перья нормальные, темные, без вкраплений, Оман, декабрь 2010 (dick Forsman)

� Fot. 9/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, formafulvescens. charakterystyczne dla tej formy barwnej sąjasne ramiona i grzbiet kontrastujące z czarniawymilotkami. wyraźne i równe białawe zakończeniapokryw i lotek wskazują, że to ptak w pierwszej szacie,Oman, listopad 2004 (dick Forsman)

� Photo 9/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,fulvescens type. a distinctive feature of thiscolouration type is bright shoulders and back,contrasting with blackish remiges. clear and uniformwhitish tips of coverts and remiges indicate that this isa bird in its first plumage, Oman, november 2004(dick Forsman)

� Фото 9/6. Фото 14. Большой подорлик Aquilaclanga, форма fulvescens. Для этой цветовойформы характерны светлые плечи и хребет,контрастирующие с черноватыми маховымиперьями. Четкие и ровные окончания кроющихи маховых перьев указывают на то, что это птицав первом оперении, Оман, ноябрь 2010(dick Forsman)

Page 50: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 10/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, szataimmaturalna. Szata przejściowa charakteryzuje sięmieszanką piór, co czyni ptaka pstrym. Lotki bezwidocznego prążkowania. u nasady zewnętrznychlotek dłoni wyraźne rozjaśnienie. ciemne pokrywypodogonowe wskazują, że ptak jest w 3. lub 4. szacie,Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 10/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,an immature plumage. a transition plumage ischaracterized by mixed feathers, which makes thebird patchy-looking. e remiges are with no visiblestriation. at the base of the outer remiges of the handthere is distinct brightening. e dark undertailcoverts indicate that the bird is in its 3rd or 4th

plumage, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski)� Фото 10/6. Большой подорлик Aquila clanga,

оперение незрелой птицы. Переходное оперениеотличается смешением перьев, что делает птицупестрой. Маховые перья без видимых пятен.У основания наружных маховых перьев кистизаметный просвет. Темные кроющие перьяподхвостья указывают на то, что птица –в третьем или четвертом оперении, Оман,декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

� Fot. 11/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, ptakdorosły. Szata dorosła charakteryzuje się jednolitymubarwieniem, brakiem prążkowania, ciemnympodogoniem. Jedyna jaśniejsza plama to nasadazewnętrznych lotek dłoni, Oman, grudzień 2012 (JanLontkowski)

� Photo 11/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga,an adult bird. e adult plumage is characterized byuniform colouration, lack of striation and a darkundertail. e only brighter spot is the base of theouter remiges of the hand, Oman, december 2012(Jan Lontkowski)

� Фото 11/6. Большой подорлик Aquila clanga,взрослая птица. Оперение взрослой птицыотличается однотонным окрасом, отсутствиемпятнистости, темным подхвостьем.Единственное более светлое пятно – этооснование наружных маховых перьев кисти,Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 51: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

u orlika grubodziobego w wyniku pierzenia kolejne generacje lotek stają się coraz ciemniejszei bardziej jednolite, bowiem prążkowany wzór stopniowo na nich zanika. Głowa, tułów i pokrywyskrzydłowe pozostają nadal ciemne, czarniawe, jednak stopniowo stają się one bardziej brązowe, przezco przypominają inne gatunki, przede wszystkim orlika krzykliwego i orła stepowego (por. rozdziało odróżnianiu od innych gatunków). w wyniku tego maleje lub całkiem zanika charakterystycznydla tego gatunku kontrast między ciemnymi pokrywami podskrzydłowymi a jaśniejszymi lotkami.

Szaty przejściowe charakteryzują się również zróżnicowaniem ubarwienia lotek w skrzydłach.Stare lotki płowieją i jaśnieją, a nowe są ciemniejsze. widać to u ptaka w locie jako paskowany wzórna skrzydłach, pewnego rodzaju kod kreskowy. zmienia się również długość lotek i sterówek; nowelotki są nieco dłuższe, przez co tylna krawędź skrzydła jest nieregularna, z wystającymi końcami no-wych lotek. Ogon natomiast staje się krótszy. Sylwetka ptaka zmienia się ze smuklejszej ptaka mło-dego w szerokoskrzydłego i krótkoogonowego ptaka dorosłego.

Szata dorosła (ostateczna)

w 5. lub 6. roku życia orlik grubodzioby uzyskuje ostateczną szatę dorosłą. upierzenie staje sięniemal jednorodne pod względem ubarwienia. Ogólny koloryt jest brunatny, niekiedy z nieco tylkociemniejszym tułowiem niż pokrywy podskrzydłowe, na których najciemniejsze są plamy w nad-garstkach. znikają wszelkie białe zakończenia czy obrzeżenia piór. Pokrywy podogonowe ciemniejąi są tej samej barwy co tułów. wszystkie lotki są również jednakowo ciemne, bez jaśniejszego klinaw zgięciu skrzydła. znika z nich zupełnie prążkowanie. Ogólnie można stwierdzić, że w upierzeniuptaka brak charakterystycznych cech. Jedynym jaśniejszym elementem na spodzie skrzydeł jestbiaława plamka u nasady kilku zewnętrznych lotek dłoni. z wierzchu natomiast wyróżniają się je-dynie białe stosiny lotek dłoni na ciemnym tle skrzydeł. u niektórych osobników (być może tych naj-starszych, ale też w wyniku płowienia) pokrywy naskrzydłowe stają się nieco jaśniejsze, brązowe, czymprzypominają dorosłe orliki krzykliwe. nigdy jednak u orlika grubodziobego nie występuje tak silnykontrast między jasnymi ramionami a ciemnym „siodłem“ na grzbiecie.

Jan Lontkowski

6

Description of plumages

e knowledge of particular plumages, or of the appearance of birds’ plumage depending on theirage, is very important. On this basis, we can, first of all, determine the particular species of birds, andsecondly, knowing the age of the bird, we can make suppositions on its status. adult birds can nestin the area in which they are observed, while this is not the case for immature birds.

Silhouette and flight

e Greater Spotted Eagle is a medium-sized predator, but it is visibly larger than a buzzard andslightly larger than the Lesser Spotted Eagle, but smaller than the Steppe Eagle. its compact silhouette

Page 52: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

is characterized by broad wings, a short tail and proportionally a relatively large head compared to thebody and wings. at the end of the wing 7 ‘fingers’ are visible. e nature of the flight is clearly lighterthan the heavy flight of a large eagle species, but not as light as the almost buzzard-like flight of the LesserSpotted Eagle. during the flight the Greater Spotted Eagle has its wings directed downwards, they areclearly ‘broken’ in the wrist, compared to a gentle wing arc in the Lesser Spotted Eagle.

For the correct determination of the species and age of the observed bird it is necessary to knowparticular parts of the bird and of its plumage.

First plumage – juvenile

Young birds that have le the nest, have a fresh (undamaged) plumage, where all the feathers areof the same age, so they look identical. Bright tips of the wing coverts create a regular pattern, with-out gaps caused by falling out feathers. is is one of the key features allowing to determine sucha case, as a bird in its first (juvenile) plumage. e appearance of the Greater Spotted Eagle in thisplumage is very variable. Oen it is very dark, almost blackish, especially on the head, neck, upperbody and wing coverts. On the nape there is no bright orange spot. e body is dark, but in somebirds the breast is marked with lighter and diffuse brown barring that downward becomes brighter,fawn or almost whitish as well as narrower and more distinctly pronounced. e belly is oen brown.e lower, the brighter, which makes the bird very dark in front, brightening towards the back (seephoto 4/6 ). Finally, some birds are brown or russet at the underside. e undertail is bright, whitishor cream. e tail is blackish, ending with a diffuse bright, whitish or russet terminal band.

e underneath wings of the underwing coverts are blackish, noticeably darker than the greyremiges. is is an important feature visible from a distance. Secondaries are gently striped, althoughthe stripes can be barely noticeable and barely stand out against the background which is only slightlydarker. However, they can be clearly distinguished against a light background, which makes themwell visible. But the dark stripes are always narrow, narrower than the lighter stripes of the backgroundbetween them. e striations on the secondaries are uneven; towards the end the stripes graduallydisappear, so that the tip is bright, whitish, without any pattern, which forms a broad bright and dif-fuse tip of the rear edge on the wing. in some birds the striation is virtually non-existent. e remigesof the hand (first row) are plain, without striation. at the basal part of two – four outer remiges, thereappears distinct brightening, forming a whitish patch visible from a distance.

On their upper side, the birds in their first plumage are usually heavily mottled with a white patterncreated by the tips of the large and medium wing coverts, and sometimes small ones as well. in birds likethat, there is a clearly distinguished band along the large coverts and a wide band, or sometimes evena whitish spot, on the shoulders (photo 7/6). However, in all one-year-old birds there are at least two dis-tinct bands. an important feature is the blackish upper side of the wings, uniform with the blackishremiges, in contrast to the brighter, brown shoulders in the Lesser Spotted Eagle. also the rear edge ofthe wing and the tip of the tail are whitish, and on the tail the bright band is always diffuse (as opposedto the sharply distinct terminal band in the Lesser Spotted Eagle!). Many young Greater Spotted Eagleshave inner primaries brighter than the rest, and with no striation, which creates a brighter wedge-shapedspot in the bend of the wing visible both from the top and from the bottom. a distinctive feature are alsothe pure white rachides of the internal remiges of the hand, which from a distance look like a grey coat-ing instead of the white spot in the Lesser Spotted Eagle. e wide tips of the upper tail coverts are alsowhite and they form a large patch at the base of the tail. above the rump patch there is a pattern, usu-ally in the form of a bright, cream oval or drop-shaped spots. ese bright spots can be of different sizes,sometimes so large that the entire rump forms a bright area. an important feature of these spots is thatthey never form a sharp, narrow triangle, which is present in the Lesser Spotted Eagle.

Page 53: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

DESCRIPTION OF PLUMAGES ��

a very important feature is the colouration of the upper tail coverts. is detail is hardly notice-able in the field, but as we shall see later, the differences in the colouration of these feathers are (amongother things) the basis for the identification of hybrids. e Greater Spotted Eagle generally has two-colour upper tail coverts – the basal part is blackish, the same colour as the back, while the terminalpart of the feather creates a large white spot. e bright tips of the feathers form a white sickle-shapedpatch at the base of the tail strongly contrasting with the rest of the blackish uppertail.

among Greater Spotted Eagles the so-called ‘fulvescens’ bright colouration form is extremely rare.e birds have a very bright plumage of the body and of the wing coverts, while the rest of theplumage, or the remiges and the tail are blackish as in normally coloured birds. e bright plumageparts can be very bright and uniform across the entire bottom of the buffish-yellowish colour,through darker yellow, to brown in various shades, sometimes with a barring pattern on the breast(photo 8/6). For this form, a bright top, back and upper wing coverts are also distinctive.

Immature plumages

Young birds acquire their final plumage only aer 4–5 years. during this time, the juvenileplumage gradually turns into an adult one. e second plumage is not much different from the firstone. white feathers tips wear off and gradually disappear, which makes all the white bands formedby feather tips become narrow, and as a result of moulting a part of the feather falls out, which breaksthe continuity of the bands. For birds in their transition plumages there is formed, a disorder in theplumage so to speak. also, dark feathers of the body and of the wing coverts fade as a result of manymonths of exposure to the scorching sun’s rays while staying at the wintering grounds. e new feath-ers that replace the old ones are fresh and dark, which as a result, create a mosaic of bright and darkpatches on the body of the bird (see photo 10/6).

in Greater Spotted Eagles, as a result of moulting, successive generations of remiges becomedarker and more uniform, as the striped pattern on them gradually disappears. e head, body andwing coverts remain dark, blackish, but gradually they become browner, which makes the birds re-semble other species, especially the Lesser Spotted Eagle and the Steppe Eagle (see chapter on dis-tinguishing from other species). as a result, the contrast between the dark underwing coverts andlighter remiges characteristic of this species decreases or disappears entirely.

transition plumages are also characterized by differences in colouration of the remiges in thewings. Old remiges fade and brighten, and new ones are darker. You can see it in birds in flight asa striped pattern on the wings, a kind of a bar code. also the length of remiges and rectriceschanges, new remiges are slightly longer, which makes the rear edge of the wing irregular, with pro-truding tips of the new remiges, while the tail becomes shorter. e silhouette of the bird changesfrom the slender one of the young bird into a broad-winged and short-tailed adult bird.

Adult (final) plumage

in the fih or sixth year of its life, the Greater Spotted Eagle acquires the final adult plumage.e plumage becomes almost uniform in colouring. e overall colour is dark brown, sometimes withthe body only slightly darker than the underwing coverts, where the spots on the wrists constitutethe darkest part. all white tips or lining of the feathers disappear. e undertail coverts get darkerand become of the same colour as the body. all remiges are also equally dark, without a clearer wedge-shaped spot in the bend of the wing. eir striation disappears completely. in general it can be saidthat there are no characteristic features in the bird plumage. e only brighter element at the bottom

Page 54: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

6

Описания оперения

Очень важно знать, как выглядит оперение птиц в зависимости от возраста. На этом ос-новании можно, прежде всего, определить вид птицы, а во-вторых, зная возраст птицы,можно сделать вывод о ее статусе. Взрослая птица может гнездиться на территории, на ко-торой мы за ней наблюдаем, в то время как неполовозрелая – нет.

Фигура и полет

Большой подорлик – это средней величины хищник, однако он существенно большеобыкновенного канюка и несколько больше малого подорлика, но меньше степного орла. Хо-рошо сложенный силуэт отличается широкими крыльями, коротким хвостом и относи-тельно большой по сравнению с туловищем и крыльями головой. На окончании крыла за-метны 7 «пальцев». Характер полета значительно легче, чем тяжелый полет больших видоворлов, но не настолько легок, как полет малого подорлика, весьма схожий с канюком. Во времяполета большой подорлик держит крылья опущенными вниз, они заметно «заламываются»в запястье, по сравнению с плавной дугой крыльев у малого подорлика.

Для правильного определения вида и возраста наблюдаемой птицы необходимо знать от-дельные части птицы и участки его оперения.

Первое оперение – юношеское

Оставившие гнездо молодые птицы отличаются свежим (неповрежденным) оперением,в котором все перья – одного возраста, поэтому и выглядят одинаково. Светлые окончаниякроющих перьев крыла образуют правильный узор, без плешей, вызванных выпадениемперьев. Это один из важных признаков, позволяющих определить особь как птицу в первом(юношеском) оперении. Внешний вид большого подорлика в этом покрове сильно различа-ется. Часто цвет очень темный, даже черноватый, особенно на голове, шее, в верхней чаституловища и на кроющих перьях крыльев. На затылке отсутствует светлое оранжевое пятно.Туловище темное, но у части особей на груди заметны более светлые и размытые бурые, со-ломенные или почти белые полосы, которые книзу становятся все светлее, уже и четче. Жи-вот часто бурый, чем ниже, тем светлее, что делает птицу очень темной спереди, светлеющей

of the wings is a whitish small spot at the base of the outer remiges of the hands. On the top only whiterachides of the remiges of the hand stand out against the dark background of the wings. in some birds(perhaps the oldest ones, but also due to fading) upperwing coverts become slightly brighter andbrown, which makes them resemble adult Lesser Spotted Eagles. But in Greater Spotted Eagles thereis never such a strong contrast between light shoulders and the dark ‘saddle’ on the back.

Jan Lontkowski

Page 55: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ОПИС А НИЯ ОПЕРЕНИЯ ��

к задней части (сравните фото 4/6). Наконец, некоторые особи снизу имеют полностью ко-ричневую или ржавую окраску. Подхвостье светлое, беловатое или кремовое. Хвост черна-ватый, со светлой, белой или ржавой полоской на окончании.

Крылья снизу, на нижних кроющих перьях, имеют черноватый цвет, значительно темнее,чем серые маховые перья. Это важный признак, заметный с большого расстояния. Маховыеперья второго ряда слегка пятнистые, хотя пятна могут быть нечеткими и едва заметными нанезначительно более темном фоне. Тем не менее, они могут быть достаточно видимы на свет-лом фоне, благодаря чему хорошо заметны. Темные пятнышки всегда узкие – чем светлее пятнафона между ними, тем уже пятна. Пятнистость на второстепенных маховых перьях неравно-мерная; к концу пера пятна исчезают постепенно, из-за чего окончание пера остается светлым,беловатым, без узора, что образует на крыле широкое светлое и размытое окончание заднейстороны. У некоторых особей пятнистость почти не заметна. Первостепенные маховые перья– гладкие, без пятнышек. У основания двух-четырех внешних маховых перьев виднеется чет-кое просветление, образующее беловатое пятно, заметное с большого расстояния.

Сверху птицы в первом оперении, как правило, имеют белый пятнистый узор, образо-ванный окончаниями больших и средних, а временами и малых кроющих перьев. У такихптиц четко заметна полоска вдоль больших кроющих перьев, а также широкая полоса, а вре-менами даже белое поле, на плечах (фото 7/6). Тем не менее, у всех особей первого года жизнивиднеются как минимум две четкие полоски. Важным признаком является черноватый верхкрыльев, однотонный с черноватыми маховыми перьями, в отличие от более светлой, буройплечевой части у малого подорлика. Беловатый цвет имеет также задний край крыла и окон-чание хвоста, на котором белая полоска размыта (в отличие от резко обрезанной полоскиу малого подорлика!). У многих молодых больших подорликов внутренние первостепенныемаховые перья светлее, чем остальные перья, и не имеют видимой пятнистости, что образуетболее светлый клин в изгибе крыла, заметный как сверху, так и снизу. Характерны также чи-сто белые стебли наружных маховых перьев кисти, что с большого расстояния создает впе-чатление серого налета, вместо белого пятна, заметного у малого подорлика. Белый цветимеют также широкие окончания кроющих перьев над хвостом, образующие широкое пятноу основания хвоста. Выше этого пятна на гузке виднеется рисунок, как правило, в форме свет-лых, кремовых овальных пятен или точек. Эти пятна могут быть различных размеров, порою,они настолько велики, что вся гузка образует одну светлую область. Важным признаком этихпятен является то, что они никогда не имеют формы острого узкого треугольника, харак-терного для малого подорлика.

Очень важным признаком является расцветка кроющих перьев над хвостом. Эта детальтяжело заметна на открытой местности, тем не менее, как мы увидим ниже, именно разли-чия в окрасе этих перьев являются, среди прочего, основанием для определения полукровок(гибридов). У большого подорлика кроющие перья над хвостом, как правило, двухцветные– часть у основания черноватая, в цвет хребта, в то время как окончание пера образует ши-рокое белое пятно. Эти светлые окончания перьев образуют белый маленький «серп» у ос-нования хвоста, сильно контрастирующий с остальной частью черноватого надхвостья.

Среди больших подорликов очень редко встречается светлая цветовая форма, называе-мая fulvescens. Такие птицы отличаются очень светлым оперением туловища и кроющихперьев крыла, в то время как остальная часть оперения, то есть маховые перья и хвост,остаются черноватыми, как у особей с обычной окраской. Светлые партии оперения могутбыть очень светлыми и однотонными на всей нижней части; они имеют соломенно-желтый,темно-желтый, аж до бурого цвет различных оттенков, временами – с полосатым узором нагруди (фото 8/6). Характерным признаком этой формы является также светлый верх, хребети кроющие перья над крыльями.

Page 56: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Оперение незрелых птиц

Молодые птицы получают окончательное оперение только к четвертому-пятому годужизни. В это время юношеское оперение сменяется взрослым. Второе оперение немногим от-личается от первого. Белые окончания перьев стираются и постепенно исчезают, из-за чеговсе белые полосы, образованные окончаниями перьев, становятся узкими, а вследствиелиньки часть перьев выпадает, что ведет к нарушению непрерывности полос. У птиц в пе-реходном оперении появляется, образно выражаясь, беспорядок в оперении. Также темныеперья туловища и кроющих перьев крыла блекнут из-за многомесячного пребывания под па-лящим солнцем в местах зимовки. На смену старым перьям приходят новые, свежие и тем-ные, вследствие чего на теле птицы появляется мозаика светлых и темных пятен (ср. фото10/6).

У большого подорлика вследствие линьки каждые следующие поколения перьев стано-вятся все более темными и однотонными, потому как пятнистый узор на них постепенно ис-чезает. Голова, туловище и кроющие перья на крыльях остаются темными, черноватыми, од-нако постепенно их цвет меняется в сторону бурого, из-за чего они начинают напоминатьдругие виды, прежде всего малого подорлика и степного орла (см. глава об отличиях от дру-гих видов). Из-за этого ослабевает или полностью исчезает характерный для этого видаконтраст между темными кроющими перьями под крыльями и более светлыми маховымиперьями.

Переходное оперение характеризуется также появлением различий в окрасе маховыхперьев на крыльях. Старые маховые перья блекнут и светлеют, а новые имеют более темныйокрас. У птицы в полете это напоминает полосатый узор на крыльях, своего рода «штрих-код».Изменяется также длина первостепенных и второстепенных маховых перьев; новые маховыеперья несколько длиннее, из-за чего задний край крыла становится неправильным, с высту-пающими окончаниями новых маховых перьев. Хвост, напротив, становится короче. Меня-ется и фигура птицы: более стройная фигура молодой особи превращается в ширококрылуюи короткохвостую взрослую птицу.

Взрослое оперение (окончательное)

На пятом или шестом году жизни большой подорлик получает окончательное взрослоеоперение. Цвет оперения становится почти однотонным. Общий окрас – красновато-бурый,временами с туловищем, несколько более темным, чем кроющие перья под крыльями, на ко-торых самыми темными являются пятна на запястьях. Исчезают все белые окончания илиобода перьев. Кроющие перья подхвостья темнеют до того же цвета, что и туловище. Все ма-ховые перья также имеют одинаковый темный цвет, без светлого клина в изгибе крыла. С нихполностью исчезает пятнистость. В целом можно сказать, что в оперении птицы отсут-ствуют какие-либо характерные признаки. Единственным более светлым элементом снизукрыльев является беловатое пятно у основания нескольких наружных маховых крыльев ки-сти. Сверху, в свою очередь, выделяются только белые стволы маховых перьев на темном фонекрыльев. У некоторых особей (возможно, у самых старых, но также в результате потускне-ния) кроющие перья на крыльях становятся несколько более светлыми, охристыми, чем на-поминают взрослых малых подорликов. Тем не менее, у большого подорлика никогда не за-метен столь сильный контраст между светлыми плечами и темным «седлом» на хребте.

Jan Lontkowski

Page 57: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

7Identyfikacja hybrydów i odróżnianie od innych gatunków

Hybrydy

Świadomość istnienia hybrydów między dwoma gatunkami orlików oraz możliwość ich roz-poznania ma olbrzymie znaczenie poznawcze, ale również ochroniarskie. Jeśli chcemy bowiemchronić siedliska orlika grubodziobego, to musimy wiedzieć bardzo precyzyjnie, które z nich są od-powiednie dla tego gatunku. Mieszańce bowiem mogą wykazywać pośrednie cechy nie tylko podwzględem wyglądu, ale też i wyboru siedlisk. Jeśli zatem nie będziemy w stanie rozpoznać hybrydów,to fałszywie możemy przyjąć, że zakres siedlisk preferowanych przez orlika grubodziobego jest

� Fot. 1/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga (z lewej) i orlik krzykliwy A. pomarina, ptaki młodociane. zwraca uwagęczarniawa głowa i ramiona u orlika grubodziobego w porównaniu do jaśniejszych i brązowych u orlika krzykliwego.Ponadto u grubodziobego dziób jest wyższy, zajad sięgający dalej. zwracają też uwagę jasne zakończenia pokryw i lotektrzeciorzędowych, duże i szerokie (dick Forsman)

� Photo 1/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga (on the le) and Lesser Spotted Eagle A. pomarina, juvenile birds.characteristic are: the blackish head and shoulders in the Greater Spotted Eagle in comparison to brighter and brownones in the Lesser Spotted Eagle. in addition, the beak of the Greater Spotted Eagle is higher, the gape reaches further,the bright tips of the coverts and tertiaries, which are large and broad (dick Forsman)

� Фото 1/7. Большой подорлик Aquila clanga (слева) и малый подорлик A. pomarina, незрелые птицы. Вниманиепривлекает черноватая голова и плечи у большого подорлика по сравнению с более светлыми и бурымиу малого подорлика. Кроме того, у большого подорлика клюв выше и заходит дальше, светлые окончаниякроющих и третьестепенных маховых перьев – большие и широкие (dick Forsman)

Page 58: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

większy niż w rzeczywistości, a to może paradoksalnie przynieść więcej szkody niż pożytku, bowiemchronić będziemy również miejsca suboptymalne dla tego gatunku, ale doskonałe dla mieszańców.Skutek ochroniarski oczywiście będzie odwrotny od zamierzonego; zamiast tworzyć enklawy sied-lisk orlika grubodziobego, których nie zasiedla orlik krzykliwy, stworzymy warunki właśnie dla niegoi hybrydów. dotyczy to również wszelkich innych aspektów życia orlików, takich jak zachowanie, wy-bór łowisk, terminy i trasy migracji, zimowiska itd. wnioski wyciągane z badań nad ptakami, któ-rych przynależności gatunkowej nie znamy, będą zatem błędne, a działania ochronne chybione. dla-tego tak ważna jest zdolność rozpoznawania hybrydów.

u orlików, podobnie jak u wielu innych gatunków, występuje znaczna zmienność osobnicza. Jed-nak mimo to zachodzenie cech diagnostycznych obu gatunków orlików w zasadzie nie występuje lubistnieje w bardzo ograniczonym zakresie. zatem oznaczanie jest teoretycznie stosunkowo proste. teo-retycznie, bowiem w warunkach terenowych dostrzeżenie szczegółów ubarwienia, detali niezbędnych

� ryc. 1/7. Orlikgrubodzioby Aquilaclanga, orlikkrzykliwyA. pomarinai mieszaniec. wierzchptaków (oryg. MichałSkakuj). Szczegóły –patrz tekst

� Fig. 1/7. GreaterSpotted Eagle Aquilaclanga, Lesser SpottedEagle A. pomarinaand a hybrid. top sideof the birds (orig.Michał Skakuj).details – see text

� Рис. 1/7. Большойподорлик Aquilaclanga, малыйподорлик A. pomarinaи гибрид. Вид птицсверху (ориг. MichałSkakuj). Детали – см.текст

orlik grubodzioby

orlik krzykliwy

mieszaniec

Page 59: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

IDENT YFIKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIANIE OD INNYCH GATUNKÓW ��

� ryc. 2/7. Orlikgrubodzioby Aquilaclanga, orlik krzykliwyA. pomarinai mieszaniec. Spódptaków (oryg. MichałSkakuj). Szczegóły –patrz tekst

� Fig. 2/7. GreaterSpotted Eagle Aquilaclanga, Lesser SpottedEagle A. pomarina anda hybrid. Bottom sideof the birds (orig.Michał Skakuj). Fordetails – see text

� Рис. 2/7. Большойподорлик Aquilaclanga, малыйподорлик A. pomarinaи гибрид. Вид птицснизу (ориг. MichałSkakuj). Детали – см.текст

do oznaczenia gatunku, jest bardzo trudne, a to powoduje, że i identyfikacja jest trudna, niekiedywręcz niemożliwa.

każde odstępstwo, mieszanina cech czy też obecność cech nietypowych dla któregokolwiek gatunkujest wskazówką, iż mamy do czynienia z mieszańcem. zakres zmienności ubarwienia hybrydów jestduży – od osobników niemal z kompletem cech orlika grubodziobego, poprzez różne stadia mieszaneaż po niemal „czyste“ orliki krzykliwe. Problem się jednak potęguje, gdy zdamy sobie sprawę, że mie-szańce są płodne, co oznacza, że potomstwo z kolejnych pokoleń będzie miało cechy coraz bardziej „roz-myte“ i coraz mniej jednoznaczne. a to sprawia, że oznaczanie staje się jeszcze trudniejsze.

Oznaczenia mieszańca, jako takiego, należy dokonywać na podstawie analizy zestawu pięciu cechupierzenia: plam na potylicy, pokryw nadogonowych, sterówek, lotek 2. rzędu i pleców. Już jednasprzeczna cecha u ptaków młodych, sugerująca mieszańca, znajdowała potwierdzenie w bezpośredniejobserwacji rodziców (pary mieszane) oraz w dokonanych w laboratorium analizach dna.

orlik grubodzioby

orlik krzykliwy

mieszaniec

Page 60: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Osobnik będący hybrydą może różnorodnie wyglądać. upierzenie hybrydów może być podobnedo upierzenia któregoś z rodziców bądź wykazywać cechy całkiem odmienne. Poniżej przedstawionozestaw cech umożliwiający oznaczenie hybrydy w terenie. Ponadto cechy te przedstawiono na ryci-nach 1/7 i 2/7 oraz na fot. 2/7.

Pokrywy nadogonowe. niespotykany u „czystych“ gatunków wzór może charakteryzować sięciemnym, brunatnym tłem z zaznaczonym jasnym, płowym klinem, o ostrym końcu zwróconym kunasadzie pióra. inny typ ubarwienia pokrywy wskazujący na mieszańca to wzór bardzo podobny doorlika krzykliwego, tj. z małą plamką na końcu, ale ciemna nasada jest czarniawa, wyraźnie ciem-

� Fot. 2/7. Hybryda orlika grubodziobego x krzykliwego, Aquila clanga x pomarina. na potylicy brązowa plamacharakterystyczna dla mieszańców, na kuprze jasne plamki w kształcie kropli. Pokrywy nadogonowe w typie orlikagrubodziobego, ciemne, ale jaśniejsze od kupra, z dużą białawą plamą na końcu. Jasna końcówka na ogonie wąskai rozmyta, Bagna Biebrzańskie, lipiec 2009 (Jan Lontkowski)

� Photo 2/7. a hybrid of the Greater Spotted Eagle x Lesser Spotted Eagle, Aquila clanga x pomarina. On the nape there isa brown patch characteristic for hybrids, on the rump there are small bright drop-shaped spots. uppertail coverts aretypical for the Greater Spotted Eagle, but brighter than the rump with a large whitish spot on the tip. e bright tip ofthe tail is narrow and diffuse, Biebrza Marshes, July 2009 (Jan Lontkowski)

� Фото 2/7. Гибрид большого и малого подорлика, Aquila clanga и pomarina. На затылке – характерное длягибридов бурое пятно, на гузке – светлые пятнышки в форме капель. Кроющие перья надхвостья напоминаютбольшого подорлика, темные, но более светлые со стороны гузки, с большим беловатым пятном на конце.Светлое окончание на хвосте – узкое и размытое, Бобранские болота, июль 2009 (Jan Lontkowski)

Page 61: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

IDENT YFIKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIANIE OD INNYCH GATUNKÓW ��

niejsza niż zwykle. inny wzór charakterystyczny tylko dla mieszańców to wzór typowy dla grubo-dziobego z bardzo dużym jasnym końcem, ale nasadową częścią jasną, typową dla orlika krzykliwego.

Rysunek na lotkach 2. rzędu. wzór, który jest charakterystyczny tylko dla mieszańców, to prąż-kowanie niemal do końca pióra, czym przypomina orlika krzykliwego, ale ostatni prążek jest naj-delikatniejszy i poprzerywany. cały wzór zatem nie jest zanikający, jak u orlika grubodziobego, aninie jest równy na całej długości, jak u orlika krzykliwego, ale ma wygląd pośredni.

Plama na potylicy. Jest brązowa, a nie pomarańczowa, i ciemniejsza niż u orlika krzykliwego. takwięc „typowy“ orlik grubodzioby czy krzykliwy, lecz z brązową plamą na potylicy, jest mieszańcem.

� Fot. 3/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, juvenilis. typowo ubarwiony młody osobnik. Jaskrawa plama na potylicy,na kuprze białe plamki w kształcie wąskich trójkątów o prostych bokach, pokrywy nadogonowe brązowe, jaśniejsze odkupra z owalną jasną plamą na końcu. Ogon z charakterystycznym ostro odciętym białawym paskiem końcowym,Bagna Biebrzańskie, lipiec 2008 (Jan Lontkowski)

� Photo 3/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, juvenilis. typically coloured young bird. a bright nape patch, on therump has small white spots in the shape of narrow triangles with straight sides, brown uppertails coverts, brighter thanthe rump with an oval bright spot on the tips. tail with a characteristic whitish terminal band clearly standing out,Biebrza Marshes, July 2008 (Jan Lontkowski)

� Фото 3/7. Малый подорлик Aquila pomarina, juvenilis. Типичный окрас молодой особи. Яркое пятно на затылке,на гузке – белые пятна в форме узких треугольников с прямыми боками, кроющие перья надхвостья бурые,светлее со стороны гузки, с овальным светлым пятном на конце. Хвост с характерной, резко срезаннойбеловатой полоской, Бобранские болота, июль 2008 (Jan Lontkowski)

Page 62: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Oznaczanie mieszańców

cechy ptaków o ogólnym wyglądzie typu orlika krzykliwego to:1. plama na potylicy brązowa2. prążkowanie lotek 2. rzędu z przerywanym i delikatnym ostatnim prążkiem3. koniec ogona z rozmytą i wąską jasną krawędzią4. pokrywy nadogonowe z szeroką jasną plamą na końcu5. pokrywy nadogonowe o czarniawej części nasadowej6. rysunek na kuprze owalny lub zaokrąglony7. rozmyte, szerokie i tylko nieznacznie jaśniejsze od tułowia kreskowanie na piersi, z wyraźnym i jas-

nym kreskowaniem na brzuchu.

� Fot. 4/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga, juvenilis. charakterystyczne: brak plamy na potylicy, czarniawe ubarwienie,na kuprze plamy duże i owalne, czarniawe pokrywy nadogonowe z wielkimi białawymi plamami na końcach. Jasnezakończenie ogona rozmyte, podobnie jak lotek 2. rzędu oraz pokryw 1. rzędu. diagnostyczny brak prążków nawewnętrznych lotkach 1. rzędu, Bagna Biebrzańskie, lipiec 2009 (Jan Lontkowski)

� Photo 4/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga, juvenilis. characteristic features: no nape patch, blackish colouration,large oval spots on the rump, blackish uppertails coverts with large whitish spots on the tips. Bright diffuse tip of thetail, same as secondaries and secondary coverts. diagnostic lack of striation on the inner primaries, Biebrza Marshes,July 2009 (Jan Lontkowski)

� Фото 4/7. Большой подорлик Aquila clanga, juvenilis. Характерные признаки: отсутствие пятна на затылке,черноватый окрас, на гузке большие и овальные пятна, черноватые кроющие перья надхвостья, с большимибеловатыми пятнами на окончаниях. Светлое окончание хвоста размыто, как и у маховых перьев второгопорядка и кроющих перьев первого порядка. Диагностическое отсутствие пятнышек на внутреннихпервостепенных маховых перьях, Бобранские болота, июль 2009 (Jan Lontkowski)

Page 63: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

IDENT YFIKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIANIE OD INNYCH GATUNKÓW ��

� Fot. 5/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, juvenilis. charakterystyczny podwójny „przecinek“ w nadgarstku.Prążkowanie lotek sięga końca piór. Głowa brązowa. na piersi jasne, ostre kreskowanie, Egipt, październik 2010 (dickForsman)

� Photo 5/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, juvenilis. characteristic double “commas” on the wrist. e barring ofthe secondaries reaches their tips. Brown head. Bright, clear barring of the chest, Egipt, October 2010 (dick Forsmann)

� Фото 5/7. Малый подорлик Aquila pomarina, juvenilis. Заметна характерная двойная «запятая» на запястье.Пятнистость на маховых перьях доходит до конца пера. Голова коричневая. На груди светлые, резкие штрихи,Египет, октябрь 2010 (dick Forsman)

cechy ptaków o ogólnym wyglądzie typu orlika grubodziobego to:– obecność jaśniejszej plamy na potylicy– prążkowanie lotek 2. rzędu równomierne na całej długości– biaława, ostro odcięta pręga na końcu ogona– jasne pokrywy nadogonowe z małą jasną plamką na końcu– rysunek na dolnych plecach w kształcie wąskich klinów o prostych bokach– wyraźne, wąskie i jasne kreskowanie na piersi– brązowa barwa ramion.

należy jednak podkreślić, iż zapewne istnieją osobniki ubarwione w taki sposób, że brak ewi-dentnie sprzecznych cech, a to, co widać, można określić mianem: „nietypowo ubarwiony orlik gru-bodzioby czy orlik krzykliwy“. część takich osobników, jeśli nie znamy rodziców, może pozostać nie-możliwa do oznaczenia. należy też pamiętać, że mieszańce są płodne, więc rozmycie cech u wnukówmoże być trudne do jednoznacznego określenia.

Page 64: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 6/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, ptak dorosły z wierzchu. Jasne ramiona kontrastujące z ciemniejszymgrzbietem i lotkami oraz rozjaśnienia u nasady wewnętrznych lotek dłoni są charakterystyczne dla tego gatunku, dolinaBiebrzy, czerwiec 2009 (Jan Lontkowski)

� Photo 6/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, adult bird from the upperside. Pale shoulders contrasting with darkerback and flight feathers as well as the pale base of the inner primaries are characteristic for the species, Biebrza Valley,June 2009 (Jan Lontkowski)

� Фото 6/7. Малый подорлик Aquila pomarina, взрослая особь, вид сверху. Светлые плечи с более темной спинойи маховыми перьями, а также более светлые основания внутренних маховых перьев на кисти – характерныепризнаки этого вида, Долина Бобры, июнь 2009 (Jan Lontkowski)

Gatunki podobne

typowo ubarwiony orlik grubodzioby widziany w bardzo dobrych warunkach czy w ręku jestoznaczalny bez większych problemów. Jednak regułą jest, że ptaka widzimy w warunkach terenowych,często z większej odległości, przy niekorzystnych warunkach oświetleniowych i często tylko z jed-nej strony, zwykle od spodu. Sprawę oznaczenia komplikują dwa inne gatunki, orlik krzykliwy orazorzeł stepowy, które mogą być bardzo podobne, co w warunkach terenowych niejednokrotnie po-woduje, że widziany orzeł jest nieoznaczalny.

Orlik krzykliwy. Ogólnie ubarwienie bardziej brązowe niż brunatne. na spodzie skrzydeł w każ-dej szacie występują podwójne jasne przecinki w nadgarstku. u ptaków młodych, które są ciemniej-sze, prążkowanie lotek jest wyraźniejsze, równomierne na całej długości lotek 2. rzędu i dochodzące

Page 65: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

IDENT YFIKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIANIE OD INNYCH GATUNKÓW ��

niemal do końca pióra. z wierzchu wyraźne jaśniejsze ramiona kontrastujące z ciemnym grzbietem.Przeciętnie jest to ptak delikatniejszej budowy, z węższymi skrzydłami.

Orzeł stepowy. Jednolicie ciemne dorosłe osobniki mogą być bardzo podobne do dorosłych or-lików grubodziobych, u których lotki są gładkie, bez prążkowania. u niektórych jednak orłów ste-powych prążkowanie może być bardzo delikatne, a w terenie niezauważalne, co skrajnie upodabniaoba gatunki.

u orła stepowego brak na spodzie jasnej plamki u nasady zewnętrznych lotek dłoni. w dobrychwarunkach, gdy rysunek na lotkach jest dostrzegalny, widać szeroki ciemnobrunatny pas wzdłuż tyl-nej krawędzi skrzydła, czego nigdy nie ma u orlików. Prążki są szerokie i rzadko rozmieszczone, czymbardziej przypominają orlika krzykliwego, ale nie grubodziobego. to ważna cecha ptaków w szatachimmaturalnych, u których nie ma jeszcze szerokiego pasa na końcu, typowego dla osobników

� Fot. 7/7. Orzeł stepowy Aquilanipalensis, subadultus. Lotkiwyraźnie prążkowane. Prążkiszerokie i z dużymi odstępami.na końcu lotek szeroki prążekkońcowy, nigdy niewystępującyu orlików, Oman, grudzień 2012(Jan Lontkowski)

� Photo 7/7. Steppe Eagle Aquilanipalensis, subadultus. distinctstriation on the remiges. Stripesare broad and with large gapsbetween them. On the tips of theremiges there is a broad terminalstripe, always absent in spottedeagles, Oman, december 2012(Jan Lontkowski)

� Фото 7/7. Степной орел Aquilanipalensis, subadultus. Заметнаяпятнистость на маховых перьях.Широкие, с большимиотступами пятна. На концемаховых перьев – широкоепятно, никогда не заметноеу подорликов, Оман, декабрь2012 (Jan Lontkowski)

Page 66: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

dorosłych. we wszystkich szatach zwykle prążkowane są wszystkie lotki, z zewnętrznymi włącznie.na wierzchu skrzydeł w niewielkiej odległości zauważalne jest prążkowanie lotek (u dorosłychz szerokim pasem na końcu!), a lotki są jaśniejsze, szare w porównaniu z niemalże czarnymi, gład-kimi lotkami orlika grubodziobego. często u dorosłych orłów stepowych widoczna jest jasna plamana potylicy, która nigdy nie występuje u orlika grubodziobego. ta jasna plama na potylicy oraz brakbiaławej plamki u nasady zewnętrznych lotek dłoni na spodzie skrzydła stanowią nierzadko jedynecechy pozwalające na oznaczenie gatunku. zajad u orła stepowego jest bardzo wyrazisty, w prze-ciwieństwie do orlika krzykliwego i podobny jak u orlika grubodziobego, sięga jednak zazwyczaj da-lej, aż do tylnej krawędzi oka, podczas gdy u orlika grubodziobego bliżej, bo do środka oka lub niecopoza środek. niektóre osobniki, obserwowane zwłaszcza w gorszych warunkach, mogą być nie-możliwe do oznaczenia.

Jan Lontkowski

� Fot. 8/7. Orlik grubodzioby Aquilaclanga, subadultus. Bardzoprzypomina orła stepowego nazdjęciu 7/7. Jednak lotki ciemne,niemal gładkie, bez wyraźnegoprążkowania. u nasadyzewnętrznych lotek dłonizaznaczona biaława plama, Oman,grudzień 2012 (Jan Lontkowski)

� Photo 8/7. Greater Spotted Eagle,Aquila clanga, subadultus. Verysimilar to the Steppe Eagle as shownin photo 7/7. But the remiges aredark, almost plain, with nopronounced striation. at the base ofthe outer remiges of the hand there isa whitish spot visible, Oman,december 2012 (Jan Lontkowski)

� Фото 8/7. Большой подорликAquila clanga, subadultus. Оченьнапоминает степного орла нафото 7/7. Однако маховыеперья темные, почти гладкие,без видимой пятнистости.У основания наружных маховыхперьев – беловатое пятно, Оман,декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Page 67: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

7

Identification of hybrids and distinguishing them from other species

Hybrids

awareness of the existence of hybrids of two species of eagles, and the possibility of their iden-tification is very important in terms of acquiring knowledge, but also in protecting the birds. if wewant to protect habitats of the Greater Spotted Eagle, we need to know precisely which ones are suit-able for this species. Hybrids may have intermediary features not only in terms of appearance, butalso of the selection of habitats. if, therefore, we will not be able to identify hybrids, we can make a falseassumption that the range of habitats favoured by the Greater Spotted Eagle is larger than it actuallyis, and this may paradoxically cause more harm than good, as we will protect sites that are sub-op-timal for this species, but perfect for its hybrids. e protection effect, of course, will be contrary tothe desired one and instead of creating enclaves of Greater Spotted Eagle habitats that are not pop-ulated by Lesser Spotted Eagles, we will create conditions appropriate just for the latter and for thehybrids. is also applies to all other aspects of life of spotted eagles, such as behaviour, choice of hunt-ing grounds, migration periods and routes, wintering grounds, etc. e conclusions drawn from re-searching birds belonging to an undetermined species will therefore be erroneous and protectionmeasures would be misguided. erefore, it is important to be able to identify hybrids.

in spotted eagles, as in many other species, there is a considerable variation in particular indi-viduals. nevertheless, overlapping of the diagnostic features of both species of spotted eagles gen-erally does not occur or occurs in a very limited scope. us, the identification is theoretically rela-tively simple. eoretically, because in field conditions it is very hard to notice details of colouringand minute elements necessary to determine the species, which makes the identification difficult andsometimes virtually impossible.

any deviation, mixed features or presence of features atypical for any of the species, is an indi-cation that we are dealing with a hybrid. e range of colouring in hybrids is very large – from in-dividuals with an almost complete set of features of the Greater Spotted Eagle, through various mixedstages to almost ‘pure’ Lesser Spotted Eagles. e problem, however, intensifies when we realize thatthe hybrids are fertile, which means that the offspring of the next generations will have more and more‘diffuse’ and more ambiguous features. is makes the identification even more difficult.

identification of a hybrid, as such, should be made through analysing of a set of five plumagetraits: nape patch, uppertail coverts, rectrices, secondaries and back. already one contradictory fea-ture in young birds suggesting a hybrid was confirmed by direct observation of the parents (mixedpairs) and in dna analyses carried out in laboratory.

Hybrid birds may vary in appearance. Plumage of the hybrids may be similar to the plumage of itsparent, or show quite different features. a set of features allowing for the identification of a hybrid inthe field is presented below. Moreover, those features are shown in figures 1/7 and 2/7 and in photo 2/7.

Uppertail coverts. e pattern absent in ‘pure’ species can be characterized by a dark brown back-ground with a bright buff wedge-shaped spot, with its distinguished, sharp end facing the base of thefeather. another type of colouring of the covert indicating a hybrid is a pattern very similar to theLesser Spotted Eagle, i.e. with a small spot at the tip, but the dark base is blackish, visibly darker thanusual. another pattern unique to hybrids is a pattern typical for the Greater Spotted Eagle with a verylarge bright tip, but the basal part bright, typical of the Lesser Spotted Eagle.

Pattern on the secondaries. e pattern that is unique to hybrids is a striation reaching almostto the tip of the feather, in which it resembles the Lesser Spotted Eagle, but the last stripe is the least

Page 68: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

pronounced and broken. e whole pattern is therefore not fading away, like in the Greater SpottedEagle, nor is it uniform across the entire length, as it is in the Lesser Spotted Eagle, but it has an in-termediary appearance.

Nape patch. it is brown, and not orange or darker as in the Lesser Spotted Eagle. So the ‘typi-cal’ Greater Spotted Eagle or Lesser Spotted Eagle, but with a brown nape patch, is a hybrid.

Identification of hybrids

characteristics of the birds of general appearance of the Lesser Spotted Eagle type are as follows:1. brown nape patch2. striation of secondaries with the last stripe broken and not very pronounced3. tip of the tail with diffuse and narrow bright edge4. uppertail coverts with a large bright spot on the edge5. uppertail coverts with blackish basal part6. rump pattern oval or rounded7. a diffuse, broad barring only slightly brighter than the body on the breast, with a clear and bright

barring on the belly.characteristics of the birds of general appearance of the Greater Spotted Eagle type are as fol-

lowing:– a bright patch on the nape– striation of secondaries uniform across their entire length– whitish clearly cut band on the end of the tail– bright uppertail coverts with a small bright spot on the end– a pattern of spots in the shape of narrow wedges with straight sides on the lower back– distinct narrow bright barring on the breast– brown colour of the shoulders.

it should be noted, however, that there are probably birds coloured in such a way that there areno clearly contradictory features, and what you see can be described as ‘unusually coloured GreaterSpotted Eagle or Lesser Spotted Eagle’. a number of such birds, if we do not know their parents, mayremain impossible to identify. we should also keep in mind that hybrids are fertile, so the diffusionof features in the third generation of the birds may make their conclusive identification difficult.

Similar species

a typically coloured Greater Spotted Eagle seen in very good conditions or held in hand can beidentified without any great difficulty. However, as a rule we can see the bird in field conditions, usu-ally from a distance, under adverse lighting conditions, and oen only from one side, typically thebottom one. e matter is complicated by two other species, the Lesser Spotted Eagle and theSteppe Eagle, that can be very similar and in field conditions oen makes the observed eagle uniden-tifiable.

e Lesser Spotted Eagle. Overall colouration rather brown than dark brown. at the bottomof the wings in every plumage there are double bright curved marks on the wrist. in young birds,which are darker, striation of the remiges is more pronounced, uniform across the entire length ofthe secondaries and reaching almost to the end of the feather. On the top side distinctly brighter shoul-ders are contrasting with a dark back. On average, it is a more finely built bird with narrower wings.

Page 69: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

e Steppe Eagle. uniformly dark adult birds can be very similar to adult Greater Spotted Eagles,which remiges are plain, without striation. in some Steppe Eagles, however, striation can be only slightlypronounced, and invisible in field conditions, which makes the two species virtually identical.

in the Steppe Eagle on the bottom side there is no bright spot at the base of outer remiges of thehand. under good conditions, when the pattern on the remiges is visible, you can see a wide, dark-brown stripe along the rear edge of the wing, which is never present in spotted eagles. e stripesare broad and sparsely distributed, which makes them more typical for the Lesser Spotted Eagle, butnot for the Greater Spotted Eagle. is is an important feature of birds in immature plumage whichdo not yet have a broad band belt at the end, characteristic in adult birds. all plumages usually haveall remiges striped, including the outer ones. at the top side of the wings at a short distance a stria-tion of remiges can be seen (in adult birds with a broad band at the end!) while the remiges arebrighter and grey compared to almost black, plain remiges of the Greater Spotted Eagle. adult SteppeEagles oen have a bright nape patch, which is never present in the Greater Spotted Eagle. e brightnape patch and no whitish spot at the base of the outer remiges of the hand on the underside of thewing, are oen the only characteristics that allow to identify the species. e gape in Steppe Eaglesis very clearly pronounced in contrast to Lesser Spotted Eagles and similar to that of the Greater Spot-ted Eagle, but usually it reaches further, to the very rear edge of the eye, whereas in the Greater Spot-ted Eagle it is not that far, reaching only the middle of the eye or just a little further. Some birds, es-pecially when observed in worse conditions, may be unidentifiable.

Jan Lontkowski

7

Отличия от других видов

Гибриды

Сознание существования гибридов между двумя видами подорликов, а также возмож-ность их различения, имеет огромное значение для изучения и охраны этих птиц. Если мыхотим охранять места обитания большого подорлика, мы должны очень точно знать, какиеиз них соответствуют этому виду. Гибриды могут иметь промежуточные отличительныепризнаки не только по внешнему виду, но и по выбору мест обитания. Итак, если мы не бу-дем в состоянии различать гибриды, мы можем ошибочно предполагать, что область мест оби-тания, предпочитаемых большим подорликом, обширнее, чем в действительности, а это мо-жет принести больше вреда чем пользы, так как мы будем учитывать также неоптимальныедля этого вида места, которые, впрочем, отлично подходят для гибридов. Последствия для ох-раны подорлика, конечно, окажутся противоположными; вместо создания анклавов большогоподорлика, в которых не гнездится малый подорлик, мы создадим отличные условия именнодля малых подорликов и гибридов. Это касается также всех прочих аспектов жизни подо-рликов, а именно их поведения, выбора мест для охоты, сроков и маршрутов миграции, зи-мовок и т.д. Таким образом, результаты исследований птиц, видовую принадлежность кото-рых мы не знаем, окажутся ошибочными, а меры по их охране – неверными. Поэтомуспособность распознования гибридов имеет настолько большое значение.

Page 70: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

У подорликов, как и у многих других птиц, отмечается значительная индивидуальная из-менчивость. Несмотря на это, наличие диагностических признаков обоих видов подорликов,в принципе не имеет места или встречается в очень ограниченных случаях. Это делает опре-деление вида относительно простой задачей с теоретической точки зрения. Теоретической,потому как в условиях открытой местности определение характерных признаков окраса, де-талей, необходимых для установления вида, является очень сложным, что делает идентифи-кацию затруднительной, а временами даже невозможной.

Любое отклонение, смесь или наличие признаков, нетипичных для какого-либо вида, ука-зывает на то, что мы имеем дело с гибридом. Гибриды отличаются большой изменчивостьюв окрасе – от особей, обладающих практически полным комплектом признаков большого по-дорлика, из-за различных стадий смешивания, до почти что «чистых» малых подорликов. Од-нако проблема усложняется, если принять во внимание, что гибриды способны к воспроиз-ведению потомства, отсюда следует, что потомство в следующих поколениях будет иметь всеболее «размытые» и менее однозначные признаки. А это делает идентификацию еще труднее.

Для определения гибрида необходим анализ комплекта пяти характерных признаков опе-рения: пятна на затылке, кроющих перьев надхвостья, первостепенных и второстепенных ма-ховых перьев и спины. Наличие у молодых птиц даже одного несоответствующего при-знака, указывающего на гибрида, находило подтверждение в непосредственном наблюденииродителей (смешанные пары), а также в лабораторных анализах ДНК.

Указанные признаки могут выглядеть либо четко, как признаки одного из родительскихвидов, либо различаться в большей или меньшей степени. Ниже показаны партии оперениявместе с узором (рис. 1/7, 2/7 и фото 2/7), отличающимся от узоров, типичных для видов ро-дителей.

Кроющие перья надхвостья. Не встречающийся у «чистых» видов узор может отли-чаться темным, красно-бурым фоном с видимым светлым, соломенно-желтым клином,острое окончание которого обращено к основанию пера. Другой тип окраски, указывающийна гибрид – это узор, очень похожий на малого подорлика, то есть с небольшим пятном наконце, однако темное основание имеет черноватый цвет и заметно темнее, чем обычно. Дру-гой узор, характерный только для гибридов – это узор, типичный для большого подорлика,с очень большим светлым окончанием, но светлой частью основания, типичной для малогоподорлика.

Рисунок на второстепенных маховых перьях. Узор, характерный только для гибридов– это пятнистость почти до окончания пера, что напоминает малого подорлика, однако по-следнее вкрапление – самое нечеткое и прерывистое. Таким образом, весь узор не ослабеваеткак у большого подорлика, но остается неровным по всей длине, как у подорлика малого, тоесть имеет промежуточный вид.

Пятно на затылке. Пятно бурое, а не оранжевое; темнее, чем у малого подорлика. Сле-довательно, «типичный» большой или малый подорлик, имеющий все же бурое пятно на за-тылке, является гибридом.

Обозначение гибридов

К характерным признакам относятся:Признаки птиц, общий вид которых близок к малому подорлику:

1. бурое пятно на затылке2. пятнистость на второстепенных маховых перьях, с прерывающимся и нечетким послед-

ним рядом

Page 71: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ОТЛИЧИЯ ОТ ДРУГИХ ВИДОВ ��

3. окончание хвоста с размытым и узким светлым краем4. кроющие перья надхвостья со светлым пятном на конце5. кроющие перья надхвостья с черноватой частью у основания6. овальный или закругленный рисунок на гузке7. размытые, широкие и лишь незначительно более светлые, чем туловище, полоски на

груди, с видимыми светлыми полосками на животе.

Признаки птиц, общий вид которых близок к большому подорлику:– более светлое пятно на затылке– пятнистость второстепенных маховых перьев расположена равномерно по всей длине– беловатая, резко срезанная полоса на конце хвоста– светлые кроющие перья надхвостья с небольшим светлым пятном на конце– рисунок на нижней части спины в форме узких клиньев с прямыми боками– четкие, узкие и светлые полоски на груди– бурый окрас плеч.

При этом необходимо подчеркнуть, что, вероятнее всего, существуют особи, в окрасе ко-торых отсутствуют явно противоположные признаки, что позволяет определить их как«большой или малый подорлик с нетипичной окраской». Возможно, нам не удастся точноидентифицировать часть таких особей, если нам неизвестны их родители. Следует также пом-нить, что гибриды способны к дальнейшему размножению, поэтому существует возможностьвозникновения сложностей в определении размытости признаков у особей во втором поко-лении (внуков).

Схожие виды

Большой подорлик типичной окраски, наблюдаемый при очень хороших погодных усло-виях или на руке, идентифицируется без особых затруднений. Однако, как правило, за пти-цами мы наблюдаем на открытой местности, зачастую с довольно большого расстояния, принеблагоприятном освещении и часто только с одной стороны – в основном, снизу. Вопросидентификации усложняют также два других вида, а именно малый подорлик и степной орел,которые могут быть очень похожи, из-за чего идентифицировать орла на открытой местно-сти временами невозможно.

Малый подорлик. Как правило, окрас скорее бурый, чем красно-бурый. Внизу крыльевв каждом оперении заметны просветы на запястье. У молодых птиц, отличающихся более тем-ной окраской, пятнистость на маховых перьях более четкая, равномерная по всей длине вто-ростепенных маховых перьев и доходящая почти до окончания пера. Сверху существенно бо-лее светлые плечи контрастируют с темным хребтом. Чаще всего, эта птица имеет болеестройное сложение с более узкими крыльями.

Степной орел. Однотонные темные взрослые особи могут быть очень похожи на взрос-лых больших подорликов, имеющих гладкие маховые перья без пятнистостей. Тем не менее,у некоторых степных орлов пятнистость может быть очень слабой, незаметной на открытойместности, что делает оба вида чрезвычайно похожими.

У степного орла внизу отсутствует светлое пятно у основания наружных маховых перьевкисти. При хороших условиях, когда узор на маховых перьях хорошо заметен, видно широ-кую, красно-бурую полосу вдоль задней кромки крыла, чего никогда не наблюдается у подо-рликов. Пятна широкие и редкие, что более напоминает малого, а не большого подорлика. Это

Page 72: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

– важный признак оперения незрелых птиц, у которых еще отсутствует типичная для взрос-лых широкая полоска у окончания. Во всех видах оперения, как правило, пятна имеют все ма-ховые перья, включая наружные. На верхней стороне крыльев, на небольшом расстоянии за-метны пятна на маховых перьях (у взрослых особей – с широкой полосой у окончания!),а сами маховые перья – более светлые, серые по сравнению с почти черными, гладкими ма-ховыми перьями большого подорлика. У взрослых степных орлов часто заметно светлоепятно на затылке, которое никогда не встречается у большого подорлика. Это большоепятно на затылке, а также отсутствие беловатого пятнышка и основания наружных маховыхперьев внизу крыла, нередко являются единственными признаками, позволяющими опре-делить вид. Окончание клюва у степного орла очень четкое, в отличие от малого подорлика,и похоже на большого подорлика, однако обычно оно заходит дальше, до самого заднего краяглаза, в то время как у большого подорлика оканчивается ближе, возле середины глаза илисразу за серединой. Определение некоторых особей, особенно наблюдающихся в горныхусловиях, может быть невозможным.

Jan Lontkowski

Page 73: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

8Pierzenie

Ptaki charakteryzuje pokrycie ciała piórami. Pióra są wytworem naskórka i dopóki rosną, są żywe,a gdy osiągną ostateczną wielkość, zamierają. Oznacza to, że jeśli pióro zostanie złamane, wytarte nakońcu czy zniszczone w inny sposób, nie odrasta i nie ulega „gojeniu się“. Po dłuższym czasie ulegazużyciu. Pióra zatem ulegają cyklicznej wymianie i taka wymiana piór nosi nazwę pierzenia.

w zależności od wielkości ptaka, jak i od zachowań migracyjnych, cykl pierzenia, czyli od wy-miany pierwszego pióra aż do ostatniego, trwa krócej lub dłużej, zwykle zawierając się w okresie roku.u dużych gatunków, jak na przykład u orłów, pierzenie trwa dłużej; często jeszcze w trzecim rokużycia można stwierdzić lotki, które wyrosły w gnieździe, jako pisklęciu.

� ryc. 1/8. kolejność pierzenia lotek u orłów(oryg. tomasz coa). Jasnobeżowe lotki sąnajstarszymi, juwenilnymi. w pierwszympierzeniu (ryc. górna) wymianie ulegająp1–3, s1 oraz s10–14. w drugim pierzeniu(ryc. środkowa) wymianie ulegają kolejne3–4 lotki dłoni, tj. p4–7 oraz kolejnewewnętrzne s4–5 i s7. w trzecim pierzeniuwymianie podlegają niemal wszystkiepozostałe lotki; zwykle pozostają 1–2skrajne lotki dłoni, p9–10.

� Fig. 1/8. Order of moulting of the remigesin eagles (orig. by tomasz coa). Brightbeige remiges are the oldest, juvenile ones.in the first moulting (upper fig.) p1–3, s1and s10–14 are replaced. in the secondmoulting, next 3–4 remiges of the hand,i.e. p4–7 and next inner ones s4–5 i s7 arereplaced. in the third moulting almost allremaining remiges are replaced; 1–2 extremeremiges of the hand usually remain.

� Рис. 1/8. Очередность смены маховыхперьев у орлов (ориг. tomasz coa).Ярко-бежевые перья – самые старшие,ювенильные. При первой линьке(верхний рисунок) сменяются p1–3, s1 иs10–14. При второй линьке заменяютсяследующие 3–4 первостепенныхмаховых, то есть p4–7 и следующиевнутренние s4–5 и s7. При третьейлиньке почти все оставшиеся маховыеперья заменяются; 1–2 крайнихпервостепенных обычно остаются.

S14S13

S12S11 S10 S9 S8 S7 S5

S3S6 S4

S2 S1P1

P2 P3 P4P5

P6

P7

P8

P9

P10

Page 74: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

u szponiastych ptaki młodociane pierzą się po raz pierwszy na wiosnę drugiego roku kalenda-rzowego i rozpoczynają pierzenie przed ptakami dorosłymi. wśród osobników dorosłych najpierwrozpoczynają pierzenie samice (w czasie wysiadywania i na etapie opieki nad małymi pisklętami),a później czynią to samce. wcześniej samce musiały zachować sprawność lotu, by wykarmić samicęi potomstwo.

rozpoczęte pierzenie nie zawsze trwa nieprzerwanie aż do końca. u ptaków migrujących częstopierzenie zostaje wstrzymane na okres wędrówki. u niektórych gatunków, np. u krogulca, pierzeniezostaje zawieszone w czasie, gdy pisklęta są w połowie wyrośnięte, a więc gdy zapotrzebowanie napokarm jest największe. u dużych gatunków, u których wzrost nowych piór trwa dłużej, wymianawszystkich lotek nie zdąży zamknąć się w ciągu jednego roku i jest kontynuowana w następnymsezonie.

wymiana lotek odbywa się według stałego wzorca, chociaż różnego u różnych grup ptaków. u du-żych szponiastych, w tym u orlików, pierzenie rozpoczyna się w kilku centrach, od wewnętrznychlotek 1. rzędu i postępuje na zewnątrz. w części ramieniowej skrzydła lotki rozpoczynają się wy-mieniać w czterech centrach pierzenia. Są to: zewnętrzna (pierwsza) lotka 2. rzędu, 5. lotka, 14. lotkaoraz lotka 17., czyli trzeciorzędówki.

Jak zaznaczono na rycinie 1/8, początek jest prosty do oznaczenia. w kolejnych fazach (falach)łatwiej zauważać nowe lotki w części dłoniowej, czyli w lotkach 1. rzędu (p – skrót od ang. prima-ries). Pierwsze pierzenie ptaków młodych obejmuje zwykle trzy wewnętrzne lotki 1. rzędu oraz pierw-szą lotkę 2. rzędu (s – skrót od ang. secondaries). równocześnie wymianie ulegają lotki 3. rzędu i we-wnętrzne 2. rzędu. w następnym cyklu (następnym roku) wymianie ulegają kolejne 3–4 lotki 1. rzędu,a pozostałe zewnętrzne 3–4 lotki zostają niezmienione (ryc. 1/8, środkowa). Jednocześnie wymia-nie ulegają lotki 2. rzędu w czterech centrach (ryc. 1/8). w trzecim cyklu pierzenia, a więc w czwar-tej szacie ptaka, wymianie ulegają niemal wszystkie stare (tj. juwenilne) pióra z wyjątkiem 1–2 skraj-nych zewnętrznych lotek dłoni (p9–10). ta skrajna lotka jest bardzo mocno zniszczona, wytarta,o zaostrzonym kształcie oraz jest wyraźnie mniejsza w porównaniu z nowymi, większymi lotkamio bardziej zaokrąglonym końcu. Jej obecność pozwala na w miarę precyzyjne oznaczenie wieku ptaka.Jest on wówczas w trzecim kalendarzowym roku życia. w tym czasie rozpoczyna się druga tura wy-miany lotek, począwszy ponownie od wewnętrznej p1. wszystkie lotki zostały już wymienione i okre-ślanie wieku staje się trudniejsze, bowiem nowe lotki są podobnej wielkości i mają podobny wzór;ocena wieku zatem staje się znacznie trudniejsza, a przede wszystkim mniej precyzyjna. u orlikówgrubodziobych każda kolejna fala pierzenia zmienia nieco rysunek na lotkach, tzn. kolejne genera-cje lotek są coraz mniej prążkowane, by w szacie ostatecznej, tj. po 4–5 latach, zostały zupełnie gład-kie, bez zaznaczonego prążkowania. należy jednak pamiętać, że u orlika grubodziobego część mło-dych ptaków ma bardzo delikatne prążkowanie, a u niektórych osobników już pierwsza generacjalotek jest bez prążków. widoczna jest jednak w dalszym ciągu różnica długości lotek, jak i sterówekmiędzy starymi a nowymi piórami.

znajomość pierzenia daje możliwość oznaczania wieku, co jest istotne, gdy obserwując ptaki, niewiemy, czy stwierdzony w danym miejscu drapieżnik może być traktowany jako lęgowy, czy też nie.Młode bowiem osobniki, które nierzadko wracają z zimowisk, nie zajmują terytoriów i nie przystę-pują do lęgów. umiejętność oznaczania wieku pozwala odpowiednio kwalifikować je jako ptaki nie-lęgowe.

umiejętność oceny wieku ptaków ma podstawowe znaczenie również przy identyfikacji gatunku.należy bowiem pamiętać, że oba gatunki orlików w szatach immaturalnych mogą być bardzo po-dobne do siebie, jak również do orła stepowego, który sporadycznie zalatuje do naszego kraju (po-równaj fot. 5/7 i 6/7).

Jan Lontkowski

Page 75: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

8

Moulting

Birds are characterised by a body covered with feathers. Feathers are the product of epidermisand as long as they grow, they live and when they reach their final size, they die. it means that if a feat-her is broken, worn out at its end or damaged otherwise, it does not regrow nor does it ‘heal’. aera longer period, it wears up. Feathers therefore are cyclically replaced and this process is called mo-ulting.

dependent on the size of a bird as well as on its migratory behaviour, the moulting cycle or theperiod between replacement of the first feather to the very last one may be shorter or longer, usu-ally taking place within one year. Moulting of large species, such as eagles, takes longer and oen evenin the third year of life, remiges grown by the hatcher in the nest can be observed.

in birds of prey, juvenile birds moult for the first time in the spring of the second calendar yearand start moulting before adult birds. among adult birds, moulting of females begins first (duringincubation and later when taking care of the hatchers) and is followed by males’. Before, males hadto maintain the ability to fly without hindrance in order to feed the female and the offspring.

e moulting, when started, is not always continued uninterrupted until the end. Moulting ofmigratory birds is oen ceased for the time of travel. in some species, e.g. in Eurasian Sparrowhawk,moulting is suspended while the chicks are half grown and when demand for food is the greatest.For large species for which the growth of new feathers takes longer, replacement of all remiges willnot be completed within one year and is continued in the next season.

replacement of the remiges is carried out according to a constant pattern, although different indifferent groups of birds. in large birds of prey, including spotted eagles, moulting begins in a fewspots, from the inner primaries and spreads further. in the brachial part of the wing, remiges startto be replaced in four moulting points. ese are: the outer (first) secondary, and 5th, 14th and 17th

remige – tertiaries.as indicated in figure 1/8, the beginning is simple to mark. in subsequent phases (waves) it is

easier to notice the new remiges in the hand part or in primaries (p). e first moulting of the youngbirds usually includes three inner primaries and the first secondary (s). at the same time tertiariesand inner secondaries are being replaced. in the next cycle (next year) subsequent 3–4 primaries areinterchangeably replaced, while the outer 3–4 remiges remain (fig. 1/8, in the middle) not replaced.at the same time secondaries are replaced in four points (fig. 1/8). in the third moulting cycle or inthe fourth plumage of the bird, almost all old (i.e. juvenile) feathers are replaced with the exceptionof 1–2 extreme outer remiges of the hand (p9–10). e extreme remix is very badly damaged, worn,has a pointed shape and it is significantly smaller in comparison with the new, larger remiges witha more rounded tip. its presence allows a precise determination of the age of the bird which is at thattime in the third calendar year of its life. at that time, a second round of replacement of the remigesbegins, starting again from the inner p1. all remiges have already been replaced and determinationof age becomes more difficult, as the new remiges are similar in size and have a similar pattern. agedetermination therefore becomes much more difficult and above all, less precise. in Greater Spot-ted Eagles, each new wave of moulting slightly changes the pattern on the remiges which means thatsuccessive generations of remiges are less and less striped, to become in the final plumage, i.e. aer4–5 years, completely plain, without marked striation. we must bear in mind, however, that in GreaterSpotted Eagle a part of young birds have a very subtle striation and that already some birds’ first gen-eration of remiges is without striation. Yet there is still a difference visible in the length of the remigesas well as rectrices between old and new feathers.

Page 76: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

knowledge of moulting gives us the opportunity to determine the age of a bird which is importantwhen watching birds we do not know whether a raptor reported in a given area can be considereda breeding one or not. it is because the young birds which oen return from their wintering groundsdo not occupy territories or start breeding, the ability of determining their age allows to properly qual-ify them as non-breeding birds.

e ability to assess the age of birds is essential also to identify the species. we must rememberthat two species of eagles in immature plumage can be very similar to each other as well as to SteppeEagle which occasionally visits our country (see photo 5/7 and 6/7).

Jan Lontkowski

8

Линька

Птицы отличаются тем, что их тело покрыто перьями. Перья формируются из эпидермисаи остаются живыми на протяжении всего времени своего роста, отмирая после достиженияокончательных размеров. Это означает, что если перо будет сломано, вытерто у конца илииным образом повреждено, оно не отрастает и не «заживает». После длительного времениперо изнашивается. Таким образом, перья циклически сменяются, а такая замена перьев на-зывается линькой.

В зависимости от размера птицы, а также от ее миграционного поведения, цикл линьки,то есть время от замены первого пера до последнего, длится меньше или дольше, оставаясь,как правило, в пределах одного года. У больших видов, например у орлов, линька длится до-льше, так что временами еще на третьем году жизни можно обнаружить маховые перья, ко-торые выросли у птенца еще в гнезде.

У соколообразных молодые птицы впервые линяют весной второго календарного года,причем линька у них начинается раньше, чем у взрослых особей. У взрослых птиц линька сна-чала начинается у самок (во время высиживания яиц и на этапе ухода за маленькими птен-цами), и позже – у самцов. До этого самцы должны сохранять летные навыки, чтобы про-кормить самку и потомство.

Начавшаяся линька не всегда длится непрерывно до самого конца. У мигрирующих птицлинька часто приостанавливается на время перелета. У некоторых видов, например у ястреба-перепелятника, линька временно прекращается, когда птенцы уже наполовину подросли, тоесть когда потребность в пище становится наиболее ощутимой. У крупных видов, у которыхрост нового оперения длится дольше, замена маховых перьев не успевает закончиться за одингод и продолжается в следующем сезоне.

Замена маховых перьев проходит по неизменной схеме, хотя эта схема и различаетсяу разных групп птиц. У крупных соколообразных, в том числе у подорликов, линька начи-нается в нескольких центрах, от внутренних первостепенных, и развивается во внешнем на-правлении. В плечевой части крыла маховые перья начинают сменяться в четырех центрахлиньки. Это: внешнее (первое) второстепенное маховое перо, 5-ое маховое перо, 14-ое ма-ховое перо и 17-ое маховое перо, то есть третьестепенные перья.

Page 77: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ЛИНЬКА ��

Как показано на рисунке 1/8, начало линьки определить довольно просто. На следующихфазах (волнах) легче заметить новые маховые перья на кистевой части, то есть среди пер-востепенных маховых перьев (p – сокращение от англ. primaries). Первая линька молодыхптиц затрагивает, как правило, три внутренних первостепенных маховых пера и первоевторостепенное перо (s – сокращение от англ. secondaries). Одновременно меняются третьес-тепенные перья и внутренние второстепенные перья. В следующем цикле (на следующий год)сменяются еще 3–4 первостепенные маховые пера, а остальные 3–4 внешних пера не изме-няются (рис. 1/8). В то же время сменяются маховые перья второго порядка в четырех цен-трах (рис. 1/8). В третий цикл линьки, то есть в четвертом оперении птицы, сменяются по-чти все старые (то есть ювенильные) перья, за исключением 1–2 крайних внешних маховыхперьев кисти (p9–10). Это крайнее перо очень сильно изношено, истерто, имеет заостреннуюформу и заметно меньшие размеры по сравнению с другими, более крупными перьями с за-кругленным окончанием. Наличие этого пера позволяет достаточно точно определить воз-раст птицы. Оно указывает на то, что данная особь – на третьем календарном году жизни.В это время начинается второй этап смены маховых перьев, которая также проходит с внут-реннего пера p1. Все маховые перья уже сменились, и определение возраста усложняется, по-тому как новые перья имеют схожие размеры и схожий узор, что делает оценку возрастаптицы более сложной и, прежде всего, менее точной. У больших подорликов каждая сле-дующая волна линьки несколько изменяет рисунок на маховых перьях, то есть каждое сле-дующее поколение перьев становится менее пятнистым. В окончательном оперении, то естьпосле 4–5 лет жизни, остаются полностью гладкие, без видимой пятнистости, перья. Однакоследует помнить, что у большого подорлика часть молодых птиц имеет едва заметную пят-нистость, а у некоторых особей пятна отсутствуют уже на первом поколении маховых перьев.Заметной, тем не менее, остается разница в длине старых и новых маховых перьев, а такжерулевых перьев.

Знание процессов линьки позволяет определить возраст птицы, что имеет большое зна-чение, если при наблюдении за птицей нам неизвестно, можно ли считать замеченного в дан-ном месте хищника гнездящимся или нет. Молодые особи, которые нередко возвращаютсяс зимовки, не занимают территории и не гнездятся, и умение определить возраст позволяетклассифицировать их как негнездящихся птиц.

Умение определить возраст птицы имеет существенное значение также при определениивида. Следует помнить, что оба вида подорликов в незрелом оперении могут быть очень по-хожи друг на друга, а также на степного орла, который изредка залетает на территориюПольши (фото 5/7 и 6/7).

Jan Lontkowski

Page 78: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

9Dymorfizm płciowy

dymorfizm płciowy to zróżnicowanie morfologiczne między osobnikami różnej płci tego samegogatunku. u większości rodzin ptaków samiec jest większy od samicy. u ptaków szponiastych jest zgołainaczej, tutaj samice są większe od samców. różnice te mogą być niewielkie, ale w skrajnych przy-padkach samica może mieć masę ciała niemal dwukrotnie większą niż samiec. zjawisko to nosi na-zwę „odwróconego dymorfizmu płciowego“ (newton 1979).

wielu badaczy łączyło odwrócony dymorfizm z drapieżniczym trybem życia, wskazując na wy-stępowanie tego zjawiska u niespokrewnionych grup, jak wydrzyki czy sowy. do koncepcji tej nieprzystaje fakt, iż odwrócony dymorfizm występuje również wśród takich grup, jak kolibry odżywiającesię nektarem kwiatów, jak również u niektórych siewkowych odżywiających się bezkręgowcami orazu innych grup (Simmons 2000). Spośród 32 rodzin ptaków, u których stwierdzono odwróconydymorfizm, aż 24 to przedstawiciele prowadzący niedrapieżniczy tryb życia (Jehl & Murray 1986).zatem ptaki drapieżne (nie tylko szponiaste) stanowią zaledwie 25% rodzin z odwróconym dy-morfizmem. Są więc raczej w mniejszości. z drugiej jednak strony w grupie ptaków szponiastych Ac-cipitriformes zjawisko odwróconego dymorfizmu występuje najliczniej, u wielu gatunków spośródwielu rodzajów (newton 1979).

wśród ptaków szponiastych zjawisko odwróconego dymorfizmu związane jest z dietą. u ga-tunków odżywiających się głównie padliną czy też ofiarami wolno poruszającymi się, jak owady, śli-maki, płazy, dymorfizm zaznaczony jest w minimalnym tylko stopniu. u gatunków polujących naszybsze ofiary, jak drobne gryzonie czy gady, różnica jest wyraźniejsza, podczas gdy u gatunków chwy-tających drobne ptaki w locie jest największa. najdobitniej różnica ta jest zaznaczona u krogulca Ac-cipiter nisus.

to bardzo ciekawa zależność, ale w związku z tym nasuwają się pytania: czy to samice stają sięwiększe, czy też samce mniejsze? Skoro zróżnicowanie rozmiarów związane jest z płcią, to czy takazależność powstała w wyniku doboru naturalnego, czy też doboru płciowego (który niekonieczniemusi wyrażać się w bezpośrednim dostosowaniu cech do zwiększenia szans przeżycia)? u orlika gru-bodziobego różnice między samcem a samicą są niewielkie, jednak odpowiedzi na te pytania mogąmieć zasadnicze znaczenie dla populacji tego gatunku na obszarze wspólnego występowania z orli-kiem krzykliwym (por. rozdział o hybrydyzacji).

u gatunków chwytających drobną i ruchliwą ofiarę, w szczególności drobne ptaki, regułą jest,że im mniejszy osobnik, tym sprawniejszy. w okresie przed składaniem jaj oraz w czasie wysiady-wania i karmienia małych piskląt to samiec musi karmić samicę, a nieco później również małe pis-klęta. zatem im bardziej sprawny (mniejszy), tym skuteczniejszy myśliwy w chwytaniu trudnej ofiary(andersson & norberg 1981). Oczywiście, gdyby samiec był większy, to mógłby chwytać większeofiary; jednak im większa ofiara, tym jest mniej liczna, a tym samym na większym obszarze i dłu-żej musiałby szukać pokarmu. Pisklęta, zwłaszcza małe, muszą być karmione częściej niż starsze.Ponadto gdyby samiec był zbliżony wielkością do większej samicy, to oba ptaki konkurowałyby o tensam rodzaj pokarmu, co zmuszałoby je do powiększania terytorium łowieckiego, a to z kolei możedoprowadzić do konkurowania z sąsiadami. Jednocześnie większym samicom przypisuje się moż-liwość skuteczniejszej obrony lęgu przed drapieżnikami. ale i w tym przypadku to mniejsze samcebiorą na siebie niemal cały ciężar atakowania intruza, podczas gdy samica nadal pozostaje na gnieź-dzie.

Jednak w przypadku orlika grubodziobego ptaki obu płci polują na podobne ofiary, którymiw większości są drobne ssaki wielkości nornika czy karczownika bądź (w latach „niemysich“) żaby

Page 79: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

DYMORFIZM PŁCIOWY ��

i pisklęta drobnych ptaków. Brak natomiast w ich diecie drobnych, trudnych do schwytania w locieptaków. dlaczego zatem samice są większe?

Bez względu na rodzaj ofiar różnych gatunków wykazano pozytywną korelację wielkości samicyz sukcesem rozrodczym u krogulca (newton 1979) oraz orlika krzykliwego (Lõhmus & Väli 2004).zatem samce mogą być zainteresowane skojarzeniem się z większymi samicami. z drugiej jednakstrony samice również dokonują wyboru partnera. drobniejszy, bardziej sprawny samiec jest at-rakcyjny dla samicy i jako taki stanowi atrybut, o który warto konkurować z innymi samicami.a w walce między osobnikami tej samej płci siła, a tym samym wielkość, ma znaczenie. widzimyzatem, że przy tworzeniu się par działają oba czynniki doboru: naturalny, poprzez wybór mniejszychsamców jako bardziej sprawnych myśliwych, gwarantujących dostarczanie pokarmu od etapu przedzłożeniem jaj aż do połowy okresu przebywania piskląt w gnieździe oraz dobór płciowy poprzez kon-kurencję pomiędzy samicami o zasoby, jakim jest odpowiedni rewir gniazdowy wraz ze sprawnymsamcem.

taka mieszana strategia rozrodu może, niestety, nieść negatywne skutki dla losów lokalnej po-pulacji orlika grubodziobego (patrz rozdział o hybrydyzacji).

Jan Lontkowski

� Fot. 1/9. Samiec i samica orlika grubodziobego karmią pisklę. Materiał z kamery (Grzegorz Maciorowski)� Photo 1/9. Male and female Greater Spotted Eagles feeding a chick. image from an internet camera

(Grzegorz Maciorowski)� Фото 1/9. Самец и самка большого подорлика кормят птенца. Фотография из веб-камеры

(Grzegorz Maciorowski)

Page 80: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

9

Sexual dimorphism

Sexual dimorphism is a morphological variation between individuals of different sexes in thesame species. in most families of birds, the male is larger than a female. in birds of prey it is quitethe opposite – females are larger than males. ese differences may be small but in extreme cases,the female may weigh twice as much as the male. is phenomenon is called ‘reverse sexual dimor-phism’ (newton 1979).

Many researchers associated reversed dimorphism with a predatory lifestyle, indicating the oc-currence of this phenomenon in unrelated groups such as skuas or owls. is concept is not supportedby the fact that reversed dimorphism is also present in groups such as hummingbirds feeding on thenectar of flowers as well as in some charadriiformes feeding on invertebrates and also in other groups(Simmons 2000). Of the 32 families of birds in which reversed sexual dimorphism was reported, asmany as 24 lead a non-predatory lifestyle (Jehl & Murray 1986). us, birds of prey (not only ac-cipitriformes) represent only 25% of families with reversed dimorphism. erefore, they are ratherin the minority. On the other hand, in Accipitriformes bird of prey group, dimorphism reverse phe-nomenon occurs most frequently, in many species of various genus (newton 1979).

among the birds of prey, the phenomenon of reverse dimorphism is related to their diet. inspecies that feed mostly on carrion or slow-moving preys, such as insects, snails or amphibians, thedimorphism is present only to a minimal extent. in species hunting faster preys such as small rodentsor reptiles, the difference is more pronounced, while in species hunting small birds in flight, it is thelargest. is difference is most clearly indicated by the Sparrowhawk Accipiter nisus.

it is a very interesting dependence, however in this context questions arise: is it females becominglarger or males becoming smaller? Since size differences are related to gender, whether such a depen-dence is the result of natural or sexual selection. what is not necessarily expressed in immediate ad-justment of features to improve chances of survival? in the Greater Spotted Eagle, differences betweenmale and female are small but the answers to these questions may be crucial for the population of thisspecies in the occurrence area shared with Lesser Spotted Eagle (see chapter on hybridisation).

among species hunting small and fast-moving preys (especially small birds) it is the rule thatthe smaller the bird, the more agile it is. in the period before laying eggs and during hatching andfeeding the hatched, it is the male that must feed the female and a little later hatched young as well.us, the more agile (the smaller), the more effective the hunter is at hunting a difficult prey (an-dersson & norberg 1981). Of course, if the male was larger, it could hunt larger preys but the largerthe prey, the less numerous it is and thus it is distributed over a larger area and the bird would haveto search for food for a longer period. chicks, especially small ones, need to be fed more oen thanolder ones. Furthermore, if the male was similar in size to the larger female, both birds would com-pete for the same kind of food which would force them to enlarge the hunting territory, and this inturn could lead to competition with neighbours. at the same time, larger females are attributed theability to defend hatchlings against predators more efficiently. But in this case, it is the smaller malesthat take on almost the entire burden of attacking an intruder while the female stays on the nest.

However, in the case of Greater Spotted Eagle, birds of both sexes hunt similar prey, which aremostly small mammals in the size of a common vole or a European water vole or (in ‘non-mouse’years) frogs and chicks of small birds. However, small birds difficult to catch on the wing are absentin the diet. So why are females larger?

irrespective of the kind of preys of various species, a positive correlation between the size ofthe female and reproductive success has been proved in Sparrowhawk (newton 1979) and in Lesser

Page 81: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

Spotted Eagle (Lõhmus & Väli 2004). us, males may be interested in matching larger females. Onthe other hand, females also choose their partner. e finer and more agile male is attractive to fe-males and as such it constitutes the attribute for which it is worth competing with other females. andin the struggle between birds of the same sex, their strength, and consequently, their size is of im-portance. erefore we see that in formation of pairs, both selection factors apply: natural selection,by choosing smaller males as more agile hunters, thus ensuring supplies of food from the stage be-fore eggs are having to be laid, until the middle of the period where chicks are in the nest and sex-ual selection through competition between females for resources, that is a suitable nesting territorytogether with an agile male.

is mixed breeding strategy may, unfortunately, have negative consequences for the fate of thelocal population of Greater Spotted Eagle (see the chapter on hybridisation).

Jan Lontkowski

9

Половой диморфизм

Половой диморфизм – это морфологическое различие между особями разного пола од-ного и того же вида. У большинства семейств птиц самец больше самки. В свою очередь у со-колообразных наблюдается обратная закономерность – здесь самки крупнее самцов. Такиеразличия могут быть незначительными, но в крайних случаях масса тела самки может бытьпочти вдвое большей, чем масса самца. Данное явление называется «обратным половым ди-морфизмом» (newton, 1979).

Многие исследователи связывали обратный диморфизм с хищным образом жизни, ука-зывая на то, что данное явление отмечается у неродственных групп, например у поморни-ковых или сов. С данной концепцией не сходится тот факт, что обратный диморфизм встре-чается также среди таких групп как колибри, питающиеся цветочным нектаром, или срединекоторых ржанкообразных, питающихся беспозвоночными, и у других групп (Simmons,2000). Среди 32 семейств птиц, у которых отмечается обратный диморфизм, представители24 семейств ведут нехищный образ жизни (Jehl и Murray, 1986). Таким образом, хищныептицы (не только соколообразные) составляют лишь 25% семейств с обратным диморфиз-мом, то есть находятся в меньшинстве. Тем не менее, в группе соколообразных Accipitriformesслучаи обратного диморфизма являются наиболее многочисленными и отмечаются у многихвидов среди многих родов (newton, 1979).

Среди соколообразных явление обратного диморфизма связано с рационом. У видов, пи-тающихся в основном падалью или медленно движущимися жертвами, например насеко-мыми, улитками, земноводными, диморфизм проявляется лишь в минимальной степени.У видов, охотящихся за более быстрыми жертвами, например грызунами или пресмыкаю-щимися, данное различие более заметно, в то время как у видов, охотящихся на мелких птицв полете, это различие выражено наиболее сильно. Более всего эта разница заметна у ястреба-перепелятника Accipiter nisus.

Эта зависимость весьма интересна, однако в связи с ней возникают некоторые вопросы:это самки увеличиваются в размерах, или уменьшаются самцы? Поскольку разница в размерах

Page 82: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

связана с полом, возникла ли такая зависимость вследствие естественного отбора, или вслед-ствие отбора полового (который не всегда выражается в непосредственной адаптации при-знаков для повышения шансов выжить)? У большого подорлика различия между самцоми самкой незначительны, однако ответы на эти вопросы могут иметь принципиальное зна-чение для популяции этого вида на территории его совместного обитания с малым под-орликом (см. глава о гибридизации).

У видов, охотящихся на мелкую и подвижную добычу, в особенности на мелких птиц, какправило, чем особь меньше, тем она ловчее. В период перед откладыванием яиц, а также вовремя высиживания и кормления маленьких птенцов именно самец должен кормить самку,а несколько позже – и молодых птенцов. Потому, чем ловчее (меньше) самец, тем лучше у негополучается охотиться за сложной добычей (andersson и norberg, 1981). Конечно, если бы са-мец был больше, у него лучше получалось бы охотиться на крупную добычу; однако, чем круп-нее добыча, тем менее она многочисленна, а это означает, что пищу пришлось бы искать набольшей территории и дольше. Птенцов, особенно маленьких, нужно кормить чаще, чемвзрослых. Кроме того, если бы самец был приблизительно тех же размеров, что и самка, обептицы конкурировали бы за одну и ту же пищу, что вынуждало бы их расширять террито-рию охоты, а это, в свою очередь, могло бы стать причиной конкуренции с соседями. В то жевремя, более крупным самкам принято приписывать способность более действенной за-щиты гнезда от хищников. Однако, на самом деле именно самцы принимают на себя прак-тически все бремя схватки с незваным гостем, в то время как самка продолжает оставатьсяна гнезде.

Тем не менее, в случае большого подорлика особи обоих полов охотятся на подобную до-бычу, которой, чаще всего становятся мелкие млекопитающие размеров темной или водянойполевки, или (в «немышиные» годы) лягушки и птенцы мелких птиц. При этом в рационе от-сутствуют мелкие птицы, которых тяжело поймать на лету. Тогда почему же самки все-такибольше?

Независимо от типа добычи, составляющей пищу разных видов, была установлена прямопропорциональная зависимость между размерами самки и успешным рождением потомствау ястреба-перепелятника (newton, 1979) и малого подорлика (Lõhmus и Väli, 2004). Поэтомусамцы могут быть заинтересованы спариванием с более крупными самками. С другой сто-роны, самки также выбирают партнера. Меньший, более проворный самец, привлекателен длясамки, становясь предметом, достойным конкуренции с другими самками. А в борьбе междуособями одного пола сила, а значит и размер, имеет значение. Итак, мы видим, что при об-разовании пар действуют оба фактора отбора: естественный, из-за выбора самцов меньшихразмеров как более проворных охотников, гарантирующих пропитание от этапа с моментаоткладывания яиц до середины периода пребывания птенцов в гнезде, а также половой от-бор, из-за возникающей среди самок конкуренции за ресурсы, которыми является соответ-ствующая территория для гнезда вместе с проворным самцом.

Такая смешанная стратегия размножения может, к сожалению, иметь негативные по-следствия для судьбы локальной популяции большого подорлика (см. глава о гибридизации).

Jan Lontkowski

Page 83: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

10Historyczny i współczesny zasięg na świecie

Zasięg występowania i liczebność

Obszar, na którym gniazduje orlik grubodzioby, jest ogromny. rozciąga się bowiem od Europyśrodkowej i wschodniej na zachodzie po azję południowo-wschodnią, aż po wybrzeża Morza Ja-pońskiego. Przechodzi więc przez całą azję i część wschodnią Europy. dementiev & Gladkov (1951)w monografii „Pticy Sovietskovo Sojuza” przedstawili zasięg gniazdowania orlika grubodziobego odterenów wschodniej Europy, na zachód do obwodu kaliningradzkiego, poprzez węgry, chorwację,na wschód do kraju nadmorskiego i północno-wschodnich chin; na południe do Macedonii, do-brudży, północnej ukrainy, dolnej wołgi (obwód kujbyszewski), południowego zaurala (troick), da-lej w strefie lasostepu południowo-zachodniej Syberii, północną Mongolię (kentej), Mandżurię i krajnadmorski, wreszcie w chinach (dolina Jangcy). na północ po Hołmogor, być może do środkowejPeczory, w zauralu do ujścia rzeki kondy (ok. 60°), okolic miast Surdut, tomsk, Jenisejsk. w połu-dniowo-wschodnim zabajkalu do mniej więcej czity i Sreteńska, nad amurem do jez. iwan, ujściakumary i ussuri. Granice zasięgu zarówno w Europie, jak i w azji, są niedokładnie poznane.

Stepanyan (1990) przedstawił zasięg występowania orlika grubodziobego w nieco inny sposób.autor ten granice odniósł do równoleżników. i tak orlik grubodzioby występuje w Eurazji od połu-dniowej Finlandii, Polski, rumunii, byłej Jugosławii, na wschód do kraju Przymorskiego i północno--wschodnich chin. na północ sięga do południowej Finlandii, w europejskiej części rosji na pół-noc do ok. 64°, na uralu do 64°, w dolinie Obu do 62°, w dolinie Jeniseju do 63°, na Przedbajkaledo 54°, na zabajkale do 53°, w dolinie amuru i przypuszczalnie w kraju Przymorskim do 49°. napołudniu zasięg obejmuje Macedonię, dobrudżę, znaczne połacie ukrainy do ok. 50° i dolinę wołgido 53°. w zachodniej Syberii granica zasięgu przebiega w północnym kazachstanie do 52°, biegnieprzez południowo-zachodni ałtaj, kenteję, północną część chińskiej prowincji Hebej.

Orlik grubodzioby na obszarze swojego występowania gniazduje plamowo, zasiedlając odpowied-nie środowiska, głównie doliny rzek, tereny bagienne czy inne obszary podmokłe. Ponieważ środowiskatego typu są rozmieszczone bardzo nierównomiernie, zatem i orlik grubodzioby gniazduje lokalnie.

na obszarze Białorusi jeszcze niedawno liczebność populacji lęgowej oceniano na zaledwie 10–15par (Hagemeijer & Blair 1997). Obecnie, na podstawie badań terenowych w latach 1999–2005, osza-cowano wielkość populacji na 150–200 par. to zaskakujące odkrycie. aż 70% par gnieździ się na po-łudniu kraju, na Polesiu w dolinie Prypeci (dombrovski & ivanovsky 2005). wydaje się, że jest tojedno z największych znanych obecnie skupień par lęgowych orlika grubodziobego na jednymzwartym obszarze, na całym jego areale występowania. wysoka liczebność i zagęszczenie (3,1–5,0,średnio 4,4 par/100 km2) związane są z optymalnym środowiskiem, jakim są bagienne lasy liściasteotoczone bagnami i torfowiskami.

na Litwie liczebność orlika grubodziobego to prawdopodobnie tylko 4 pary. Oprócz tego w ok.15 rewirach stwierdzono pary mieszane. Miejsca gniazdowania związane są z zalewowymi łąkamina zachodzie i pojezierzami na wschodzie kraju (treinys 2005). Jednak ostatnia ocena tego samegoautora wskazuje na drastyczny spadek liczebności. Orlik grubodzioby na Litwie pojawia się tylko naprzelotach i od czasu do czasu gniazduje w parach mieszanych z orlikiem krzykliwym (treinys 2012).

na Łotwie prawdopodobnie gniazdowało kilka par orlika grubodziobego (Bergmanis 2012), cho-ciaż ostatnio nie stwierdzono już żadnej „czystej“ pary (u. Bergmanis, inf. ustna).

w Estonii wielkość populacji lęgowej oceniano na 20–30 par (Väli i wsp. 2005). i tu stanowiskalęgowe zlokalizowane były na terenach nadrzecznych z zalewowymi łąkami. w Estonii również

Page 84: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

znaczny odsetek stanowiły pary mieszane z orlikiem krzykliwym; w 20 terytoriach jedynie w 9 parytworzyły dwa orliki grubodziobe, w pozostałych samiec był orlikiem krzykliwym (Väli i wsp. 2005).Jednak w roku 2011 stwierdzono już tylko 1 parę orlika grubodziobego i 4 pary mieszane (Sellis 2012).

dalej na północ znane jest tylko pojedyncze stanowisko lęgowe w Finlandii, które – wydaje się– że zajmowane jest efemerycznie (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spotted%20eagle).

na ukrainie obecnie liczebność szacowana jest na 10–20 par. Orliki grubodziobe notowane byłyna południu kraju oraz w regionie Lwowa. Ostatnio odkryto kilka par lęgowych na zachodzieukrainy, przy granicy z Białorusią (domashevsky 2012).

wreszcie rosja – kraj, w którym znajduje się lwia część areału lęgowego orlika grubodziobego.Obszar ten jest ogromny, szacunkowo liczący blisko 9 mln km2. Główne populacje lęgowe w euro-pejskiej części kraju rozmieszczone są w środkowej i południowej części strefy lasów, od podstrefytajgi środkowej do lasostepu. i tu głównym zajmowanym siedliskiem jest podmokły las (98%),głównie ols (71%). rozmieszczenie orlika grubodziobego w tej części rosji jest rozproszone i zwią-zane z występowaniem zalewowych lasów bagiennych. Obecnie można wyróżnić kilka oddzielnychpopulacji ograniczonych do większych kompleksów leśnych. Są to obszary dniepro-desneński,Mieszczorski, klaźmisko-Ługski, dubieński, zawiadowski i inne. największe znane obecnie skupieniato populacja dubieńska i dniepro-desneńska, które liczą odpowiednio 11–13 i 6–16 par. Poza tymiobszarami orlik grubodzioby spotykany jest tylko wyjątkowo. zagęszczenie par lęgowych w obwo-dzie moskiewskim i nowogrodzkim wynosi ok. 0,07 pary/100 km2 (Mischenko & Melnikov 2012).

w ostatnich latach na obszarze od rzeki Oki na Powołżu do dorzecza Jeniseju w Środkowej Syberiistwierdzono blisko 500 rewirów orlika grubodziobego. Omawiany obszar obejmuje trzy największe re-giony: wołga–ural, gdzie stwierdzono 166 rewirów, zachodnia Syberia z 285 rewirami oraz region ał-tajsko-Sajański z 45 rewirami. największe zgrupowanie w europejskiej części rosji (ponad 100 par) kon-centruje się w dorzeczu rzeki Biała, w regionie wołga–ural. w dorzeczach wołgi i kamy orlik grubodziobyzamieszkuje wszystkie większe obszary wodno-błotne na terenach zalewowych rzek (karyakin i wsp. 2012).

w zachodniej Syberii duże zgrupowania gniazdujących orlików grubodziobych (ponad 100 par)znajdują się w dorzeczu rzeki toboł, dorzeczu rzeki iszym, nizinie Barabińskiej i lasach ałtajskich(karyakin i wsp. 2012)

na całym obszarze (europejska część rejonu wołga–ural i zachodnia Syberia) o łącznej po-wierzchni blisko 1,5 mln km2 liczebność orlika grubodziobego szacowana jest na 1607–1960 par. Sza-cunki te dotyczą jedynie tych obszarów, na których potwierdzono występowanie tego gatunku.warto zaznaczyć, iż potencjalnie odpowiedni lęgowy biotop leśny stanowi ok. 10% powierzchni cał-kowitej. Poza tym obszarem istnieje ogromny teren odpowiednich siedlisk do gniazdowania, liczącyniemal 900 tys. km2. Są to Bagna wasiukańskie, dorzecze środkowego Obu, irtysza i inne. Miejscate są zbliżone do siedlisk na obszarze zbadanym, jednak brak danych z tamtych terenów. Przyjmu-jąc jednak, że orlik grubodzioby może tam występować w podobnych ilościach, można przyjąć, iżłączna liczebność może wzrosnąć co najmniej 3–5 krotnie (karyakin 2008, karyakin et al 2012).

warto też dodać, iż zdarzają się przypadki gniazdowania orlika grubodziobego poza granicązwartego zasięgu. Przykładem może być zagnieżdżenie się samicy w parze z samcem orlika krzy-kliwego w północnych niemczech, w okolicach rostoku, w roku 2002. Para ta powracała przez ko-lejne lata w to samo miejsce, wyprowadzając pomyślnie młode. w roku 2004 w tym samym regio-nie zagnieździła się druga samica, również w parze mieszanej z samcem orlika krzykliwego (Meyburgi wsp. 2005). Stwierdzenia te są bardzo ciekawe, bowiem potwierdzają, że w przypadku braku part-nera własnego gatunku orlik grubodzioby tworzy pary mieszane. Ponadto wskazują, że emigranci--założyciele pojawiają się od czasu do czasu, podejmują wędrówkę „w jedną stronę“, która może za-kończyć się sukcesem w postaci zajęcia terytorium, stworzenia pary i odchowania potomstwa.

Jan Lontkowski

Page 85: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

� ryc. 1/10. areał występowania orlika grubodziobego� Fig. 1/10. Here is a map of the occurrence area of the Greater Spotted Eagle� Рис. 1/10. Ареал обитания большого подорлика

10

Historical and contemporary range around the world

Range and population

e area where the Greater Spotted Eagle nests is huge, as it extends from central and easternEurope in the west to south-east asia and the coast of the Sea of Japan. us, it covers the whole ofasia and the eastern part of Europe. dementiev & Gladkov (1951) in their book “Ptitsy SovietskovoSojuza” (“Birds of the Soviet union”) presented the nesting range of the Greater Spotted Eagle fromthe lands of eastern Europe; in the west to the kaliningrad Oblast, Hungary and croatia, and in theeast to Primorsky krai in russia and north-east china; and in the south to Macedonia, dobruja,northern ukraine, the lower Volga (kuibysheve region), the southern part of the area beyond theural Mountains (troitsk), and then further into the forest steppe zone of southwestern Siberia, north-ern Mongolia (kentej), Manchuria and Primorsky krai, and finally into china (the Yangtze river val-ley). in the north it covers the Holmogor, perhaps to central Pechora, in the area beyond the uralMountains to the mouth of the konda river (about 60°), and the area around the towns of Surdut,tomsk, and Yeniseysk. in south-eastern transbaikal, it ranges to the area of chita and Sretensk, inthe area of the amur river to Lake ivan, and the mouths of the kumara and ussuri rivers. e lim-its of its range both in Europe and in asia are not precisely known.

Page 86: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Stepanyan (1990) presented the range of the Greater Spotted Eagle in a somewhat different way.e author based the boundaries on the parallels. us, the Greater Spotted Eagle inhabits Eurasiafrom southern Finland, Poland, romania, and the former Yugoslavia, to in the east Primorsky kraiand north-eastern china. to the north it extends to the south of Finland, in the European part ofrussia to the north to about 64°, in the ural Mountains also to 64°, in the Ob river valley to 62°, inthe valley of the Yenisei to 63°, the area around Lake Baikal to 54°, in transbaikal to 53°, and in thevalley of the amur river and probably in the Primorsky krai to 49°. in the south, the range includesMacedonia, dobruja, large areas of ukraine to about 50°, and in the valley of the Volga to 53°. in west-ern Siberia the range reaches in northern kazakhstan to 52°, and it runs through the south-westernaltai, kentej, and the northern part of the chinese Hebei province.

e Greater Spotted Eagle within its range nests in very specific sites, settling in suitable habi-tats, especially river valleys, marshes and other wetlands. Since habitats of this type are distributedvery unevenly, the Greater Spotted Eagle nests only in certain places.

in the territory of Belarus the breeding population was not long ago estimated at only 10–15 pairs(Hagemeijer & Blair 1997). currently, based on field research carried out between 1999–2005, thepopulation was estimated at 150–200 pairs. is is an astounding discovery. as many as 70% of thepairs nest in the south of the country, in Polesia in the valley of the Pripyat river (dombrovski &ivanovsky 2005). it seems that this is one of the largest currently known populations of Greater Spot-ted Eagle breeding pairs in one compact area within the entire area of its range. e high numberand density (3.1–5.0, on average 4.4 pairs per 100 km2) are associated with having an optimal habi-tat, which is marshy deciduous forests surrounded by marshes and peat bogs.

in Lithuania, the population of the Greater Spotted Eagle amounts probably to only 4 pairs. inaddition, in about 15 territories mixed pairs have been reported. nesting sites are associated withflood-meadows in the west and lake regions in the east of the country (treinys 2005). However, thefinal evaluation by the same author points to a drastic decline in the population. in Lithuania, theGreater Spotted Eagle appears only while transiting the country and occasionally nests in pairs mixedwith Lesser Spotted Eagles (treinys 2012).

in Latvia, several pairs of Greater Spotted Eagle have probably nested (Bergmanis 2012), althoughrecently no ‘pure’ pair has been reported at all (u. Bergmanis, oral source).

in Estonia, the size of the breeding population has been estimated at 20–30 pairs (Väli et al. 2005).Here, the breeding sites were also located in riverside areas with flood-meadows. in Estonia the num-ber of pairs mixed with Lesser Spotted Eagles also amounted to a significant part of the population:in 20 territories only 9 pairs consisted of two Greater Spotted Eagles, in the other ones the male wasa Lesser Spotted Eagle (Väli et al. 2005). However, in 2011, only one pair of Greater Spotted Eaglesand four mixed pairs were reported (Sellis 2012).

Further north only one breeding site in Finland is known, which seems to be occupied only spo-radically (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spotted%20eagle).

in ukraine, the current population is estimated at 10–20 pairs. Greater Spotted Eagles have beenreported in the south of the country and in the region of Lviv. a few breeding pairs in westernukraine, near the border with Belarus, were discovered recently (domashevsky 2012).

Finally we come to russia, the country which makes up the vast majority of the Greater SpottedEagle’s breeding area. e area is huge, estimated at nearly 9 million km2. e main breeding popu-lations in the European part of the country are located in the central and southern parts of the forestzone, from the middle taiga subzone to the forest steppe zone. also here, the main habitat of the ea-gle is wet forest (98%) – mainly alder groves (71%). distribution of the Greater Spotted Eagle in thispart of russia is scattered and associated with flooded wetland forests. currently, we can distinguishseveral separate populations restricted to larger forest regions. ese are the areas of the dnieper anddesno, Meshchera, klyazma and Lug, dubno, zawiad and others. e largest populations currently

Page 87: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

known are those around the dubno, and the dnieper and desno, ones that number 11–13 and 6–16pairs respectively. e Greater Spotted Eagle is only occasionally seen outside these areas. e den-sity of breeding pairs in the Moscow and novgorod oblasts equals about 0.07 pairs per 100 km2 (Mis-chenko & Melnikov 2012).

in recent years, in the area from the Oka river in the Volga region to the Yenisei river basin incentral Siberia, nearly 500 territories of the Greater Spotted Eagle have been reported. e area inquestion includes three major regions: Volga-ural, where 166 territories have been reported, west-ern Siberia with 285 territories and the altaysky-Sayansky district with 45 territories. e largest pop-ulation in the European part of russia (over 100 pairs) is concentrated in the Biala river basin, inthe Volga-ural region. in the basins of the Volga and kama rivers, the Greater Spotted Eagle inhabitsall large wetlands in the areas flooded by rivers (karyakin et al. 2012).

in western Siberia, large groups of nesting Greater Spotted Eagles (over 100 pairs) are locatedin the basin of the river tobol, the ishim river basin, Baraba steppe and the altai forests (karyakinet al. 2012).

e entire area (the European part of the Volga-ural region and west Siberia) with a total areaof nearly 1.5 million km2 hosts a population of Greater Spotted Eagles estimated at 1607–1960 pairs.ese estimates apply only to those areas where the occurrence of the species has been confirmed.it is worth noting that the potentially suitable breeding forest biotope accounts for about 10% of thetotal area. Outside this zone, there is a huge area of suitable habitat for nesting that amounts to al-most 900 thousand km2. is includes the Vasyugan Swamp, and the basins of the central Ob river,of the irtysh river and others. ese sites are similar to the habitats in the researched area, but thereis no data from these sites. assuming, however, that the Greater Spotted Eagle may occur in similarnumbers there, it can be assumed that the total population could increase at least 3–5 times(karyakin 2008, karyakin et al. 2012).

it is also worth noting that there are cases of the Greater Spotted Eagle nesting outside the bound-ary of the compact range. For example, a female paired with a male Lesser Spotted Eagle nested innorthern Germany near rostock in 2002. e couple returned during following years to the same place,successfully rearing their offspring. in 2004, in the same region, another female also nested in a mixedpair with a male Lesser Spotted Eagle (Meyburg et al. 2005). ese findings are very interesting, as theyconfirm that in the absence of a partner of their own species Greater Spotted Eagles create mixed pairs.Secondly, they show that there appear from time to time immigrant-settlers, who take the ‘one-way’journey, which may be successful in terms of occupying a territory, forming a pair and rearing offspring.

Jan Lontkowski

10

Историческая и современная область обитания в мире

Область обитания и численность

Территория, на которой гнездится большой подорлик, огромна. Она простирается от Цен-тральной и Восточной Европы на западе до Юго-восточной Азии, до самого побережьяЯпонского моря. Таким образом, территория обитания большого подорлика проходит черезвсю Азию и восточную часть Европы. Дементьев и Гладков (1951) в монографии «Птицы

Page 88: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Советского Союза» представили область гнездования большого подорлика следующим об-разом: от восточной части Европы на запад, до Калининградской области, через Венгрию,Хорватию; на восток – до Приморского края и северо-восточного Китая; на юг – до Македо-нии, Добруджи, северной Украины, нижней Волги (Куйбышевская область), южного Зауралья(Троицк), и далее, в лесостепной полосе юго-западной Сибири, в северной Монголии (Кен-тей), Манчжурии и Приморском Крае, и, наконец, в Китае (долина Янцзы). На севере – до Хол-могора, возможно до центральной Печоры, в Зауралье – до устья реки Конды (прибл. 60°),окрестностей городов Сургут, Томск, Енисейск. В юго-западном Забайкалье – приблизи-тельно до городов Чита и Сретенск, на Амуре – до озера Иван, устья Кумары и Уссури. Гра-ницы области обитания как в Европе, так и в Азии, с точностью не известны.

Степанян (1990) представил область обитания большого подорлика несколько иначе. Ав-тор основывал представленные данные на географических параллелях. Итак, большой по-дорлик обитает в Евразии, от южной Финляндии, Польши, Румынии, бывшей Югославии, навосток – до Приморского края и северо-восточного Китая. На севере область его обитаниядостигает южной Финляндии, в европейской части России – приблизительно до 64°, наУрале – до 64°, в долине Оби – до 62°, в долине Енисея – до 63°, на Прибайкалье – до 54°, наЗабайкалье – до 53°, в долине Амура и, предположительно, в Приморском крае – до 49°. Наюге эта область охватывает Македонию, Добруджу, значительные регионы Украины, при-близительно до 50°, в долине Волги – до 53°. В западной Сибири граница области обитанияпроходит в северном Казахстане до 52°, проходя далее через юго-западный Алтай, Хэнтэй, се-верную часть китайской провинции Хэбэй.

Большой подорлик на этой территории гнездится на определенных участках, заселяя рай-оны с соответствующей для него средой обитания – преимущественно долины рек, болоти-стые участки или другие заболоченные территории. Поскольку места такого типа распола-гаются очень неравномерно, большой подорлик гнездится локально.

На территории Беларуси еще до недавнего времени численность гнездящихся птиц оце-нивалась всего лишь в 10–15 пар (Hagemeijer и Blair, 1997). В настоящее время, в результатепроведенных в 1999–2005 г. исследований на местности, численность популяции была оце-нена в 150–200 пар. Это поразительное открытие. До 70% пар гнездится на юге страны, на По-лесье, в долине Припяти (dombrovski и ivanovsky, 2005). Похоже, что это один из наиболее гу-стонаселенных известных участков на всем ареале большого подорлика. Высокая численностьи плотность (3,1–5,0, в среднем 4,4 пары/100 км2) связаны с тем, что болотистые лиственныелеса, окруженные болотами и торфяниками, являются оптимальной средой для этой птицы.

В Литве численность большого подорлика составляет, похоже, всего лишь 4 пары. Крометого, было выявлено около 15 индивидуальных участков смешанных пар. Места гнездованиясвязаны с подтапливаемыми лугами на западе и поозерьем на востоке страны (treinys, 2005).Однако последняя оценка того же автора указывает на резкое сокращение численности.Большой подорлик в Литве появляется только на перелетах и время от времени гнездитсяв смешанных парах с малым подорликом (treinys, 2012).

В Латвии, похоже, гнездилось несколько пар большого подорлика (Бергманис, 2012),хотя в последнее время не было замечено уже ни одной «чистой» пары (u. Bergmanis, устнаяинформация).

В Эстонии численность гнездящихся птиц оценивалась приблизительно в 20–30 пар(Väli и др., 2005). Здесь места гнездования также находились возле рек с затапливаемыми лу-гами. В Эстонии также было отмечено большое количество пар, смешанных с малым подо-рликом; из 20 индивидуальных территорий только 9 пар были образованы большим подо-рликом, в остальных самцом был малый подорлик (Väli и др., 2005). Однако в 2011 г.наблюдалась уже только одна пара большого подорлика и 4 смешанные пары (Sellis, 2012).

Page 89: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ИС ТОРИЧЕСКАЯ И С ОВРЕМЕННАЯ ОБЛАС ТЬ ОБИТА НИЯ В МИРЕ ��

Далее на север известно уже только одно место гнездования в Финляндии, котороептицы, как кажется, занимают лишь изредка (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spot-ted%20eagle)

В Украине численность большого подорлика в настоящее время оценивается в 10–20 пар.Большие подорлики были замечены на юге страны, а также недалеко от Львова. В последнеевремя было обнаружено несколько гнездящихся пар на западе Украины, вблизи границыс Беларусью (domashevsky, 2012).

И, наконец, Россия, страна, в которой расположена львиная доля ареала гнездованиябольшого подорлика. Эта территория огромна и оценивается приблизительно в 9 млн. км2.Основные гнездящиеся популяции в европейской части России размещаются в центральнойи южной части лесополосы, от полосы центральной тайги до лесостепи. Здесь основные ме-ста обитания сосредоточены в подтапливаемых лесах (98%), в основном ольховых (71%). Ме-ста обитания большого подорлика в этой части России достаточно рассеяны и связаны с на-личием подтапливаемых болотистых лесов. В настоящее время можно выделить несколькоотдельных популяций, ограниченных крупными лесными массивами. Это Днепро-Деснян-ский, Мещерский, Клязьминско-Лухский, Дубенский, Завядовский и другие районы. В на-стоящее время наибольшая плотность популяции была отмечена в Дубенском и Днепро-Деснянском районах, в которых гнездятся, соответственно, 11–13 и 6–16 пар. За пределамиэтих районов большой подорлик встречается только в порядке исключения. Плотность гнез-дящихся пар в Московской и Новгородской области составляет около 0,07 пары/100 км2 (Ми-щенко и Мельников, 2012).

В последние годы на территории от реки Ока на Поволжье до бассейна Енисея в Цен-тральной Сибири было отмечено около 500 индивидуальных территорий большого подо-рлика. Указанная территория включает три крупнейших региона: Волга-Урал, где отмечено166 индивидуальных территорий, Западная Сибирь с 285 индивидуальными территориями,а также Алтайско-Саянский регион с 45 индивидуальными территориями. Наибольшая кон-центрация в европейской части России (более 100 пар) была отмечена в бассейне реки Белаяв регионе Волга-Урал. В бассейнах Волги и Кабы большой подорлик населяет все крупныеводно-болотистые участки в поймах рек (Карякин и др., 2012).

В Западной Сибири большие популяции гнездящихся больших подорликов (более 100пар) обитают в бассейне реки Тобол, реки Ишим, на Барабинской низине и в алтайских ле-сах (Карякин и др., 2012)

На всей территории (европейская часть района Волга-Урал и Западная Сибирь), общаяплощадь которой составляет около 1,5 млн. км2, численность большого подорлика оценива-ется в 1607–1960 пар. Данные расчеты касаются только тех территорий, на которых обита-ние этого вида было подтверждено. Стоит отметить, что потенциально соответствующий длягнездования биотоп составляет приблизительно 10% общей площади территории. Кроме этихучастков существует еще огромная территория подходящих мест для гнездования, насчи-тывающая почти 900 тыс. км2. Это Васюганские болота, бассейн центральной Оби, Иртышаи другие. Эти места находятся вблизи исследованных территорий, однако данные о них от-сутствуют. Тем не менее, если предположить, что большой подорлик там может обитать в по-добных количествах, можно сделать заключение, что его общая численность будет, по мень-шей мере, в 3–5 раз больше (Карякин, 2008, Карякин и др., 2012).

Следует также добавить, что встречаются случаи гнездования большого подорлика запределами областей компактного обитания. В качестве примера можно привести гнездова-ние самки в паре с самцом малого подорлика в северной Германии, в окрестностях Ростока,в 2002 году. Эта пара несколько лет подряд возвращалась на то же место, успешно выводя по-томство. В 2004 году в этом же регионе устроила гнездо вторая самка, также в смешанной паре

Page 90: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

с самцом малого подорлика (Мeyburg и др., 2005). Эти сведения весьма интересны, так какони подтверждают, что в случае отсутствия партнера собственного вида большой подорликсоздает смешанные пары. Во-вторых, они указывают, что эмигранты-основатели временамипоявляются, начиная путешествие «в одну сторону», причем такое путешествие может ока-заться удачным, позволить занять территорию, создать пару и вырастить потомство.

Jan Lontkowski

Page 91: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ��

11Liczebność i trendy liczebności populacji światowej

Orlik grubodzioby związany z siedliskami lasów bagiennych zawsze był skryty, trudno dostępny,a przez to trudno poznawalny. na dodatek,w zachodniej części areału występuje gatunek siostrzany,orlik krzykliwy. to gatunki o podobnej biologii i podobnym wyglądzie. Przez długie lata identyfi-kacja obu gatunków nastręczała wielkich trudności. Jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia zapisy-wano widziane orły jako pomarina/clanga. Problemy z identyfikacją były przyczyną błędnych ozna-czeń i obecnie w większości przypadków niemożliwe jest rozstrzygnięcie, stanowiska którychgatunków wykrywano. w konsekwencji nie jesteśmy w stanie dzisiaj powiedzieć, czy pojawienie sięorlika grubodziobego w nowych miejscach, czy też zniknięcie w innych, jest faktem, czy też wyni-kiem błędnych oznaczeń w przeszłości.

Mówiąc o trendach liczebności, odnosimy dane współczesne do wcześniejszych, zebranych natym samym terenie podobną metodą. niestety, takich badań i ich wyników prawie nie ma. na Bia-łorusi zaledwie 20 lat temu całą populację lęgową szacowano na 10–15 par (Hagemejir & Blair 1997).dzisiaj wiemy o 150–200 parach lęgowych. nie oznacza to jednak radykalnego wzrostu liczebnościw tym kraju, a jedynie odzwierciedla dokładne poznanie stanu obecnego. Jednak w ciągu 10 lat ba-dań stwierdzono spadek liczebności orlika grubodziobego. w latach 2009–2010 skontrolowano 75stanowisk znanych z lat 2000–2003. Jedynie 50 było nadal zasiedlonych. w ciągu ostatnich 10 latstwierdzono spadek o ok. 33% na siedliskach przekształconych. dotyczy to głównie pojedynczychpar, poza zwartym zasięgiem populacji poleskiej. na obszarze naturalnym, nieprzekształconym, li-czebność populacji lęgowej na razie jest stabilna (dombrovski 2012).

dane dotyczące terenu rosji, leżące poza areałem występowania orlika krzykliwego, mają tę za-letę, że dotyczą wyłącznie orlika grubodziobego. wyniki jednak są mało precyzyjne, chociaż wska-zują jednoznacznie na trendy spadkowe. w latach 30. orlik grubodzioby był jednym z najpospolit-szych gatunków orłów na obszarze lasostepu w rejonie rzeki angary. Obecnie się już tam niegnieździ. na równinie irkucko-czeremchowskiej występuje prawdopodobnie więcej niż 15–20par. w obwodzie irkuckim w 1998 roku podczas liczeń prowadzonych z samochodu na dystansie5235 km stwierdzono 11 orlików, w 1999 roku na odcinku 6050 km odnotowano 10 ptaków, pod-czas gdy w 2005 roku na odcinku 3500 km widziano 3 osobniki. Liczebność orlika grubodziobegow obwodzie irkuckim oszacowano w 1996 roku na ok. 40 par, ale w 2005 roku już tylko 30 par (ry-abtsev 2005). największy spadek odnotowano w rezerwacie im. darwina (obwód wołogodzki), gdziena powierzchni 112 000 ha prowadzono monitoring liczebności orlika grubodziobego w latach1949–2006. w latach 50. ptaki gniazdowały w zagęszczeniu 1,25 par/100 km2, by po 57 latach spaśćdo zaledwie 0,1 pary/100km2 (Babushkin & kuznecov 2008).

O liczebnościach i trendach populacji na pozostałym obszarze azji, poza rosją, niewielewiadomo.

Jan Lontkowski

Page 92: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

11

Population and trends in world population numbers

e Greater Spotted Eagle, associated with wetland forest habitats, has always been secretive, diffi-cult to find and therefore difficult to identify. in addition, in the western part of the area, its sisterspecies the Lesser Spotted Eagle occurs. e two are species of both similar biology and appearance.For years, the identification of the two species posed great difficulties. Even in the 1980s, eagles seenwere recorded as pomarina/clanga. identification problems were the cause of erroneous determina-tions and now in most cases it is impossible to work out which species were discovered at which sites.as a result, we cannot say today whether the appearance of the Greater Spotted Eagle in new places,or its disappearance in others, is a fact or a result of erroneous determinations in the past.

when speaking of population trends, we can compare contemporary data to previous ones, col-lected in the same area by a similar method. unfortunately, there is virtually no research or findingsof this kind. in Belarus, only 20 years ago, the entire breeding population was estimated at 10–15 pairs(Hagemejir & Blair 1997). today we know of about 150–200 breeding pairs. is does not howeverimply a radical increase in the population in this country, but merely reflects a clear understandingof the status quo. But over a period of 10 years of research, a decline in the population of the GreaterSpotted Eagle was observed. in 2009–2010, 75 sites known from the years 2000 to 2003 were in-spected. Only 50 were still inhabited. Over the past 10 years a decrease of about 33% in transformedhabitats has been observed. is applies mainly to single pairs, beyond the compact range of the Pole-sia population. in natural, untransformed habitats, the breeding population has finally stabilised(dombrovski 2012).

data concerning the territory of russia, beyond the area of occurrence of the Lesser Spotted Ea-gle, have the advantage that they concern only the Greater Spotted Eagle. e results, however, arenot very precise, although they do show clear evidence of downward trends. in the 1930s, theGreater Spotted Eagle was one of the most common species in the forest steppe in the area of the an-gara river. currently, it does not nest there anymore. e irkutsk-cheremkhovo plain probably countsmore than 15–20 pairs. in the irkutsk oblast in 1998, during counts conducted from a car over a dis-tance of 5235 km, 11 spotted eagles were seen; in 1999, over a distance of 6050 km, 10 birds wererecorded, while in 2005, over a distance of 3500 km, three birds were reported. e population ofthe Greater Spotted Eagle in the irkutsk oblast was estimated in 1996 at about 40 pairs, but in 2005only at 30 pairs (ryabtsev 2005). e biggest drop was recorded in the darwin reserve (Vologdaoblast), where in an area of 112 000 ha a survey of the population of the Greater Spotted Eagle wascarried out in the years 1949–2006. in the 50s, birds nested in a density of 1.25 pairs/100 km2 whichfell aer 57 years to just 0.1 pairs/100km2 (Babushkin & kuznetsov 2008).

Little is known about population numbers and population trends in the remaining territory ofasia outside of russia.

Jan Lontkowski

Page 93: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ��

11

Численность и тенденции глобальной популяции

Большой подорлик, связанный с болотистыми лесными зонами, всегда был птицей скры-той, труднодоступной и, как следствие, сложной в изучении. Кроме того, в западной частиареала обитает его сестринский вид, малый подорлик. Эти виды имеют схожую биологиюи внешний вид. На протяжении многих лет определение обоих видов создавало ощутимыетрудности. Еще в 80-е годы прошлого века замеченные орлы описывались как pomarina/clanga.Проблемы с определением вида были причиной ошибочных описаний, так что в настоящеевремя в большинстве случаев невозможно определить, какой именно вид был обнаруженв том или ином месте. Как следствие, сегодня мы не в состоянии сказать, является ли появ-ление большого подорлика в новых местах или его исчезновение в других районах реальнымфактом, либо же результатом ошибочного определения вида в прошлом.

Говоря о тенденциях изменения численности, мы сопоставляем современные данные с бо-лее ранними, собранными на той же территории подобным методом. К сожалению, такие ис-следования и их результаты почти отсутствуют. В Беларуси еще 20 лет назад вся половозре-лая популяция оценивалась в 10–15 пар (Hagemejir и Blair, 1997). Сегодня нам известноо 150–200 гнездящихся парах. Тем не менее, это не означает радикального увеличения чис-ленности в данной стране, а лишь отражает результаты более точных исследований. Однакона протяжении 10 лет исследований был отмечен спад численности большого подорлика.В 2009–2010 гг. было проверено 75 мест его обитания, известных еще с 2000–2003 гг. Только50 из них оставались заселенными. Спад, отмеченный за последние 10 лет, составил при-близительно 33% на участках, преобразованных под влиянием человеческой деятельности.Это касается, преимущественно, отдельных пар, селившихся за пределами территорий плот-ной полесской популяции. На натуральных, не измененных человеческой деятельностью тер-риториях, численность популяции пока что остается стабильной (Домбровский, 2012).

Данные относительно территории России, расположенной за пределами ареала обитаниямалого подорлика, имеют одно преимущество, состоящее в том, что они касаются толькобольшого подорлика. Тем не менее, эти результаты отличаются недостаточной точностью,хотя и указывают однозначно на тенденцию к уменьшению численности. В 30-е годы боль-шой подорлик был одним из наиболее распространенных видов орлов в лесостепи в районереки Ангары. В настоящее время он там уже не гнездится. На Иркутско-Черемховской рав-нине обитает, похоже, более 15–20 пар. В Иркутской области в 1998 году, во время подсче-тов, проводившихся из автомобиля на дистанции 5235 км, было обнаружено 11 орликов,в 1999 году на отрезке 6050 км было отмечено 10 птиц, в то время как в 2005 году на отрезке3500 км были замечены только 3 особи. Численность большого подорлика в 1996 году былаоценена приблизительно в 40 пар, а в 2005 году – уже только 30 (Рябцев, 2005). Самый зна-чительный спад был отмечен в Дарвинском заповеднике (Вологодская область), где на пло-щади 112 000 га в 1949–2006 годах проводился мониторинг численности большого подорлика.В 50-е годы птицы гнездились с плотностью 1,25 пары/100 км2, а спустя 57 лет плотность ихобитания сократилась до всего лишь 0,1 пары/100 км2 (Бабушкин и Кузнецов, 2008).

О численности и тенденциях изменения популяции на остальной территории Азии запределами России известно немного.

Jan Lontkowski

Page 94: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

12Przyczyny spadku liczebności

Zagrożenia

w środowisku zamieszkałym przez nas i „przyrodę“ zachodzą w sposób niemal ciągły zmianymniejsze i większe, które w różny sposób oddziałują na wszystkie jego elementy. także na ptaki szpo-niaste, do których należy orlik grubodzioby. to bardzo specyficzna, wyjątkowa grupa ptaków. Są tobowiem drapieżniki, bez których nie może funkcjonować żaden ekosystem, zespół wszelkich orga-nizmów żywych występujących na danym terenie. to grupa ptaków, która w nas – ludziach, od wie-ków, od zawsze wzbudza emocje, od pozytywnej fascynacji „władcami przestworzy“, będących sym-bolem siły, zręczności, szybkości i majestatycznego lotu, po skrajnie negatywną, jaką wywieranajgorszy wróg, konkurent, szkodnik.

Ptaki szponiaste to zróżnicowana grupa licząca ponad 300 gatunków, z czego w Polsce wystę-puje 36. wśród nich są gatunki stosunkowo liczne, których populacja lęgowa w Polsce wynosi50 000–60 000 par, jak w przypadku myszołowa, naszego najliczniejszego drapieżnika. Są gatunki nie-liczne, jak na przykład kobuz czy trzmielojad, których liczebność szacujemy na kilka tysięcy par. Sąteż gatunki bardzo nieliczne, liczące po kilkadziesiąt czy kilkaset par oraz gatunki skrajnie nieliczne,których na obszarze całego kraju mamy zaledwie 10–40 par. i do nich należy orlik grubodzioby. dla-czego tak jest? Skąd takie zróżnicowanie? dlaczego myszołów, który gniazduje na terenach zadrze-wionych, a poluje na terenach otwartych na drobne kręgowce, a więc podobnie jak orlik, jest tak liczny,a orlik nie. Otóż dla myszołowa zadrzewieniem, w którym może się zagnieździć, jest wielki kompleks180-letniego starodrzewu, ale też niewielkie zadrzewienie śródpolne, a nawet pojedyncze drzewow krajobrazie rolniczym. i tu dochodzimy do sedna sprawy, jakim są wymagania środowiskowe.

Orlik grubodzioby jest specjalistą, to „orzeł bagienny“, który gniazda buduje w zabagnionycholsach i brzezinach, a poluje na otwartych, przyległych, rozległych terenach bagien. Podmokłe terenysą niezbędnym warunkiem występowania i pod tym względem jest gatunkiem konserwatywnym.dawniej, kiedy obszary bagien były rozsiane po całym kraju, orlik grubodzioby mógł sobie „pozwolić“na konserwatyzm. Obecnie jednak kurczenie się obszarów bagiennych oraz degradacja w wyniku osu-szania oraz zarastania istniejących stanowi największe zagrożenie dla tego gatunku.

na lęgowiskach orliki to gatunki dwusiedliskowe; gniazdują w lasach, a polują na terenach otwar-tych. zagrożenie dotyczy zatem obu tych siedlisk. Lasy bagienne, w których orliki grubodziobe bu-dują gniazda, są wycinane. w rosji nastąpiła zmiana w prawie, która pozwala na eksploatację lasów,w tym tych na terenach chronionych. konsekwencje widać już po pierwszym roku. na obszarze gniaz-dowania 40 par orlika grubodziobego w roku 2012 połowa lasu została wycięta (i. karyakin, inf.ustna). zatem zarówno osuszenie bagien stanowiących łowiska na obszarach lęgowych, jak i znisz-czenie drzewostanów (nawet jeśli łowiska nie ulegną zmianom) kończą się eksterminacją.

na olbrzymich obszarach areału orlika grubodziobego odpowiednie siedliska stanowią tylko małyodsetek powierzchni. Są to stosunkowo wąskie pasy wzdłuż zalewowych dolin rzecznych bądź ob-szary bagienne, gdzie rosną liściaste bądź mieszane lasy bagienne. dalej od doliny, gdzie lasy prze-chodzą w suchą tajgę, orlik już nie wnika. Budowa zbiorników zaporowych na rzekach powoduje za-lanie doliny wraz z nadbrzeżnymi lasami, często na wielu kilometrach. zniszczenie każdego skupieniapar lęgowych ma ogromne znaczenie dla całej populacji. należy bowiem zdać sobie sprawę, że naobszarze ok. 9 mln km2 gniazduje 3000–6000 par orlika grubodziobego. dla porównania w Polsce,(0,312 mln km2) i to tylko w części wschodniej i północnej kraju, gniazduje ok. 2000 par orlika krzy-kliwego. to ukazuje, jak bardzo rozrzedzona jest populacja orlika grubodziobego. taka sytuacja może

Page 95: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

PRZYCZYNY SPADKU LICZEBNOŚCI ��

sprawić, iż znalezienie partnera oraz odpowiedniego miejsca gniazdowego może być dużym pro-blemem i w konsekwencji prowadzić do zaniku gatunku na wielkich obszarach.

kolejnym zagrożeniem dla orlika grubodziobego, jako populacji na znacznych połaciach areałuwystępowania w rosji, kazachstanie i Mongolii, jest używanie środków chemicznych do trucia gry-zoni. Są to środki rozrzucane z samolotu na wielkich obszarach. Efektem ubocznym jest masowe pa-danie wszystkich drapieżników żywiących się gryzoniami.

Orlik grubodzioby jest gatunkiem unikającym ludzi. Gniazda buduje w odległości ok. kilometraod najbliższych zabudowań. Jest też bardzo płochliwym ptakiem. Obecność ludzi w bliskim sąsiedz-twie gniazda może prowadzić do opuszczenia lęgu. niekontrolowany lub nadmierny ruch tury-styczny, a więc i zbyt bliska lokalizacja szlaków turystycznych na terenach chronionych, działalnośćfotografów chcących sfotografować gniazda z ptakami, mogą mieć negatywny wpływ na sukces lęgowy.

kłusownictwo jaj i piskląt dla kolekcjonerów stanowi również poważne zagrożenie, zwłaszczana terenach, gdzie orlik jest bardzo rzadki, w tym również w Polsce. Lęgi rzadkich gatunków są szcze-gólnie atrakcyjne dla kolekcjonerów, stąd dodatkowe zagrożenie z tej strony.

wreszcie, mówiąc o zagrożeniach na lęgowiskach, należy wymienić hybrydyzację z orlikiem krzy-kliwym, co może wprowadzić „zanieczyszczenia“ genotypu orlika grubodziobego. wydaje się, że zja-wisko krzyżowania obu gatunków orlików jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym, ale postępują-cym. w niektórych rejonach wspólnego występowania obu gatunków odsetek par mieszanych sięga60%. degradacja siedlisk bagiennych wydaje się sprzyjać tworzeniu par mieszanych poprzez wnikanie

� Fot. 1/12. Samiec orlika grubodziobego Bruzda, zastrzelony w czarnogórze, listopad 2012 (Mihailo Jovicevic)� Photo 1/12. Bruzda, the Greater Spotted Eagle male shot in Montenegro, november 2012 (Mihailo Jovicevic)� Фото 1/12. Самец большого подорлика Брузда, застреленный в Черногории, ноябрь 2012 (Mihailo Jovicevic)

Page 96: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

orlika krzykliwego w miejsca poprzednio przez niego niezasiedlane, jako zbyt bagniste. (więcej szcze-gółów na temat tego zagrożenia w rozdziale o hybrydyzacji).

Orlik grubodzioby jest gatunkiem migrującym, który podejmuje każdego roku wędrówkę na zi-mowiska, by wiosną powrócić. to niebezpieczny okres dla ptaków, szczególnie młodych, podejmu-jących wędrówkę po raz pierwszy.

Linie przesyłowe stanowią śmiertelną przeszkodę. Ptaki rozbijają się o przewody, ale znacznieczęściej ulegają śmiertelnemu porażeniu, siadając na słupach, gdzie linie zawieszone są zbyt bliskosiebie bądź zbyt blisko konstrukcji podtrzymującej. Podobnie rozwój elektrowni wiatrowych niesieze sobą ryzyko rozbijania się ptaków o wirniki.

zimowiska zlokalizowane są w znacznej części wokół Morza Śródziemnego, gdzie ludność pra-wie wszystkich krajów nagminnie strzela do migrujących ptaków. Szczególnie niebezpiecznymmiejscem jest Liban, gdzie każdego roku, z racji na masowy przelot nad tym krajem, strzelanych jestkilkadziesiąt tysięcy ptaków, w tym wiele tysięcy dużych ptaków, jak szponiaste, bociany czy pelikany,na których chłopcy i mężczyźni ćwiczą strzelanie do lecących celów.

Obszar samego zimowiska również niesie ryzyko śmierci. chociaż w niektórych krajach afry-kańskich nie poluje się na ptaki, przez co nie ma bezpośredniego zagrożenia ze strony człowieka, toporażenia prądem siadających na słupach ptaków jest znaczne. Ponadto w przypadku wystąpieniaplagi szarańczy czy w niektórych regionach wikłaczy (Ploceidae) podejmowane są na dużą skalę dzia-łania zwalczające, głównie przez stosowanie silnych środków trujących rozpylanych przez samolotyna dużych obszarach. w takich sytuacjach ginie praktycznie wszystko, co żyje, a takie lokalne źródłapokarmu ściągają bardzo wiele drapieżników, w tym wiele orłów.

Jak zatem widać, zagrożeń jest co niemiara, na każdym etapie cyklu rocznego, na każdym nie-mal obszarze występowania. niszczone są lęgowiska i łowiska. zabijane są same ptaki, które w do-datku giną przez przypadek na liniach wysokiego napięcia, wiatrakach czy też giną trute niejako przyokazji. istnieje więc potrzeba działań ochronnych zarówno biernych, przez nowelizację prawa (i jegoprzestrzeganie!), jak i czynnych, przez minimalizację zagrożeń (stosowanie izolatorów na słupachprzesyłowych), budowanie sztucznych platform w drzewostanach zdewastowanych, a przede wszyst-kim ochronę siedlisk. duże znaczenie ma również działalność edukacyjna podnosząca świado-mość myśliwych.

Jan Lontkowski

12

Reasons for the decline in population

reats

in an environment inhabited by us and ‘nature’, there are almost continual changes, large andsmall, which affect all its elements in various ways. ese are, among other things, birds of prey, whichinclude the Greater Spotted Eagle. is is a very unusual and unique group of birds, as they are pred-ators, which are indispensable for the functioning of an ecosystem, a complex group of all the liv-ing organisms that are to be found within a given area. is is a group of birds that has always pro-duced an emotional bond in us, ranging from a positive fascination with ‘the rulers of the skies’,

Page 97: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ��

a symbol of strength, agility, speed, and majestic flight, to the extremely negative one, produced bya bird being seen as our worst enemy, a competitor or a pest.

Birds of prey are a diverse group of more than 300 species, of which 36 live in Poland. among themare relatively numerous species whose breeding population in Poland amounts to 50 000–60 000 pairs,as is the case of the buzzard, our most common bird of prey. ere are rare species, such as the hobbyor honey buzzard, whose population is estimated at several thousand pairs. and there are very rarespecies, amounting to several tens or hundreds of pairs and finally, extremely rare species of whichwe have only 10–40 pairs across the country. and it is to this group that the Greater Spotted Eaglebelongs. why is that? why such diversity? why are buzzards, which nest in wooded areas and huntsmall vertebrates in open areas, just like spotted eagles, so numerous, and spotted eagles are not? well,it is so because the buzzard can nest not only in the great expanse of a 180 year old tree, but also insmall woods in fields and even on a single tree in an agricultural landscape. and here we come tothe point, that is, to the environmental requirements.

e Greater Spotted Eagle is a specialist, it is a ‘marsh eagle’, which builds its nests in marshy alderand birch groves, and hunts in open areas adjacent to vast wetlands. wetlands are an indispensablecondition for this eagle and in this respect it is a conservative species. in the past, when marshes werescattered throughout an entire country, the Greater Spotted Eagle could ‘afford’ to be conservative.today, however, the shrinkage and degradation of wetlands through drainage as well as the over-growth of existing ones is the greatest threat to the species.

in breeding grounds, spotted eagles are a double-site species: they nest in woods and hunt in openareas. erefore, the danger concerns both of these habitats. Marsh forests, where Greater Spotted Ea-gles build their nests, are being cut down. in russia there was a change in the law that allows for the ex-ploitation of forests, including those in protected areas. consequences can be seen aer the first year al-ready. Of an area where 40 pairs of Greater Spotted Eagle nested in 2012, half was cut down (i. karyakin,oral source). us, both the drying of the marshes which are the hunting ground in breeding areas andthe destruction of forests (even if the hunting grounds remain unchanged) ends with extermination.

in large expanses of the Greater Spotted Eagle’s area, suitable habitats amount only to a small per-centage of the area. ese are relatively narrow strips running along river valleys that are flooded or wet-lands, covered by deciduous or mixed marsh forests. Further away from the valley, where forests give wayto dry taiga, spotted eagles do not penetrate. construction of dammed reservoirs on rivers causes flood-ing of the valley together with coastal forests, oen at a distance of many kilometres. e destruction ofa single group of breeding pairs is of great importance for the entire population. it is necessary to realisethat an area of about 9 million km2 is a nesting ground for 3000–6000 pairs of Greater Spotted Eagles.For comparison, in Poland (0.312 million km2), and only in the eastern and northern parts of the coun-try, there nest about 2,000 pairs of Lesser Spotted Eagles. is shows how sparse is the population of theGreater Spotted Eagle. Such a situation may make finding a partner and a suitable nesting site a seriousproblem, and consequently may lead to the disappearance of the species in large areas.

another threat to the Greater Spotted Eagle as a population in large tracts of russia, kazakhstanand Mongolia, is the use of chemicals for poisoning rodents. ese are substances spread from a planeover large areas. a side effect is the death on mass of all predators that feed on the rodents.

e Greater Spotted Eagle is a species that avoids people. it builds its nests approximately onekilometre from the nearest buildings. it is also a very flighty bird. e presence of people in close prox-imity to the nest may lead to the bird leaving its brood. uncontrolled or excessive tourist traffic, andtherefore too close a location to tourist trails in protected areas, and the activity of photographerswho want to take pictures of nests with birds, may all have a negative impact on breeding success.

e poaching of eggs and hatchlings for collectors is also a serious threat, especially in areas wherespotted eagles are very rare, including in Poland. Broods of rare species are particularly attractive tocollectors, hence another threat from that direction.

Page 98: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

12

Причины сокращения численности

Угрозы

В среде, которую мы заселяем совместно с «природой», практически постоянно проис-ходят менее или более значительные изменения, оказывающие различное воздействие на раз-ные элементы этой среды. К таким элементам относятся, среди прочего, соколообразные

Finally, speaking of the dangers to be found in breeding grounds, one should mention the hy-bridisation of the Lesser Spotted Eagle, which can lead to the ‘polluting’ of the Greater Spotted Ea-gle genotype. it seems that the phenomenon of crossing of both species of spotted eagles is a rela-tively recent, yet progressive phenomenon. in some areas where both species are to be found, thepercentage of mixed pairs reaches 60%. e degradation of wetland habitats seems to favour the for-mation of mixed pairs through the penetration of the Lesser Spotted Eagle into sites which it didn’tinhabit previously, due to them being too marshy. (More details about this danger can be found inthe chapter on hybridisation.)

e Greater Spotted Eagle is a migratory species, which every year sets off on a journey to win-tering grounds only to come back in spring. is is a dangerous period for the birds, especially youngones, which undertake the journey for the first time.

transmission lines make a deadly obstacle. Birds crash into the wires, but more suffer a deadly elec-tric shock when sitting on pylons, where the lines are hung too close together or too close to the supportingstructure. Similarly, the development of wind farms carry the risk of birds flying into turbine blades.

wintering grounds are largely located in the Mediterranean area, where the people of almost allcountries commonly shoot at migratory birds. Lebanon is an especially dangerous place, where everyyear, due to the mass flight of birds over the country, tens of thousands are shot, including many thou-sands of large birds, such as birds of prey, storks and pelicans, which are used by boys and men topractise shooting at flying targets.

e area of the wintering ground itself also carries the risk of death. although in some african coun-tries birds are not hunted, and therefore there is no immediate threat from man, a considerable numberof birds that sit on poles are electrocuted. in addition, in the event of a plague of locusts, or in some re-gions weavers (Ploceidae), counter operations are undertaken on a large scale, primarily through the useof powerful toxic substances sprayed from an aircra over large areas. in such cases, almost every livingthing is killed, and the local food sources thus created attract a lot of predators, including many eagles.

as we can see there is no end to the threats at every stage of the annual cycle in almost every areaof the bird’s range. Breeding and hunting grounds are being destroyed. Birds themselves are beingkilled, which in addition die by accident crashing into power lines and wind turbines, or occasion-ally poisoned. erefore, there is a need for both passive protective measures, through amendmentsmade to the law (and its observance!) and active ones, through minimising risks (the use of insula-tors on transmission pylons), building artificial platforms in damaged forests and, above all, the pro-tection of habitats. what is also of the utmost importance, is educational activities in order to raiseawareness among hunters.

Jan Lontkowski

Page 99: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ПРИЧИНЫ С ОКРА ЩЕНИЯ ЧИС ЛЕННО С ТИ ��

птицы, к числу которых и принадлежит большой подорлик. Это весьма специфическая, ис-ключительная группа птиц, хищники, без которых не может функционировать ни одна эко-система, комплекс всех живых организмов, встречающихся на данной территории. Этогруппа птиц, которая в нас – людях – издревле, с давних времен, вызывает эмоциональныепереживания, от позитивного восхищения «повелителями поднебесья», символом силы,ловкости, быстроты и величественного полета, до чувств крайне негативных, вызываемыхзлейшим врагом, конкурентом, вредителем.

Соколообразные – это большой и неоднородный отряд, насчитывающий около 300 ви-дов, из которых в Польше встречаются 36. Среди них есть виды относительно многочислен-ные, способная к размножению популяция которых составляет в Польше 50–60 тысяч пар,как, например, обыкновенный канюк, наш самый многочисленный хищник. Есть малочис-ленные виды, как, например, чеглок или осоед, численность которых оценивается в не-сколько тысяч пар. Есть и очень малочисленные виды, насчитывающие по нескольку десят-ков или сотен пар, а также крайне малочисленные, которых на территории всей Польшивстречается всего лишь 10–40 пар. Именно к таким и относится большой подорлик. Почемуэто так? Откуда такая разница? Почему канюк, который, как и орлик, гнездится на лесистыхучастках и охотится на открытом пространстве на мелких позвоночных, настолько много-числен, а подорлик – нет? Итак, канюк может гнездиться не только в большом комплексе 180-летнего спелого леса, но и в небольших полевых лесных массивах, и даже на отдельно стоя-щих деревьях в сельскохозяйственной местности. Именно здесь мы доходим до сути дела,которой являются требования, связанные с окружающей средой.

Большой подорлик является специфической птицей, это «болотный орел», которыйустраивает свои гнезда в заболоченных ольховых и березовых лесах, а охотится на приле-гающих открытых болотистых территориях. Наличие заводненных участков является обя-зательным условием для его обитания, поэтому данный вид можно считать консервативным.Раньше, когда болотистые местности встречались на всей территории Польши, большой по-дорлик мог «позволить» себе такой консерватизм. Однако в настоящее время сокращение бо-лотистых территорий и их деградация, вызванная осушением и зарастанием, представляетсобой наибольшую угрозу для этого вида.

На территориях гнездования подорлики представляют собой вид, имеющий две терри-тории обитания; они гнездятся в лесах, а охотятся на открытых участках. Таким образом,угроза касается обеих этих территорий. Болотистые леса, в которых большие подорликиустраивают гнезда, вырубаются. В России в законодательство были введены изменения, раз-решающие промышленное использование леса, в том числе на охраняемых территориях. По-следствия заметны уже спустя один год. Половина территории, на которой гнездилось 40больших подорликов, в 2012 году была вырублена (И. Карякин, устная информация). Такимобразом, как осушение болот, являющихся местом охоты на территории гнездования, таки уничтожение лесных массивов (даже если охотничьи территории изменены не будут), ве-дут к уничтожению этого вида.

На огромных территориях ареала большого подорлика зона его обитания составляетлишь небольшой процент от общей площади. Это относительно узкие полосы вдоль затоп-ляемых речных долин или болотистые территории, на которых растут лиственные или сме-шанные заболоченные леса. Дальше от долины, где леса переходят в сухую тайгу, подорликуже не проникает. Строительство водохранилищ на реках приводит к затоплению долинывместе с прибрежными лесами, зачастую на многокилометровых отрезках. Уничтожениелюбого места компактного обитания гнездящихся пар имеет огромное значение для всей по-пуляции. Здесь следует учитывать то, что на территории около 9 млн. км2 гнездуется около3000–6000 пар большого подорлика. Для сравнения, в Польше (0,312 млн. км2), причем

Page 100: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

�� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

только в восточной и северной части страны, гнездуются около 2000 пар малого подорлика.Это показывает, насколько разрежена популяция большого подорлика. По этой причинепоиск партнера и подходящего места для гнезда может стать большой проблемой и, как след-ствие, привести к исчезновению вида на больших территориях.

Еще одной угрозой для популяции большого подорлика на значительных территорияхареала его обитания в России, Казахстане и Монголии является использование химическихвеществ для борьбы с грызунами. Такие химические вещества распыляются с самолетов набольших площадях. Побочным эффектом этой борьбы является массовая гибель всех хищ-ников, питающихся грызунами.

Большой подорлик – это вид, который избегает людей. Свои гнезда он устраивает на рас-стоянии приблизительно одного километра от ближайших построек. Это также очень пуг-ливая птица. Присутствие человека по соседству с гнездом может вынудить подорлика по-кинуть свое жилище. Неконтролируемое или чрезмерное туристическое движение, а значити слишком близкое соседство с туристическими маршрутами на охраняемых территориях,деятельность фотографов, желающих сфотографировать гнезда с птицами, могут иметь не-гативное воздействие на успешное размножение вида.

Браконьерская охота на яйца и птенцов также представляет серьезную угрозу, особеннов местах, где подорлик встречается очень редко, в том числе в Польше. Гнезда редких видовособенно привлекательны для коллекционеров, что дополнительно усиливает опасность.

Наконец, говоря об угрозах в местах гнездования, следует отметить гибридизацию с ма-лым подорликом, что может вести к «загрязнению» генотипа большого подорлика. Похоже,явление скрещивания обоих видов подорликов является относительно недавним, но про-грессирующим процессом. В некоторых районах совместного обитания обоих видов доля сме-шанных пар достигает 60%. Деградация болотистых районов, вероятно, способствует воз-никновению смешанных пар, ввиду проникновения малого подорлика в места, в которых онранее не обитал из-за их чрезмерной заболоченности. (Более детальная информация о дан-ной угрозе содержится в главе о гибридизации.)

Большой подорлик – это мигрирующий вид, который ежегодно улетает на зимовку и воз-вращается весной. Время миграции – это опасный период для птиц, особенно молодых,впервые совершающих перелет.

Смертельную опасность представляют линии электропередач. Птицы разбиваются о про-вода, но еще чаще гибнут от поражения электрическим током, садясь на столбы в местах,в которых линии проходят слишком близко друг от друга или к несущей конструкции. Раз-витие ветряных электростанций также создает опасность гибели птиц от ударов о лопасти.

Места зимовки в большинстве своем расположены вокруг Средиземного моря, где жи-тели практически всех стран зачастую стреляют по мигрирующей птице. Наиболее опаснымместом является Ливан, в котором ежегодно, из-за массового перелета птиц над этой стра-ной, убивают несколько десятков тысяч птиц, в том числе тысячи таких крупных птиц каксоколообразные, аисты или пеликаны – юноши и мужчины таким образом упражняютсяв стрельбе по летящим целям.

Само место зимовки также смертельно опасно. Хотя в некоторых африканских странахохота на птиц не ведется, из-за чего непосредственная угроза со стороны человека отсутствует,частым явлением становится гибель садящейся на столбах птицы от поражения электрическимтоком. Кроме того, в случае нашествия саранчи или, в некоторых регионах, ткачиковых (Plo-ceidae), предпринимаются масштабные мероприятия по борьбе с ними, в основном посред-ством использования сильных отравляющих веществ, которые распыляются с самолетов набольших территориях. В таких ситуациях гибнет практически все живое, а такие локальныеместа кормежки привлекают много хищников, в том числе много орлов.

Page 101: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ПРИЧИНЫ С ОКРА ЩЕНИЯ ЧИС ЛЕННО С ТИ ��

Как видно из описанного выше, количество угроз весьма велико на всех этапах годичногоцикла, практически во всех местах обитания птицы. Уничтожаются места гнездованияи охоты. Самих птиц убивают во время охоты, кроме того птица случайно гибнет на линияхвысокого напряжения, ветрогенераторах или от случайных отравлений. Это обуславливаетнеобходимость мер по защите данного вида – как пассивной, посредством обновления за-конодательства (и его соблюдения!), так и активной, посредством минимизации угроз (ис-пользование изоляторов на столбах линий электропередач), строительства искусственныхплатформ в поврежденных лесных массивах, а прежде всего – посредством защиты мест оби-тания. Большое значение также имеет образовательная деятельность, повышающая созна-тельность охотников.

Jan Lontkowski

Page 102: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

13Środowisko bytowania

rozległy obszar występowania orlika grubodziobego rozciągający się od wybrzeży OceanuSpokojnego aż po wschodnią Polskę obejmuje szereg różnorodnych środowisk. we wschodniej czę-ści areału orzeł ten zasiedla centralną i południową Syberię. Główna część azjatyckiej populacji jakotereny lęgowe wykorzystuje różnego rodzaju mokradła położone w południowej strefie tajgi. roz-ległe bagna o wysokim stopniu lesistości położone są przede wszystkim w wielkich dolinach rzecz-nych. ich niedostępność sprawia, że tereny te należą do najsłabiej poznanych biotopów. na południuorlik grubodzioby związany jest z formacją lasostepu, gdzie rozległe trawiaste przestrzenie z nie-wielkimi wypiętrzeniami terenu porastają różnego rodzaju lasy tworzone m.in. przez modrzew sy-beryjski, sosny i brzozy. ciągnące się setkami kilometrów stepy obfitują w liczne drobne zwie-rzęta, m.in. susły długoogoniaste (Urocitellus undulatus), którymi orlik ten się odżywia. Są to miejscanajliczniejszego występowania orlików. na obszarze tym spotyka się również enklawy, w których stepysąsiadują z licznymi jeziorami i bagnami. Orliki grubodziobe znajdują w nich optymalne warunkido rozrodu i żerowania. Ptaki korzystają z obfitej bazy pokarmowej, zarówno z licznej fauny środo-wisk bagiennych, jak i stepowych. Obszary te posiadają jeszcze jedną niezmiernie istotną dla tegoptaka cechę – położone są z dala od siedzib ludzkich.

� Fot. 1/13. Biotop lęgowy orlika grubodziobego na Syberii, okolice nowosybirska, lipiec 2012 (kordian Bartoszuk)� Photo 1/13. Breeding biotope of the Great Spotted Eagle in Siberia, novosibirsk area, July 2012 (kordian Bartoszuk)� Фото 1/13. Биотоп гнездования большого подорлика в Сибири, окрестности Новосибирска, июль 2012

(kordian Bartoszuk)

Page 103: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

czynnik ten, niezależnie od miejsca jego występowania na świecie, zawsze odgrywa znaczącąrolę przy zasiedlaniu terenu i decyduje o miejscu wyboru na gniazdo. Orlik znany jest bowiem zeswego silnego lęku przed człowiekiem. w Europie takich spokojnych, trudno dostępnych, obfitychw pokarm terenów pozostało bardzo mało. rozległe, niezmienione przez człowieka bagna należą donajrzadszych biotopów starego kontynentu i na takich właśnie obszarach bytują resztki populacji. Mato miejsce w europejskiej części rosji, Łotwie, Litwie, Estonii, ukrainie i Białorusi. Są to głównie tor-fowiska, chociaż czasami zdarza się, że ptak zasiedla inne bagna w pobliżu zbiorników wodnych (Lõh-mus & Väli 2005, treinys 2005).

centrum europejskiego występowania gatunku znajduje się na Białorusi, gdzie gniazduje naj-liczniejsza populacja licząca 150–200 par. najważniejszą ostoją jest poleska część dorzecza Prypeci,gdzie gniazduje około 70% wszystkich par. Ptaki te zasiedlają rozległe torfowiska, głównie przejściowei wysokie, a w pobliżu samej rzeki torfowiska niskie. największy obszar dwóch pierwszych typów tor-fowisk nazywany jest Olmańskimi Bagnami. Po stronie ukraińskiej jest to rezerwat rivnenski za-powiednik – położony w pobliżu miejscowości Sarny.

Prawdopodobnie gniazduje tu ponad 20 par. Położone po obu stronach Prypeci torfowiska sąmiejscem niezwykłym. te niezamieszkałe tereny ciągną się dziesiątkami kilometrów. na torfowis-kach występują mineralne wypiętrzenia, zwane ostrowami, pokryte lasami. w bezodpływowych nie-ckach gromadzących wodę opadową tworzą się torfowiska wysokie. na obszarach dodatkowo zasi-lanych przez wody gruntowe powstają torfowiska przejściowe. Są to miejsca niezwykle bogatew rzadkie gatunki roślin i zwierząt, stanowią prawdziwy raj dla przyrodnika. w szacie roślinnej wy-stępują charakterystyczne torfowce Sphagnopsida, tworzące typowe dla siebie poduchy, na których

� Fot. 2/13. Biotop orlika grubodziobego nad Prypecią (Grzegorz Maciorowski)� Photo 2/13. Biotope of the Greater Spotted Eagle near Pripyat river (Grzegorz Maciorowski)� Фото 2/13. Биотоп большого подорлика на берегах Припяти (Grzegorz Maciorowski)

Page 104: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

zobaczyć możemy owadożerne rosiczki Drosera sp. Masowo występuje tam żurawina (Vaccinium oxy-coccus), której zbiór owoców jest jednym z podstawowych źródeł utrzymania miejscowej ludności.Liczne turzyce, wełnianki, luźne płaty trzciny i szereg innych bagiennych roślin tworzą niezapom-niane krajobrazy. wśród ptaków rzadkich w centralnej części Europy licznie gniazduje cietrzew, dlaktórego wyniesienia są doskonałą areną tokowisk. zaobserwować też można zagrożoną w skali globuwodniczkę (Acrocephalus paludicola), gadożera (Circaetus gallicus) i puszczyka mszarnego (Strix ne-bulosa). z gadów występują tu żółw błotny (Emys orbicularis) i gniewosz plamisty (Coronella au-striaca). w niewielkich kępach lasu występujących na ostrowach gnieździ się orlik grubodzioby. idącpowoli po lekko falującej pod naszym ciężarem, przesyconej wodą powierzchni torfowiska lub bro-dząc w płytkiej wodzie, wkraczamy w niemal już niespotykany w Europie świat tego rzadkiego orła– bezludny, pierwotny krajobraz, zdawałoby się całkowicie niedostępnych bagien, na których przy-roda rządzi się swoimi prawami. Od wczesnej wiosny orliki krążą nad rozległymi bagnami Prypeci.niezbyt wysokie zagęszczenie ofiar sprawia, że często poszczególne stanowiska gniazdowe orlika gru-bodziobego rozdzielone są kilkoma kilometrami otwartej przestrzeni terenów łowieckich. Podobnetereny bagienne w Polsce zostały zmeliorowane, pocięte kanałami i rowami, a wielkie torfowiska prze-kształcono w nisko kośne łąki.

� Fot. 3/13. wiosenne rozlewiska. to od nich najmocniej uzależniony jest w Polsce ten ginący gatunek, dolina Biebrzy,kwiecień 2013 (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 3/13. Spring backwaters. ey are decisive for the survival of these species being on its way to extinction inPoland, Biebrza Valley, april 2013 (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 3/13. Затопляемые весной территории. Именно от них в Польше чаще всего зависит этот исчезающийвид, долина Бобры, апрель 2013 (Grzegorz Maciorowski)

Page 105: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

� Fot. 4/13. na początku maja część łowisk orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy zakwita milionami kaczeńców(cezary korkosz)

� Photo 4./13. at the beginning of May a part of the hunting grounds of the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valleyblooms with millions of marsh marigolds (cezary korkosz)

� Фото 4/13. В начале мая часть мест охоты большого подорлика в долине Бобры расцветает миллионамиболотных калужниц (cezary korkosz)

we wschodniej Polsce rozciągały się niegdyś wielkie bagna położone na Polesiu oraz w dolinachnarwi i Biebrzy. Przeszły one głębokie zmiany spowodowane działalnością człowieka i skurczyły się doniewielkich enklaw, głównie środkowego i dolnego basenu Biebrzy. Liczne kanały i rowy melioracyjneosuszyły niemal wszystkie dogodne biotopy lęgowe orlików. charakterystycznym miejscem występo-wania orlika grubodziobego są torfowiska niskie, wśród których wznoszą się różnej wielkości bagiennelasy. Orliki preferują te położone w bezpośrednim sąsiedztwie rzek, gdzie wczesnowiosenne zalewy two-rzą niedostępną strefę rozlewisk. wczesnowiosenne rozlewiska są ważne też z kilku innych powodów– gromadzą się tam licznie ptaki wodno-błotne, w polowaniu na które orliki grubodziobe się wyspe-cjalizowały. rozlewiska stanowią barierę dla orlika krzykliwego, który terenów takich unika.

wielkie połacie bagien stanowią mozaikę różnych środowisk, przeplatane są trzcinowiskami,mannowiskami, wysoko kępowymi turzycowiskami, luźnymi kępami wierzb i pojedynczymi drze-wami. Miejsca te są niedostępne, wręcz odludne. Orliki grubodziobe w takich miejscach są bezpieczne– mogą ze spokojem odpoczywać, tokować, kopulować i skutecznie polować. dalej od rzeki, gdziekończy się strefa zalewów, wkraczają niższe turzycowiska, na których orlik styka się z gospodarką czło-wieka. na terenach, gdzie przesuszenie nie zmieniło jeszcze drastycznie krajobrazu, a wysoki poziomwód gruntowych utrzymuje się niemal do lipca, łąki kosi się dopiero latem. do niedawna był to

Page 106: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 5/13. różnego rodzaju turzycowiska są nieodłącznym elementem jego łowisk (Grzegorz Maciorowski)� Photo 5/13. Mud sedges of various kinds are an inseparable element of hunting grounds of the Greater Spotted Eagle

(Grzegorz Maciorowski)� Фото 5/13. Различные заросли осоки – неотъемлемый элемент мест его охоты (Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 6/13. Ptaki preferują bagienne biotopy o mozaikowatej strukturze (Grzegorz Maciorowski)� Photo 6/13. Birds prefer mosaic structure wetland biotopes (Grzegorz Maciorowski)� Фото 6/13. Птицы предпочитают болотистый биотопы мозаичной структуры (Grzegorz Maciorowski)

Page 107: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

ekstensywny sposób gospodarowania. Małe, wyżej położone łączki pośród wielkich przestrzeni ba-gien są dla orlików jak dobrze zastawiony stół. tuż po skoszeniu ptaki mają łatwy dostęp do pokarmuw postaci często rannych drobnych ssaków, ptaków i płazów. Jest im tam łatwiej zdobyć pokarm niżw turzycowisku, gdzie potencjalna ofiara ma wiele dróg ucieczki. w tym krajobrazie powszechne dolat 90. były stogi siana. Ptaki wykorzystywały je jako czatownie do polowania z tzw. „zasiadki”. Możnaby powiedzieć, że tak powinien wyglądać modelowy przykład łowiska orlika grubodziobego.

Badania prowadzone od ćwierćwiecza w dolinie Biebrzy wykazały, że orlik grubodzioby to ptakpreferujący urozmaicony bagienny krajobraz. wielkość oraz położenie terenów łowieckich po-szczególnych par zmienia się w trakcie sezonu w zależności od dostępności pokarmu. Orliki potra-fią wyżywić siebie i swojego potomka niekiedy z zaledwie 1500 ha bogatego w pokarm łowiska, aleczasami potrzebują do tego rewiru o powierzchni 3000 ha. niestety, w całej kotlinie Biebrzańskiejjest zaledwie kilka tysięcy hektarów takich najbardziej optymalnych biotopów. w rewirach, gdzieo pokarm w pobliżu gniazda jest trudno, zdarzają się sytuacje, w których orliki odlatują od niego na-wet na odległość kilku kilometrów. niestety, w wyniku przesuszenia kotliny, będącej skutkiemwcześniejszych prac melioracyjnych, część otwartych bagien sukcesywnie zarasta lekko nasiennymigatunkami drzew – brzozą omszoną i olszą czarną. na tych obszarach, gdzie wystąpiły wcześniej po-żary trawiące również część pokładów torfu, obficie pojawiła się osika. dawne tereny łowieckie or-lików ulegają w niektórych okolicach zanikowi. charakterystyczne dla ptaków występujących w kot-linie Biebrzańskiej jest to, że zwłaszcza w drugiej części sezonu lęgowego, kiedy rolnicy prowadząsianokosy na nisko kośnych łąkach, drapieżniki te intensywnie korzystają z tego rodzaju łowisk.

� Fot. 7/13. Stogi na turzycowiskach to ginący element krajobrazu, z którego do niedawna korzystały orliki (cezarykorkosz)

� Photo 7/13. Haystacks at mud sedges are a disappearing element of the landscape. until recently it had been used byspotted eagles (cezary korkosz)

� Фото 7/13. Стога на зарослях осоки – исчезающий элемент пейзажа, который еще до недавнего временииспользовали подорлики (cezary korkosz)

Page 108: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

coraz częściej ptaki trafiają na zmienione przez człowieka biotopy. rozległe bagna zastąpionona wielu obszarach kośnymi łąkami, a nawet różnego rodzaju polami uprawnymi. Obecnie na bag-nach biebrzańskich coraz większe zagrożenie stanowi zmiana struktury upraw. dawne łąki po osu-szeniu zamieniane są na pola uprawne, gdzie sieje się na dużych obszarach kukurydzę. tego typu gos-podarka rolna degraduje łowiska orlików.

Migracja, zimowiska

Orlik grubodzioby jest gatunkiem wędrownym. w porównaniu z orlikiem krzykliwym jest ga-tunkiem bardziej zimnolubnym; sięga nieco dalej na północ, przylatuje wcześniej i odlatuje później.z tym również związane są jego tereny zimowania, które nie sięgają tak daleko na południe, jak ga-tunku pokrewnego. Jesienią ptaki podejmują wędrówkę na zimowiska, która rozpoczyna się w po-łowie września, lecz niektóre osobniki zwlekają z odlotem do ostatnich dni października. Początekwędrówki jest prawdopodobnie uzależniony od warunków pogodowych, położenia zimowisk i in-dywidualnych cech osobniczych oraz populacyjnych. Jedyna monitorowana rodzina orlików mi-growała różnymi trasami na trzy oddzielne zimowiska (Meyburg i wsp. 2005).

Jeszcze dwadzieścia lat temu o wędrówkach i położeniu zimowisk orlików grubodziobych wie-dziano niewiele. cramp & Simmons (1980) wśród zimowisk wymieniają Bałkany, dolinę rzeki Po wewłoszech, bagna camargue we Francji oraz turcję, izrael, iran i irak. Licznie ptaki miały zimowaćw delcie nilu, w Etiopii i Erytrei. część ptaków zimuje w południowej azji, od Pakistanu, północnych

� Fot. 8/13. Orliki chętnie korzystają z łąk kośnych – zwłaszcza w okresie wychowywania piskląt (Grzegorz Maciorowski)� Photo 8/13. Greater Spotted Eagles frequently use low hay meadows, especially at the time of rearing (Grzegorz

Maciorowski)� Фото 8/13. Подорлики охотно пользуются покосными лугами – особенно в период воспитания птенцов

(Grzegorz Maciorowski)

Page 109: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

indii i południowego nepalu i dalej po Płw. indochiński, a ostatnio nawet sięgając do Sumatry, napołudnie i wschód chin oraz okazjonalnie do Japonii (Ferguson-Lees & christie 2001).

rewolucyjny przełom w badaniach migracji ptaków nastąpił po zastosowaniu miniaturowychnadajników telemetrycznych Ptt (Platform telemetry transmitter). Pierwsze duże i ciężkie nadajnikizakładano na ssaki już w latach 1970. Postęp technologiczny spowodował zminiaturyzowanie na-dajników do masy 60 gramów, co umożliwiło zainstalowanie ich na dużych gatunkach ptaków. Pre-kursorem tej metody był Bernd u. Meyburg. Pionierskie prace zapoczątkowano w 1995 roku poprzezzamontowanie na grzbiecie samicy orlika grubodziobego nadajnika satelitarnego. Ptak ten był śle-dzony przez satelitę arGOS. nadmienić należy, iż stosując tradycyjne metody badań wędrówek pta-ków poprzez zakładanie obrączek, można uzyskać przeważnie tylko jedną wiadomość powrotnąo oznakowanym osobniku. znalazca martwego ptaka z obrączką musi poinformować o tym zdarzeniuStację Ornitologiczną. w przypadku zastosowania nadajnika satelitarnego uzyskuje się tysiące in-formacji dotyczących jednego osobnika.

rozwój technologiczny sprawił, że można na bieżąco śledzić miejsce przebywania ptaka za po-mocą logera GPS GSM. zarówno nadajniki satelitarne, jak i logery to urządzenia niewielkie. ich cię-żar nie przekracza 5% masy ciała ptaka, a wręcz wynosi najczęściej 3%, czyli w przypadku orlikówokoło 30–40 g. zakładane są w postaci plecaka zamontowanego za pomocą szelek z teflonu lub neop-renu. Samo urządzenie umieszczone jest na miękkiej neoprenowej podkładce. Logery GPS GSM tourządzenia używane zaledwie od kilku lat, najnowsze zdobycze techniki w służbie ornitologii. na-dajniki satelitarne to urządzenia bardzo drogie, kosztowne jest też pozyskiwanie danych. Logery GPSGSM są znacznie tańsze. inny jest również system zbierania i przesyłania danych w obu urządzeniach.nadajniki satelitarne pracują w oparciu o system namierzających je satelitów, które przesyłają danedo centrali. Ptak z nadajnikiem może więc być namierzany w dowolnej części świata, a dane prze-syłane są zazwyczaj bez żadnych przeszkód. Jest to korzystne, zwłaszcza podczas migracji, gdy ptakznajduje się na bezludnych obszarach. Loger natomiast działa w oparciu o sieć telefonii komórko-wej, której zasięg w niektórych krajach jest ograniczony. Będąc poza zasięgiem telefonii, loger zbieradane lokalizacyjne, ale może je przesłać za pomocą wiadomości SMS dopiero wtedy, gdy ptak znaj-dzie się ponownie w zasięgu sieci. w takim przypadku przez kilka – kilkanaście tygodni nie będziemymieli wiadomości o ptaku. częstotliwość zbierania danych lokalizacyjnych poprzez nadajniki sate-litarne (Ptt) programowana jest w momencie produkcji i nie można jej później zmienić. to ich nie-wątpliwa wada. w logerach GPS GSM częstość pozyskiwania danych można zmieniać w miarę za-istniałych potrzeb za pomocą komend SMS. Obydwa rodzaje nadajników zasilane są z bateriiładowanej za pomocą energii słonecznej. Gdy nastąpi długi okres załamania pogody lub gdy ptakprzebywa na silnie zacienionym gnieździe, loger można zaprogramować na rzadsze nadawanie,oszczędzając tym samym energię. w nadajniku satelitarnym nie jest to możliwe. w okresie nieko-rzystnej pogody dochodzi do wyładowania nadajnika i czasami trzeba czekać nawet kilka tygodnina ponowne jego naładowanie. często dochodzi też do zakłócenia pracy nadajnika, której efektemmoże być utrata części cennych danych. niewątpliwie znacznym ograniczeniem w obu urządzeniachjest trwałość baterii. zakładając taki nadajnik, trzeba się liczyć z tym, że może on funkcjonować sto-sunkowo krótko – czasami zaledwie przez jeden rok. Jest też jeszcze jedna wada tego rozwiązania tech-nicznego, o której rzadko się pisze. to możliwość odcięcia nadajnika przez ptaka w najmniej ocze-kiwanym momencie. część ptaków takie urządzenia odcina – niektóre niemal tuż po zamontowaniu.Ostry dziób z łatwością radzi sobie z cienkimi szelkami. należy więc takie straty danych brać poduwagę. niekiedy zakłada się nadajniki, których mocowanie jest zszywane za pomocą nici biodegra-cyjnych. Odpadają one samoistnie od ptaka.

za zgodą ministra środowiska rozpoczęto w roku 1992 wspólny projekt badawczy realizowanyprzez pracowników ówczesnej akademii rolniczej z Poznania oraz członków wwGBP pod kie-runkiem Bernda Meyburga. Pierwsze nadajniki założono młodym ptakom, a dopiero w 1995 roku

Page 110: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

osobnikom dorosłym. w latach 1992–2006 zdołano założyć nadajniki Ptt 18 ptakom, w tym 15 or-likom grubodziobym, 1 orlikowi krzykliwemu oraz 2 mieszańcom międzygatunkowym. uzyskanew tym okresie informacje pozwoliły poznać część szlaków migracyjnych polskiej populacji orlikówgrubodziobych (Meyburg i wsp. 1995, 1997, 1998, 2005). w 1996 roku po raz pierwszy w historii ba-dań ptaków monitorowano całą rodzinę orlików grubodziobych (Meyburg i wsp. 2005).

w latach 2011–2013 kontynuowano badania w ramach projektu LiFE+ Orlik Ptak Jakich Mało.Łącznie w tym okresie założono nadajniki Ptt oraz logery na 29 ptaków, w tym 21 orlików grubo-dziobych, 4 orliki krzykliwe i 4 mieszańce międzygatunkowe. trasy wędrówek niektórych ptakówmożna śledzić na bieżąco na stronie internetowej projektu: www.orlikgrubodzioby.org.pl. Od kilkulat badania telemetryczne orlików grubodziobych prowadzi się również w Estonii (http://bir-dmap.5dvision.ee/). w roku 2013 rozpoczęto pionierskie prace w zachodniej Syberii. założono pierw-szy loger GPS GSM na młodego orlika grubodziobego. trasę wędrówki tego osobnika można śledzićna bieżąco na stronie http://aqc.aquila-it.pl.

Po sezonie lęgowym orliki grubodziobe migrują na zimowiska. Położenie zimowisk dorosłychptaków jest najprawdopodobniej bardzo stabilne. Świadczą o tym dane z monitorowanych dwóchosobników; samica regularnie zimowała przez sześć sezonów w turcji w delcie rzeki Göksu na wy-brzeżu Morza Śródziemnego, a samiec w zambii w parku narodowym South Luangwa (Meyburgi wsp. 1998, 2005). Młode ptaki wydają się najpierw poznawać szerszy obszar na potencjalnym zi-mowisku, by później zatrzymać się w miejscu najbardziej dla nich odpowiednim. tylko nieliczneosobniki próbują pozostawać na zimowisku w centralnej Europie. Są to jednak tylko pojedyncze ptaki,które najprawdopodobniej pochodzą z północno-wschodniej Europy. Jesienny przelot gatunku

� Fot. 9/13. dorosły samiec orlika grubodziobego z logerem GPS GSM (Grzegorz Maciorowski)� Photo 9/13. an adult male Greater Spotted Eagle with a GPS GSM logger (Grzegorz Maciorowski)� Фото 9/13. Взрослый самец большого подорлика с регистратором данных GPS/GSM (Grzegorz Maciorowski)

Page 111: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

� ryc. 1/13. trasy jesiennej migracji 6 samców orlików grubodziobych – dane uzyskane za pomocą nadajnikówsatelitarnych zakładanych na ptaki w roku 2011. zośka i Jerzy osobniki pierwszoroczne (oryg.)

� Fig. 1/13. routes of the autumn migration of six male Greater Spotted Eagles – data obtained using satellite transmittersplaced on birds in 2011. zośka and Jerzy are first year birds (orig.)

� Рис. 1/13. Маршруты осенней миграции 6 самцов большого подорлика – данные, полученные при помощиспутниковых передатчиков, установленных на птицах в 2011 г. Зоська и Ежи – особи первого года жизни(ориг.)

Page 112: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

kończy się zwykle w listopadzie, chociaż niektóre młode ptaki jeszcze w grudniu szukają dogodnychmiejsc do przezimowania.

Badania wykazały, że europejskie orliki grubodziobe mają trzy trasy migracyjne. najważniejszaz nich, w której bierze udział najwięcej ptaków, biegnie wzdłuż łuku karpat w kierunku cieśniny Bos-for, a następnie przecina w kierunku południowo-wschodnim turcję i dalej wiedzie wzdłuż brzegu Mo-rza Śródziemnego, przez Bliski wschód do północnej afryki. tam, najczęściej pod koniec listopada, ptakikończą wędrówkę. zimowiska znajdują się w południowym Egipcie, Sudanie, Sudanie Południowym orazczadzie. trasy wędrówek czterech dorosłych i dwóch młodych samców w 2012 roku przedstawiono narycinie 1/13. dorosłe ptaki doleciały do Sudanu i Sudanu Południowego. Młode zimowały w Egipcie orazna krecie. Przeanalizowano szczegółowo trasę wędrówki jesiennej samca nila (ryc. 3/13). Opuścił ontereny lęgowe 10 października i dotarł po 38 dniach (18 listopada) na zimowisko w Sudanie Południo-wym. Jesienią pokonał dystans 8225 km, lecąc przeciętnie 217 km dziennie. najdłuższy jednodniowyprzelot wyniósł 490 km nad pustynią w Sudanie. Bywały dni, gdy odpoczywał, nie przemieszczając sięwcale, lub polował (prawdopodobnie z zasiadki), przemieszczając się zaledwie 30 km. Ptak leciał za-zwyczaj najkrótszą trasą przez turcję, wybrzeże Morza Śródziemnego, doleciał nad zatokę Sueską, tunieco się „pogubił”, dolatując do zatoki akaba. nie zaryzykował przelotu zaledwie 30 km nad wodamizatoki Sueskiej, zawrócił, lecąc kilkaset kilometrów na północ wzdłuż wybrzeża do Suezu i stąd skiero-wał się prosto na południe wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza czerwonego, dolatując na zimowiskow Sudanie Południowym. Stosunkowa niewielka część ptaków zatrzymuje się wcześniej w turcji, izraelui być może w innych krajach bliskiego wschodu, a także Półwyspu arabskiego.

druga główna trasa przelotu przecina karpaty i biegnie na Bałkany. tutaj ptaki rozpraszają siępo zimowiskach w krajach śródziemnomorskich. nasze badania wykazały, że ważnym terenem

� Fot. 10/13. zimowisko orlików grubodziobych, okolice araxos, Grecja 2012 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 10/13. Greece – a wintering ground of Greater Spotted Eagles, araxos area, Greece 2012 (Grzegorz Maciorowski)� Фото 10/13. Место зимовки больших подорликов, вокруг Араксос, Греция 2012 (Grzegorz Maciorowski)

Page 113: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

zimowania jest Grecja. Orliki wykorzystują w tym kraju trzy główne typy krajobrazu – dwa z nichto środowiska bagienne, trzeci to wzgórza porośnięte zbiorowiskiem makii śródziemnomorskiej.w deltach rzek, a także zatokach morskich, obficie występuje niska roślinność częściowo lub całko-wicie zalewana przez słone wody Morza Egejskiego i Morza Śródziemnego. charakterystyczną ro-śliną tych okolic jest soliród (Salicornia europaea). tereny te w okresie jesienno-zimowym cechująsię obfitością migrujących ptaków – głównie siewek, czapli i ptaków blaszkodziobych, które stano-wią dla orlika grubodziobego główne źródło pokarmu. w bezpośrednim sąsiedztwie takich terenówwystępują także rozległe trzcinowiska i sitowiska poprzecinane taflą wody, wśród których orliki częstopolują. do znanych greckich zimowisk gatunku należą delty rzek Evros i kalamas oraz morska za-toka amvrakikos. w miejscach tych zimuje prawdopodobnie ponad 50 orlików grubodziobych.

niektóre ptaki bytują na mniejszych bagniskach – w dzień poszukując na nich pokarmu, by nanocleg schronić się w zaroślach porastających okoliczne wzgórza. zarośla tworzone głównie przezkrzewy z rodzaju Flomis oraz drzewa – oliwkę i dęby (głównie Quercus macrolepis i Quercus cocci-fera) – stanowią ważne schronienie dla nocujących ptaków, a zapewne nie bez znaczenia jest też fakt,że na wzgórzach nietrudno znaleźć martwe zwierzęta gospodarskie – kozy, owce lub bydło, któryminajczęściej nikt już się nie interesuje. Orliki nie gardzą padliną. na najdalej na południowy wschódwysuniętym europejskim zimowisku, malowniczej krecie, ptaki wykorzystują podobne krajobrazy– sąsiedztwo nielicznych zbiorników wodnych lub porośnięte luźną roślinnością śródziemnomorskąwzgórza obfitujące w padlinę zwierząt domowych.

trzeci szlak migracyjny przebiega z północnego wschodu na południowy zachód Europy w kie-runku Półwyspu iberyjskiego oraz prawdopodobnie Półwyspu apenińskiego. tą trasą migruje za-pewne najmniejsza liczba europejskich orlików grubodziobych. również nieliczne ptaki z Polski lecą

� Fot. 11/13. w górzystej części krety orliki poszukują podobnie jak sępy padłych zwierząt gospodarskich (Grzegorz Maciorowski)� Photo 11/13. in the mountainous part of crete spotted eagles look for, just like vultures, dead domestic animals

(Grzegorz Maciorowski)� Фото 11/13. В горных районах Крита подорлики ищут падаль скота, так же как грифы (Grzegorz Maciorowski)

Page 114: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

w tym kierunku. Świadczą o tym dwie wiadomości powrotne o ptakach stwierdzonych w Hiszpaniii Francji.

rozmieszczenie zimowisk w azji Mniejszej i na Bliskim wschodzie jest jeszcze niewystarcza-jąco poznane. w turcji, podobnie jak w Grecji, są to mokradła położone blisko Morza czarnego i Mo-rza Śródziemnego. w izraelu najbardziej znanym zimowiskiem jest dolina Hula, gdzie corocznie zi-muje ponad 70 orlików grubodziobych (dan i wsp. 2005).

Główne zimowiska europejskich orlików grubodziobych znajdują się w północno-wschodniejczęści afryki. Obejmują wielkie bagienne tereny położone na pograniczu Sudanu z Sudanem Połu-dniowym, enklawy zieleni wzdłuż nilu, niewielkie enklawy zieleni pośród pustynnej części Egiptu,Libii, czadu i Etiopii. w latach 1995–2013 zaopatrzono w nadajniki satelitarne Ptt lub logery GPSGSM 16 dorosłych orlików grubodziobych. Spośród nich aż 9 (70%) miało zimowiska w afryce,w tym 6 w Sudanie i Sudanie Południowym, 2 w zambii i 1 w czadzie (Meyburg i wsp. 1998, 2005,nowe dane). rozmieszczenie zimowisk przedstawiono na rycinie 2/13.

� ryc. 2/13. rozmieszczeniezimowisk orlika grubodziobego(oryg.)

� Fig. 2/13. distribution ofwintering grounds of theGreater Spotted Eagle (orig.)

� Рис. 2/13. Места зимовкибольшого подорлика (ориг.)

Page 115: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ŚROD OWISKO BY TOWANIA ���

wędrówka wiosenna z zimowisk na tereny lęgowe odbywa się niemal po tej samej trasie, którąptaki przebyły jesienią. Początek wiosennej migracji jest rozciągnięty w czasie i trwa najprawdopo-dobniej od końca lutego do pierwszych dni kwietnia. Powrót na lęgowiska odbywa się zwykle szyb-ciej. Przykładowo samiec nil zimujący w Sudanie Południowym w ciągu 30 dni powrócił do dolinyBiebrzy. Opuścił zimowisko dość późno, dopiero 12 marca i na lęgowisko dotarł 10 kwietnia. Prze-lot wiosenny trwał o 8 dni krócej, częściowo poprzez krótszą trasę 7801 km oraz nieco szybsze tempoprzelotu. Przeciętnie nil leciał 260 km dziennie (ryc. 3/13).

Przylot na tereny lęgowe następuje najczęściej od końca marca do końca drugiej dekady kwiet-nia. Orliki grubodziobe gniazdujące we wschodniej Polsce przylatują w okresie od 1 do 20 kwietnia,chociaż niektóre osobniki prawdopodobnie pojawiają się na lęgowisku już w końcu marca. Ptaki przy-latują pojedynczo i spotykają się z partnerami dopiero w rewirach lęgowych. nasze monitorowanedorosłe orliki grubodziobe powracały na tereny lęgowe regularnie pomiędzy 10 a 14 kwietnia 2012roku (n=4) oraz pomiędzy 10 a 12 kwietnia 2013 roku (n=4).

� ryc. 3/13. trasa całorocznejwędrówki dorosłego samca nilaA. clanga; jesień 2012 i powrótwiosną 2013 (oryg.)

� Fig. 3/13. Migrating route ofan individual adult male nilAquila clanga; autumn 2012and return in spring 2013(orig.)

� Рис. 3/13. Маршрут годовогоперелета взрослого самцаНила, A. clanga; осень 2012и возвращение весной 2013(ориг.)

Page 116: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

dwa osobniki tworzące parę i ich potomka monitorowano w 1996 roku. każdy z ptaków udał sięna zimowisko indywidualnie i do tego do odległych miejsc. Samica do czadu, samiec do zambii,a młody na Płw. Bałkański (Meyburg i wsp. 2005). Obalono w ten sposób powszechny pogląd, iż ptakilecą całymi rodzinami, a młody ptak poznaje trasę wędrówki, przebywając ją pierwszy raz z rodzicami.

Odmiennie przebiega migracja osobników młodocianych. wygląda na to, że nie jest ona jesz-cze ściśle ukierunkowana i w dużej mierze jest dziełem przypadku. Ptaki młodociane z doliny Bieb-rzy zimowały bliżej niż osobniki dorosłe, przeważnie w Grecji, turcji, Egipcie i izraelu. Jeszcze mniejprzewidywalna jest strategia migracji i zimowania mieszańców między dwoma gatunkami orlików.zimowiska orlika grubodziobego i krzykliwego nie pokrywają się. Można domniemywać, iż strate-gie zimowania hybrydów będą pośrednie lub zbliżone do któregoś gatunku. Pierwszą odpowiedź w tejsprawie przyniósł młody mieszaniec z dolnego Basenu Biebrzy o imieniu rudy. Jesienią 2012 samiecrudy migrował typowym szlakiem wzdłuż łuku karpat, poprzez Bosfor, turcję, wybrzeże MorzaŚródziemnego, Egipt, Sudan, doleciał aż do kenii, gdzie spędził zimę. trasę 10 780 km pokonał w 72

� ryc. 4/13. trasa migracjimłodocianego samca hybrydyrudego w latach 2012–2013(oryg.)

� Fig. 4/13. Migration route ofa young male Spotted Eaglehybrid named rudy in2012–2013 (orig.)

� Рис. 4/13. Маршрут миграциимолодого самца, гибридаРудого в 2012–2013 (ориг.)

Page 117: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

dni. Odmiennie przebiegała jego wędrówka wiosenna. w porównaniu do osobników dorosłych, któ-rych trasa migracji wiodła niemal po trasie wędrówki jesiennej, dwulatek obrał krótszą trasę przezEtiopię, wzdłuż wybrzeży Morza czerwonego i Morza Śródziemnego. w Syrii zmienił kierunek mi-gracji. dalsza trasa wiodła przez turcję do wschodniego wybrzeża M. czarnego. następnie ptak prze-leciał przez Gruzję i doleciał do południowej rosji. zaleciał w okolice rostowa nad donem, następnieudał się na ukrainę (okolice dniepropietrowska i charkowa) i nieoczekiwanie skręcił na wschód dorosji. wiosnę i lato dwuletni samiec spędził w okolicy woroneża. tereny te są położone około1100 km od doliny Biebrzy (ryc. 4/13). trasa migracji wiosennej wyniosła 10 293 km i trwała zaledwie42 dni. tempo wędrówki było więc szybsze o prawie 100 km/dzień.

Jesienią 2013 roku, podczas drugiej migracji, rudy obrał inną trasę wędrówki. Początek nastą-pił 29 września. Przebiegała ona od terenów południowej rosji do wybrzeża Morza kaspijskiego i da-lej wiodła przez azerbejdżan. następnie ptak pokonał kraje Bliskiego wschodu, przeleciał przez Pół-wysep arabski do wybrzeża Morza czerwonego. rudy leciał wzdłuż wybrzeża i po pokonaniucieśniny Bab el Meldeb dotarł do afryki. dalej trasa migracji wiodła przez Etiopię, kenię i tanza-nię. Pod koniec listopada ptak dotarł do zambii, gdzie prawdopodobnie będzie zimował.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

13

Habitat

area of occurrence of the Greater Spotted Eagle stretching from the coast of the Pacific Ocean toeastern Poland includes a number of diverse environments. in the eastern part of the area, the eagle in-habits central and southern Siberia. e main part of the asian population uses, as breeding grounds,various types of wetlands in the southern taiga zone. Vast highly forested wetlands are located prima-rily in great river valleys. due to their inaccessibility, those areas are among the least known biotopes.in the South, the Greater Spotted Eagle is associated with the forest-steppe formation, where the vastgrassy areas with small terrain elevations are covered with various types of forests consisting of treessuch as Siberian larches, pines and birches. e steppes, stretching over hundreds of kilometres,abound in numerous small animals, including long-tailed ground squirrels (Urocitellus undulatus), onwhich Greater Spotted Eagles feed. ese are the areas where the Greater Spotted Eagles are the mostcommon. ere are also enclaves in this region where the steppe neighbours numerous lakes andmarshes, constituting optimal conditions for breeding and feeding for Greater Spotted Eagles. Birds usethe abundant food base of the various fauna from both marshes and steppe habitats. ese areas haveyet another extremely important feature for the bird – they are located away from human settlements.

is factor, regardless of where it occurs in the world, has always played a significant role in pop-ulating of land and it is decisive when it comes to the choice of the nest. it is because the eagle is well--known for its great fear of humans. in Europe, there is only a very small number of such quiet, diffi-cult to reach areas abounding in food. Vast wetlands unaltered by men are among the rarest habitatsof the old continent and on such areas dwell remains of the population. is is the case of the Eu-ropean part of russia, of Latvia, Lithuania, Estonia, ukraine and Belarus. ese are mostly peat bogs,however sometimes Greater Spotted Eagles inhabit different marshes near water reservoirs (Lõhmus& Väli 2005, treinys 2005).

Page 118: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

e centre of occurrence of the species in Europe is located in Belarus where nests the largest pop-ulation of 150–200 pairs. e most significant refugium is the part of Pripyat river basin in Polesie wherenests about 70% of all pairs. e birds inhabit vast peat bogs, mostly transitional and high ones, andclose to the river – low peat bogs. e largest area of the first two types of peat bogs is called OlmańskieMarshes. On the ukrainian side, it is rivnenski zapowiednik reserve located near the village of Sarny.

Probably more than 20 pairs nest here. Peat bogs located on both sides of Pripyat are a unique place.ese uninhabited areas stretch over the distance of dozens of kilometres. in the bogs area there are min-eral upheavals known as ostrovs, covered with forests. High peat bogs are formed in closed drainagebasins that collect rainwater. in areas additionally fed by groundwater, transitional peat bogs are cre-ated. ese areas are extremely rich in rare species of plants and animals. ey constitute a real para-dise for scientists. e vegetation includes characteristic Sphagnopsida peat-mosses that create distinctivecushions, on which we can observe Drosera sp carnivorous sundews. it also abounds in cranberry (Vac-cinium oxycoccus), harvesting the berries of which is one of the main sources of income of the local pop-ulation. Many sedges, cotton grasses, loose pieces of reed and a number of other wetland plants createunforgettable landscapes. among the birds which are rare in the central part of Europe, there are manynesting grouses for which the ground elevations are perfect tooting grounds. e globally endangeredaquatic warbler, Short-toed Snake Eagle (Circaetus gallicus) and the Great Gray Owl (Strix nebulosa)also occur here. e reptiles are represented by the European pond turtle (Emys orbicularis) and thesmooth snake (Coronella austriaca). e Greater Spotted Eagle nests in small clumps of forest on os-trovs. when walking slowly on a peat bog surface supersaturated with water which billows slightly un-der our weight or wading in shallow water, we enter the almost non-existent in Europe world of thisrare eagle – the uninhabited, pristine landscape of marshes which seem completely inaccessible, the reignof nature itself. From early spring, spotted eagles are circling over the vast Pripyat marshes. due toa rather low prey abundance, nesting grounds of the Greater Spotted Eagle are separated by several kilo-metres of open area hunting grounds. Similar wetlands in Poland were drained, cut through with canalsand ditches, and the large peat bogs transformed into low hay meadows.

in eastern Poland there were once large marshes located in Polesie and in the narew andBiebrza valleys. ey have undergone large changes caused by human activity and shrunk to smallenclaves, mainly the central and lower basin of Biebrza. numerous canals and drainage ditches driedup almost all breeding biotopes suitable for spotted eagles. e characteristic habitat of Greater Spot-ted Eagle are fens, overgrown with marsh forests of various sizes. Spotted eagles prefer those areaslocated in the immediate vicinity of the rivers, where early spring backwaters create an inaccessiblewetland area. Early spring backwaters are also important for several other reasons – many water birdsgather there hunting, which Greater Spotted Eagles are already expert at. Backwaters are the barrierfor the Lesser Spotted Eagle, which avoids such areas.

e great marsh’s expanse is a mosaic of diverse habitats; they are interwoven with reed beds,reed manna grass beds, high mud sedges, loose clumps of willows and single trees. ese sites areinaccessible, even secluded. Greater Spotted Eagles are safe in such places – they can rest, toot, breedand hunt successfully. Further from the river, where the inundation zone ends, lower mud sedges start,there the spotted eagle enters into contact with human economy. in areas where drying has not yetchanged the landscape dramatically, and groundwater level remains high almost until July, themeadows are mown no sooner than in summer. until recently, it was the extensive farming. Smallelevated meadows in the midst of the expanse of the marshes are for spotted eagles a sort of a well-laid table. immediately aer mowing, the birds have easy access to food in the form of killed smallmammals, birds and amphibians. it is easier for them to obtain food there than at a mud sedge, wherethe potential prey has a number of escape routes. Haystacks were common for this landscape up tothe 90’s. Birds use them as look-out to perch hunt. You could say that this is how a model of a hunt-ing ground of a Greater Spotted Eagle should look like.

Page 119: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HABITAT ���

research conducted for over a quarter of a century in Biebrza Valley has presented that GreaterSpotted Eagle is a bird preferring a varied marshy landscape. e size and location of hunting groundsof each pair changes throughout the season depending on the availability of food. Spotted eagles aresometimes able to feed themselves and their offspring using just 1000 ha surface of a huntingground rich in food, however now and again to do that they need an area of 3000 ha. unfortunately,the entire Biebrza Valley contains only a few thousand hectares of the most optimal biotopes of thiskind. in the areas, where it is difficult to acquire food near the nest, there occur situations in whicheagles fly away from it even at a distance of several kilometres. unfortunately, due to the drying ofthe Valley which is the result of previous drainage activity, a part of the open marshes gradually over-grows with small-seeded tree species – downy birch and black alder. in those areas where fires oc-curred consuming a part of peat deposits, a lot of aspen appeared. in some areas, former huntinggrounds of spotted eagles disappear. what is characteristic for birds in Biebrza Valley is that, espe-cially in the second part of the breeding season, when farmers carry out haying at low hay meadows,the predators put this kind of a hunting ground to good use.

More and more oen, the birds find biotopes altered by man. Vast wetlands were in many areasreplaced with hay meadows and even with various types of farmland. currently at Biebrza marshes,changing of the farming structure is a growing threat. Former meadows aer being dried are con-verted into farmland, where the corn is sown on large areas. is type of farming damages huntinggrounds of the spotted eagles.

Migration, wintering areas

Greater Spotted Eagle is a migratory species. in comparison with the Lesser Spotted Eagle it isa more psychrophilic one; its distribution ranges a little further to the north, it arrives sooner and de-parts later. is is also related to its over-wintering areas which do not reach as far south as those ofits related species. in the autumn, the birds set off for the journey to their over-wintering areas whichbegins in mid-September, however some individuals wait to take to the wing until the last days of Oc-tober. e moment of departure is probably dependent on weather conditions, location of the over-wintering areas as well as on individual and population differences. e only monitored family of spot-ted eagles migrated via various routes to three separate wintering grounds (Meyburg et al. 2005).

no longer than twenty years ago, little was known about migrations and location of over-win-tering areas of the Greater Spotted Eagles. cramp & Simmons (1980) list as over-wintering areas asBalkans, Po Valley in italy, camarque marshes in France as well as turkey, israel, iran, and iraq. nu-merous birds were to winter in the delta of nile, in Ethiopia and Eritrea. Some birds winter in south-ern asia, from Pakistan, northern india and southern nepal, reaching the indochinese Peninsula,and recently even Sumatra, to the southern and eastern china and occasionally to Japan (Ferguson--Lees & christie 2001).

a revolutionary breakthrough in researching bird migration occurred aer miniaturised Ptt(Platform telemetry transmitter) telemetry transmitters have been used. First large and heavytransmitters were placed on mammals by the 1970s. technological progress has resulted in minia-turisation of transmitters to 60 grams of weight, enabling for them to be placed on a large bird species.e precursor of this method was Bernd u. Meyburg. e pioneering works were initiated in 1995by placing a satellite transmitter on the back of a female Greater Spotted Eagle. e bird was trackedby the arGOS satellite. it should be noted that the traditional methods of studying birds’ migrationby tagging them with rings provide only one ringing recovery about the tagged bird. e finder ofa dead bird tagged with a ring must inform Ornithological Station about the event. in case of usinga satellite transmitter, thousands of information concerning one bird specimen are obtained.

Page 120: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

technological development has made it possible to track the whereabouts of the bird using a GPSGSM logger. Both satellite transmitters and loggers are small devices. eir weight does not exceed5% of the weight of a bird, which in the case of spotted eagles amounts to 30–40 g. ey are placedin the form of a backpack mounted by means of a harness made of teflon or neoprene. e deviceitself is placed on a so neoprene pad. GSM GPS loggers have been in use for only a few years, theyare a cutting edge technology in the service of ornithology. Satellite transmitters are very expensive,as obtaining the data is. GSM GPS loggers are much cheaper. e system for collecting and trans-mitting data in both devices is different. Satellite transmitters operate on the basis of a system of satel-lites which track them. en the satellites transmit data to the centre. a bird with a transmitter cantherefore be tracked in any part of the world and the data is sent without hindrance. is is advan-tageous especially during the migration, when the bird is in uninhabited areas. e logger, on the otherhand, operates on the basis of a mobile phone network, the extent of which is in some countries lim-ited. Being out of reach of the network, the logger collects location data, however it can send it viatext messages only when the bird is again within reach of the network. in this case, for a few or a dozenof weeks we will have no news of the bird. e frequency of collecting location data by satellite trans-mitters (Ptt) is programmed at the time of manufacture and cannot be changed later. it is their un-deniable shortcoming. in GPS GSM loggers, frequency of data collection can be modified wheneversuch need arises, by using SMS commands. Both types of transmitters are powered by solar energybatteries. in case of a long period of bad weather or if a bird stays in the heavily shaded nest, the log-ger can be programmed to lower transmission, thus saving energy. is is not possible in case ofa satellite transmitter. during bad weather, the transmitter discharges and sometimes you have to waita few weeks until it recharges. Oen the work of the transmitter is disturbed, what may result in lossof some valuable data. undoubtedly, a significant limitation in case of both devices is the battery life.when placing such a transmitter, it must be taken in the account that it can function relatively short,sometimes only for one year. ere is another disadvantage to this technical solution. it is rarely men-tioned. it is the possibility of the bird cutting off the transmitter when you least expect it. Some birdscut off the devices – some almost immediately aer it has been placed. eir sharp beak easily dealswith the thin harness. we must therefore take such losses into account. Sometimes transmitters withfixing made of biodegradable thread are used. ey fall off from the bird by themselves.

with the approval of the Minister of the Environment, in 1992 a joint research project waslaunched. it was carried out by members of wwGBP under Bernd Meyburg. e first transmitterswere placed on young birds, and only in 1995 on adult ones. in the years 1992–2006 Ptt transmit-ters were successfully placed on 18 birds, including 15 Greater Spotted Eagles, one Lesser SpottedEagle and 2 interspecific hybrids. e information obtained during this period enabled them to getto know a part of the migration routes of the population of Polish Greater Spotted Eagles (Meyburget al. 1995, 1997, 1998, 2005). in 1996, for the first time in the research history, the entire family ofGreater Spotted Eagles was monitored (Meyburg et al. 2005).

in the years 2011–2013 the research under the LiFE+ GrEatEr SPOttEd EaGLE – a BirdLikE nO OtHEr project was continued. in total, Ptt transmitters and loggers were placed dur-ing this period on 29 birds, including 21 Greater Spotted Eagles, four Lesser Spotted Eagles and fourinterspecific hybrids. Migration routes of some birds are kept up to date on the project website:www.orlikgrubodzioby.org.pl. For several years, telemetric research of Greater Spotted Eagles has beenalso carried out in Estonia (http://birdmap.5dvision.ee/). Pioneer work in the centre of the breed-ing area began in 2013. with the support of the Polish company “aquila”, the first GPS GSM loggerwas placed on a young Greater Spotted Eagle in western Siberia. e itinerary of the journey of thisbird can be followed on the website http://aqc.aquila-it.pl.

aer the breeding season, Greater Spotted Eagles migrate to over-wintering areas. Location ofthe wintering grounds of adult birds is probably very stable. is is evident with data from the two

Page 121: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HABITAT ���

monitored individuals; the female wintered regularly for six seasons in turkey in Göksu delta on theMediterranean coast and the male in zambia in the South Luangwa national Park (Meyburg et al.,1998, 2005). Young birds seem to first explore a wider area of the potential wintering ground to laterstay at a site which they find most appropriate. Only a few individual birds try to remain on winteringgrounds in central Europe. However, these are only single birds that most probably come from north--eastern Europe. autumn migration of the species usually ends in november, although some youngbirds are still in search of suitable sites to spend the winter during december.

e research has shown that the European Greater Spotted Eagles have three migration routes. emajor one, chosen by most birds, runs along the carpathian arc in the direction of the Bosporus Straitand then to the south-east, it crosses turkey and goes further along the Mediterranean coast throughthe Middle East to north africa. it is usually by the end of november that the birds end their journeyin there. e over-wintering areas are located in southern Egypt, Sudan, South Sudan and chad. itin-erary of the journey of four adults and two young males in 2012 is shown on figure 1/13. adult birdsreached Sudan and southern Sudan. e young ones wintered in Egypt and crete. we analysed in de-tail the autumn migration route of the male nicknamed nil (fig. 3/13). it le the breeding grounds on10 October and arrived aer 38 days (on 18 november) on the wintering ground in southern Sudan.in autumn it covered a distance of 8225 km, flying an average of 217 km a day. e longest one-day dis-tance was 490 km above the desert in Sudan. ere were days when it rested without moving at all orwhen it hunted (probably perch hunted) by covering only 30 km. e bird usually chose the shortestroute through turkey, Mediterranean coast, it got to the Gulf of Suez, it got there a bit “confused” reach-ing the Gulf of aqaba. it did not venture flying just 30 kilometres above the waters of the Gulf of Suez,it turned back a few hundred kilometres to the north, flying along the coast heading towards Suez andfrom there it headed straight south along the west coast of the red Sea, reaching the wintering groundin South Sudan. a relatively small number of birds stopped on their way in turkey, israel, and perhapsin other countries of the Middle East and those of the arabian Peninsula.

e second major flight route crosses the carpathian Mountains and runs to the Balkans. Here birdsdisperse at the wintering grounds in the Mediterranean countries such as Serbia, croatia, Montenegroand albania. Our research has shown that Greece is an important wintering area. Spotted eagles usethree main types of landscape in this country – two of them are wetlands, and the third are hills over-grown with Mediterranean maquis vegetation. in the river deltas as well as marine bays abound in lowvegetation, which is partially or completely flooded by salty waters of the aegean Sea and the Mediter-ranean. a characteristic plant of this area is Glasswort (Salicornia europaea). in autumn and winter, theseareas are characterised by an abundance of migrating birds – mainly plovers, herons and birds of theanseriformes family, which are the main source of food for the Greater Spotted Eagle. in the direct vicin-ity of such areas are also vast reedbeds and reed marshes divided by track of water, where spotted ea-gles oen hunt. e famous Greek wintering grounds of the species include the Evros and kalamas riverdeltas and the amvrakikos marine bay. Probably, over 50 Greater Spotted Eagles spend winter there.

Some birds dwell in smaller marshes – during the day scanning them for food, and at night tak-ing shelter in the bushes overgrowing the surrounding hills. Scrubs mainly consisting of the genusFlomis shrubs and trees – olive and oak (mainly Quercus macrolepis and Quercus coccifera) – are im-portant refuge for birds spending the night there, and what probably is as important, that on the hillscadavers of farm animals such as goats, sheep or cattle are easy to find especially that usually no oneis interested in those anymore. Spotted eagles do not despise carrion. at the wintering ground lo-cated at the extreme southeast tip of Europe, the picturesque island of crete, the birds use similarlandscapes – vicinity of the few water reservoirs or hills grew by the Mediterranean loose vegetationabounding in carrion of domestic animals.

e third migration route runs from the north-east to south-west Europe towards the iberianPeninsula and probably the apennine peninsula. is route is probably used by the smallest number

Page 122: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

of European Greater Spotted Eagles. also, few birds from Poland choose this direction, as evidencedby the two ringing recoveries of the birds found in Spain and France.

distribution of the wintering grounds in asia Minor and the Middle East is still insufficientlyresearched. in turkey, as in Greece, those are wetlands located near the Black Sea and the Mediter-ranean. in israel, the most famous wintering ground is the Hula valley, where more than 70 GreaterSpotted Eagles spend winter every year (dan et al. 2005).

Major wintering grounds of the European spotted eagles are located in the north-eastern partof africa. ese include large wetlands located between Sudan and South Sudan, a green enclave alongthe nile river, small greenery enclaves in the midst of the desert part of Egypt, Libya, chad andEthiopia. in the years 1995–2013, 16 adult Greater Spotted Eagles were equipped with Ptt satellitetransmitters or GPS GSM loggers. as much as 9 (70%) had their wintering grounds in africa, of which6 in Sudan and South Sudan, 2 in zambia and 1 in chad (Meyburg et al., 1998, 2005, new data). win-tering grounds distribution is shown on figure 2/13.

e spring journey from the wintering grounds to brooding areas covers almost the sameroute, which the birds have chosen in autumn. Starting point of the spring migration is stretched intime and probably occurs from the end of February until the first days of april. return to the brood-ing grounds is usually faster. For example, it took 30 days for a male nicknamed nil which winteredin South Sudan to return to Biebrza Valley. it le the wintering ground quite late, no sooner than on12 March, and it reached the brooding ground on 10 april. e spring flight lasted eight days less,partially because of the shorter route – 7801 km and a slightly faster rate of passage. On average, nilflew 260 km per day (fig. 3/13).

arrival at the breeding grounds usually takes place from late March to the end of the seconddecade of april. Greater Spotted Eagles nesting in eastern Poland arrive within the period between1 and 20 april, although some birds probably appear at the brooding ground already by the end ofMarch. e birds come alone and they meet with their partners only in brooding areas. e adultGreater Spotted Eagles, which we have monitored returned to brooding grounds regularly between10 and 14 april 2012 (n = 4) and between 10 and 12 april 2013 (n = 4).

two specimens forming pair and their offspring were monitored in 1996. Each of the birds cameto wintering grounds separately and, moreover to distant places. e female went to chad, the maleto zambia, and the young to Balkan Peninsula (Meyburg et al. 2005). us the common belief thatbirds fly with their entire families, and the young bird learns the itinerary of the journey by makingit together with its parents for the first time was debunked.

Migration of juvenile birds takes a different course. it seems not to be strictly determined, andin most cases it is nothing more than accidental. in general, young birds from the Biebrza Valley tendto winter nearer than adult ones, most common in Greece, turkey, Egypt and israel. e migrationand wintering strategy of hybrids between the two species of spotted eagles is even more unpre-dictable. e wintering grounds of the Greater Spotted Eagle and the Lesser Spotted Eagle do not over-lap. One can presume that wintering strategies of hybrids should be alike or similar to the preferencesof one of the species. is matter was first clarified by a young hybrid from the Lower Basin of theBiebrza Valley named rudy. in autumn, rudy migrated taking the typical route along the carpathianMountains, through Bosphorus, turkey, over Mediterranean coastline, Egypt, Sudan and finallyreaching kenia, where it spent winter. within 72 days it covered the a 10 780 km distance. althoughhis spring journey took a different course. comparing to the routes of the adult birds, in which thespring migration route was practically identical to the autumn route, the two-year-old bird chose theshorter route through Ethiopia and along red Sea and Mediterranean coastlines. in Syria it decidedto change its the direction of its flight. its further route was through turkey up to the eastern shoreof the Black Sea. en the bird flew across Georgia and reached southern russia. it arrived in the areaof rostov-on-don, and then it flew to ukraine (area of dnepropetrovsk and charkov) to unex-

Page 123: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

pectedly turn east towards russia. e two-year-old bird spent spring and summer in the Voronhezarea, located about 1100 km away from the Biebrza Valley (fig. 4/13). e spring migration route cov-ered about 10 293 km and only took 42 days. us, the travelling speed increased by almost 100 kmper day.

in autumn 2013, the bird chose a different migration route. it set off on 29 of September. e routewent along the territories of southern russia and the coastline of the caspian Sea, and further throughazerbaijan. next, the bird flew across the countries of the Middle East, and over the arabian Penin-sula to reach the coast of the red Sea. rudy flew along the coast and aer passing the Bab-el--Mandeb Strait, it reached africa. en the route went through Ethiopia, kenya and tanzania. Bythe end of november, the bird reached zambia where it will probably spend the winter.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

13

Среда обитания

Обширная территория обитания большого подорлика, простирающаяся от побережьяТихого океана до восточной Польши, охватывает целый ряд регионов с различными усло-виями. В восточной части ареала этот орел населяет центральную и южную Сибирь. Боль-шая часть азиатской популяции в качестве мест для гнездования использует различные бо-лотистые участки, расположенные в южной полосе тайги. Обширные болотистые участкис высоким уровнем лесистости находятся, прежде всего, в больших речных долинах. Из-заих недоступности эти территории относятся к наименее изученным биотопам. На юге боль-шой подорлик связан с лесостепной полосой, где обширные травянистые пространства с не-большими возвышенностями покрыты различными лесами, в которых растут, преимуще-ственно, сибирская лиственница, сосны и березы. Простирающиеся на сотни километровстепи обильно населены мелкими животными, в том числе длиннохвостыми сусликами(Urocitellus undulatus), которыми питается большой подорлик. Это – места наиболее много-численного обитания подорликов. На этой территории встречаются также анклавы, в кото-рых степи соседствуют с многочисленными озерами и болотами. Большие подорлики нахо-дят в них оптимальные условия для размножения и кормежки. Птицы пользуются обильнойпищевой базой – как из разнообразной фауны болотистых участков, так и в степных районах.Эта территория отличается еще одной невероятно важной для этой птицы особенностью: онарасположена вдали от мест проживания человека.

Этот фактор, независимо от его географического положения, всегда играет важную рольпри заселении территории и является решающим при выборе места для гнезда, так как этотвид орлов известен своим страхом перед человеком. В Европе таких спокойных, труднодо-ступных, богатых пищей мест осталось очень немного. Обширные, не измененные челове-ческой деятельностью болота, относятся к самым редким биотопам старого света, и именнона таких территориях обитают сохранившиеся здесь остатки популяции. Это характерно дляевропейской части России, Латвии, Литвы, Эстонии, Украины и Беларуси. Прежде всего этоторфяники, хотя временами большой подорлик населяет и другие болотистые участки вблизиводоемов (Lõhmus и Väli 2005, treinys, 2005).

Page 124: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Центр европейского обитания вида расположен в Беларуси, в которой живет самая мно-гочисленная популяция, насчитывающая 150–200 пар. Самым надежным убежищем являетсяполесская часть бассейна Припяти, где обитают около 70% всех пар. Птицы населяют об-ширные торфяники, в основном переходные и высокие, а вблизи самой реки – низкие тор-фяники. Наибольший участок двух первых типов торфяников называется Ольманскими бо-лотами. С украинской стороны это Ровенский заповедник, расположенный вблизи городаСарны.

Здесь гнездится приблизительно 20 пар больших подорликов. Расположенные по обе сто-роны Припяти торфяники представляют собой довольно необычное место. Эти ненаселен-ные территории простираются на десятки километров. На торфяниках встречаются покры-тые лесами минеральные возвышенности, называемые островами. В бессточныхнизменностях, в которых скапливается вода от осадков, образуются высокие торфяники. Научастках, дополнительно подпитываемых грунтовыми водами, появляются переходные тор-фяники. Это места, чрезвычайно богатые редкими видами растений и животных, и пред-ставляющие собой истинный рай для натуралиста. В растительном покрове встречается ха-рактерный торфяной мох, образующий типичные подушки, на которых можно встретитьнасекомоядную росянку (Drosera sp.). Здесь в большом количестве растет клюква (Vacciniumoxycoccus), сбор плодов которой является одним из основных источников дохода для мест-ного населения. Многочисленная осока, пушица, отдельные заросли камыша и ряд других бо-лотных растений создают незабываемые пейзажи. Из числа редких в Центральной Европептиц здесь гнездится тетерев, для которого возвышенности являются идеальной ареной длятокования. Здесь можно встретить вертлявую камышовку (Acrocephalus paludicola), змееяда(Circaetus gallicus) и бородатую неясыть (Strix nebulosa), которым грозит вымирание во всеммире. Из пресмыкающихся здесь встречаются болотная черепаха (Emys orbicularis) и обык-новенная медянка (Coronella austriaca). В небольших лесных зарослях на островах гнездитсябольшой подорлик. Медленно продвигаясь по колеблющейся под нашим весом, пропитан-ной водой поверхности торфяника, временами преодолевая мелководье, мы попадаем в по-чти исчезнувший в Европе мир этого дикого орла – безлюдный, первобытный пейзаж, каза-лось бы, полностью недоступных болот, на которых природа живет по своим собственнымзаконам. С ранней весны подорлики кружат над просторными болотами Припяти. Из-за неочень высокой плотности добычи отдельные гнезда большого подорлика разделены не-сколькими километрами открытого пространства охотничьих участков. На схожих болоти-стых территориях в Польше была проведена мелиорация, они были разделены каналамии рвами, а большие торфяники были изменены в покосные луга.

В восточной Польше некогда простирались большие болота, расположенные на Полесье,а также в долинах Нарвы и Бобры. Эта местность подверглась глубоким изменениям, вы-званным деятельностью человека, уменьшившись до небольших анклавов, в основном цен-трального и нижнего бассейна Бобры. Многочисленные мелиорационные каналы и рвы осу-шили практически все подходящие для гнездования подорликов биотопы. Характернымместом обитания большого подорлика являются низкие торфяники, покрытые болотистымилесами разных размеров. Подорлики предпочитают территории, расположенные в непо-средственной близости от рек, где паводки ранней весной образуют недоступные затоплен-ные участки. Ранневесенние паводки важны также по нескольким иным причинам – в этихместах собираются многочисленные водно-болотные птицы, к охоте на которых приучилисьбольшие подорлики. Затопленные водой участки являются естественным барьером для ма-лого подорлика, который избегает такой местности.

Большие болотистые массивы образуют мозаику самых разнообразных природных усло-вий, переплетающихся с тростниковыми зарослями, высокими зарослями осоки, вербы

Page 125: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

СРЕДА ОБИТА НИЯ ���

и отдельно стоящими деревьями. Эти места недоступны, даже безлюдны. Большие подорликив таких местах могут чувствовать себя в безопасности, они могут спокойно отдыхать, токо-вать, спариваться и удачно охотиться. Дальше от реки, где заканчивается полоса затапли-ваемых земель, начинаются более низкие осоковые заросли, в которых подорлик сталкива-ется с деятельностью человека. В той местности, где осушение еще не привело к радикальномуизменению пейзажа, а высокий уровень грунтовых вод сохраняется практически до июля, по-кос лугов начинается только летом. До недавнего времени это был экстенсивный способ ве-дения хозяйства. Небольшие, расположенные выше луга, становятся для подорликов богатонакрытым столом среди болот. Сразу после покоса птицы получают легкий доступ к пищев виде убитых мелких млекопитающих, птиц и земноводных. Там им легче найти пищу, чемв осоковых зарослях, где у потенциальной добычи есть много путей бегства. Неизменныматрибутом этого пейзажа до 90-х годов были стога сена. Птицы использовали их как укры-тие для охоты из так называемой «засады». Можно сказать, что именно так должна выглядетьобразцовая модель мест охоты большого подорлика.

Исследования, проводившиеся в долине Бобры последние четверть века, показали, чтобольшой подорлик – это птица, предпочитающая разноображенный болотный пейзаж. Раз-меры и расположение охотничьих территорий отдельных пар меняются на протяжении се-зона, в зависимости от доступности пищи. Подорлики способны прокормить самих себяи выводок всего лишь с 1500 гектаров богатой пищей территории, однако временами для этогоим необходима территория, достигающая по площади 3000 га. К сожалению, во всей Боб-ранской котловине таких наиболее оптимальных биотопов осталось лишь несколько тысячгектаров. На некоторых территориях, на которых пищи вблизи гнезда недостаточно, подо-рликам временами приходится отлетать от своего гнезда на расстояние, достигающее не-скольких километров. К сожалению, вследствие высушивания котловины, вызванного про-водившимися ранее мелиорационными работами, часть открытых болот постепеннозарастает деревьями с легкими семенами – березой пушистой и ольхой черной. На тех участ-ках, на которых ранее возникали пожары, сжигавшие часть запасов торфа, в большом коли-честве распространилась осока. На прежних охотничьих территориях подорлики в некото-рых районах исчезают. Для птиц, обитающих в Бобранской котловине, характерно то, что этихищники, особенно во второй части сезона гнездования, когда крестьяне косят сено на лу-гах с низким покосом, часто используют эти места для охоты.

Птицы все чаще сталкиваются с биотопами, измененными в результате человеческой дея-тельности. Обширные болота во многих местах сменились покосными лугами, или даже раз-личными возделываемыми полями. В настоящее время все большую опасность для бобран-ских территорий представляет изменение структуры возделывания. Бывшие луга после ихосушения превращаются в поля, на которых на больших территориях высеивается кукуруза.Сельское хозяйство такого типа ведет к ухудшению охотничьих территорий подорликов.

Миграция, зимовка

Большой подорлик – перелетная птица. По сравнению с малым подорликом это более хо-лодолюбивый вид; территория его обитания заходит несколько дальше на север, он приле-тает раньше и улетает позже. С этим связаны также места его зимовки, которые не заходяттак далеко на юг, как у его родственника. Осенью птицы начинают перелет в места зимовки– большинство улетает в середине сентября, но некоторые особи задерживаются до послед-них дней октября. Начало перелета, вероятнее всего, зависит от погодных условий, распо-ложения мест зимовки и индивидуальных склонностей каждой отдельной особи и популя-

Page 126: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

ции в целом. Единственная наблюдавшаяся семья подорликов мигрировала разными мар-шрутами на три отдельных места зимовки (Meyburg и др., 2005).

Еще двадцать лет назад о перелетах и расположении мест зимовки больших подорликовбыло известно немного. cramp и Simmons (1980) в числе мест зимовки указывают Балканы,долину реки По в Италии, болота Камарк во Франции, а также Турцию, Израиль, Ирани Ирак. Большое количество птиц, согласно их данным, зимовало в дельте Нила, в Эфиопиии Эритрее. Часть птиц зимует в южной Азии, от Пакистана, северной Индии и южного Не-пала, до Индокитайского полуострова, а в последнее время – даже до Суматры, на юге и вос-токе Китая, а также, временами, в Японии (Ferguson-Lees и christie, 2001).

Революционный перелом в изучении миграции птиц произошел после начала исполь-зования миниатюрных телеметрических передатчиков Ptt (Platform telemetry transmitter).Первые большие и тяжелые передатчики устанавливались на млекопитающих еще в 70-е годыдвадцатого века. Технологический прогресс позволил уменьшить передатчики, масса кото-рых составила лишь 60 граммов, что обеспечивало возможность их установки на крупных ви-дах птиц. Первопроходцем этого метода стал Bernd u. Meyburg. Свои пионерские работы онначал в 1995 году, установив на спине самки большого подорлика спутниковый передатчик.Слежение за птицей осуществлялось через спутник arGOS. В 1996 году впервые в историиисследований птиц проводилось слежение за целой семьей больших подорликов (Meyburgи др., 2005).

В 2011–2013 годах были продолжены исследования в рамках проекта LiFE+ Подорлик –птица, каких мало. За этот период передатчики Ptt и логгеры были закреплены, в общейсложности, на 29 птицах, в том числе на 21 большом подорлике, 4 малых подорликахи 4 межвидовых гибридах. Маршруты перелетов некоторых птиц можно постоянно отсле-живать на Интернет-сайте проекта: www.orlikgrubodzioby.org.pl. Масштабные исследованияв данной области проводятся в Польше (Meyburg и др., 1998, 2005), а в последнее время такжев Эстонии (http://birdmap.5dvision.ee/). В 2013 году начались пионерские работы в западнойСибири. Первый логгер GPS GSM был установлен на молодом большом подорлике. Маршрутперелетов этой особи можно отследить на сайте http://aqc.aquila-it.pl.

Расположение мест зимовки взрослых птиц, похоже, остается стабильным. На это ука-зывают данные, полученные от двух наблюдаемых особей; самка регулярно на протяжениишести сезонов зимовала в Турции, в дельте реки Гексу на побережье Средиземного моря,а самец – в Замбии, в национальном парке Саус-Луангва (Meyburg и др., 1998, 2005). Моло-дые особи, похоже, сначала исследуют большую территорию в потенциальном месте зи-мовки, чтобы затем остановиться в месте, которое им наиболее подходит. Лишь немного-численные особи пытаются оставаться на зимовку в Центральной Европе. Тем не менее, этоотдельные птицы, которые, скорее всего, прилетают сюда из северо-восточной Европы.Осенний перелет птиц оканчивается обычно в ноябре, хотя некоторые молодые особи ещев декабре ищут подходящие места для зимовки.

Как показали исследования, европейские большие подорлики имеют три маршрута ми-грации. Самый крупный из них, которым пользуется наибольшее количество птиц, прохо-дит вдоль дуги Карпат в направлении пролива Босфор, а затем в юго-восточном направле-нии пересекает Турцию, проходя далее, вдоль побережья Средиземного моря, через БлижнийВосток в северную Африку. Там, чаще всего в конце ноября, птицы завершают свой перелет.Места их зимовки расположены в южном Египте, Южном Судане, а также в Чаде. Мар-шруты перелетов четырех взрослых и двух молодых самцов в 2012 году представлены нарисунке 1/13. Взрослые птицы долетели до Судана и Южного Судана. Молодые зимовалив Египте и на Крите. Был проведен детальный анализ маршрута осеннего перелета самцаНила (рис. 3/13). Он вылетел из места гнездования 10 октября, достигнув 18 ноября зимовки

Page 127: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

СРЕДА ОБИТА НИЯ ���

в Южном Судане. Осенью он преодолел расстояние 8225 км, пролетая в среднем 217 км в день.Самый длинный однодневный перелет составил 490 км над пустыней в Судане. Бывали дни,когда самец отдыхал, совсем не передвигаясь, или охотился (вероятнее всего, из укрытия),преодолевая всего лишь 30 км. Птица обычно летела по самому короткому маршруту, черезТурцию, побережье Средиземного моря, достигнув Суэцкого залива, где она несколько «ра-стерялась», долетев до Залива Акаба. Самец не рискнул преодолеть лишь около 30 км над Су-эцким заливом, и пролетел несколько сотен километров на север, вдоль побережья к Суэцу,направившись оттуда прямо на юг вдоль западного побережья Красного моря и долетев наместо зимовки в Южном Судане. Относительно небольшая часть птиц останавливаетсяраньше, в Турции, Израиле и, возможно, также в других странах Ближнего Востока и Ара-вийского полуострова.

Второй основной маршрут перелета пересекает Карпаты и ведет на Балканы. Здесьптицы разлетаются на зимовку в такие страны Средиземного моря как Сербия, Хорватия,Черногория и Албания. Наши исследования показали, что важным местом зимовки являетсятакже Греция. В этой стране подорлики используют в основном три типа ландшафта – два изних – это болотистые области, а третий – это возвышенности, покрытые зарослями среди-земноморского маквиса. В дельтах рек, а также в морских заливах, в больших количествахвстречается низкая растительность, которая частично или полностью затапливается соле-ными водами Эгейского и Средиземного моря. Характерным растением для этих районовявляется солерос (Salicornia europaea). В осенне-зимний период эти районы отличаютсябольшими скоплениями мигрирующей птицы – в основном ржанок, цаплей и гусеобразных,которые являются основным источником пищи для большого подорлика. В непосредствен-ной близости от таких участков очень часто располагаются также большие торфяники и за-росли камыша, пересеченные полосами воды – в этих местах подорлики часто охотятся. К из-вестным греческим местам зимовки этого вида относится дельта рек Еврос и Каламас, а такжеморской залив Амвракикос. В этих местах, вероятно, зимует более 50 больших подорликов.

Некоторые птицы обитают на меньших болотистых участках – днем они ищут здесь пищу,чтобы вечером скрыться в зарослях, покрывающих окрестные холмы. Эти заросли образуют,преимущественно, кустарники рода Flomis и деревья – оливки и дубы (в основном Quercusmacrolepis и Quercus coccifera); кроме того, что эти места являются удобным ночлегом дляптицы, на холмах нетрудно также найти мертвых сельскохозяйственных животных – коз, овецили крупный рогатый скот – которыми чаще всего никто уже не интересуется. Подорлики небрезгуют падалью. На самом южном европейском месте зимовки – живописном Крите – по-дорлики занимают похожие места – соседство немногочисленных водоемов или покрытыередкой средиземноморской растительностью холмы, на которых легко можно найти падальдомашних животных.

Третий маршрут миграции проходит с северо-востока на юго-запад Европы, в направ-лении Иберийского полуострова, а также, вероятно, Апеннинского полуострова. Этот мар-шрут использует для миграции, вероятно, наименьшая группа больших подорликов. В этомнаправлении летят также немногочисленные птицы из Польши. На это указывают два со-общения о возвращении птиц, замеченных в Испании и во Франции.

Расположение мест зимовки в Малой Азии и на Ближнем Востоке пока еще достаточноне изучено. В Турции, так же как и в Греции, такими местами являются плавни, располо-женные вблизи Черного и Средиземного морей. В Израиле наиболее известным местом зи-мовки является долина Хула, где ежегодно зимуют около 70 больших подорликов (dan и др.,2005).

Основные места зимовки европейских больших подорликов находятся в юго-восточнойчасти Африки. Они занимают большие болотистые территории, расположенные на границе

Page 128: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Судана и Южного Судана, анклавы зелени вдоль Нила, небольшие анклавы зелени в пу-стынной части Египта, Ливии, Чада и Эфиопии. В 1995–2013 годах спутниковые передатчикиPtt или логгеры GPS GSM были установлены на 16 взрослых больших подорликах. Среди них9 особей (70%) зимовало в Африке, в том числе 6 в Судане и Южном Судане, 2 в Замбиии 1 в Чаде (Мeyburg и др., 1998, 2005, новые данные). Расположение мест зимовки представ-лено на рисунке 2/13.

Весенний перелет с мест зимовки к местам гнездования происходит почти по тому жемаршруту, который птицы пролетали осенью. Весенняя миграция у птиц начинается в раз-ное время и длится, скорее всего, от конца февраля до первых дней апреля. Возвращениев места гнездования проходит, как правило, быстрее. Например, самец Нил, зимовавшийв Южном Судане, за 30 дней вернулся в долину Бобры. Он оставил зимовку довольно поздно,12 марта, и достиг места гнездования к 10 апреля. Весенний перелет длился на 8 дней меньше,отчасти за счет более короткого маршрута, 7801 км, но и благодаря несколько более высокойскорости перелета. В среднем Нил пролетал 260 км в день (рис. 3/13).

Возвращение на место гнездования длится, чаще всего, с конца марта до конца второй де-кады апреля. Большие подорлики, гнездящиеся в восточной Польше, прилетают в периодс 1 по 20 апреля, хотя некоторые особи, вероятно, появляются здесь уже в конце марта. Птицыприлетают по одному и встречаются с партнерами только на своих индивидуальных участ-ках. Взрослые большие подорлики, за которыми мы наблюдали, возвращались в места гнез-дования регулярно в период с 10 по 14 апреля 2012 года (n=4) и с 10 по 12 апреля 2013 года(n=4).

Две особи, составлявшие пару, а также их потомок, наблюдались в 1996 году. Каждая изптиц отправилась на зимовку отдельно, причем в отдаленные друг от друга места. Самка по-летела в Чад, самец в Замбию, а молодой подорлик – на Балканский полуостров (Мeyburgи др., 2005). Это позволило опровергнуть общепринятое мнение о том, что птицы осущест-вляют перелеты целыми семьями, а молодая особь узнает маршрут перелета, преодолевая егов первый раз со своими родителями.

Иначе проходит миграция молодых особей. Похоже, она еще не имеет строгого направ-ления и в значительной мере является делом случая. Как правило, молодые птицы из долиныБобры зимовали ближе, чем взрослые особи, преимущественно в Греции, Турции, Египтеи Израиле. Еще тяжелее прогнозировать стратегию миграции и зимовки гибридов двух ви-дов подорликов. Места зимовки большого и малого подорликов не совпадают. Можно пред-положить, что стратегии зимовки гибридов будут либо смешанными, либо приближеннымик одному из видов. Первый ответ на данный вопрос принес молодой гибрид из нижнего бас-сейна Бобры по имени Руды. Осенью 2012 года самец Руды мигрировал по обычному путивдоль дуги Карпатских гор, через Босфор, Турцию, побережье Средиземного моря, Египети Судан, и достиг Кении, где провел зиму. Маршрут протяженностью 10 780 км он преодо-лел за 72 дня. Иначе выглядел весенний перелет. По сравнению с взрослыми особями, мар-шрут миграции которых проходил практически по маршруту осеннего перелета, двухлетнийсамец выбрал более короткий путь через Эфиопию и вдоль побережья Красного и Среди-земного моря. В Сирии он изменил направление миграции. Далее маршрут вел через Турцию,вдоль побережья Черного моря. После этого самец пролетел через Грузию, достигнув югаРоссии. Птица долетела в окрестности Ростова-на-Дону, а затем отправилась в Украину(в окрестности Днепропетровска и Харькова), после чего неожиданно повернула на восток,в Россию. Весну и лето двухлетний самец провел в окрестностях Воронежа. Эти места рас-положены приблизительно в 1100 км от долины Бобры (рис. 4/13). Маршрут весенней ми-грации составил 10 293 км, причем перелет длился всего 42 дня. Таким образом, скорость пе-релета была выше почти на 100 км/день.

Page 129: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

СРЕДА ОБИТА НИЯ ���

Осенью 2013 года птица выбрала другой маршрут перелета. Миграция началась 29 сен-тября. Маршрут проходил от юга России до побережья Каспийского моря, а затем через тер-риторию Азербайджана. После этого, преодолев страны Ближнего Востока, птица пролетелачерез Аравийский полуостров до побережья Красного моря. Руды летел вдоль берега и, по-сле пересечения Баб-эль-Мандебского пролива, достиг Африки. Далее маршрут миграциипроходил через Эфиопию, Кению и Танзанию. В конце ноября самец достиг Замбии, где, ско-рее всего, и будет зимовать.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

Page 130: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

14Występowanie w Polsce

zachodnia granica zasięgu orlika grubodziobego przebiega przez tereny wschodniej Polski.współczesny areał występowania gatunku prawdopodobnie nie zmienił się od ubiegłych stuleci.trudności w rozpoznawaniu obu gatunków orlików sprawiają, że wiele dawnych informacji w świetleobecnej wiedzy uznać należy za wątpliwe. w Lubelskiem, zdaniem taczanowskiego (1882), orlik gru-bodzioby miał występować nawet liczniej niż orlik krzykliwy. choć autor ten opierał się na analizieosobników strzelonych, to informacja o żółtym kolorze tęczówek niektórych z tych ptaków budzi wąt-pliwości co do poprawności oznaczeń. Bursztynowożółta tęczówka jest uznawana za cechę gatun-kową A. pomarina. nadmienić należy, że współcześnie orlik krzykliwy w Lubelskiem występuje po-wszechnie, a jego krewniak nie gniazduje. znane są tylko pojedyncze pary mieszane. dane o lęgachw XiX w. z terenu Śląska, z braku okazów dowodowych, też budzą wątpliwości. Biotop lęgowy ślą-skich ptaków odpowiada bardziej orlikowi krzykliwemu. wszystkie współczesne miejsca gniazdo-wania orlików grubodziobych w Polsce znajdują się w rozległej bagiennej dolinie rzecznej, natomiastjego krewniak powszechnie gnieździ się w lasach Beskidów.

najwięcej doniesień z XiX w. i początku XX w. o gniazdowaniu orlika grubodziobego pocho-dziło z Mazur. Obserwowano je w Puszczy Piskiej, w okolicach kętrzyna, Ostródy, Susza, nidzicy

� Fot. 1/14. Samica orlika grubodziobego z pary mieszanej na Lubelszczyźnie (rafał Siek)� Photo 1/14. a Greater Spotted Eagle female of a mixed pair in the area of Lublin (rafał Siek)� Фото 1/14. Самка большого подорлика смешанной пары на Люблинщине (rafał Siek)

Page 131: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

WYSTĘPOWANIE W POLSCE ���

� ryc. 1/14. współczesne rozmieszczenie orlika grubodziobego w Polsce (oryg.)� Fig. 1/14. contemporary occurrence of Greater Spotted Eagle in Poland (orig.)� Рис. 1/14. Современное расположение большого подорлика в Польше (ориг.)

Page 132: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

i nad jez. Oświn (tischler 1941, tomiałojć 1990). współcześnie na Mazurach znanych jest kilkasetgniazd orlików krzykliwych, lecz nie stwierdzono żadnego lęgu orlika grubodziobego.

niewątpliwie orlik grubodzioby gniazdował w Puszczy Białowieskiej. w 1929 roku znalezionotam jego gniazdo, a w kolekcji muzeum w Białowieży znajdują się skórki dwóch dorosłych okazów.Pozyskano je prawdopodobnie we wschodniej, bardziej błotnistej części puszczy po obecnej stroniebiałoruskiej, gdzie i współcześnie gatunek ten gniazduje (tomiałojć & Stawarczyk 2003).

zdementować należy informację o gniazdowaniu orlika grubodziobego w rudce, pow. BielskPodlaski. w krajowej literaturze powoływano się na pracę rydzewskiego (1949), który przytacza wia-domość powrotną o orliku grubodziobym z obrączką nr c 12562, oznakowanym w dniu 17 czerwca1935 roku w rudce. Osobnik ten został znaleziony 5 stycznia 1938 r. w trzecinach, pow. wysokieMazowieckie. Ponowna analiza dokumentów, szczęśliwie zachowanych w archiwum Stacji Ornito-logicznej w Gdańsku wykazała, że hrabina róża Potocka w dniu 17 czerwca 1935 r. w jednym gnieź-dzie zaobrączkowała aż trzy pisklęta A. clanga oraz dwa pisklęta tego samego gatunku w innym gnieź-dzie! z zachowanej dokumentacji wynika, że domniemany orlik grubodzioby to był jastrząb Accipitergentilis.

we współczesnej literaturze istnieją informacje o gniazdowaniu orlików grubodziobych w La-sach Łukowskich (1975–1976), Sobiborskich (1960, 1981) i Janowskich (1985) oraz w Puszczy ko-zienickiej (1976–1979). Przypadki te nie zostały zweryfikowane przez komisję Faunistyczną. Póź-niejsze obserwacje dokonane przez członków kOO nie potwierdziły obecności orlikówgrubodziobych na tych stanowiskach. w świetle współczesnej wiedzy wątpliwości budzi również opi-sany przypadek lęgu z aż dwoma odchowanymi młodymi z terenu Bieszczad z 1959 roku.

Obserwacje ptaków dorosłych zweryfikowane przez komisję Faunistyczną, widzianych w se-zonie lęgowym poza doliną Biebrzy, mogą być jedynie wskazówką do dalszych poszukiwań, choćw żadnym z tych miejsc nie odnotowano zachowań sugerujących gniazdowanie. Oznaczenia z lat 80.i wcześniejsze budzą wątpliwości, gdyż w tamtym okresie nie znano cech diagnostycznych orlików.w wielu przypadkach nie ma pewności co do oznaczenia wieku ptaków, zatem mogły to być osob-niki młode, niedojrzałe. nigdzie też nie zachowała się jakakolwiek dokumentacja lęgów. Obecniewszelkie obserwacje tego gatunku, poza doliną Biebrzy, podlegają weryfikacji komisji Faunistycz-nej.

Jedynym miejscem regularnego gniazdowania orlika grubodziobego w kraju jest kotlina Bieb-rzańska. regularne badania zapoczątkowane zostały tam w roku 1966 (dyrcz i wsp. 1972). do roku1970 zdołano wykryć ptaki w trzech rewirach. w latach 1979–1982 stwierdzono gniazda dwóch par(dyrcz i wsp. 1984).

warto przywołać mniej znany fakt dotyczący występowania orlika grubodziobego w dolinie Bieb-rzy. Pierwszy udokumentowany przypadek gniazdowania orlika grubodziobego miał miejsce na po-czątku lat 70. w filmie dokumentalnym „w krainie łosi” znajdują się dwie sceny przedstawiającegniazdo orlika grubodziobego. w pierwszej małe puchowe pisklę konsumuje piskorza (Misgurnusfossilis), a w drugiej pokazano wyrośniętego podlota. charakterystyczne duże jasne plamy ułożonew dwóch rzędach na pokrywach skrzydłowych u podlota wskazują, że był to orlik grubodzioby.

w 1979 roku po raz pierwszy zdołano potwierdzić fakt gniazdowania orlika grubodziobego w ba-senie południowym. w roku 1980 parę utworzyły samica A. clanga i samiec A. pomarina. doku-mentację fotograficzną wykonał tomasz kłosowski. w ten sposób potwierdzono pierwszy lęg mie-szany. Plakat z tym zdjęciem, przedstawiający samicę karmiącą pisklę, był wydany przez kOO.

w 1985 roku rozpoczęto systematyczne i ukierunkowane obserwacje ptaków szponiastychw całej kotlinie Biebrzy. w latach 1988–1993 dokonano inwentaryzacji gniazd we wszystkich lasachśrodkowego i południowego basenu. Stwierdzono 12 par, w tym 8 par w basenie środkowym (Ma-ciorowski 1993, Maciorowski i wsp. 1996). dane o tych stanowiskach zawiera też praca Pugacewi-cza (1995). do roku 1997 zinwentaryzowano rewiry 14–15 par (adamski i wsp. 1999, Mizera i wsp.

Page 133: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

2001). w kolejnych latach stwierdzono 3 nowe rewiry, lecz maksymalna liczba rewirów zajętychw jednym sezonie wyniosła 16. w latach 2006–2010 stwierdzono 12–17 par z udziałem obu osob-ników A. clanga (Maciorowski 2012). Ponadto gniazdowały pary mieszane lub takie, w których conajmniej jeden z osobników był hybrydą międzygatunkową. w latach 2006–2010 stwierdzono 8–13takich par (Maciorowski 2012).

Szczegółowe poszukiwania orlików grubodziobych poza kotliną Biebrzy zaowocowały nie-oczekiwanymi stwierdzeniami. w latach 2008–2012 na krowim Bagnie, pow. włodawski, stwierdzonolęg mieszany samicy orlika grubodziobego z samcem orlika krzykliwego. Lęg podobnej pary mie-szanej stwierdzono w pow. hajnowskim. w obu przypadkach pary mieszane odchowały potomstwo(komisja Faunistyczna 2010, 2011, 2012).

krajowa populacja lęgowa orlika grubodziobego, uwzględniając pary mieszane oraz paryz udziałem osobników będących hybrydami, oscyluje wokół 25.

Biorąc pod uwagę, że 1–2 pary mieszane orlików od kilku lat gniazdują w północnych niemczech– około 700 km od Bagien Biebrzańskich (Meyburg i in. 2005) – nie można wykluczyć, że kojarze-nie się tych dwóch gatunków ma miejsce również na Mazurach i na Pomorzu.

Tadeusz Mizera

14

Occurrence in Poland

e western range of the Greater Spotted Eagle runs through eastern Poland. e contemporaryarea of occurrence probably has not changed for several centuries. due to difficulties in identifyingboth species of spotted eagles, a lot of previous information in the light of current knowledgeshould be considered dubious. according to taczanowski (1882) in Lubelskie province the spottedeagle would occur even more oen than the Lesser Spotted Eagle. although the author based his workon an analysis of specimens which were shot, the information about yellow iris colour of some of thebirds has raised doubts as to the correctness of the identification. an amber-yellow iris is consideredcharacteristic of the species A. pomarina. One shall mention that nowadays the Lesser Spotted Ea-gle is common in the Lublin province, while its relative does not nest there. ere are only few mixedpairs known. data about hatching in the nineteenth century from Silesia area also raise doubts es-pecially in the absence of evidence specimens. Hatching biotope of the Silesian birds is more typi-cal for the Lesser Spotted Eagle. all contemporary nesting sites of Greater Spotted Eagles in Polandare located in the vast marshy river valley, while its relative commonly nests in the forests of the BeskidMountains.

Most reports from the nineteenth and early twentieth century regarding nesting of the GreaterSpotted Eagle came from Masuria. ey were observed in the Pisz Forest (Puszcza Piska), nearkętrzyn, Ostróda, Susz, nidzica and near the Oświn lake (tischler 1941, tomiałojć 1990). con-temporarily in Masuria are several hundred known nests of Lesser Spotted Eagles, but there was nohatching of Greater Spotted Eagle reported.

without doubt, the Greater Spotted Eagle nested in the Białowieża Virgin Forest (Puszcza Bia-łowieska). in 1929 its nest had been found there, and in the collection of the museum in Bialowieżaare two adult skin specimens. ey were probably obtained in the eastern, more muddy part of the

Page 134: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

forest at what is now the Belarusian side, where the species nests contemporary as well (tomiałojć& Stawarczyk 2003).

One shall deny the information about Greater Spotted Eagle nesting in rudka, in Bielsk Pod-laski municipality. e domestic literature referred to the work by rydzewski (1949), who cites ring-ing recoveries about a Greater Spotted Eagle wearing the ring number c 12562, ringed on 17 June1935 in rudka. e bird was found on 5 January 1938 in trzeciny (wysokie Mazowieckie county).re-examination of the documents, which were fortunately preserved in the archives of the Or-nithological Station in Gdańsk, showed that on 17 June 1935 the countess róża Potocka had ringedas much as three chicks of A. clanga in a single nest and another two chicks of the same species inanother nest! e surviving documentation indicates that the alleged Greater Spotted Eagle was infact a hawk Accipiter gentilis.

contemporary literature provides information of Greater Spotted Eagles nesting in Łukowski For-est (1975–1976), Sobiborski Forest (1960, 1981) and Janowski Forest (1985) and as well in kozienickiForest (1976–1979). ose occurrences have not been verified by the Faunistic commission. Laterobservations carried out by members of the Eagle Protection committee did not confirm the pres-ence of Greater Spotted Eagles on those sites. Pursuant to contemporary knowledge, the describedcase from the year 1959 of hatching with as many as two started youngsters in the area of BieszczadyMountains is also questionable.

Observations of adult birds which had been seen during the breeding season outside the BiebrzaValley and which have been verified by the Fauna commission, should only be treated as a guide-line for further research, however in any of those places no signs of nesting behavior was noticed.Markings from the 80s and previously are raising doubts, especially the diagnostic features of spot-ted eagles were not known in that time. in many cases, there is no certainty as to the determinationof the age of the birds, so they might have been young or not fully adult. e hatching documenta-tion has not been preserved. currently any observations of this species outside the Biebrza valley aresubject to verification by the Fauna commission.

e only place of regular nesting of Greater Spotted Eagle in Poland is the Biebrza Valley. reg-ular research was initiated there in 1966 (dyrcz et al. 1972). up to 1970 birds were discovered in threeareas. in the years 1979–1982 nests of two pairs were reported (dyrcz et al. 1984).

worth recalling is a less known fact concerning the distribution of the Greater Spotted Eagle inthe Biebrza valley. e first documented case of spotted eagle nesting in the area occurred in the early70s. in the documentary “in the land of mooses” (W krainie łosi) there are two scenes showing thespotted eagle nest. in the first one, a small fuzzy chick feeds on a European weather loach (Misgur-nus fossilis), and the other shows a grown-up fledgeling. characteristic large bright spots arrangedin two rows on the wing coverts of the fledgeling indicate that it was a Greater Spotted Eagle.

For the first time in 1979 it was possible to confirm the nesting of Greater Spotted Eagle in thesouthern basin. in 1980 a female A. clanga and a male A. pomarina formed a pair. Photographic doc-umentation was made by tomasz kłosowski. us the first mixed breed was confirmed. Poster of thisphotograph, depicting a female feeding a chick, was released by the Eagle Protection committee.

Systematic and targeted observations of birds of prey throughout the Biebrza valley began in 1985.in the years 1988–1993 an inventory was made of nests in all the forests of the central and southernbasin. 12 pairs, of which 8 were in the central basin were reported (Maciorowski 1993, Maciorowskiet al., 1996). data of these sites are included in the publication by Pugacewicz (1995). areas of 14–15pairs were catalogued by 1997 (adamski et al. 1999, Mizera et al. 2001). in following years, 3 newareas were reported, but the maximum number of areas taken during one season was 16. in the years2006–2010, 12–17 pairs were reported including two specimens of A. clanga (Maciorowski 2012).Further occurred nesting of mixed pairs or of those in which at least one of the birds was an inter-specific hybrid. in the years 2006–2010, 8–13 such pairs were reported (Maciorowski 2012).

Page 135: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

detailed search for Greater Spotted Eagles outside Biebrza Valley resulted in unexpected find-ings. in 2008–2012 at krowie Bagno (włodawa county) a mixed breed of a Greater Spotted Eaglefemale and a Lesser Spotted Eagle male was reported. Brood of a similar pair was reported in theHajnówka county. in both cases, the offspring of mixed pairs was reared (Fauna commission 2010,2011, 2012).

e native breeding population of the Greater Spotted Eagle, amounts to approximately 25, es-pecially taking into account mixed pairs and pairs including hybrid birds.

taking into regards that 1–2 mixed pairs of spotted eagles have been nesting for several yearsin northern Germany – about 700 km from the Biebrza Marshes (Meyburg et al. 2005) – it is possi-ble that the cross-breeding between these two species also occurs in Masuria and Pomerania.

Tadeusz Mizera

14

Места обитания в Польше

Западная граница территории обитания большого подорлика проходит через восточнуюПольшу. Современный ареал обитания вида, скорее всего, за последние века не изменился.Из-за трудностей в определении разных видов подорликов предыдущие сведения, в светеимеющихся сегодня знаний, следует признать сомнительными. В Люблинском воеводстве, помнению taczanowski (1882), большой подорлик был даже более многочислен, чем малый. Хотяэтот автор основывался на анализе застреленных особей, сведения о желтом цвете радужнойоболочки глаз этих птиц вызывают сомнения относительно правильности определения вида.Янтарно-желтая радужная оболочка считается видовым признаком A. pomarina. Следуеттакже отметить, что в настоящее время малый подорлик в Люблинском воеводстве встре-чается повсюду, а его родственник здесь не гнездится. Известны только единичные смешан-ные пары. Данные о гнездовании в XiX веке на территории Силезии, по причине отсутствиядостаточных подтверждений, также вызывают сомнения. Биотоп гнездования силезскихптиц отвечает, скорее, малому подорлику. Все современные места гнездования большого по-дорлика в Польше находятся в обширной болотистой речной долине, в то время как его род-ственник гнездится в лесах Бескидов.

Больше всего сообщений о гнездовании большого подорлика в XiX и в начале XX векапоступало из Мазур. Больших подорликов видели в Пишской пуще, в окрестностях Кен-тшина, Оструды, Суша, Нидзицы, а также вблизи озера Освин (tischler 1941, tomiałojć 1990).В настоящее время на Мазурах известно несколько сотен гнезд малых подорликов, однако ниодно гнездо большого подорлика здесь обнаружено не было.

Большой подорлик наверняка гнездился в Беловежской пуще. В 1929 году там было об-наружено его гнездо, а в коллекции музея в Беловеже хранятся шкурки двух взрослых осо-бей. Вероятнее всего, они были найдены в восточной, более болотистой части пущи, котораяв настоящее время находится на территории Беларуси – здесь этот вид гнездится и в на-стоящее время (tomiałojć и Stawarczyk, 2003).

Необходимо опровергнуть сведения о гнездовании большого подорлика в Рудке, в повятеБельск Подляски. В польской литературе присутствовали ссылки на работу rydzewski (1949),

Page 136: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

который приводит сообщение о возврате большого подорлика с кольцом номер c 12562, ко-торым он был окольцован 17 июня 1935 года в Рудке. Данная особь была обнаружена 5 января1938 года в Тшечинах, в повяте Высоке Мазовецке. Повторный анализ документов, которые,к счастью, сохранились в архиве орнитологической станции в Гданьске, показал, что графиняróża Potocka 17 июня 1935 года в одном гнезде окольцевала троих птенцов A. сlanga, и еще двухптенцов этого же вида в другом гнезде! Из сохранившейся документации следует, что пред-полагаемый большой подорлик оказался в действительности ястребом Accipiter gentilis.

В современной литературе встречаются упоминания о гнездовании больших подорликовв Луковских лесах (1975–1976), в Собиборских (1960, 1981) и Яновских (1985) лесах, а такжев Козенецкой пуще (1976–1979). Эти случаи не были подтверждены Фаунистической комис-сией. Последующие наблюдения, проводившиеся членами Комитета по защите орлов, не под-твердили присутствия больших подорликов в этих районах. Учитывая современные знания,сомнения вызывает также описанный случай обнаружения на территории Бещад в 1959году гнезда с двумя подросшими птенцами.

Подтвержденные Фаунистической комиссией случаи наблюдения взрослых птиц, заме-ченных в сезон гнездования за пределами долины Бобры, могут лишь указывать направле-ние дальнейших поисков, хотя ни в одном из указанных мест не были отмечены признаки,указывающие на гнездование. Определения, проводившиеся в 80-е годы и в более ранние пе-риоды, вызывают сомнения, потому как в то время не были известны диагностические при-знаки подорликов. Во многих случаях отсутствует уверенность относительно правильностиопределения возраста птиц, следовательно, это могли быть молодые, незрелые особи. Нигдетакже не сохранилось никакой документации, касающейся гнездования. В настоящее времявсе наблюдения за этим видом, кроме долины Бобры, должны быть подтверждены Фауни-стической комиссией.

Единственным местом регулярного гнездования большого подорлика в Польше являетсяБобранская котловина. Регулярные исследования там были начаты в 1966 году (dyrczи др., 1972). До 1970 года удалось обнаружить птиц на трех индивидуальных территориях.В 1979–1982 годах были обнаружены гнезда двух пар (dyrcz и др., 1984).

Стоит вспомнить и о малоизвестном факте, касающемся обитания большого подорликав долине Бобры. Первый документально подтвержденный случай гнездования большогоподорлика в долине Бобры был отмечен в начале 70-х годов. В документальном фильме«В стране лоси» содержатся две сцены, показывающие гнездо большого подорлика. На пер-вой маленький пуховой птенец съедает вьюна (Misgurnus fossilis), в то время как на второй по-казан подросший подлетыш. Характерные большие светлые пятна, расположенные в два рядана надкрыльях подлетыша, указывают на то, что это был именно большой подорлик.

В 1979 году впервые удалось подтвердить факт гнездования большого подорлика в юж-ном бассейне. В 1980 году пару образовали самка A. clanga и самец A. pomarina. Фотографи-ческую документацию этого выполнил Тоmasz kłosowski. Таким образом, был подтвержденпервый случай смешанного спаривания. Плакат с этим снимком, на котором показана самка,кормящая птенца, был опубликован Комитетом по охране орлов.

В 1985 году начались систематические и целенаправленные наблюдения за соколообраз-ными во всей Котловине Бобры. В 1988–1993 годах была проведена инвентаризация гнезд вовсех лесах центрального и южного бассейна. Было обнаружено 12 пар, из которых 8 пар –в центральном бассейне (Maciorowski, 1993, Maciorowski и др., 1996). Данные об этих участ-ках содержит также работа Pugacewicz (1995). До 1997 года была проведена инвентаризацияиндивидуальных территорий 14 –15 пар (adamski и др., 1999, Mizera и др., 2001). В следую-щие годы были обнаружены 3 новых индивидуальных участка, однако максимальное коли-чество индивидуальных территорий, занятых в одном сезоне, составило 16. В 2006–2010

Page 137: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

МЕС ТА ОБИТА НИЯ В ПОЛЬШЕ ���

годах было обнаружено 12–17 пар, состоявших из двух особей A. clanga (Maciorowski, 2012).Кроме того, гнездовались также смешанные пары или пары, в которых хотя бы одна из осо-бей была межвидовым гибридом. В 2006–2010 годах было обнаружено 8–13 таких пар (Ma-ciorowski, 2012).

Целенаправленные поиски больших подорликов за пределами Котловины Бобры привелик неожиданным результатам. В 2008–2012 годах на болотах Крове Багно, Влодавский повят,была обнаружена смешанная пара самки большого подорлика с самцом малого подорлика.Гнездо такой же смешанной пары было обнаружено в Хайновском повяте. В обоих случаяхсмешанные пары воспитывали потомство (Фаунистическая комиссия 2010, 2011, 2012).

В целом количество гнездующихся пар большого подорлика, с учетом смешанных пари пар с участием гибридных особей, колеблется в районе 25.

Принимая во внимание то, что 1–2 смешанные пары подорликов уже долгие годы гнез-дятся в северной Германии – приблизительно в 700 км от Бобранских болот (Meyburg и др.,2005) – нельзя исключать, что спаривание этих двух видов имеет место также на Мазурахи в Поморье.

Tadeusz Mizera

Page 138: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

15Biologia i ekologia gatunku

Znakowanie indywidualne

Orliki grubodziobe do niedawna uznawano za najmniej zbadany gatunek orłów. rzadkość wy-stępowania, problemy z identyfikacją oraz bagienne niedostępne środowisko, w którym gniazdują,sprawiały, że ilość informacji o ich trybie życia, biologii rozrodu, była niezwykle skąpa. z uwagi naniemal całkowity brak wiadomości powrotnych o obrączkowanych ptakach nic nie było wiadomoo wieku przystępowania do rozrodu, długości życia, szlakach migracyjnych, miejscach zimowaniai innych aspektach. By wypełnić tę lukę, przystąpiono do indywidualnego znakowania młodych osob-ników.

wszystkie młode osobniki otrzymywały kolorowe obrączki z alfanumerycznym kodem (cyfra pluslitera). w latach 2000–2004 używano żółtych plastykowych obrączek. Od roku 2005 wprowadzonosystem znakowania orlików dwiema kolorowymi obrączkami z dwucyfrowym kodem numerycznym.kod ten powtarzany jest na każdej obrączce. Szeroki dwubarwny pas na skoku ptaka z indywidual-nym numerem zwiększa szansę odczytu u ptaków siedzących na gnieździe lub ziemi, gdzie zwykle ga-łęzie lub roślinność zasłaniają przynajmniej częściowo skoki ptaka. ułatwia też odczyt w sytuacjach,gdy pióra na nogach przesłaniają jedną obrączkę. Położenie kolorowych obrączek u każdego z ga-tunków jest inne. dorosłe i młode orliki grubodziobe oraz mieszańce międzygatunkowe otrzymywałyobrączki na lewy skok, a orliki krzykliwe na skok prawy. zastosowano kombinację czterech kolorów:białego, żółtego, niebieskiego i czerwonego. na drugi skok każdy osobnik otrzymywał standardowąobrączkę metalową Stacji Ornitologicznej w Gdańsku. do końca 2013 roku oznakowano w ten spo-sób 49 orlików grubodziobych, 94 orliki krzykliwe oraz 28 mieszańców międzygatunkowych. wzrostliczby obserwatorów ptaków zaopatrzonych w dobrej klasy sprzęt optyczny – w Europie i na trasachmigracji – dawał nadzieję, że liczba informacji o orlikach grubodziobych wzrośnie.

� Fot. 1/15. zimowainwentaryzacja gniazdw dolinie Biebrzy(Paweł Mirski)

� Photo 1/15. winterinventory of nestsin Biebrza Valley(Paweł Mirski)

� Фото 1/15. Зимняяинвентаризация гнездв долине Бобры(Paweł Mirski)

Page 139: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

kolorowymi obrączkami powszechnie znakuje się młode orliki grubodziobe w innych krajach. naBiałorusi zakładane są obrączki niebieskie, w Estonii białe, a na ukrainie szare. Orliki krzykliwe, pozaPolską, obrączkowane są w ten sposób na Białorusi, w Estonii, Litwie, Łotwie, Słowacji i niemczech(dravecký i wsp. 2008). dotychczas biebrzańskie orliki grubodziobe noszące kolorowe obrączki za-obserwowano w Hiszpanii, Francji, niemczech, danii, czarnogórze, Grecji, izraelu i Egipcie.

� Fot. 3/15. wiosenneposzukiwanie gniazd(wojciech czarnowski)

� Photo 3/15. Springsearch for nests(wojciech czarnowski)

� Фото 3/15. Поискигнезд весной(wojciech czarnowski)

� Fot. 2/15. Młody orlik grubodzioby z kolorowymi obrączkami, lipiec 2012 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 2/15. a young Greater Spotted Eagle with coloured rings, July 2012 (Grzegorz Maciorowski)� Фото 2/15. Молодой большой подорлик с цветными кольцами, июль 2012 (Grzegorz Maciorowski)

Page 140: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Potwierdzono, że ptaki dorosłe powracają do swoich gniazd i rewirów. niekiedy zajmują nowerewiry, zwłaszcza po utracie partnera.

dzięki obserwacjom ptaków z kolorowymi obrączkami zdołano ustalić wiek pierwszego gniaz-dowania. dwa samce wyklute w dolinie Biebrzy przystąpiły do rozrodu po 5 latach. zajęły rewiryw odległości zaledwie 8 i 17 km od miejsca narodzin.

w roku 2010 rozpoczęto obserwację ptaków przy gniazdach za pomocą kamer zasilanych pa-nelami słonecznymi. Panele ustawiono kilkaset metrów od gniazd. zasilały one 4 małe kamery pra-cujące od świtu do zmierzchu. ukryto je w listowiu w pobliżu gniazd. dzięki nagraniom uzyskanopierwszy w historii zapis z życia rodzinnego orlików grubodziobych. Poznano przebieg opieki ro-dzicielskiej, aktywność dobową, zestaw ofiar przynoszonych do gniazda, nadbudowywanie gniazdaświeżym materiałem i wiele innych aspektów. kamery te posłużyły też do realizacji filmu pt. „Orlikgrubodzioby – ptak jakich mało” w reżyserii ireneusza chojnackiego.

� Fot. 4/15. Młody orlikkrzykliwy. widocznaobrączka z numerem 84(kordian Bartoszuk)

� Photo 4/15. YoungLesser Spotted Eagle.Visible ring withnumber 84(kordian Bartoszuk)

� Фото 4/15. Молодоймалый подорлик.Заметно кольцос номером 84(kordian Bartoszuk)

� Fot. 5/15. Montowanienadajnika na młodegoorlika grubodziobego,dolina Biebrzy(antoni kasprzak)

� Photo 5/15. Mountinga transmitter ona young GreaterSpotted Eagle, theBiebrza Valley(antoni kasprzak)

� Фото 5/15.Прикреплениепередатчикак молодомубольшому подорлику,долина Бобры(antoni kasprzak)

Page 141: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

� Fot. 7/15. Młody orlik grubodziobyoznakowany w dolinie Biebrzy,zaobserwowany na zimowisku(widoczna obrączka z napisem 3d),izrael 2010 (omas krumenacker)

� Photo 7/15. a young Greater SpottedEagle tagged in Biebrza Valley,observed on the wintering ground(visible ring with the inscription 3d),israel 2010 (omas krumenacker)

� Фото 7/15. Замеченный на зимовкемолодой большой подорлик,окольцованный в долине Бобры(заметно кольцо с надписью 3d),Израиль, 2010(omas krumenacker)

� Fot. 6/15. dorosły orlik grubodziobyz 2 obrączkami, dolina Biebrzy 2012(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 6/15. adult male GreaterSpotted Eagle with two rings, BiebrzaValley 2012 (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 6/15. Взрослый большойподорлик с 2 кольцами, долинаБобры, 2012 (Grzegorz Maciorowski)

Page 142: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 8/15. ta samica orlika grubodziobego zmieniła gniazdo i partnera, przemieszczając się do sąsiedniego rewiruoddalonego o 3,5 km, dolina Biebrzy 2012 (antoni kasprzak)

� Photo 8/15. is female Greater Spotted Eagle has changed her nest and her partner by moving to a neighbouring homerange 3.5 km away, Biebrza Valley 2012 (antoni kasprzak)

� Фото 8/15. Эта самка большого подорлика сменила гнездо и партнера, переместившись на соседний участок,располагавшийся на расстоянии 3,5 км от предыдущего, долина Бобры, 2012 (antoni kasprzak)

� Fot. 9/15. Paramieszana z pisklakiem.Materiał z kamery,dolina Biebrzy 2011(ireneusz chojnacki)

� Photo 9/15. Mixedpair with a chick.camera footage,Biebrza Valley 2011(ireneusz chojnacki)

� Фото 9/15.Смешанная парас птенцом. Материалс камеры, долинаБобры, 2011(ireneusz chojnacki)

Page 143: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

� Fot. 10/15. Panele słoneczne zasilające kameryfilmowe (Paweł Mirski)

� Photo 10/15. Solar panels providing power to videocameras (Paweł Mirski)

� Фото 10/15. Солнечные панели, питающиевидеокамеры (Paweł Mirski)

� Fot. 11/15. kamera przy gnieździe (Grzegorz Maciorowski)� Photo 11/15. Video camera at the nest (Grzegorz Maciorowski)� Фото 11/15. Камера возле гнезда (Grzegorz Maciorowski)

Page 144: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Drzewostany gniazdowe i budowa gniazd

w syberyjskiej tajdze, w rozległych lasach dolin rzecznych rozciągających się na wielkich prze-strzeniach wschodniej rosji znaleziono dotychczas 170 gniazd tych ptaków. w lasostepach ałtajugniazda są lokalizowane nawet w niewielkich zadrzewieniach, w sąsiedztwie rozległych trawiastychprzestrzeni (karyakin 2008b). w Europie gatunek ten związany jest z różnej wielkości lasami poło-żonymi na bagnach. ich wielkość jest zmienna i wydaje się zależeć od spokoju w okolicy – im dalejod siedzib ludzkich, tym częściej zdarza się znaleźć gniazdo nawet w niewielkich kępach lasu lubw skrajnych przypadkach nawet na pojedynczych drzewach. w taki sposób orliki grubodziobegniazdują w najbardziej niedostępnych bagnach Prypeci. na niewielkich wyniesieniach zwanychostrowami, pośród bagien, wśród kilkudziesięciu, a czasami nawet kilku drzew na nich rosnących,orliki wybierają sobie miejsce na gniazdo. Budują je na drzewie i jeśli miejsce okaże się bezpiecznedo odchowywania potomstwa, to wykorzystują je przez wiele lat. najczęściej wybierane drzewa gniaz-dowe na Białorusi to sosny, olsze czarne i brzozy (dombrovsky & ivanowsky 2005).

w dolinie Biebrzy typowe miejsce gniazdowania to duży, ponad 100-hektarowy mocno zabag-niony las położony w znacznej odległości od siedzib ludzkich i trudno dostępny. Jest to najczęściejols, bagienna brzezina lub bardzo rzadko grąd w otoczeniu bagien (tab. 1/15).

� Fot. 12/15. dorosły samiec orlika grubodziobego – Henryk. zaobrączkowany jako pisklę w 2005 r., odłowionyw rewirze w 2011 r., 8 km od miejsca wyklucia (kordian Bartoszuk)

� Photo 12/15. adult male Greater Spotted Eagle – Henryk. ringed as a chick in 2005, hunted in home range in 20118 km from the place of hatching (kordian Bartoszuk)

� Фото 12/15. Взрослый самец большого подорлика – Хенрик. Самец был окольцован птенцом, в 2005 г.,впоследствии был выловлен на своем участке в 2011 г., в 8 км от места своего рождения (kordian Bartoszuk)

Page 145: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

� Fot. 13/15. Gniazdo orlikagrubodziobego na sośnie, dolinaPrypeci, ukraina, maj 2012(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 13/15. a nest of the GreaterSpotted Eagle on a pine tree, PripyatValley, ukraine, May 2012(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 13/15. Гнездо большогоподорлика на сосне, долина Припяти,Украина, май 2012(Grzegorz Maciorowski)

zespół roślinnyLiczba gniazd

A. clanga Pary mieszaneA. clanga x A. pomarina

Ols właściwy Carici-elongate-Alnetum 47 13

Brzezina moczarowa Salici-Betuletum 30 9

Ols / brzezina moczarowaCarici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum 5 0

Grąd TilioCarpinetum 4 3

Ols / grądCarici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum 2 1

Brzezina moczarowa / grądSalici-Betuletum / TilioCarpinetum 1 4

Biel elypteri-Betuletum 1 0

razem 90 30

tabela 1/15. Lokalizacja gniazd orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy*

*za Maciorowski i wsp. 2005, uzupełnione

Page 146: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 14/15. Stary ols to najczęściej wybierany przez orlika grubodziobego typ lasu w dolinie Biebrzy (GrzegorzMaciorowski)

� Photo 14/15. Old alder groves are the forest type most commonly chosen by the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 14/15. Большой подорлик в долине Бобры чаще всего выбирает старый ольшаник (Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 15/15. Bagienne brzeziny obokolsów – najbardziej preferowanedrzewostany gniazdowe orlikówgrubodziobych w dolinie Biebrzy(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 15/15. apart from aldergroves, birch groves are the nestingforest sites most preferred byGreater Spotted Eagles in BiebrzaValley (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 15/15. Болотистыйберезняк вблизи ольшаников– излюбленный гнездовойдревостой большого подорликав долине Бобры(Grzegorz Maciorowski)

Page 147: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

na południu kotliny Biebrzańskiej, gdzie bagna są najmniej zmienione przez działalność czło-wieka, orliki zakładają gniazda w rozległych olsach. Biebrzańskie olsy wiosną – w okresie budowyi zajmowania gniazd – to drzewostany trudno dostępne, zazwyczaj zalane. wybór miejsca gniazdo-wego nie jest sprawą przypadku i zawsze podyktowany jest troską o bezpieczeństwo lęgu. to lokalneuwarunkowania decydują o sposobie ukrycia gniazda. w miejscach, gdzie ptaki czują się najbez-pieczniej, może dojść do budowy gniazda nawet na pojedynczym niskim drzewie pośrodku trudnegodo przebycia bagna. im trudniej dostępne gniazdo, tym szanse na odchowanie pisklęcia są większe.Gniazdo jest umieszczone na drzewie, do którego ptak może swobodnie dolecieć. Może to być są-siedztwo nieużywanej od wielu lat linii oddziałowej, zarastającej drogi, niewielkiej polany czy natu-ralnego przerzedzenia w drzewostanie powstałego po powalonych drzewach. w dolinie Biebrzy or-liki grubodziobe budują gniazda niemal wyłącznie na gatunkach drzew liściastych. Mimo że w wieluokolicach w lasach licznie występuje świerk, który jest dogodny do budowy gniazd dla większościptaków szponiastych, to nigdy nie stwierdzono, by para orlików grubodziobych zbudowała od pod-staw swoje gniazdo na tym gatunku drzewa. nieliczne lęgi orlików grubodziobych na świerkach miałymiejsce w gniazdach wybudowanych przez inny gatunek. Być może jest to związane z faktem, że dolot

Gatunek drzewa

Liczba gniazd

A. clanga A. pomarina Pary mieszaneA. clanga x A. pomarina

Olsza czarnaAlnus glutinosa 49 44 8

Brzoza omszonaBetula pubescens 35 48 11

Lipa drobnolistnaTilia cordata 2 0 1

dąb szypułkowyQuercus robur 2 0 1

OsikaPopulus tremula 1 0 0

ŚwierkPicea abies 0 52 13**

Brzoza brodawkowataB. pendula 0 0 1

SosnaPinus silvestris 0 2 0

na ziemi 1 0 0

razem 90 146 35

tabela 2/15. drzewa gniazdowe dwóch gatunków orlików oraz par mieszanych w dolinie Biebrzyw latach 1988–2013*

*za Maciorowski i wsp. 2005, uzupełnione, **samiec A. pomarina

Page 148: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

do gęstej korony świerka jest zwykle utrudniony. w Polsce orliki grubodziobe najczęściej wybierająolsze czarne i brzozy omszone, bardzo rzadko dęby szypułkowe, lipy lub osiki. w ciągu 30 lat badańgatunku w Polsce stwierdzono tylko jedno gniazdo na sośnie, która stosunkowo często wybieranajest w innych krajach. tak charakterystyczny dla lasów wschodniej części kraju świerk jest często wy-bierany przez pokrewnego orlika krzykliwego, u którego ponad 1/3 gniazd budowana jest na tym ga-tunku drzewa (tab. 2/15).

wysokość umieszczenia gniazda na drzewie jest zmienna i w znacznym stopniu zależna od panu-jących warunków terenowych. na Bagnach Biebrzańskich wysokość posadowienia takiego gniazda wahasię od 4,5 do niemal 20 metrów. najczęściej jednak ptaki budują gniazdo na wysokości 13–17 metrównad ziemią. Sposób posadowienia gniazda na drzewie jest zmienny i zależny od lokalnych możliwości.najstabilniejsze gniazda posadowione są w kielichach, czyli rozwidleniu kilku grubych konarów wy-rastających na jednej wysokości z głównego pnia; nieco mniej stabilne są te budowane przy pniu na od-chodzących od niego gałęziach. rzadko budowane są gniazda na bocznych gałęziach – prawdopodob-nie z uwagi na niewielką ich stabilność i małą ilość drzew z taką możliwością posadowienia gniazda.wyjątkowo raz stwierdzono gniazdo naziemne. Gniazdo umieszczone było na platformie korzeniowejolszy w zalanym wodą bagiennym lesie, zbudowane w sąsiedztwie starego nieużywanego gniazda.

� Fot. 16/15. Olsze czarne tona Bagnach Biebrzańskichnajczęściej wybieraneprzez orlika rubodziobegodrzewa do budowy gniazd(antoni kasprzak)

� Photo 16/15. Black aldersare the most commonlyselected by the GreaterSpotted Eagle treesfor building nests inBiebrza Marshes(antoni kasprzak)

� Фото 16/15.В Бобранский болотахбольшой подорлик длястроительства гнездчаще всего выбираетчерную ольху(antoni kasprzak)

Page 149: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

Gniazdo orlika grubodziobego to konstrukcja zbudowana z cienkich gałęzi odłamywanychprzez ptaki z drzew. takie świeże, sprężyste gałązki gwarantują odpowiednią wytrzymałość budulca.wielkość samego gniazda zależy od kilku czynników. Mają na nią wpływ: podstawa, na której bu-dowane jest gniazdo, długość okresu jego użytkowania oraz indywidualne predyspozycje ptaków. naj-większe gniazda budowane przez orliki grubodziobe miały średnicę ponad 150 cm, najmniejsze około70 cm. Ptaki szukają drzewa, do którego mogą swobodnie dolatywać, o odpowiednio ukształtowa-nej koronie, dającej solidną podstawę pod przyszłe gniazdo. takie warunki spełnia niewiele drzew.niekiedy ptaki budują gniazda na jemiołach porastających brzozy bądź w różnego rodzaju „czarcichmiotłach”. Jest to jednak kruche oparcie, często niewytrzymujące masy dużego gniazda, w efekcieczego dochodzi do jego upadku i straty całego lęgu. na wielkość gniazda ma też wpływ liczba sezo-nów jego użytkowania. te największe to gniazda wieloletnie dobrze ukryte, ze swobodnym dolotem,solidnie posadowione, w których ptaki odchowują przez wiele lat pisklęta.

Gniazdo może być zbudowane z gałązek różnych gatunków drzew, najczęściej tych najłatwiej do-stępnych. w warunkach biebrzańskich są to zazwyczaj gałązki olsz lub brzóz. na początku sezonulęgowego pod koniec marca lub w kwietniu są to nieulistnione gałązki. wówczas tuż przed złożeniemjaj ptaki kończą wielodniową pracę, przystrajając gniazdo zielonymi gałązkami jemioły, świerka lubsosny (jeśli można znaleźć je w okolicy), a w samym jego środku moszczą niewielką nieckę ze źdźbełtraw i turzyc. ten przystrojony delikatnymi częściami roślin środek gniazda, zwany czarą, posiadaniewielkie zagłębienie od 1 do 5 cm, w które samica złoży 1 do 2 jaj. w trakcie sezonu lęgowegogniazdo jest systematycznie nadbudowywane ulistnionymi gałązkami drzew (głównie liściastych).

� Fot. 17/15. typowe gniazdo na brzozie omszonej (antoni kasprzak)� Photo 17/15. a typical nest on a downy birch (antoni kasprzak)� Фото 17/15. Типичное гнездо на березе пушистой (antoni kasprzak)

Page 150: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 18/15. Gniazdo orlika krzykliwego na świerku (Grzegorz Maciorowski)� Photo 18/15. a nest of the Lesser Spotted Eagle on a spruce (Grzegorz Maciorowski)� Фото 18/15. Гнездо малого подорлика на ели (Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 19/15. Gniazdo orlika grubodziobego na olszyw luźniejszej części drzewostanu, dolina Biebrzy2005 (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 19/15. a nest of the Greater Spotted Eagle onan alder in the less dense region of the forest, BiebrzaValley 2005 (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 19/15. Гнездо большого подорлика на ольхе,в более свободной части древостоя, долинаБобры, 2005 (Grzegorz Maciorowski)

Page 151: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

Gałązki te, nawet kilkaset, przynosi głównie samica. wraz z rozwojem listowia zmianie ulega też samdrzewostan gniazdowy – bagienny liściasty las o znacznie ograniczonej widoczności stanowi do-skonałą kryjówkę dla gniazda. duże znaczenie ma obecność w pobliżu gniazda drzewa z suchymikonarami, na którym ptaki dorosłe odpoczywają i obserwują okolicę.

Sezon lęgowy, toki

Ptaki powracają z zimowisk i zajmują terytorium. Poszczególne terytoria są stabilne i są użyt-kowane przez dziesięciolecia. w zależności od tego, jak przebiega wędrówka poszczególnych ptaków,a także od warunków pogodowych, jakie zastaną po przylocie na lęgowiska, sezon lęgowy poszcze-gólnych par może być nieco przesunięty w czasie. za początek sezonu lęgowego przyjęto pojawie-nie się ptaków w rewirze. zazwyczaj orliki grubodziobe gniazdujące w dolinie Biebrzy rozpoczynająsezon lęgowy na przełomie pierwszej i drugiej dekady kwietnia. tylko nagłe nawroty zimy mogą po-wodować, że okres ten jest przesunięty na drugą połowę kwietnia lub w skrajnych przypadkach na-wet na początek maja.

Od przylotu następuje okres wzmożonej aktywności w postaci lotów godowych, kopulacji orazwyboru drzewa gniazdowego i budowy gniazda. w przypadku gdy jeden z ptaków nie powrócił,trwają poszukiwania nowego partnera. zazwyczaj ptaki powracają do ubiegłorocznego gniazda,zwłaszcza jeśli szczęśliwie odchowały w nim potomstwo. czasami dochodzi do zmiany miejsca gniaz-dowego, gdy dotychczas zajmowany rewir uległ zniszczeniu (wycięto drzewostan gniazdowy bądźdrastycznie zmieniono charakter żerowiska) albo pojawiło się zagrożenie dotychczas niespotykane– pojawił się człowiek lub zagnieździł się bielik. niektóre ptaki, prawdopodobnie te, których zimo-wiska położone są blisko, pojawiają się na terenach lęgowych nawet już w marcu (zdarza się, że w ła-godne zimy obserwuje się pojedyncze ptaki już w lutym). Osobniki te przebywają najczęściej w oko-licy swojego drzewostanu gniazdowego i odwiedzają go, od czasu do czasu przynosząc świeże

� ryc. 1/15. Lot tokowy orlika grubodziobego (oryg. tomasz coa)� Fig. 1/15. a courtship flight of the Greater Spotted Eagle (orig. tomasz coa)� Рис. 1/15. Брачный полет большого подорлика (ориг. tomasz coa)

Page 152: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Page 153: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

� Fot. 20–25/15. kopulacjaorlików krzykliwych, niemcy29.04.2012 (omaskrumenacker)

� Photo 20–25/15. Mating ofLesser Spotted Eagles,Germany 29.04.2012 (omaskrumenacker)

� Фото 20–25. Спариваниемалых подорликов,Германия, 29.04.2012 (omaskrumenacker)

Page 154: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

gałęzie na gniazdo. Szczytem aktywności związanej z przystąpieniem do lęgu jest kwiecień. w są-siedztwie wybranych przez pary drzewostanów gniazdowych ptaki wykonują loty tokowe. warun-kiem przystąpienia do nich jest jednak odpowiednia aura – słoneczna pogoda i obecność odpo-wiednich prądów wznoszących. toki tego orła to seria widowiskowych pikowań i wznoszeń,wykonywanych najczęściej na znacznej wysokości (nawet kilkaset metrów nad ziemią) i towarzy-szących im wzajemnych nawoływań (ryc. 1/15).

Ptaki po uzyskaniu odpowiedniej wysokości nurkują ze złożonymi skrzydłami, by po chwili zeznaczną prędkością wznieść się w górę. te dwie sekwencje opadania i wznoszenia z częściowo zło-żonymi skrzydłami są powtarzane wielokrotnie. w lotach tokowych uczestniczą obydwa ptaki.Podczas tych popisów może dochodzić do wykonywania widowiskowych przewrotów lub bardzorzadko do sczepienia się szponami i wspólnego opadania wirujących wokół siebie orlików. zaob-serwowano, że takie popisy tokowe mogą być wykonywane samotnie przez samca także w później-szym okresie, kiedy w gnieździe jest już pisklę. tokują intensywnie również ptaki, które nie złożyłyjaj. w rewirach zajmowanych przez pojedyncze ptaki do lotów takich dochodzi przez cały sezon lę-gowy. zdarza się, że tokujący ptak po serii takich popisów z wielkiej wysokości z dużą prędkościąopada wprost w drzewostan gniazdowy w pobliże gniazda, znikając z oczu obserwatorowi.

Po serii lotów tokowych trwających kilka dni dochodzi do kopulacji. Ptaki zazwyczaj wybierajądo tego celu drzewo rosnące w centrum rewiru gniazdowego. wówczas to można zaobserwować rzad-kie u tego gatunku zjawisko – dwa ptaki siedzące obok siebie. Później na taki luksus wspólnego prze-siadywania nie będzie już czasu. Samica nie zawsze kopuluje tylko z jednym samcem. czasamirewiry odwiedzane są przez osobniki z innych rewirów bądź ptaki, które takiego terytorium jeszczenie posiadają. te starsze, bardziej doświadczone ptaki, bronią jednak swojego terytorium i praw

� Fot. 26/15. w końcu kwietnia lub na początku maja samica składa 1 lub 2 jaja (Grzegorz Maciorowski)� Photo 26/15. in late april or in early May a female lays 1 or 2 eggs (Grzegorz Maciorowski)� Фото 26/15. В конце апреля или в начале мая самка откладывает 1 или 2 яйца (Grzegorz Maciorowski)

Page 155: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

przeganiając intruzów. nowy przybysz może jednak zwyciężyć w rywalizacji i posiąść terytorium.Sama kopulacja trwa bardzo krótko i jest przez ptaki wielokrotnie powtarzana. zachowanie to ob-serwowano najczęściej w godzinach przedpołudniowych. Sekwencje zachowań pary orlików krzy-kliwych podczas kopulacji przedstawiono na fotografiach 20–25.

w tym samym, okresie kiedy ptaki tokują i kopulują, trwa budowa (lub naprawa) gniazda.Gniazdo zbudowane jest z kilkuset gałęzi, a każdą z nich trzeba ułamać z drzewa. Po zbudowaniugniazda, jego przystrojeniu oraz odpowiednim wymoszczeniu samica składa w niewielkim, specjalniedo tego celu przygotowanym zagłębieniu 1 lub 2 białawe, nieregularnie brązowo plamkowane jaja.Plamkowanie to jest intensywniejsze na tępym końcu, a w miarę wysiadywania jajo nieco ciemniejena skutek zabrudzenia i wytarcia przez samicę. Średnie wymiary jaj to 54 x 68 mm, skrajne 55–71 x44–58 mm. w odróżnieniu od jaj gatunku pokrewnego jaja orlika grubodziobego są bardziej chro-powate, nie mają połysku, a pory w skorupce są widoczne gołym okiem. Prześwit skorupy jest zie-lony (Gotzman & Jabłoński 1972). Podobne wymiary jaj stwierdzono u ptaków gniazdującychw rosji: 54,4 x 68,9 mm (karyakin 2008c). Jaja orlika krzykliwego są nieco mniejsze (63 x 53 mm)i mocniej plamkowane. Skorupka ich jaj jest drobnoziarnista i niezbyt gruba. dawna literatura po-daje, że orlik grubodzioby potrafi znieść nawet 3 jaja, jednak współczesne badania nie potwierdziłytego faktu.

Samica zaczyna wysiadywanie od chwili zniesienia pierwszego jaja. wysiadywanie trwa niemalbez przerw przez 42 do 44 dni. zdarza się, że samica jest zmieniana przez partnera, jednak jest tozjawisko rzadko obserwowane. Przez okres inkubacji samiec poluje, karmi partnerkę i prawdopo-dobnie przynosi nowe gałęzie do wzmacniania konstrukcji gniazda. chroni też gniazdo przed dra-pieżnikami – przegania inne gatunki, które mogą zagrażać bezpieczeństwu lęgu, ze szczególną za-ciętością atakując przelatujące w okolicy bieliki. Jest to okres newralgiczny – może dojść do stratylęgu – ptaki mogą porzucić jaja, gdy są często niepokojone przez człowieka. Pozostawione bezopieki jaja mogą zostać wyziębione lub zrabowane przez ptaki krukowate pilnie wypatrujące takichokazji do zdobycia pokarmu. wreszcie na sukces wysiadywania mogą mieć wpływ panujące warunkipogodowe, takie jak długotrwałe ochłodzenia z nawrotami opadu śniegu lub długotrwałymideszczami. w końcu kwietnia nad Biebrzą nagłe załamania pogody nie należą do rzadkości. Orlikgrubodzioby to jednak przede wszystkim gatunek wytrzymały na ochłodzenia i najczęściej, jeśli jużdojdzie do złożenia jaj, wytrwale je ogrzewa aż do wyklucia piskląt. wydaje się, że znacznie ważniejszesą załamania pogody tuż przed złożeniem jaj (najczęściej przypadające na trzecią dekadę kwietnia).wówczas część ptaków po prostu nie składa jaj mimo wcześniej przygotowanych do tego celugniazd. również istotny wpływ na nieprzystępowanie do rozrodu ma pojawianie się ludzi w pobliżugniazd.

Pisklęta, kainizm, opieka nad młodymi

w podmokłym lesie środkowej Europy, pośród morza bagiennej zieleni, roju komarów i różnychodgłosów bagien, w gnieździe strzeżonym nieustannie przez rodziców pojawiają się pisklęta. Po-czątkowo z jaj dochodzą głosy popiskujących młodych, wkrótce pojawiają się pęknięcia w skorupce.Ponieważ samica rozpoczęła wysiadywanie tuż po złożeniu pierwszego jaja, to i pisklęta pojawiająsię w gnieździe w odstępie kilku dni. Pierwszy wykluwa się – „kain”. dwa lub trzy dni później, nie-kiedy nawet tydzień, kluje się drugie pisklę – „abel”. część ptaków przestaje wysiadywać zaraz powykluciu się pierwszego pisklęcia. wówczas to drugie jajo pozostaje niewyklute. Gdy w gnieździe po-jawia się drugie pisklę, dochodzi do konfliktu. Starsze pisklę, mimo że jeszcze tak niewielkich roz-miarów, ma ostry dziób i szpony. Pisklak nieustannie nęka swoje młodsze rodzeństwo. dziobie je takdługo, aż najczęściej poważnie poraniony, pozbawiony skóry na głowie, zakrwawiony młody ginie

Page 156: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 27/15. Świeżo wyklute pisklę orlikagrubodziobego, dolina Biebrzy, czerwiec 2002(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 27/15. a newly hatched chick of theGreater Spotted Eagle, Biebrza Valley, June 2002(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 27/15. Только что проклюнувшийсяптенец большого подорлика, долина Бобры,июнь 2002 (Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 28/15. dwa pisklęta orlika grubodziobego 3- i 1-dniowe, dolina Biebrzy, czerwiec 2002 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 28/15. two one-day-old and three-day-old chicks of the Greater Spotted Eagle, Biebrza Valley, June 2002

(Grzegorz Maciorowski)� Фото 28/15. Два птенца большого подорлика в возрасте 3 и 1 дня, долина Бобры, июнь 2002 (Grzegorz

Maciorowski)

Page 157: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

(fot. 30/15). dysproporcja wielkości pomiędzy rodzeństwem 1- vs. 3-dniowym jest znacząca. cel tegodziałania jest tylko jeden – należy pozbyć się niewygodnego konkurenta. zjawisko to nazywamy kai-nizmem. walka piskląt odbywa się w obecności samicy, która nie ingeruje w zachowanie potomstwa.Los słabszego jest przesądzony – jest rozerwany przez samicę i posłuży za pokarm dla silniejszegopisklęcia lub – rzadziej – jest wyrzucony z gniazda. Mniej strawne fragmenty ciała, jak głowa, koń-czyny, są zjadane przez matkę. wyjątkowo zdarza się, że nawet 5-tygodniowy młody orlik pada ofiarąsilniejszego kaina (fot. 31/15).

Składanie dwóch jaj z pozoru wydaje się marnotrawstwem, skoro młodsze pisklę ginie w wynikukonfliktu ze starszym. uważa się, że drugie jajo ptaki składają, by zwiększyć szansę, gdyby z pierw-szego nie wykluł się pisklak (newton 1979). wykazano eksperymentalnie, że agresja pomiędzy pis-klętami trwa do momentu zaniku w ich upierzeniu puchu (Meyburg 1974a). w dolinie Biebrzy zja-wisko kainizmu u orlika grubodziobego występuje powszechnie. w siedmiu przypadkach, w którychwykluły się dwa pisklęta, odchowane zostało tylko jedno młode (Maciorowski i wsp. 2005, nowedane). Sporadycznie bliźnięta są odchowywane u orlika krzykliwego. Stwierdzono to aż 48-krotnie(w tym i w dolinie Biebrzy), lecz by to wykazać, skontrolowano ponad 4000 lęgów. udział bliźniątwyniósł zaledwie 1% (cenian i wsp. 2005).

klucie u orlików grubodziobych jest rozciągnięte w czasie i trwa od ostatniej dekady maja nie-mal do połowy czerwca. ciemnoszary kolor puchu, jaki pokrywa pisklęta, sprawia, że ten gatunekorlika trudno pomylić z podobnym orlikiem krzykliwym. u orlika krzykliwego pisklęta pokryte sąbiałym puchem.

� Fot. 29/15. Pisklę orlika grubodziobego pokryte ciemnoszarym puchem, dolina Biebrzy, 2011 (antoni kasprzak)� Photo 29/15. a Greater Spotted Eagle chick covered with dark grey down, Biebrza Valley, 2011 (antoni kasprzak)� Фото 29/15. Птенец большого подорлика, покрытый темно-серым пухом, долина Бобры, 2011 (antoni kasprzak)

Page 158: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

w okolicach, gdzie w drugiej części sezonu lęgowego występuje obfitość pokarmu i konkuren-cja piskląt o pokarm nie jest tak silna, słabszemu młodszemu z piskląt często udaje się przetrwać.udział lęgów z bliźniętami sięga 43% (karyakin 2008c). tak dzieje się często np. w lasostepach ał-taju czy w kazachstanie, dużo rzadziej na największych europejskich bagnach w dolinie Prypeci.w Polsce, gdzie w wyniku działalności człowieka zmieniono biotopy, w ostatnim ćwierćwieczu anirazu nie zostały odchowane bliźnięta. dwa pisklęta zostały odchowane tylko raz w wyniku ingerencjiczłowieka. z gniazda zawierającego bliźnięta, kaina o masie 1050 gramów oraz abla ważącego za-ledwie 310 gramów, w dniu 23 czerwca 1990 r. zabrano to mniejsze i sztucznie odchowano w StacjiBadawczej PzŁ w czempiniu. w pełni opierzony abel został podłożony 30 lipca do naturalnegogniazda. Starsze pisklę z tego lęgu dzień/dwa wcześniej opuściło gniazdo i przebywało w pobliżu. Pod-łożony podlot został zaakceptowany przez rodziców i był karmiony. kilka dni później obydwamłode były wspólnie obserwowane na gnieździe (Meyburg & Pielowski 1991).

Po wykluciu się piskląt samica niemal bez przerwy przebywa w gnieździe lub tuż obok. Ścisłaopieka trwa przez dwa–trzy, a niekiedy cztery tygodnie. Młode są osłaniane przed chłodem, upałemi deszczem. tylko samica karmi pisklęta, rozrywając przyniesiony przez samca pokarm. Podaje imdo dzioba drobne kawałki, a sama zjada twardsze i mniej strawne części (głowy, nogi ofiar). w przer-wach pomiędzy karmieniami, najczęściej w godzinach rannych, samica często leci na pobliskiedrzewa, łamie ulistnione gałązki drzew i nadbudowuje nimi gniazdo. w ciągu jednego poranka po-trafi przynieść nawet kilkanaście gałązek, najczęściej olsz lub brzóz. zdaniem newtona (1979)

� Fot. 30/15. kainizm. Młodsze pisklę atakowane przez starsze rodzeństwo, dolina Biebrzy, czerwiec 2012 (Paweł Mirski)� Photo 30/15. cainism. e younger chick attacked by their older siblings, Biebrza Valley, June 2012 (Paweł Mirski)� Фото 30/15. Каинизм. На младшего птенца нападает его старший брат, долина Бобры, июнь 2012 (Paweł Mirski)

Page 159: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

wyścielanie gniazda świeżymi gałązkami podnosi higienę i zapewnia lepszy komfort pisklęciu. Jed-nocześnie tak przystrojone gniazdo wskazuje konkurentom, iż rewir jest zajęty.

Przez pierwsze dwa–trzy tygodnie życia pisklę jest pod stałą opieką samicy. Gdy nieco podroś-nie i wymaga więcej pokarmu, samica pozostawia je i odlatuje, by również tak jak samiec polować.część samic wykazuje też dużą dbałość o higienę gniazda – wynosi z gniazda lub zjada wypluwki,usuwa pióra i resztki niezjedzonych ofiar. z innych gniazd wypluwki wynoszą dorosłe ptaki, wy-rzucając je w locie lub porzucając pod drzewem, na którym najczęściej przesiadują. wynoszenie wy-pluwek prawdopodobnie zależy od indywidualnych upodobań ptaków. niektóre pisklęta wypluwająje poza obręb gniazda.

w zależności od obfitości i dostępności pokarmu w rewirze dorosłe ptaki odlatują na różną od-ległość od gniazda – zubożenie zasobów lub pojawienie się bogatego źródła pokarmu sprawia, że ptakilecą nawet kilka kilometrów, by polować. takie pozostawianie gniazda bez opieki zawsze niesie dlapisklęcia niebezpieczeństwo. tym większe, im dalej i na dłużej odlatują rodzice. Pisklę narażone jestna drapieżnictwo ze strony kuny leśnej, jastrzębia lub puchacza. ryzyko presji drapieżnictwa jest tymwiększe, im starszy jest pisklak, który z wiekiem coraz głośniej nawołuje o pokarm. w tym okresiegniazdo najłatwiej jest zlokalizować właśnie po nasłuchiwaniu nawołującego pisklaka. Słysząc tendźwięczny donośny głos, trudno nie kojarzyć go z łacińską nazwą gatunkową ptaka – Aquila clanga,co oznacza „krzyczącego orła”.

Pisklę przebywa w gnieździe 60–67 dni (Ferguson-Lees & christie 2001). karyakin (2008)określa długość tego okresu u orlików w ałtaju na zaledwie 49–58 dni, co wydaje się zaskakująco

� Fot. 31/15. kain i abel. Starszyosobnik w wieku około 6 tygodni,młodszy świeżo zabity. Stan rozwojuupierzenia u młodszego wskazuje,że wykluł się znacznie później odkaina, dolina Biebrzy, 1996(tadeusz Mizera)

� Photo 31/15. cain and abel. ebigger bird about six weeks old, theyounger has just been killed.Plumage of the younger chickindicating that it hatched much laterthan cain, Biebrza Valley, 1996(tadeusz Mizera)

� Фото 31/15. Каин и Авель.Старший птенец в возрасте6 недель, молодой был недавноубит. Оперение младшего птенцауказывает на то, что онвылупился значительно позжеКаина. Долина Бобры, 1996(tadeusz Mizera)

Page 160: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 32/15. Samica orlika grubodziobego przystraja gniazdo świeżymi gałązkami, dolina Biebrzy, czerwiec 2011(antoni kasprzak)

� Photo 32/15. Female Greater Spotted Eagle decorates the nest with greenery, Biebrza Valley, June 2011(antoni kasprzak)

� Фото 32/15. Самка большого подорлика обустраивает гнездо свежими ветвями, долина Бобры, июнь 2011(antoni kasprzak)

� Fot. 33/15. Samica ochraniapisklę przed chłodem i opadami,dolina Biebrzy, czerwiec 2011(antoni kasprzak)

� Photo 33/15. Female protectsthe chick against cold andexcessive heat, Biebrza Valley,June 2011 (antoni kasprzak)

� Фото 33/15. Самка защищаетптенца от холода и осадков,долина Бобры, июнь 2011(antoni kasprzak)

Page 161: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

krótko, nawet jeśli uwzględnić bogate łowiska, z których korzystają orliki w rosji. w miarę wyras-tania długich piór konturowych młodziak zaczyna ćwiczyć poruszanie skrzydłami. w wieku 8 ty-godni intensywne machanie potrafi go unieść nad powierzchnię gniazda. coraz częściej wychodziteż na konary poza obręb gniazda. takie wchodzenie na gałęzie jest z początku mozolną wspinaczką,w której w miarę upływu czasu skrzydła odgrywają coraz większą rolę. w końcu po ponad dwóchmiesiącach dorastania, zwykle na początku sierpnia, młody po raz pierwszy wylatuje z gniazda. Jestto najczęściej jeszcze nieporadny, krótki lot, który kończy się po kilkudziesięciu metrach. Młody częstopowraca do gniazda w ciągu dnia oraz nocuje w nim. Ptaki dorosłe karmią go najczęściej nadal nagnieździe. Przebieg tego karmienia jest taki, że rodzic, który pod nieobecność młodego przyniósł po-karm do gniazda, zaczyna intensywnie go nawoływać głosem słyszalnym z odległości kilkuset met-rów. zwykle po chwili przylatuje młody, który zjada pokarm, osłaniając go rozpostartymi skrzydłami.wreszcie pod koniec sierpnia lub we wrześniu młody opuszcza okolicę gniazda i odlatuje coraz da-lej, uniezależniając się od rodziców.

wrzesień nad Biebrzą to czas, kiedy na tle nieba można podziwiać loty zarówno dorosłych pta-ków, jak i ich młodych z charakterystycznymi plamami na skrzydłach. to też jest czas przygotowy-wania się do migracji na południe i intensywnej nauki samodzielnego zdobywania pokarmu.wkrótce więzy rodzinne łączące młodego z rodzicami rozpadną się. Młody ptak udaje się samo-dzielnie na niebezpieczną wędrówkę, by spędzić zimę na południu Europy lub w afryce. Badania zapomocą telemetrii rodziny orlików grubodziobych w 1996 roku wykazały, iż młody osobnik rozpocząłwędrówkę na zimowiska samodzielnie i do tego odmienną trasą niż oboje rodziców (Meyburg i wsp.2005).

� Fot. 34/15. Pisklę połykające żabę (antoni kasprzak)� Photo 34/15. chick swallowing a frog (antoni kasprzak)� Фото 34/15. Птенец, глотающий лягушку (antoni kasprzak)

Page 162: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 35/15. w pełni opierzony młody orlik grubodzioby, dolina Biebrzy, lipiec 2013 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 35/15. a fully feathered young Greater Spotted Eagle, the Biebrza Valley, July 2013 (Grzegorz Maciorowski)� Фото 35/15. Полностью оперившийся молодой большой подорлик, долина Бобры, июль 2013

(Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 36/15. Młody orlik grubodzioby tuż przedwylotem z gniazda, dolina Biebrzy, lipiec 1997(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 36/15. a young Greater Spotted Eagle justbefore leaving the nest, the Biebrza Valley, July 1997(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 36/15. Молодой большой подорликнезадолго до вылета из гнезда, долина Бобры,июль 1997 (Grzegorz Maciorowski)

Page 163: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

Efektywność rozrodu

Ptaki przystępują do rozrodu, lecz z powodu różnych przyczyn nie zawsze zdołają odchować pis-klęta. Straty mogą powodować drapieżniki oraz niekorzystne warunki atmosferyczne. wpływ na od-chów młodych ma też dostępność pokarmu. Straty lęgu mogą wystąpić we wszystkich jego stadiach.zniszczeniu mogą ulec jaja zarówno tuż po zniesieniu, jak i w trakcie inkubacji. Małym niestrzeżo-nym pisklętom zagrażają kuny leśne, kruki, puchacze. Młodsze pisklę ginie w wyniku kainizmu. tęczęść strat nazywamy naturalnymi i mamy z nimi do czynienia u wszystkich gatunków. Orliki gru-bodziobe są ptakami długowiecznymi i niepowodzenie w jednym sezonie nie ma wpływu na stan po-pulacji. dorosły orlik nie ma prawie żadnych naturalnych wrogów. drugi rodzaj strat powoduje czło-wiek. zniszczenia gniazd i lęgów zdarzają się sporadycznie. częściej zdarza się, iż ptaki niepokojonesamą obecnością człowieka rezygnują z przystępowania do rozrodu. najgroźniejsze w skutkach sądziałania człowieka prowadzące do niszczenia terenów gniazdowych i żerowisk. Orlik grubodziobyjest ściśle związany z terenami podmokłymi. degradacja ich poprzez meliorację odwadniającą po-woduje, że pary nie mają odpowiednich miejsc do zakładania gniazd, a nie mając zasobnych żero-wisk, nie są zdolne do odchowania potomstwa. w konsekwencji gatunek może się wycofać z tere-nów lęgowych.

Szereg czynników wpływa na rozród ptaków. uznaje się, że para, która odchowa choć jednegomłodego, odnosi sukces rozrodczy. udział par z sukcesem w danej populacji pozwala wyliczyćefektywność lęgu oraz przeciętną liczbę odchowanych młodych. w tym celu jest prowadzony mo-nitoring lęgowej populacji. wiosną ocenia się, czy ptaki powróciły do rewirów oraz czy zasiedliłygniazda. Podczas drugiej wizyty latem kontroluje się gniazda w celu stwierdzenia, czy są obecne duże

� ryc. 2/15. Fenologia głównych etapów okresu lęgowego. kolor ciemnozielony – główny okres występowania danegoetapu, kolor jasnozielony – skrajne terminy*

� Fig. 2/15. Phenology of the main stages of the breeding period. dark green – primary period of occurrence of a givenstage, light green – its extreme limits*

� Рис. 2/15. Фенология основных этапов сезона размножения. Темно-зеленый – основной срок возникновенияданной стадии, светло-зеленый – экстремальные сроки*

*za Maciorowski & Mizera 2009 / *cf. Maciorowski & Mizera 2009 / *за: Maciorowski и Mizera, 2009

Miesiące/Months/Месяцы i ii iii iV V Vi Vii Viii iX X Xi Xiitoki i budowa gniazdacourtship display and building of the nestТокование и строительство гнездаznoszenie jajLaying eggsОткладывание яицinkubacjaincubationИнкубацияPuchowe pisklętadowny chicksПуховые птенцыPisklęta opierzoneFeathered chicksОперенные птенцыMłode w rewirzeYoung birds in the home rangeМолодняк в участкеMigracja i zimowanieMigration and winteringМиграция и зимовка

Page 164: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

pisklęta. im taki monitoring trwa więcej lat, tym dokładniej można ocenić stan lokalnej populacjii przewidzieć jej losy na przyszłość. z uwagi na niewielką liczbę kontrolowanych co roku gniazd i lę-gów nie sposób jeszcze dokładnie ocenić niektóre parametry, np. przeciętną długości życia. tym sa-mym nie można jeszcze wyliczyć bezpiecznego poziomu wskaźnika reprodukcji, który gwarantujestabilność populacji. wstępnie można oszacować, że w warunkach biebrzańskich populacja będziestabilna pod względem liczby par lęgowych, gdy przeciętna produktywność wyniesie 0,5–0,6 od-chowanego młodego/parę/rok. Sukces lęgowy powinien wynosić 50–60%.

Orliki grubodziobe składają dwa jaja, lecz odchowują zazwyczaj tylko jedno młode. Przypadkibliźniąt zdarzają się niezwykle rzadko. korzystne warunki troficzne panujące na Polesiu sprawiają,że tamtejsze orliki grubodziobe czasami odchowują bliźnięta. Spośród 111 lęgów zakończonych suk-cesem w czterech przypadkach stwierdzono po dwa podloty (dombrovski 2005). dwojaczki stwier-dzono też dwukrotnie w Estonii (Väli 2005). w Polsce w ciągu 38 lat szczegółowych obserwacji 135lęgów nigdy nie stwierdzono bliźniąt (dyrcz i wsp. 1984, Maciorowski i wsp. 2005, Maciorowski &Mizera 2010, Pugacewicz 1995). najczęściej bliźnięta obserwowano w zachodniej Syberii i w regionieałtajsko-Sajańskim (karyakin 2008a, b, c, karyakin & Levin 2008).

Sukces rozrodczy może wykazywać znaczne wahania i może wynosić od 0 do nawet 100%. daneo tym parametrze rozrodu zamieszczają autorzy badający orlika grubodziobego w różnych krajach Eu-ropy, jak i w części azjatyckiej jego zasięgu. dombrovski (2005) podaje dla najliczniejszej europejskiejczęści populacji gniazdującej na Białorusi w latach 1999–2005 wartość tego parametru w przedzialeod 20 do 100%. najwyższy sukces wykazywały pary gniazdujące na naturalnych obszarach bagien, naj-niższy te bytujące na terenach przekształconych przez człowieka. autor ten podkreśla też negatywnywpływ niekorzystnych warunków pogodowych wpływających na liczebność ofiar, a przez to równieżna sukces lęgowy poszczególnych par. w trudnym dla orlików 2003 roku, poprzedzonych na Biało-rusi ciężką zimą i jesiennymi pożarami torfowisk, sukces lęgowy ptaków wahał się od 20% na tere-nach przekształconych do 50% na obszarach naturalnych bagien (dombrovski 2005).

w dolinie Biebrzy w latach 1973–2005 sukces lęgowy był bardzo zmienny. Procent par skutecznieodchowujących młode oscylował na poziomie 55%. w najgorszym 1993 r. żadna z par nie odniosłasukcesu, a w najlepszych latach młode odchowało 80% par (Maciorowski i wsp. 2005). w tych sta-tystykach uwzględniono zarówno czyste pary, jak i pary mieszane. w Estonii średnio orliki grubo-dziobe odchowywały 0,6 pisklęcia na terytorium lęgowe (Väli & Lõhmus 2000).

inny parametr charakteryzujący populację to średnia liczba odchowanych młodych przypada-jąca na parę, która odniosła sukces rozrodczy. Jako że orliki grubodziobe odchowują prawie zawsze

� ryc. 3/15. Średnia liczba piskląt orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy w latach 1991–2013� Fig. 3/15. Productivity of Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley in the 1991–2013� Рис. 3/15. Среднее количество птенцов большого подорлика в долине Бобры в 1991–2013 гг.

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

0,8

0,7

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

Page 165: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

jedno młode, wartość tego wskaźnika wynosi wtedy 1,0. u kilku badanych populacji był on wyższy.na Białorusi w latach 1981–1991 parametr ten wyniósł 1,25 (ivanovsky 1996). w rosji również częstoobserwowano lęgi z dwoma pisklętami, stąd wskaźnik ten osiągał lokalnie wysokie wartości. na ob-szarze pomiędzy wołgą a uralem orliki grubodziobe wyprowadzały średnio 1,24 pisklęcia/parę/rok(n=50, ±0,43), a w kraju ałtajskim nawet 1,6 pisklęcia. na terenie zachodniej Syberii udział lęgówz bliźniętami wyniósł aż 43,9% (karyakin 2008, 2008b, c).

Sukces lęgowy i produktywność zależna jest przede wszystkim od dostępności i jakości pokarmu.tak wysokie parametry rozrodu w rosji związane są z obfitością pokarmu. tamtejsze orliki polujągłównie na ssaki średniej wielkości, jakimi są susły długoogoniaste (karyakin 2008b). na Białorusiproduktywność koreluje z liczebnością gryzoni, głównie karczownika (V. dombrovski, inf. ustna).

Rewir i terytorium

w sezonie lęgowym para ptaków obejmuje w posiadanie pewien obszar, na którym gniazdujeoraz zdobywa pokarm. teren ten nazywamy rewirem (ang. home range). Fragment rewiru wyko-rzystywany tylko przez parę nazywamy terytorium (ang. territory). terytorium jest bronione przedprzedstawicielami własnego gatunku, niekiedy również przed innymi gatunkami o podobnych

� Fot. 37/15. Bliźnięta orlika grubodziobego, zachodnia Syberia, 19.07.2013 (igor karyakin)� Photo 37/15. Greater Spotted Eagle twins, western Siberia, 19.07.2013 (igor karyakin)� Фото 37/15. Близнецы большого подорлика, западная Сибирь, 19.07.2013 (Игорь Карякин)

Page 166: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

wymaganiach życiowych. Szczególnie chronione jest gniazdo i jego okolice (ang. nest site). Orliki gru-bodziobe są ptakami długowiecznymi i przez wiele lat utrzymują terytorium. Po powrocie z zimo-wiska gniazdo jest naprawiane lub w obrębie terytorium budowane jest nowe. niektóre gniazda sąwykorzystywane przez wiele sezonów, zwłaszcza gdy ptaki odniosły w nim sukces. w obrębie tery-torium ptaki tokują, budują gniazdo i zdobywają część pokarmu. walki graniczne z parami sąsied-nimi zdarzają się bardzo rzadko. częściej dochodzi do konfliktów z osobnikami poszukującymi part-nera. Oznaką zajęcia terytorium dla innych ptaków są popisy powietrzne oraz obecność gniazda.Przystrajanie gniazda świeżymi zielonymi gałązkami pełni funkcję informacyjną o zajęciu terytorium(newton 1979, watson 1997).

Orliki grubodziobe są gatunkiem dwuśrodowiskowym. Gniazdują w lasach, a polują na terenachotwartych. tak więc w obrębie ich terytorium muszą znajdować się te dwa środowiska. wielkość te-rytorium jest zmienna, uzależniona jest od zasobów pokarmowych i ilości dostępnych miejsc dogniazdowania. zazwyczaj duże gatunki o większym zapotrzebowaniu pokarmowym posiadają więk-sze terytoria od gatunków mniejszych. kształt i granice rewiru ulegają zmianom w ciągu sezonu.zwiększone zapotrzebowanie na pokarm, zwłaszcza dla rosnącego pisklęcia, sprawia, że ptaki mu-szą podejmować dalekie wyprawy łowieckie poza wcześniej „ustalone” granice terytorium. Ptaki po-lują w obrębie rewiru. na atrakcyjne łowiska lecą do kilku kilometrów. z miejsc tych mogą korzys-tać również ptaki z sąsiednich terytoriów oraz inne osobniki (np. młodociane, nielęgowe).

Przez wiele lat starano się ustalić wielkość terytorium poprzez bezpośrednie obserwacje ptakóww terenie. dobrymi cechami umożliwiającymi lokalizację terytorium poszczególnej pary jest ob-serwacja tokujących ptaków. toki odbywają się zazwyczaj w centrum terytorium, nad najważniej-szym miejscem, jakim jest gniazdo. w obrębie terytorium ptaki odpoczywają, często też polują z za-siadki. Pomocne przy ustalaniu granic terytorium są również obserwacje zachowań ptaków,a zwłaszcza interakcje z przedstawicielami własnego gatunku, jak i z potencjalnymi konkurentami.Przy ustaleniu wielkości terytorium ważne jest poznanie lokalizacji gniazda, co w połączeniu z ob-serwacjami ptaków na łowisku pozwala poznać dystans, na jaki ptaki lecą z ofiarą do piskląt. Po-ważnym utrudnieniem jest brak możliwości dłuższej obserwacji poszczególnych ptaków, zazwyczajpo kilku chwilach ptak znika obserwatorowi z pola widzenia. Ponadto rzadko zdarza się, by możnabyło indywidualnie rozpoznawać poszczególne osobniki. Pewnym ułatwieniem w określeniu, z któ-rym osobnikiem mamy do czynienia, są braki w upierzeniu lub charakterystyczne plamy. zazwyczajjednak wszystkie ptaki wyglądają podobnie, co utrudnia ocenę. duże gatunki orłów posiadają bar-dzo rozległe rewiry. Przykładowo, afrykański wojownik zbrojny Polemaetus bellicosus zajmujeobszar 125 km2, a nawet 300 km2 (newton 1979), orzeł przedni w uSa okupuje teren o wielkości11,6–49 km2 (watson 1997), a w Europie 46–134 km2 (Mebs & Schmidt 2006).

wielkość rewiru samca orlika krzykliwego, uzyskana za pomocą telemetrii satelitarnej, w bar-dzo dobrych środowiskach na Łotwie to zaledwie 6,72 km2 (przeciętnie 11,42 km2), a w niemczech22,18–33,93 km2 (przeciętnie 27,43 km2) (Scheller i wsp. 2001). w Polsce oszacowana wielkość re-wiru to 4,5–67 km2 (rodziewicz 1996).

Szczegółowe badania pary orlików grubodziobych w dolinie Biebrzy metodą bezpośrednich ob-serwacji prowadzonych przez zespół niemieckich ornitologów w 1997 roku pozwoliły oszacować wiel-kość rewiru samca na około 19 km2, w tym 8,3 km2 wykorzystywanych jako żerowisko (komischkei wsp. 2002).

zastosowanie nadajników telemetrycznych umożliwiło precyzyjne śledzenie ptaków bez ko-nieczności ich bezpośredniej obserwacji. zrewolucjonizowało to badania biologii ptaków, a uzyskanewyniki pozwalają ocenić wielkość terytoriów i rewirów z precyzją niespotykaną nigdy wcześniej.

najdokładniejszą metodą oceny wielkości rewirów łowieckich jest telemetria z wykorzystaniemurządzeń lokalizujących z dokładnością systemu GPS. Badania z jej wykorzystaniem prowadzonebyły w ostatnich latach nad Biebrzą na sześciu samcach wyposażonych w nadajniki satelitarne bądź

Page 167: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

logery GPS GSM. Średnia wielkość rewirów orlików grubodziobych ustalona za pomocą danych GPSwyniosła 24 km2 ha i wahała się od około 17 do 30 km2. najrozleglejszy rewir okupował samiec Bruzdaz dolnego basenu Biebrzy (ryc. 3). teren ten należał do najbardziej zabagnionych i niedostępnych.Obszary wykorzystywane przez niego do polowań nie były koszone w czasie sezonu lęgowego,przez co najprawdopodobniej potrzebował on większej przestrzeni (30 km2) do zdobycia pokarmu.Samce, które okupowały mniejsze terytoria (17–25 km2), często polowały na skoszonych łąkach, naktórych łatwo zdobywały pokarm. takie łowiska były dostępne dla ptaków dopiero w lipcu. wcześ-niej orliki polowały głównie na obszarach bagiennych. największa odległość, na jaką samce odda-lały się od gniazda, wynosiła około 7,2 km.

dla celów porównawczych, w ramach projektu LiFE+, zaopatrzono w nadajniki GPS GSM dwasamce orlika krzykliwego. Orliki te zajmowały rewiry w dolinie Biebrzy na terenach suchszych i użyt-kowanych rolniczo. wielkość ich rewirów była znacznie mniejsza niż u orlików grubodziobych i wy-nosiła zaledwie 10 km2. również orliki krzykliwe tylko sporadycznie oddalały się ze swego teryto-rium na większe dystanse; samiec wit był notowany w odległości 13 km od gniazda, ale 90% czasuspędzał w odległości do około 2 km od gniazda.

niekiedy samice orlików krzykliwych oddalają się na znaczne odległości od gniazd z wyroś-niętymi pisklętami. w niemczech stwierdzono, że samica nocowała aż 47 km od swego gniazda,a inna przebywała na obcym gnieździe oddalonym aż o 57 km (Meyburg & Meyburg 2005). w przy-padku orlików grubodziobych takich zachowań nie obserwowano.

� ryc. 4/15. rewir Bruzdy, samca orlikagrubodziobego w sezonie 2012

� Fig. 4/15. Home range of Bruzda,male Greater Spotted Eagle duringthe 2012 season

� Рис. 4/15. Участок Брузды, самцабольшого подорлика, в 2012 г.

Page 168: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Zagęszczenie populacji

Badania populacji orlika grubodziobego zasiedlającej dolinę Biebrzy są systematycznie prowa-dzone od 1990 roku. zdołano w tym czasie poznać lokalizację wszystkich gniazd i rewirów. co rokuwiosną wszystkie stanowiska są kontrolowane, a później sprawdzane efekty rozrodu. Orlik grubo-dzioby należy do gatunków długowiecznych, co sprawia, że przez wiele lat para użytkuje ten sam re-wir, a często również to samo gniazdo. ułatwia to znakomicie prowadzenie monitoringu, choćwiele godzin, a nawet dni należy poświęcić na wyszukiwanie nowych gniazd par, które zmieniły lo-kalizację. Odszukiwanie wiosną nowych gniazd w bagiennych brzezinach i podtopionych olsach na-leży do najtrudniejszych zadań ornitologa. w przypadku szponiastych zagęszczenie par podaje sięw przeliczeniu na powierzchnię ogólną – w postaci mozaiki różnych środowisk – o wielkości 100 km2.

Orlik grubodzioby jest w Europie gatunkiem skrajnie nielicznym. zazwyczaj badacze rejestrująpojedyncze pary, co sprawia, iż badania populacyjne nie są możliwe. dane dotyczące zagęszczenia,poza doliną Biebrzy, zebrano tylko w Białorusi i rosji. w dolinie Biebrzy zagęszczenia orlika gru-bodziobego są stosunkowo niskie i wynoszą około 1,3 pary/100 km2 (G. Maciorowski, niepubl.). naBiałorusi, gdzie orlik grubodzioby jest także bardzo nielicznym gatunkiem, gniazduje w zagęszcze-niu do 5 par/100 km2. takie zagęszczenia są notowane tylko w optymalnych siedliskach bagiennych.na terenach przekształconych przez człowieka zagęszczenia są kilkakrotnie niższe – około 1,6pary/100 km2 (dombrovski & ivanovsky 2005). Podobne zagęszczenia są notowane w bagiennychostojach tego gatunku w europejskiej części rosji oraz na północy ukrainy w dolinie Prypeci.w rosji w rezerwacie im. darwina (obwód wołogodzki) na powierzchni 112 000 ha prowadzonomonitoring liczebności orlika grubodziobego w latach 1949–2006. w latach 50. ptaki gniazdowaływ zagęszczeni 1,25 par/100 km2, by po 57 latach spaść do zaledwie 0,1 pary/100 km2 (Babushkin &kuznecov 2008).

*za Babushkin & kuznecov 2008, zmienione / *cf. Babushkin & kuznecov 2008, as amended / *за: Бабушкин и Кузнецов, 2008, с изменениями

Licz

bapa

r/N

umbe

rofp

airs

/Кол

ичес

тво

пар

1949 1952 1955 1958 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006lata / years / годы

14

12

10

8

6

4

2

� ryc. 5/15. Przebieg zmian liczebności orlika grubodziobego w rez. im. darwina*� Fig. 5/15. changes in the number of the Greater Spotted Eagle population in the darwin reserve*� Рис. 5/15. Изменение численности большого подорлика в заповеднике им. Дарвина*

Page 169: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

w obwodzie Permskim na powierzchni 3042 km2 torfowisk wysokich gniazdowało 12 par or-lików grubodziobych, osiągając bardzo niskie zagęszczenie 0,4 par/100 km2. zdaniem karyakina(2008c) te niskie zagęszczenia wynikają z konieczności konkurencji z liczniejszym w tym środowiskuorłem przednim Aquila chrysaetos. w zachodniej Syberii zagęszczenia orlika grubodziobego są znacz-nie większe. Badania na 9 powierzchniach o łącznym obszarze 2872,54 km2 wykazały obecność 60par, a przeciętne zagęszczenie wyniosło 2,09 par/100 km2. na poszczególnych powierzchniach za-gęszczenie wynosiło od 1,44 do 3,10 par/100 km2. Przeciętnie gniazda sąsiednich par zlokalizowanesą w tej części zasięgu w odległości 7,3 km (2,15–20,88 km) od siebie. Oznacza to dosyć spore roz-proszenie stanowisk (karyakin 2008c). Jeszcze niższe zagęszczenia osiągał orlik grubodzioby na po-łudniu swojego geograficznego zasięgu – w kazachstanie, w basenie rzeki ishim, gdzie odległości po-między rewirami wynosiły około 15 km (karyakin & Levin 2008).

Wiek przystępowania do rozrodu

Orły i inne długowieczne gatunki ptaków późno osiągają dojrzałość płciową. Jako iż orliki gru-bodziobe są jednym z najrzadziej obrączkowanych gatunków ptaków, brak danych o wieku ptakówprzystępujących do rozrodu, uzyskanych poprzez obserwacje terenowe. nie ma również żadnych da-nych z ptaków utrzymywanych w hodowli, gdyż gatunek ten nigdy nie był rozmnożony w warun-kowych wolierowych. zazwyczaj ptaki szponiaste przystępują po raz pierwszy do lęgu po uzyskaniuszaty ostatecznej. zdaniem Forsmana (1999) orlik grubodzioby uzyskuje szatę ptaka dorosłego

� Fot. 38/15. Henryk – sześcioletni samiec orlika grubodziobego, lipiec 2011 (kordian Bartoszuk)� Photo 38/15. Henryk – a six-year-old male Greater Spotted Eagle, July 2011 (kordian Bartoszuk)� Фото 38/15. Хенрик – шестилетний самец большого подорлика, июль 2011 (kordian Bartoszuk)

Page 170: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

w piątym kalendarzowym roku życia, chociaż często osobniki różnych gatunków przystępujące poraz pierwszy do rozrodu noszą ślady szat immaturalnych.

Prawdopodobnie orlik grubodzioby przystępuje do rozrodu tak jak gatunek siostrzany, jakim jestorlik krzykliwy. w niemczech stwierdzono gniazdowanie orlików krzykliwych w 4. i 5. kalenda-rzowym roku życia (Meyburg i wsp. 2005).

Pierwsze lęgi są często nieudane z uwagi na brak doświadczenia młodych rodziców. z tegowzględu trudniej jest im prawdopodobnie zdobyć partnera, nawet jeśli osobnik osiągnął już biolo-giczną zdolność do rozrodu. Jedyna informacja pochodząca o obrączkowanym samcu orlika gru-bodziobego przystępującym po raz pierwszy do rozrodu dotyczy osobnika w szóstym roku życia.Prawdopodobnie ten osobnik gniazdował z sukcesem już rok wcześniej (G. Maciorowski, obs.własna). w dolinie Biebrzy zanotowano też przypadek skutecznego lęgu samca orlika grubodziobegoze śladami upierzenia immaturalnego (Meyburg i wsp. 1997).

Długość życia

Orły są ptakami długowiecznymi. krytyczny okres ich życia to czas pierwszej migracji. Młode,niedoświadczone życiowo ptaki giną w dużym procencie. część tych strat jest powodowana przezczynniki naturalne: głód, choroby, wpływ drapieżników i ekstremalne warunki pogodowe. Ptaki ginąteż w wyniku antropopresji, głównie z powodu celowego zabijania (szczególnie istotne w połu-dniowej Europie i w krajach arabskich), intencjonalnego lub przypadkowego zatrucia oraz w wyniku

� Fot. 39/15. kolumb – samiec orlika grubodziobego w wieku co najmniej 16 lat, lipiec 2011 (kordian Bartoszuk)� Photo 39/15. kolumb – male Greater Spotted Eagle at the age of at least 16 years, July 2011 (kordian Bartoszuk)� Фото 39/15. Колумб – самец большого подорлика в возрасте не менее 16 лет, июль 2011 (kordian Bartoszuk)

Page 171: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GIA I EKOLO GIA GATUNKU ���

kolizji z liniami energetycznymi, a ostatnio też z siłowniami wiatrowymi. dotychczasowe wiadomościpowrotne o naszych ptakach za przyczyny śmierci wskazują kolizję z linią energetyczną (Francja),otrucie (Grecja), zastrzelenie (czarnogóra, Grecja, Liban).

Osobniki, które zdołają przeżyć pierwszy rok i zdobyć niezbędne doświadczenie, mogą żyć kil-kadziesiąt lat. Przykładowo – dwa dorosłe ptaki, a więc co najmniej cztero-, pięcioletnie, odłowionew celu założenia nadajnika w 1999 i 2000 roku, obserwowano wiosną 2013 roku w dolinie Biebrzy.Oba osobniki przeżyły dotychczas co najmniej po 18 i 19 lat, co już czyni je rekordzistami długo-wieczności swego gatunku.

Można spodziewać się, że maksymalna długość życia obu gatunków orlików powinna być po-dobna. Bank danych EurinG (instytucji koordynującej obrączkowanie ptaków w Europie) w sta-tystykach rekordów długości życia podaje dla orlika krzykliwego jedynie 7 lat, co wynika główniez małej ilości wiadomości powrotnych. Średni wiek ptaków, których obrączki odczytano na lęgo-wiskach, to 11 lat, a średni wiek dorosłych orlików odnalezionych w okresie migracji to 9 lat (Mey-burg i wsp. 2005). najstarszym jednak orlikiem krzykliwym jest 25-letni osobnik, który został za-obrączkowany jako pisklę 17 lipca 1978 roku w niemczech. Ptak ten został znaleziony ze złamanymskrzydłem 14 kwietnia 2013 roku w Polsce, w woj. świętokrzyskim.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

� Fot. 40/15. Samica orlika grubodziobego w wieku co najmniej 19 lat. najstarszy żyjący na wolności osobnik, dolinaBiebrzy, kwiecień 2013 (kordian Bartoszuk)

� Photo 40/15. a female Greater Spotted Eagle at the age of at least 19 years. e oldest bird living in the wild, BiebrzaValley, april 2013 (kordian Bartoszuk)

� Фото 40/15. Самка большого подорлика в возрасте не менее 19 лет. Самая старая особь, обитающая на свободе,долина Бобры, апрель 2013 (kordian Bartoszuk)

Page 172: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

15

Biology and ecology of the species

Individual tagging

Greater Spotted Eagles were until recently considered to be the least studied species of ea-gles. their scarcity, problems with identification and inaccessible marsh habitat in which they nestwere the cause of the amount of information concerning their lifestyle and reproductive biologybeing extremely sparse. Given the almost complete lack of return messages of ringed birds, noth-ing was known about the beginning of their reproductive age, life expectancy, migration routes,wintering sites and other aspects. tagging of individual young birds was initiated in order to fillthis gap.

all young birds were given coloured rings with an alpha-numeric code (a number and a let-ter). in the years 2000–2004 yellow plastic rings were used. Since 2005, the system of tagging spot-ted eagles with two coloured rings with two-digit numerical code was implemented. this codeis repeated on each ring. a wide two-coloured band on the bird’s tarsometatarsus with the indi-vidual number increases the chance of a reading in birds sitting on a nest or on the ground, wherebranches or vegetation usually obscure at least partially the bird’s tarsometatarsus. it also facili-tates readings in situations when feathers on legs obscure one ring. Location of the coloured ringsis different for each species. in case of adult and young Greater Spotted Eagles as well as of in-terspecific hybrids, the left tarsometatarsus was ringed, while Lesser Spotted Eagles had their righttarsometatarsus ringed. a combination of four colours: white, yellow, blue and red was used. theother tarsometatarsus of each bird was tagged with a standard metal ring of Ornithological Sta-tion in Gdańsk. By the end of 2013, 49 Greater Spotted Eagles were tagged in this manner, as wellas 94 Lesser Spotted Eagles and 28 interspecific hybrids. the increase in the number of bird watch-ers who have a good quality optical equipment, in Europe and on the migration routes, has givenhope that the number of information concerning Greater Spotted Eagles would increase.

coloured rings are commonly used in other countries to tag young Greater Spotted Eagles.in Belarus blue rings are used for tagging, in Estonia – white and grey ones in ukraine. LesserSpotted Eagles, outside Poland, are ringed in this manner in Belarus, Estonia, Lithuania, Latvia,Slovakia and Germany (dravecký et al. 2008). So far less of Biebrza’s Greater Spotted Eagles, withcoloured rings having been observed in Spain, France, Germany, denmark, Montenegro, Greece,israel and Egypt.

it was confirmed that adult birds return to their nests and home ranges. Sometimes they oc-cupy new home ranges, especially after the loss of their partner.

the observation of birds with coloured rings made it possible to define age of the first nest-ing. two males hatched in Biebrza Valley started to breed after 5 years. they occupied homeranges only 8 and 17 km away from their place of birth.

in 2010 began the observation of birds at nests using video cameras powered by solar pan-els. the panels were set a few hundred metres away from the nests. they were providing powerto four small video cameras operating from dawn to dusk. they were hidden in foliage near thenests. the footage provided the first-ever recording of family life of Greater Spotted Eagles. it sup-plied information on parental care, daily activity, composition of prey brought to the nest, build-ing up the nest with fresh material and many other aspects. these video cameras were also usedfor the film “Greater Spotted Eagle – a bird like no other” (Felis Film).

Page 173: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GY AND ECOLO GY OF THE SPECIES ���

Nesting forest sites and building of nests

in the Siberian taiga, in vast forests of river valleys extending across huge expanses of easternrussia, 170 nests of these birds have been found so far. in altai forest steppes, nests are located evenin small woods, adjacent to large grassy areas (karyakin 2008b). in Europe, this species is associ-ated with marsh forests of various sizes. their size is variable and it seems to depend on peace-fulness of the area – the further away from human settlements, the more often one may find a nesteven in small clumps of a forest or in extreme cases, even on single trees. it is this way that GreaterSpotted Eagles nest in the most inaccessible marshes of the Pripyat river. at low elevations calledostrovs, in marshes, among dozens and sometimes even several trees growing there, spotted ea-gles choose a place to nest. they build the nest in a tree and if the site proves safe for rearing young,they use it for many years. Most commonly chosen nest trees in Belarus include pine, black alderand birch (dombrovsky & ivanowsky 2005).

in Biebrza Valley, a typical nesting site is a large (over 100 hectares) heavily marshy forest, lo-cated far away from human settlements and difficult to access. it usually is an alder grove, a marshbirch grove, or very rarely a hornbeam and oak grove surrounded by marshes (tab. 1/15).

table 1/15. Location of nests of the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley*

Plant associationnumber of nests

A. clanga Mixed pairsA. clanga x A. pomarina

Carici-elongate-Alnetum 47 13

Salici-Betuletum 30 9

Carici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum 5 0

TilioCarpinetum 4 3

Carici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum 2 1

Salici-Betuletum / TilioCarpinetum 1 4

elypteri-Betuletum 1 0

total 90 30

*cf. Maciorowski et al. 2005, as amended

in the south of Biebrza Valley, where marshes are the least transformed by human activity, spot-ted eagles build their nests in large alder groves. in spring, Biebrza’s alder groves, in the period of con-struction and occupation of nests, are hardly accessible and usually flooded. Selection of a nestingsite is not a matter of chance and is always dictated by the concern for safety of a hatch. e methodof concealing a nest is determined by local conditions. in places where the birds feel safest, a nest maybe built even on a single short tree in the middle of a marsh which is difficult to access, the less ac-cessible the nest, the greater chance for rearing a chick. e nest is placed on a tree which is easy to

Page 174: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

access by flight. is can be in the vicinity of a section line unused for many years, an overgrown road,a small clearing or a natural thinning in the forest created by fallen trees. in Biebrza Valley, GreaterSpotted Eagles build nests almost exclusively on deciduous trees. despite the fact that in many placesin the forests grows spruce which is a convenient nesting site for the majority of birds of prey. How-ever, no pair of Greater Spotted Eagles has been ever observed to build their nest from scratch onthis tree. Several broods of Greater Spotted Eagles on spruces occurred in nests built by otherspecies. is is perhaps due to the fact that getting by flight into the dense canopy of spruce is usu-ally difficult. in Poland, Greater Spotted Eagles usually choose black alders and downy birches, veryrarely pedunculate oaks, lindens or aspens. in over 30 years of research of the species in Poland onlyone nest was found on a pine tree which is quite oen selected in other countries. Spruce, so char-acteristic of the forests of eastern regions of the country, is oen selected by the related Lesser Spot-ted Eagle, more than one third of which build their nests on this tree species (tab. 2/15).

e height of a nest placed on a tree is variable and largely dependent on particular field con-ditions. in Biebrza Marshes, the foundation height of such a nest ranges from 4.5 to almost 20 me-ters. However most oen, the birds build their nests at a height of 13–17 meters above the ground.

tree species

number of nests

A. clanga A. pomarina Mixed pairsA. clanga x A. pomarina

Black alderAlnus glutinosa 49 44 8

downy birchBetula pubescens 35 48 11

Small-leaved limeTilia cordata 2 0 1

English oakQuercus robur 2 0 1

aspenPopulus tremula 1 0 0

norway sprucePicea abies 0 52 13**

common birchB. pendula 0 0 1

Scotch pinePinus silvestris 0 2 0

On the ground 1 0 0

total 90 146 35

*cf. Maciorowski et al. 2005, as amended, **Male A. pomarina

table 2/15. nesting trees of the two species of spotted eagles and of mixed pairs in Biebrza Valleyin the years 1988–2013*

Page 175: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GY AND ECOLO GY OF THE SPECIES ���

e method of mounting a nest on a tree is variable and dependent on local conditions. e mostsolid nests are mounted in calyces, or in the fork of a few thick branches growing at the same heightfrom the main trunk, slightly less solid are those that are constructed at the trunk on branches ex-tending from it. nests built on side branches are rare – probably due to their low stability and smallnumber of trees enabling such mounting of a nest. a nest built on the ground was found exceptionally,only once. e nest was located on a root platform of the alder in a flooded marsh forest, built in thevicinity of an old unused nest.

a nest of the Greater Spotted Eagle is a structure made of thin branches which birds obtain fromtrees. Such fresh, flexible twigs ensure adequate strength of the building material. Size of the nest it-self depends on several factors. it is affected by: base on which the nest is built, duration of use andindividual predisposition of the birds. e largest nests built by Greater Spotted Eagle had a diam-eter of over 150 cm, the smallest – about 70 cm. Birds search for a tree which may be easily accessedby flight, with a suitably shaped crown that would provide a solid foundation for the future nest. eseconditions are met by few trees. Sometimes birds build their nests on mistletoe growing on birch oron various kinds of “witches’ brooms”. However, it is a fragile support which oen cannot withstanda large mass of the nest, therefore it falls and the whole hatch is lost. e size of the nest is also affectedby the number of seasons when it is used. e largest nests are used during multiple years, well-hid-den, easy to access by flight, firmly mounted, where the birds rear their chicks for many years.

a nest may be built of twigs of various tree species, mostly of those that are easily available. inthe conditions present in Biebrza’s area those are usually twigs of alders and birches. at the begin-ning of the breeding season in late March or in april those are leafless twigs. en just before eggsare hatched, the birds finish their long work by decorating a nest with green branches of mistletoe,spruce or pine (if they are to be found in the area) and they form in the very middle of it a basin madeof grass blades and sedges. e middle of the nest decorated with delicate plant parts, called a “bowl”,has a small basin from 1 to 5 cm in which a female hatches from 1 to 2 eggs. during the breedingseason the nest is systematically extended with leafed twigs of trees (mainly deciduous). ese twigs,in the number reaching even several hundreds, are brought mostly by a female. with developmentof foliage, appearance of the nesting site also changes – deciduous marsh forests with largely limitedvisibility provide the perfect hiding place for nests. what is very important, is the presence near thenest of a tree with dry branches where adult birds can rest and watch the surrounding area.

Breeding season and displaying

Birds return from wintering grounds and occupy a territory. individual territories are stable andare used for decades. depending on the migration character of individual birds and on weather con-ditions which they find upon arrival at breeding grounds, the breeding season of particular pairs maybe slightly shied in time. Beginning of the breeding season is considered to be the moment of birdsappearing in the home range. typically, Greater Spotted Eagles nesting in Biebrza Valley begin thebreeding season at the end of the first decade of april. Only a sudden recurrence of winter can movethis period to the second half of april or in extreme cases, even to the beginning of May.

e arrival is followed by a period of intense activity in the form of mating flights, mating itself,selection of a nesting tree and building a nest. if one of the birds does not return, a search for a newpartner begins. typically, the birds return to the last year’s nest, especially if they successfully rearedthe offspring in it. Sometimes the nesting site is changed if the previously occupied home range wasdestroyed (if the nesting tree was felled or if the character of the hunting ground was drasticallychanged) or if there is an unprecedented threat such as humans or a white-tailed Eagle nesting near.Some birds, probably those of which the wintering grounds are close, appear on breeding grounds

Page 176: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

as early as in March (sometimes during mild winters single birds may be observed already in Feb-ruary). Such birds stay mostly in the vicinity of their nesting tree and they visit it from time to timebringing fresh branches for the nest. Peak of activity associated with beginning of breeding is april.in the vicinity of nesting trees selected by pairs, birds perform mating flights. However, they are onlyperformed in appropriate weather conditions, i.e. when it is sunny and when there are suitable ris-ing currents. tooting of this eagle involves a series of spectacular swoops and ascents, usually per-formed at a considerable altitude (up to several hundred metres above the ground) and accompa-nying mutual calls (fig. 1/15).

aer gaining the appropriate altitude, birds dive with their wings folded to soar at a high speedaer a while. ese two sequences of descending and ascending with partially folded wings are repeatedseveral times. Both birds take part in mating flights. Such shows may involve performing spectacu-lar somersaults or very rarely interlocking talons and the joint descending of spotted eagles spinningaround each other. it has been observed that such tooting shows can be performed by a male alonealso at a later time when there is already a chick in a nest. also birds that have not laid eggs toot in-tensively. in home ranges occupied by single birds, such flights occur throughout the entire breedingseason. Sometimes, aer a series of such performances, the tooting bird descends from a great heightat high speed directly into the nesting tree near the nest, disappearing out of sight of observers.

aer a series of mating flights lasting several days, the mating occurs. Birds tend to select for thispurpose a tree growing in the centre of the nesting home range. is is when a rare phenomenon inthis species may be observed: two birds sitting side by side. Later there will be no time for the lux-ury of common sitting. a female may mate with more than one male. Sometimes home ranges arevisited by birds from other home ranges or birds which do not yet have such a territory. Howeverthe older, more experienced birds defend their territory and their rights and they chase away in-truders. However, a newcomer can win the competition and take over the territory. e mating it-self is very short and is repeated many times by birds. is behaviour has been observed most fre-quently before noon. e sequences of behaviour of a pair of Lesser Spotted Eagles during matingare shown on photos 20–25.

in the same period when birds toot and mate, a nest is being built (or repaired). e nest is madeup of hundreds of branches and each of them must be broken off from a tree. aer building a nest,its decorating and appropriate padding, a female lays in a small hollow specially formed for this pur-pose one or two whitish, irregularly brown-speckled eggs. e speckle pattern is more pronouncedat the blunt end and as the hatching proceeds, the egg grows slightly darker as it is dirtied and effacedby the female. e average size of eggs is 54 x 68 mm, extreme 55–71 x 44–58 mm. unlike eggs ofrelated species, those of the Greater Spotted Eagle are rougher, they do not shine and pores of theshell are visible to the naked eye. e cross-colour of the shell is green (Gotzman & Jabłoński 1972).Similar dimensions of eggs were found among birds nesting in russia: 54.4 x 68.9 mm (karyakin2008c). e eggs of the Lesser Spotted Eagle are slightly smaller (63 x 53 mm) and the speckle pat-tern is more pronounced. e shell of the eggs has fine grain and is not too thick. according to old-time literature, Greater Spotted Eagles can lay up to 3 eggs, however modern studies have not con-firmed this.

a female begins hatching eggs just aer the first egg is laid. Hatching lasts almost continuouslyfor 42 to 44 days. Sometimes the female is changed by her partner but this is a rarely observed phe-nomenon. in the period of incubation, the male hunts, feeds his partner and probably brings newbranches to strengthen construction of a nest. it also protects the nest from predators, driving awayother species which may threaten safety of the hatch, attacking with particular ferocity any white-tailed Eagles flying nearby. it is a sensitive period, the hatch may be lost, birds may abandon eggs ifthey are oen disturbed by humans. e eggs, if le unattended, may be spoiled due to excessive coldor stolen by corvids that are on the lookout for such an opportunity to acquire food. Finally, the

Page 177: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GY AND ECOLO GY OF THE SPECIES ���

successful hatching may be affected by weather conditions, such as prolonged cold spells with re-current snow or long-lasting rains. in late april, sudden bad weather is not uncommon in Biebrza’sarea. e Greater Spotted Eagle is, above all, a species resistant to cold and usually once eggs are laid,it constantly warms them up until chicks are hatched. it seems that the unexpected bad weather justbefore the eggs are laid (mostly falling in the third decade of april) is considerably more important.is is when some birds just do not lay eggs despite nests being already prepared for this purpose.Lack of reproduction may also happen due to humans appearing in the vicinity of nests.

Chicks, cainism, parental care

in the central European wetland forests, in the sea of lush green of marshes, among swarms ofmosquitoes and various sounds of the marsh, in the nest constantly guarded by parents, chicks ap-pear. First, one might hear chicks cheeping from within the eggs and then notice cracks appearingin the shell. Since a female began hatching just aer the first egg had been laid, chicks would appearin the nest within a few days break. First, “cain” is hatched. two or three days later, sometimes evena week later, the second chick, or “abel”, hatches. Some birds cease to sit on a nest aer the first chickis hatched. en the other egg remains unhatched. when another chick appears in the nest, there isa conflict. e older chick, although it is still very small, has a sharp beak and talons. e chick con-stantly harasses its younger siblings. it pecks at them until the chick, usually seriously injured, withno skin on its head and covered in blood dies (photo 30/15). e disparity in size between siblingsone day and 3 days old is significant. ere is only one purpose to this action: to get rid of the in-convenient competitor. is phenomenon is called cainism. e fight of chicks takes place in pres-ence of a female which does not interfere with behaviour of the offspring. e weaker chick is doomed:it is torn apart by the female and it will serve as food for the stronger chick or, less frequently, it isthrown out of the nest. e less digestible parts of the body such as head and limbs are eaten by themother. Sporadically it happens that even a five-week-old young spotted eagle falls prey to strongercain (photo 31/15).

Laying two eggs seems to be a waste, since the younger chick is killed in conflict with the olderone. it is believed that the second egg is laid by birds to increase their chances if the first proved tobe unhatched (newton 1979). it has been experimentally proved that aggression between chicks con-tinues until the down in their plumage dissapears (Meyburg 1974a). in the area of Biebrza Valley, cain-ism among the Greater Spotted Eagles is a common phenomenon. in the seven cases where two chickshatched, only one of them was reared (Maciorowski et al. 2005, new data). Sporadically, twins arereared amongst the Lesser Spotted Eagle. it has been confirmed as many as 48 times (includingBiebrza Valley area) but it has taken inspecting more than 4,000 hatches to prove it. twins accountedfor only 1% (cenian et al. 2005).

among Greater Spotted Eagles, hatching is extended in time and lasts almost from the last decadeof May to mid-June. e dark grey down covering chicks makes this species hard to confuse withthe similar Lesser Spotted Eagle. amongst Lesser Spotted Eagles, chicks are covered with white down.

in the areas which abound in food during the second part of the breeding season and where com-petition of chicks for food is not as strong, weaker younger chicks oen manage to survive. twinhatches reach 43% (karyakin 2008c). is is common for instance in forest steppes of altai or in kaza-khstan, however much less in Europe’s largest marshes in the valley of Pripyat. in Poland, where dueto human activity biotopes were changed, in the last quarter of the century there was no rearing of twinsobserved. two chicks were reared only once as a result of human intervention. From a nest contain-ing twins (cain weighing 1050 g and abel weighing only 310 g), on 23 June 1990, the smaller one wastaken out and artificially reared at research Station of Polish Hunting association in czempiń. Fully

Page 178: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

feathered abel was put into a natural nest on 30th July. e older chick from the same clutch le thenest one or two days before and stayed nearby. e planted fledgling was accepted by the parents andfed. a few days later, both chicks were seen together in the nest (Meyburg & Pielowski 1991).

Once chicks are hatched, a female is almost constantly in a nest or in its immediate vicinity. Strictcare lasts for two or three and sometimes for four weeks. e young are shielded from cold, exces-sive heat and rain. Only the female feeds chicks, tearing apart food brought by a male. it passes totheir beaks small pieces and she eats tougher and less digestible parts (heads, legs of preys) herself.in between feedings, usually in the morning, the female oen flies to nearby trees, breaks leafed twigsof trees and uses them to build up the nest. during one morning, it can bring even a dozen of twigs,mostly of an alder or a birch. according to newton (1979), padding a nest with fresh twigs increaseshygiene and provides better comfort for a chick. at the same time, the nest decorated this way in-dicates to competitors that the home range is already occupied.

For the first two or three weeks, the chick is under constant care of the female. when it gets a bitolder and needs more food, the female leaves it and flies away to join the male in hunting. Some fe-males show a high attention to hygiene of the nest – it takes pellets out of the nest or eats them, re-moves feathers and uneaten remains of a prey. From other nests, pellets are removed by adult birdsthat throw them away in flight or leave them under a tree where they usually sit. removing pelletsprobably depends on individual preferences of birds. Some chicks spit them away from a nest.

depending on abundance and availability of food in the home range, adult birds fly at variousdistances away from a nest – depleted resources or appearance of a rich food source makes birds flyeven several kilometres away to hunt. e nest, thus le unattended, is not safe for the chick anymore.e further and longer the parents are away, the greater the risk. e chick is exposed to predatorssuch as a European pine marten, hawk or Eagle-owl. e risk posed by predators increases with ageof the chick which, as the time goes, calls for food louder and louder. during this period, the easi-est way to locate the nest is just by following the calling chick. while hearing this sonorous, pierc-ing voice, it is difficult not to associate it with the Latin name of the species – Aquila clanga, whichmeans “screaming eagle”.

e chick stays in the nest for 60–67 days (Ferguson-Lees & christie 2001). karyakin (2008) de-fines duration of this period among spotted eagles in altai for only 49–58 days, what seems to be a sur-prisingly short time, even considering the rich hunting grounds used by spotted eagles in russia. asit grows long contour feathers, the youngster begins to practise moving its wings. at the age of 8 weeks,by flapping intensely, it can rise over the surface of the nest. More and more oen, it goes to branchesoutside the nest. Entering branches is at first an arduous climb, in which, as time goes, wings play anincreasingly important role. Finally, aer more than two months of growing up, usually in early au-gust, the youngster leaves the nest for the first time. it is usually still an awkward, short flight whichends aer several dozen metres. e youngster oen returns to the nest during the day and spendsthe night within. adult birds usually feed it still in the nest. during the feeding process a parent, whichin the absence of the youngster has brought food to the nest, calling it intensely in an audible voicefrom a distance of several hundred meters. usually, aer a moment the young appears and eats thefood, shielding it with its wings spread. Finally, in late august or in September, the young leaves thenest area and flies farther and farther away, becoming independent from its parents.

September is the time when in the Biebrza valley, one can admire both adult birds and their youngwith distinctive spots on the wings as they fly against the sky. is is also the time to prepare to mi-gration to the south and as well the time of the intensive learning of hunting for their food. Soon, thefamily ties binding the young with its parents will be broken. e youngster will start off on its ownon a dangerous journey to spend the winter in southern Europe or africa. telemetric research of a fam-ily of Greater Spotted Eagles in 1996 showed that the youngster began on its own journey to winter-ing grounds, moreover, it chose a different route than both of its parents (Meyburg et al. 2005).

Page 179: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GY AND ECOLO GY OF THE SPECIES ���

Reproductive efficiency

Birds start the breeding, but due to various reasons not always manage to rear chicks. Losses maybe caused by predators and adverse weather conditions. Food availability also affects the rearing ofyoung. Losing the hatch can occur in all its stages. Eggs may be destroyed both just aer they are laidand during hatching. Little unattended chicks are threatened by European pine martens, ravens and Ea-gle-Owls. e younger chick is killed as a result of cainism. Such losses are called natural, and they oc-cur in all species. Greater Spotted Eagles are long-lived birds, therefore failure in one season does notaffect the number of the population. adult spotted eagles have almost no natural enemies. e secondtype of losses is caused by humans. destruction of nests and hatches occur only occasionally. it is morecommon that the very presence of humans disturbs the birds to the point of not breeding. e mostdangerous type of human activity is the one that leads to the destruction of nesting and hunting grounds.e Greater Spotted Eagle is closely associated with wetlands. degradation of those habitats due to de-watering drainage deprives pairs of suitable nesting sites and, not having opulent hunting grounds, theyare not able to rear the offspring. as a result, the species may withdraw from their breeding grounds.

a number of factors affect the reproduction of the birds. any pair that rears at least one young,is considered to be successful in terms of breeding. rough analysing the share of successful pairsin a particular population it is possible to calculate the efficiency of breeding and the average num-ber of grown-up young. For this purpose, the breeding population is monitored. in spring one canestimate whether the birds returned to their home ranges and whether they occupied the nests. dur-ing second visit in summer the nests are being inspected to determine whether they contain largechicks. e longer such monitoring continues, the more accurately one can evaluate the conditionof the local population and predict its future fate. due to the small number of nests and hatches in-spected each year, some parameters, such as average life expectancy, cannot be precisely estimatedyet. it is therefore still impossible to determine the safe level of the reproduction rate which wouldguarantee the stability of the population. it can be roughly estimated that in case of the Biebrza area,the population will be stable in terms of the number of breeding pairs when the average productiv-ity reaches 0.5–0.6 young/pair/year. e breeding success should amount to 50–60%.

Greater Spotted Eagles lay two eggs, but usually only one young is reared. twins are very rare.anks to favourable trophic conditions in the Polesie area, Greater Spotted Eagles that inhabit itsometimes rear twins. Of the 111 successful hatches in four cases two fledglings were found (dom-brovski 2005). twins were also reported twice in Estonia (Väli 2005). in Poland, over 38 years of de-tailed observation of 135 broods, no twins were ever reported (dyrcz et al. 1984, Maciorowski et al.2005, Maciorowski & Mizera 2010, Pugacewicz 1995). Most twins were reported in the region of west-ern Siberia and in the altaic-Sayansky region (karyakin 2008a, b, c, karyakin & Levin 2008).

reproductive success may vary significantly, ranging from 0 to nearly 100%. data on this re-production parameter has been provided by authors studying Greater Spotted Eagles in various Eu-ropean countries as well as in its asian range of occurrence. according to dombrovski (2005) thevalue of this parameter for the largest European part of the population nesting in Belarus in1999–2005, the value of this parameter ranges between 20 and 100%. e highest success rate wasfound in pairs nesting in natural wetland habitats, while the lowest was observed in those dwellingin the areas transformed by humans. e author also highlights the negative impact of adverse weatherconditions affecting the number of prey, and thus also the breeding success of particular pairs. in 2003,a difficult year for spotted eagles, which in Belarus was preceded by a severe winter and autumn peat-land fires, breeding success of the birds ranged from 20% in transformed areas to 50% in natural wet-land habitats (dombrovski 2005).

in the Biebrza Valley in the years 1973–2005 the breeding success varied to a considerable ex-tent. Percentage of pairs effectively rearing their young fluctuated around 55%. in the worst year –

Page 180: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

1993, none of the pairs was successful, and in the best years, 80% of pairs reared their young (Ma-ciorowski et al. 2005). ese statistics take into account both pure and mixed pairs. in Estonia, GreaterSpotted Eagles reared on average 0,6 chick per breeding ground (Väli & Lõhmus 2000).

another parameter characterizing the population is the average number of reared young per pairsuccessful in terms of breeding. Given that Greater Spotted Eagles almost always rear one young, thevalue of this ratio is then 1.0. in several studied populations it was higher. in Belarus in the years 1981–1991, this parameter amounted to 1.25 (ivanovsky 1996). in russia hatches with two chicks were alsofrequently observed, hence this indicator locally reached high values. in the area between the Volgariver and the ural Mountains, Greater Spotted Eagles reared on average 1.24 chick/pair/year (n =50, ± 0.43), and in the altai krai even up to 1.6 chicks. in western Siberia, twin hatches amountedas high as 43.9% (karyakin 2008, 2008b, c).

Breeding success and productivity depends mostly on the availability and quality of food. Suchhigh reproduction parameters in russia are related to the abundance of food. in this country, spot-ted eagles prey mainly on medium-sized mammals, such as are Long-tailed Ground Squirrels(karyakin 2008b). in Belarus, productivity correlates with the number of rodents, mainly of the Eu-ropean water vole (V. dombrovski, oral information).

Home range and territory

during the breeding season, a pair of birds takes possession of an area where it nests and ob-tains food. is area is called home range. e part of the home range used by one pair only is calleda territory. e territory is defended against representatives of its own species, sometimes alsoagainst other species with similar life needs. e area which is particularly protected is the nest site.Greater Spotted Eagles are long-lived and they keep their territories for many years. aer returningfrom wintering grounds, the nest is repaired or a new one is built within the territory. Some nestsare used for many seasons, especially when the birds have had success in it. within the boundariesof a given territory, the birds display courtship, build nests and hunt for part of their food. Borderfights with neighbouring pairs are extremely rare. More common are conflicts between birds look-ing for a partner. Other birds may know that the territory is occupied by aerial displays and the lo-cation of the nest. decorating the nest with fresh green branches serves as information about the oc-cupation of the territory (newton 1979, watson 1997).

Greater Spotted Eagles are a two-habitat species. ey nest in the woods and they hunt in openareas. us, their territory must include both of these habitats. e size of the territory is variable,depending on food resources and the number of available nesting sites. typically, larger species withhigher nutrient requirements have larger areas than smaller species. e shape and boundaries of thehome range are subject to change during the season. increased demand for food, especially for thegrowing chick, forces the birds to undertake long hunting expeditions beyond the previously “fixed”limits of the territory. Birds of prey hunt within the home range. ey can fly up to several kilome-tres to reach attractive hunting grounds. ose grounds can also be used by birds from neighbour-ing countries and other birds (e.g., youngsters, non-breeding ones).

For many years, attempts have been made in order to determine the size of the territory throughdirect observation of birds in the area. a good method enabling to locate the territory of a particu-lar pair is to observe courtship displaying birds. courtship display is usually performed in the cen-tre of the territory over its essential spot – the nest. within the territory the birds rest and oen perch-hunt. when determining the boundaries of the territory, observation of the behaviour of birds is alsohelpful, especially interactions with the representatives of their own species as well as with poten-tial competitors. when determining the size of the territory, it is important to know the location of

Page 181: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

BIOLO GY AND ECOLO GY OF THE SPECIES ���

the nest, which, combined with the observation of birds in the hunting grounds makes it possibleto know the distance covered by birds when taking the prey to the chicks. a serious obstacle is posedby impossibility of a long-term observation of particular birds, because usually aer a few momentsbirds disappear out of sight.. identifying the bird may be easier if it has a shortage of feathers or somecharacteristic spots. usually, however, all birds look alike, which makes their identification difficult.Large species of eagles have very large home ranges. For example the african Martian Eagle Pole-maetus bellicosus occupies an area of 125 , and even up to 300 km2 (newton 1979), Golden Eaglesin uS occupy an area of 11,6–49 km2 (watson 1997), and in Europe even 46–134 km2 (Mebs &Schmidt 2006).

Size of the home range of a male Lesser Spotted Eagle obtained through satellite telemetry in verygood habitats in Latvia amounts to only 6,72 km2 (on average 11,42 km2), and in Germany22,18–33,93 km2 (on average 27,43 km2) (Scheller et al. 2001). in Poland, the estimated size of thehome range is 4,5–67 km2 (rodziewicz 1996).

detailed studies of a pairs of Greater Spotted Eagles in the Biebrza Valley by direct observationconducted by a team of German ornithologists in 1997 allowed to estimate the size of the home rangeof the male at approximately 19 km2, including 8,3 km2 used as hunting ground (komischke i wsp.2002).

e use of telemetry transmitters enabled precise tracking of birds without the need for their di-rect observation. is revolutionised the study of the biology of the birds, and the results obtainedallow estimation of the size of the territories and home ranges with unprecedented precision.

e most accurate method of estimating the size of the hunting grounds is telemetry using lo-cating devices with an accuracy of a GPS system. research using such a method was carried out inrecent years in the Biebrza area on six males equipped with satellite transmitters or GPS GSM log-gers. e average size of home ranges of Greater Spotted Eagles as determined using GPS dataequalled 24 km2 ha and ranged from approximately 17 to 30 km2. e largest home range was oc-cupied by the male “Bruzda” from the lower Biebrza basin (fig. 3). e area was one of the mostmarshy and inaccessible. areas used by it for hunting were not mowed during the breeding season,due to which it probably needed a larger area (30 km2) to obtain food. Males that occupied smallerterritories (17–25 km2), oen hunted on mowed meadows, where access to food was easier. Such hunt-ing grounds were available for the birds only in July. Before, spotted eagles hunted mainly in themarshland. e largest distance at which males flew away from the nest was about 7.2 km.

For comparative purposes, the project LiFE +, equipped two male spotted eagle with GPS trans-mitters GSM. ose spotted eagles occupied home ranges in the Biebrza Valley in drier areas and thoseused for agricultural purposes. e size of their home ranges was much smaller than those of theGreater Spotted Eagles and amounted to only 10 km2. Lesser Spotted Eagles also only occasionallymoved away from their territories to greater distances, the male named wit was recorded at a distanceof 13 km from the nest, but it spent 90% of time within about 2 km distance from the nest.

Sometimes female Lesser Spotted Eagles fly away from nests with older chicks at considerabledistances. in Germany, a female was found, who spent the night almost 47 km away from its nest,and another one was in a foreign nest as much as 57 km away (Meyburg & Meyburg 2005). Such be-haviour was not observed in cases of Greater Spotted Eagles.

Distribution of the population

e study of the Greater Spotted Eagle population inhabiting the Biebrza Valley has been reg-ularly conducted since 1990. is time allowing for the location of all nests and home ranges. Everyyear, in spring, all sites are inspected and then reproduction outcome is checked. Greater Spotted

Page 182: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

Eagle is a long-lived species, which means that pairs use the same home range, and oen the samenest, for many years. Monitoring facilitates this process, although many hours or even days shouldbe devoted to find new nests of pairs that have changed location. Finding new nests in spring in marshbirch groves and flooded alder groves is one of the most difficult tasks for the ornithologist. in caseof birds of prey, the distribution of pairs is given in terms of the overall surface of the size of 100 km2

as a mosaic of different habitats.Greater Spotted Eagle is an extremely rare species in Europe. typically, researchers record only

single pairs, that makes population-based research impossible. data on distribution, outside theBiebrza Valley, was collected only in Belarus and russia. in the area of the Biebrza Valley the distri-bution of the Greater Spotted Eagle is relatively low at around 1.3 pairs per 100 km2 (G. Ma-ciorowski, unpublished). in Belarus, where the Greater Spotted Eagle is also a very rare species, it nestsat the distribution of up to 5 pairs per 100 km2. Such distributions are recorded only in optimal wet-land habitats. in areas transformed by humans, distributions are much lower – about 1.6 pairs per100 km2 (dombrovski & ivanovsky 2005). Similar distributions are recorded in wetland refuges ofthe species in the European part of russia and in northern ukraine in the valley of Pripyat. in rus-sia in the darwin reserve (Vologda Oblast) within an area of 112 000 ha, the number of the GreaterSpotted Eagle population was monitored in the years 1949–2006. in the 50s, the birds nested at thedistribution of 1.25 pairs per 100 km2, to decrease 57 years later to just 0.1 pair per 100 km2

(Babushkin & kuznetsov 2008).in the Perm oblast in the area of 3042 km2 of bogs there were 12 pairs of nesting Greater Spot-

ted Eagles which resulted in a very low distribution of 0.4 pair per 100 km2. according to karyakin(2008c) the low distribution values are due to the forced competition with the Golden Eagle Aquilachrysaetos which is more numerous in this habitat. in western Siberia the distribution of occurrenceof the Greater Spotted Eagle is much greater. research of nine areas with a total area of 2872.54 km2

revealed the presence of 60 pairs and the average density was 2.09 pairs per 100 km2. in respectiveareas, density ranged from 1.44 to 3.10 pair per 100km2. On average, nests of neighbouring pairs arelocated in that part of the range within 7.3 km (2.15–20.88 kilometres) from each other. is impliesthat the sites are considerably dispersed (karyakin 2008c). Even lower distributions of GreaterSpotted Eagle were found in the south of its geographical range of occurrence – in kazakhstan, inthe basin of the ishim river, the distance between home ranges was about 15 km (karyakin & Levin,2008).

Beginning of the reproductive age

Eagles and other long-lived bird species reach their sexual maturity at a late period. Given thatGreater Spotted Eagles are one of the least ringed bird species, there is no data on the beginning ofthe reproductive age obtained through field observations. nor is there any data on birds bred by hu-mans, since this species has never been bred in aviaries. typically, birds of prey breed for the first timeaer they grow their final plumage. according to Forsman (1999), the Greater Spotted Eagle growsits adult plumage in the fih calendar year of life, although oen birds of different species breedingfor the first time show traces of immature plumage.

Probably the Greater Spotted Eagle starts breeding at the same time as its relative species, theLesser Spotted Eagle. in Germany, Lesser Spotted Eagles were found nesting in the fourth and fihcalendar year of life (Meyburg et al. 2005).

e first broods are oen unsuccessful due to inexperience of young parents. erefore it is prob-ably more difficult for them to find a partner, even if the bird has already reached its reproductiveage. e only information about a ringed male spotted eagle breeding for the first time relates to a bird

Page 183: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

in its sixth year of life. Perhaps the bird nested successfully the year before (G. Maciorowski, own ob-servation). in Biebrza Valley there was a case of a successful breeding of the male Greater SpottedEagle with traces of immature plumage (Meyburg et al. 1997).

Life expectancy

Eagles are long-lived birds. e critical period of their life is the time of their first migration.Young, inexperienced birds die in large proportion. Some of these losses are caused by natural fac-tors such as hunger, disease, predators and extreme weather conditions. Birds are also killed due tohuman impact which mainly involves their killing (particularly considerable in southern Europe andin arab countries), intentional or accidental poisoning and as a result of colliding with power linesand more recently also with wind power systems. Previous return messages concerning our birdsidentify as the cause of death: collision with power line (France), poisoning (Greece), shooting (Mon-tenegro, Greece, Lebanon).

e birds which manage to survive the first year and gain the necessary experience can live forseveral decades. For example, two adult birds, so at least four or five years old, caught in order to beequipped with a transmitter in 1999 and 2000 were observed in spring 2013 in Biebrza Valley. Bothbirds managed to survive so far for at least 18–19 years which makes them already longevity recordholders of the species.

it can be expected that the maximum life span of both species of spotted eagles should be sim-ilar. according to EurinG database statistics (the institution coordinating ringing of birds in Eu-rope), record life expectancy among Lesser Spotted Eagles amounts to only seven years, what is mainlydue to the small number of return messages. e average age of birds of which rings were read atbreeding grounds is about 11 years, while the average age of adult spotted eagles found in the mi-gration period is 9 years (Meyburg et al. 2005). However the oldest Lesser Spotted Eagle is a 35-year--old bird which was ringed as a chick in July 17, 1978 in Germany. e bird was found with its wingbroken in april 14, 2013 in Poland in Świętokrzyskie Province.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

15

Биология и экология вида

Индивидуальное обозначение

Большие подорлики до недавнего времени считались наименее исследованным видом ор-лов. Поскольку данный вид встречается весьма редко, а также ввиду трудностей с его иден-тификацией и проблем, связанных с гнездованием подорликов в труднодоступной болоти-стой местности, объем информации об образе жизни этого вида и биологии его размножениябыл весьма скуден. Учитывая практически полное отсутствие обратной информации обокольцованных птицах, не был известен возраст, в котором птицы начинают размножаться,

Page 184: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

а также продолжительность их жизни, миграционные маршруты, места зимовки и другиеаспекты. Для восполнения этих недостатков было проведено обозначение молодых особей.

На всех молодых особях закреплялись цветные кольца с буквенно-числовым кодом(цифра плюс буква). В 2000–2004 годах использовались желтые пластмассовые кольца. С 2005года была принята система обозначения подорликов двумя цветными кольцами с числовымкодом из двух цифр. Данный код повторяется на каждом кольце. Широкая двухцветная по-лоска с индивидуальным номером на цевке птицы повышает шансы идентификации птиц,сидящих в гнезде или на земле, где ветви или растительность, как правило, закрывают цевкухотя бы частично. Идентификация дополнительно упрощается также в тех ситуациях, когдаперья на лапах закрывают одно из колец. Расположение цветных колец у каждого вида от-личается. Взрослым и молодым большим подорликам, а также межвидовым гибридам кольцазакреплялись на левую цевку, а малым подорликам – на правую. При этом использовалиськомбинации четырех цветов: белого, желтого, синего и красного. На вторую цевку каждойособи крепилось стандартное металлическое кольцо Орнитологической станции в Гданьске.До конца 2013 года, таким образом, было обозначено 49 больших подорликов, 94 малых по-дорлика и 28 межвидовых гибридов. Рост в Европе и на маршрутах миграции количества на-блюдателей за птицами, имеющих в своем распоряжении высококлассное оптическое обо-рудование, давал основания для надежды на увеличение объема информации о большихподорликах.

Цветные кольца также широко используются для обозначения молодых больших подо-рликов в других странах. В Беларуси птиц окольцовывают синими кольцами, в Эстонии – бе-лыми, а в Украине – серыми. Малые подорлики, кроме Польши, окольцовываются таким жеобразом в Беларуси, Эстонии, Литве, Латвии, Словакии и Германии (dravecký и др. 2008). Досих пор бобранские большие подорлики с цветными кольцами были замечены в Испании,Франции, Германии, Дании, Черногории, Греции, Израиле и Египте.

Было подтверждено, что взрослые птицы возвращаются к гнездам на своей территорииобитания. Временами они занимают новые участки, особенно после потери партнера.

Наблюдения за птицами с цветными кольцами позволили определить возраст первого гнез-дования. Два самца, проклюнувшиеся в долине Бобры, начали размножаться через 5 лет. Онизаняли участки, располагавшиеся на расстоянии всего лишь 8 и 17 км от места их рождения.

В 2010 году начались наблюдения за поведением птиц возле гнезд – для этого использо-вались камеры, работавшие от солнечных батарей. Панели устанавливались на расстояниинескольких сотен метров от гнезд. Они обеспечивали работу 4 небольших камер, работавшихот рассвета до сумерек. Камеры были скрыты в листве вблизи гнезд. Работа камер позволилаполучить первую в истории запись из семейной жизни больших подорликов. Удалось узнатьпроцесс родительского ухода за потомством, получить сведения о суточной активностиптиц, о составе добычи, которую птицы приносят в гнездо, а также о надстраивании гнездапри помощи свежего материала и о многих других аспектах. Снятый камерами материал былтакже использован для съемок фильма «Большой подорлик – птица, которых мало» (Orlik gru-bodzioby – ptak jakich mało) (ireneusz chojnacki – студия Felis Film).

Гнездовые древостои и строительство гнезд

В сибирской тайге, в обширных лесах речных долин, простирающихся на больших тер-риториях восточной России, до сих пор было обнаружено 170 гнезд этих птиц. В лесостепи Ал-тая гнезда можно обнаружить даже в небольших лесных массивах, по соседству с обширнымитравянистыми участками (Карякин, 2008b). В Европе этот вид связан с разных размеров

Page 185: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

лесами, расположенными в болотистой местности. Размеры таких лесов различны и, похоже,зависят от спокойствия в окрестностях – чем дальше от мест проживания человека, тем чащеможно найти гнездо даже в небольших рощах и, в некоторых случаях, на отдельно стоящихдеревьях. Именно так большие подорлики гнездятся в наиболее труднодоступных болотахПрипяти. На небольших возвышенностях, называемых островами, среди болот, из числа ра-стущих на них нескольких десятков, а временами даже нескольких деревьев, подорлики вы-бирают место для своего гнезда. Гнездо они строят на дереве и, если место окажется безо-пасным для выращивания потомства, используют его на протяжении многих лет. В Беларусиподорлики чаще всего выбирают сосны, черную ольху и березы (Домбровский и Ивановский,2005).

В долине Бобры типичным местом гнездования является сильно заболоченный лес пло-щадью свыше 100 га, расположенный на значительном расстоянии от человеческого жильяи труднодоступный. Чаще всего это ольшаник, березняк или – очень редко – смешанные гра-бово-дубовые леса, окруженные болотами (таблица 1/15).

На юге Бобранской котловины, где болота наименее пострадали от деятельности чело-века, подорлики устраивают гнезда в обширных ольшаниках. Бобранские ольшаники весной– во время строительства и занимания гнезд – это труднодоступные древостои, обычно под-топленные. Выбор места для гнездования не является случайным, он всегда продиктован за-ботой о безопасности семейства. То, насколько спрятано будет гнездо, зависит именно от ло-кальных условий. В местах, в которых птицы чувствуют себя наиболее безопасно, гнездоможет строиться даже на отдельно стоящем низком дереве, посреди труднопроходимого бо-лота. Чем труднее доступ к гнезду, тем выше шансы на успешное воспитание птенца. Гнездорасположено на дереве, к которому удобно подлетать. Это может быть соседство не исполь-зуемой долгие годы разделительной полосы, зарастающей дороги, небольшой поляны или

Растительное сообществоКоличество гнезд

A. clanga Смешанные парыA. clanga x A. pomarina

Ольшаник Carici-elongate-Alnetum 47 13

Березняк Salici-Betuletum 30 9

Ольшаник / березнякCarici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum 5 0

Дубово-грабовый лес TilioCarpinetum 4 3

Ольшаник / дубово-грабовый лесCarici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum 2 1

Березняк / дубово-грабовый лесSalici-Betuletum / TilioCarpinetum 1 4

Сосново-березовый болотистый лесelypteri-Betuletum 1 0

Всего 90 30

*за: Maciorowski и др., 2005, с дополнениями

Таблица 1/15. Расположение гнезд большого подорлика в долине Бобры*

Page 186: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

естественных промежутков в древостое, возникших от упавших деревьев. В долине Бобрыбольшие подорлики строят свои гнезда практически исключительно на лиственных де-ревьях. Несмотря на то, что во многих окрестностях в лесах в большом количестве встреча-ется ель, удобная для обустройства гнезд большинства соколообразных, никогда не было за-мечено, чтобы пара больших подорликов строила свое гнездо на деревьях этого вида.В немногочисленных случаях обитания больших подорликов на елях они использовалигнезда, построенные другим видом. Возможно, это связано с тем фактом, что подлет к густойкроне ели, как правило, сильно затруднен. В Польше большие подорлики чаще всего выби-рают черную ольху и пушистую березу, очень редко черешчатый дуб, липу или осину. За 30лет исследований данного вида в Польше было замечено только одно гнездо на сосне, кото-рую большие подорлики в других странах выбирают относительно часто. Весьма характер-ную для восточной части Польши ель часто выбирает родственный малый подорлик, у ко-торого почти 1/3 гнезд строится на деревьях этого вида (таблица 2/15).

Высота расположения гнезда на дереве может быть различной и в значительной степенизависит от сложившихся условий на местности. На Бобранских болотах высота размещениягнезда колеблется от 4,5 до почти 20 метров. Однако чаще всего птицы строят свои гнезда навысоте 13–17 метров над землей. Способ установки гнезда на дереве также может различаться

ВидКоличество гнезд

A. clanga A. pomarina Смешанные парыA. clanga x A. pomarina

Ольха чернаяAlnus glutinosa 49 44 8

Береза пушистаяBetula pubescens 35 48 11

Липа сердцевиднаяTilia cordata 2 0 1

Черешчатый дубQuercus robur 2 0 1

ОсинаPopulus tremula 1 0 0

ЕльPicea abies 0 52 13**

Береза повислаяB. pendula 0 0 1

СоснаPinus silvestris 0 2 0

На земле 1 0 0

Всего 90 146 35

*за: Maciorowski и др., 2005, с дополнениями, **самец A. pomarina

Таблица 2/15 Гнездовые деревья двух видов подорликов и смешанных пар в долине Бобрыв 1988–2013 годах*

Page 187: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

и зависит от возможностей на каждом отдельном месте. Наиболее устойчивые гнезда уста-навливаются в чашах, то есть в разветвлениях нескольких толстых ветвей, вырастающих наодной высоте из основного ствола, несколько менее устойчивы гнезда, построенные у самогоствола на отходящих от него ветвях. Гнезда на боковых ветвях строятся редко – скорее всего,по причине их недостаточной устойчивости и малого количества деревьев с возможностьютакой установки гнезда. Как исключение, один раз было обнаружено наземное гнездо. Гнездобыло расположено на коренной платформе ольхи в подтопленном водой болотистом лесу,и находилось вблизи от старого, неиспользуемого гнезда.

Гнездо большого подорлика – это конструкция, сооруженная из тонких ветвей, которыептицы отламывают от деревьев. Такие свежие, упругие ветви обеспечивают соответствующуюпрочность материала. Величина самого гнезда зависит от нескольких факторов. Так, на ве-личину влияют: основание, на котором строится гнездо, продолжительность его использо-вания, а также индивидуальные предпочтения птиц. Самые большие гнезда, строившиесябольшими подорликами, имели более 150 см в диаметре, самое маленькое гнездо имело диа-метр около 70 см. Птицы ищут дерево, к которому они могут свободно подлететь, с подхо-дящим образом сформированной кроной, обеспечивающей прочное основание для будущегогнезда. Таким условиям отвечают немногие деревья. Бывают случаи, когда птицы строят своигнезда на омелах, растущих на березах, или на разнообразных «ведьминых метлах». Тем неменее, такая основа нестабильна, и она часто не выдерживает массы большого гнезда, что вле-чет за собой его падение и потерю всей кладки яиц. Размер гнезда также зависит от количе-ства сезонов его использования. Самые большие жилища – это многолетние, хорошо скры-тые гнезда со свободным подлетом и прочным закреплением, в которых птицы выращиваютпотомство на протяжении многих лет.

Гнездо может быть построено из ветвей деревьев различных видов, обычно наиболее до-ступных. В бобранских условиях это, как правило, ветви ольхи или березы. В начале сезонагнездования, под конец марта или в апреле, это необлиственные ветви. В этот период, непо-средственно перед кладкой яиц, птицы завершают многодневную работу, украшая гнездо зе-леными веточками омелы, ели или сосны (если их можно найти поблизости), и вымащиваявнутри гнезда небольшую подстилку из стеблей трав и осоки. Такая обустроенная нежнымирастениями средина гнезда, именуемая чашей, имеет небольшое углубление размером от 1 до5 см; именно туда самка отложит 1 или 2 яйца. На протяжении сезона гнездования гнездо си-стематически достраивается облиственными ветвями деревьев (преимущественно листвен-ных). Эти ветви, в количестве, доходящем до нескольких сотен, приносит, в основном, самка.По мере развития лиственного покрова изменяется также сам гнездовой древостой – боло-тистый лиственный лес с существенно ограниченной видимостью представляет собой от-личное укрытие для гнезда. Не лишен значения и тот факт, что само гнездо часто находитсяв местах, где поблизости растут деревья с сухими кронами, на которых птицы могут свободноотдыхать или следить за окрестностями.

Сезон гнездования, токование

Птицы возвращаются с зимовки и занимают территорию. Отдельные территории устой-чивы, птицы занимают их на протяжении десятилетий. В зависимости от того, как проходятперелеты отдельных особей, а также от погодных условий, которые они застанут после воз-вращения в места гнездования, сезон гнездования отдельных пар может начинаться в раз-личное время. Началом сезона гнездования принято считать появление птиц на их индиви-дуальной территории. Как правило, большие подорлики, гнездящиеся в долине Бобры,

Page 188: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

начинают сезон гнездования в конце первой – начале второй декады апреля. Только неожи-данное возвращение холодной погоды может вынудить их перенести его начало на вторуюполовину апреля или, в крайних случаях, на начало мая.

С момента возвращения начинается период усиленной активности в виде брачных по-летов, спариваний, а также выбора гнездового дерева и устройства гнезда. Если одна изптиц не вернулась, продолжаются поиски нового партнера. Как правило, птицы возвра-щаются к прошлогоднему гнезду, особенно если они успешно вырастили в нем потомство.Временами место устройства гнезда изменяется. Это происходит, если занимаемая ранее тер-ритория пострадала (был вырублен гнездовой древостой, изменился характер и условияохоты), или если появилась ранее не встречавшаяся опасность – человек или орлан-белох-вост. Некоторые птицы, скорее всего, те из них, места зимовки которых расположены по-близости, появляются в местах гнездования еще в марте (если зима была мягкой, отдельныеособи временами можно заметить даже в феврале). Птицы, чаще всего, прилетают к своемугнездовому древостою и, как правило, время от времени посещают его, принося свежиеветки для гнезда. Периодом пиковой активности, связанной с размножением, являетсяапрель. Вблизи выбранных парой гнездовых древостоев начинаются брачные полеты. Ноусловием их начала является подходящая аура – солнечная погода и наличие соответствую-щих восходящих потоков. Токования этого орла – это череда зрелищных пикирований и подъ-емов, выполняемых, чаще всего, на значительной высоте (до нескольких сотен метров над зем-лей), и сопровождающих их взаимных брачных криков (рис. 1/15).

После достижения соответствующей высоты птицы ныряют вниз со сложенными крыльями,чтобы через мгновение на высокой скорости вновь подняться на высоту. Два этих поочередныхдвижения снижения и подъема с частично сложенными крыльями повторяются многократно.В брачных полетах участвуют обе птицы. Во время таких показательных полетов могут выпол-няться зрелищные перевороты. Также, довольно редко, подорлики могут сцепиться когтямии начать вместе падать, кружась друг вокруг друга. Было замечено, что такие брачные полетымогут выполняться позже одним только самцом, когда в гнезде уже есть птенец. Следует отме-тить, что интенсивно токуют также птицы, не отложившие яиц. На территориях, которые за-нимают одинокие птицы, такие полеты выполняются на протяжении всего сезона гнездования.Бывает, что токующая птица после серии таких сложных фигур с большой высоты и на высо-кой скорости падает прямо в древостой вблизи гнезда, исчезая из поля зрения наблюдателя.

После серии длящихся несколько дней брачных полетов начинается спаривание. Как пра-вило, птицы выбирают для этих целей дерево, растущее в центре гнездовой территории. Тогдаможно отметить редкое у данного вида явление – две птицы, сидящие друг рядом с другом.Позже для такой роскоши совместного времяпрепровождения времени уже не будет. Самкане всегда спаривается только с одним самцом. Временами территорию посещают особи с дру-гих территорий или птицы, у которых своей территории еще нет. Однако более взрослыеи опытные птицы защищают свою территорию и права, прогоняя незваных гостей. Тем не ме-нее, пришелец может и победить в соперничестве, захватив территорию. Само спариваниедлится очень недолго и многократно повторяется птицами. Чаще всего это поведение отме-чалось до наступления полудня. Очередность поведения пары больших подорликов во времяспаривания показана на фотографиях 20–25.

В тот же период времени, когда птицы токуют и спариваются, продолжается строитель-ство (или ремонт) гнезда. Гнездо состоит из нескольких сотен ветвей, и каждую из них не-обходимо отломать с дерева. После построения гнезда, его обустройства и выстилки, самкаоткладывает в небольшое, приготовленное для этого углубление, от 1 до 2 белых яиц с не-равномерными коричневыми пятнышками. Пятнистость более интенсивна на тупом концеяйца, причем во время высиживания яйцо несколько темнеет, так как оно загрязняется

Page 189: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

и истирается самкой. Средние размеры яиц составляют 54 x 68 мм, крайние – 55–71 x 44–58 мм.В отличие от яиц родственного вида яйца большого подорлика более шероховаты, не блестят,а поры в скорлупе видны невооруженным глазом. Просвет скорлупы имеет зеленый цвет(Gotzman & Jabłoński 1972). Схожие размеры яиц были отмечены и у птиц, гнездящихся в Рос-сии: 54,4 x 68,9 мм) (Карякин, 2008c). Яйца малого подорлика имеют несколько меньшие раз-меры (63 x 53 мм), а также более выраженную пятнистость. Скорлупа на их яйцах имеет мел-кую зернистость и отличается меньшей толщиной. В старой литературе указывается, чтобольшой подорлик способен откладывать до 3 яиц, однако современные исследования дан-ного факта не подтвердили.

Самка начинает высиживание с момента, когда было отложено первое яйцо. Высиживаниепродолжается почти непрерывно от 42 до 44 дней. Случается, что самку сменяет ее партнер, од-нако это явление наблюдается редко. На протяжении периода инкубации самец охотится, кор-мит партнершу и, вероятно, приносит свежие ветви для укрепления конструкции гнезда. Онтакже защищает гнездо от хищников – прогоняет другие виды, которые могут угрожать безо-пасности семейства, с особенной яростью атакуя пролетающих поблизости орланов-белох-востов. Это нервное время – существует опасность потери выводка – птицы могут оставитьяйца, если их часто беспокоит человек. Оставленные без присмотра яйца могут замерзнуть илистать добычей вороновых птиц, пристально высматривающих такие возможности пожи-виться. Наконец, на успех высиживания яиц могут повлиять установившиеся погодные усло-вия – длительные похолодания с возвращением снегопада или затяжными дождями. Такие рез-кие погодные изменения в конце апреля не редки на берегах Бобры. Однако большой подорлик– это вид, устойчивый к таким похолоданиям, поэтому чаще всего, если яйца уже были отло-жены, он стойко заботится о них до самого появления птенцов. Как кажется, значительно боль-шее влияние имеют перемены погоды непосредственно перед откладыванием яиц (чаще всеговыпадающим на третью декаду апреля). Тогда часть птиц просто не откладывает яйца, несмо-тря на заранее подготовленные для этих целей гнезда. Решение об отказе от рождения потом-ства в значительной мере может быть вызвано также появлением людей вблизи гнезд.

Птенцы, каинизм, уход за молодыми птенцами

В дождливом лесу центральной Европы, посреди моря болотной зелени, роя комарови разных болотных звуков, в гнезде, за которым неустанно следят родители, появляютсяптенцы. Сначала из яиц доносятся звуки попискивающих птенцов, вскоре на скорлупе поя-вляются трещины. Поскольку самка начала высиживание после того, как было отложено пер-вое яйцо, птенцы появляются в гнезде с интервалом в несколько дней. Первым проклевы-вается «Каин». Через два или три дня, временами через неделю, проклевывается второйптенец – «Авель». Часть птиц прекращает высиживать сразу же после появления первогоптенца. В таком случае птенец из второго яйца не проклевывается. Когда в гнезде появляетсявторой птенец, возникает конфликт. Старший птенец, несмотря на свои еще небольшие раз-меры, имеет острый клюв и когти. Птенец постоянно докучает своему младшему брату.Обычно он клюет его до тех пор, пока тяжело израненный, лишившийся кожи на головеи окровавленный младший брат не погибнет (фото 30/15). Разница в размере между однод-невным и трехдневным братом довольно существенна. Цель подобных действий одна – не-обходимо избавиться от неудобного конкурента. Данное явление называется каинизмом.Борьба птенцов происходит в присутствии самки, которая не вмешивается в поведение по-томства. Судьба более слабого предрешена – он будет разорван самкой, став пищей для бо-лее сильного птенца, или – что случается реже – будет выброшен из гнезда. Фрагменты тела,

Page 190: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

которые тяжелее усваиваются, например голову или конечности, съедает мать. В исключи-тельных случаях бывает, что молодой подорлик становится жертвой более сильного Каинадаже в возрасте 5 недель (фото 31/15).

Откладывание двух яиц на первый взгляд кажется расточительностью, поскольку млад-ший птенец все равно гибнет вследствие конфликта со старшим. Считается, что второе яйцоптицы откладывают на случай того, если из первого птенец не проклюнется (newton 1979).Экспериментально подтверждено, что агрессия между птенцами длится до момента исчез-новения на их оперении пуха (Meyburg 1974a). В долине Бобры явление каинизма у большогоподорлика встречается повсеместно. В семи случаях, в которых проклюнулись два птенца,воспитать удалось только одного (Maciorowski и др., 2005, новые данные). В редких случаяхблизнецов удается воспитать малому подорлику. Такие случаи были отмечены целых 48 раз(в том числе и в долине Бобры), однако, это результат проверки более чем 4000 выводков. Доляблизнецов составила всего лишь 1% (cenian и др., 2005).

Проклевывание птенцов у больших подорликов происходит в различное время и длитсяот последней декады мая до почти средины июня. Темно-серый цвет пуха, покрывающийптенцов, не позволяет спутать этот вид с похожим малым подорликом, у которого птенцы по-крыты белым пухом.

В местности, в которой во второй части сезона гнездования сохраняется большое оби-лие пищи, и конкуренция птенцов не столь сильна, более слабому, меньшему из птенцов, вре-менами удается выжить. Доля выводков с близнецами достигает 43% (Карякин, 2008c). Близ-нецы часто встречаются, например, в лесостепи Алтая или в Казахстане, намного реже – насамых больших европейских болотах в долине Припяти. В Польше, где вследствие челове-ческой деятельности биотопы были изменены, за последнюю четверть века близнецы невыросли ни разу. Два близнеца были выращены только один раз, вследствие вмешательствачеловека. Из гнезда, в котором находились двое птенцов, Каин весом 1050 граммов и Авельвесом всего лишь 310 граммов, 23 июня 1990 г. был изъят меньший птенец, который былискусственно откормлен на Исследовательской станции Польского союза охотников в Чем-пине. Полностью оперившийся Авель 30 июля был подброшен в естественное гнездо. Стар-ший птенец из этого выводка покинул гнездо за один-два дня до этого и находился побли-зости. Подброшенный подлетыш был принят родителями, которые стали его кормить. Черезнесколько дней обоих молодых птенцов можно было вместе наблюдать на гнезде (Meyburgи Pielowski, 1991).

После проклевывания птенцов самка почти непрерывно находится в гнезде или в непо-средственной близости от него. Постоянный уход длится две-три, а временами и четыре не-дели. Самка защищает молодых птенцов от холода, жары и дождя. Птенцов кормит толькосамка, разрывая принесенную самцом добычу. Она подает им в клюв небольшие кусочки,а сама съедает более жесткие и тяжелые для переваривания части (головы, ноги добычи).В перерывах между кормлениями, чаще всего в утренние часы, самка часто улетает к нахо-дящимся поблизости деревьям, отламывает ветки деревьев и наращивает ими гнездо. За одноутро она может принести до десяти-пятнадцати веток, чаще всего ольхи или березы. По мне-нию newton (1979) выстилка гнезда свежими ветвями повышает уровень гигиены и обеспе-чивает птенцу больший комфорт. В то же время, обустроенное таким образом гнездо, ука-зывает конкурентам на то, что территория занята.

Первые две-три недели жизни птенец находится под постоянным присмотром самки.Когда он немного подрастает и нуждается в большем количестве пищи, самка оставляет егои улетает, чтобы, так же как и самец, охотиться. Часть самок проявляет большую заботу о ги-гиене внутри гнезда – они выносят из гнезда или съедают погадки, уносят перья и остаткине съеденной добычи. Из других гнезд погадки выносят взрослые птицы, которые сбрасы-

Page 191: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

вают их на лету или оставляют под деревом, на котором чаще всего садятся. Удаление пога-док зависит, скорее всего, от индивидуальных предпочтений птиц. Некоторые птенцы вы-плевывают их за пределы гнезда.

В зависимости от того, насколько территория богата доступной пищей, взрослые птицыулетают на различное расстояние от гнезда – истощение пищевой базы зачастую или появ-ление богатого источника пищи вынуждает их отлетать от гнезда даже на несколько кило-метров. Поскольку гнездо на это время остается без присмотра, возникает определенная опас-ность для птенца. Эта опасность тем больше, чем дальше и на дольше улетают взрослыептицы. Птенцу угрожают нападения лесной куницы, ястреба или филина. Опасность напа-дения хищника возрастает по мере роста птенца, который с течением времени все громче тре-бует пищи. В это время гнездо проще всего обнаружить именно по звукам кричащего птенца.Звук этого звонкого, громкого голоса сразу вызывает ассоциации с латинским названием этойптицы – Aquila clanga, что означает «кричащего орла».

Птенец пребывает в гнезде 60–67 дней (Ferguson-Lees и christie 2001). Карякин (2008) ука-зывает, что длительность этого периода у подорликов на Алтае составляет всего лишь 49–58дней, что кажется удивительно коротким, даже если учесть богатые добычей территории, накоторых подорлики охотятся в России. По мере роста длинных контурных перьев молоднякначинает упражняться в движениях крыльями. В возрасте 8 недель интенсивные взмахикрыльями могут поднять его над поверхностью гнезда. Он также все чаще выходит из гнездана ветви дерева. Такое покорение ветвей поначалу является мозольным восхождением, в ко-тором, с течением времени, крылья играют все большую роль. Наконец, спустя более двух ме-сяцев роста, обычно в начале августа, молодой птенец впервые вылетает из гнезда. Чаще всегоэто еще неуклюжий, непродолжительный полет, который заканчивается через десять-пят-надцать метров. Птенец часто возвращается в гнездо в течение дня и ночует в нем. Взрослыептицы чаще всего продолжают кормить его в гнезде. Кормление выглядит следующим об-разом: один из родителей, который в отсутствие птенца принес пищу в гнездо, начинаетгромко звать его голосом, слышным с расстояния нескольких сотен метров. Как правило, по-сле этого прилетает детеныш, который съедает добычу, защищая ее распростертымикрыльями. Наконец, в конце августа или в сентябре молодой детеныш покидает окрестностигнезда и начинает улетать все дальше, становясь независимым от родителей.

Сентябрь на берегах Бобры – это время, когда на фоне неба можно наслаждаться зрели-щем полетов взрослых птиц и их детенышей с характерными пятнами на крыльях. Этотакже время подготовки к миграции на юг и интенсивного обучения самостоятельному пои-ску пищи. Вскоре семейные узы, объединяющие детеныша с его родителями, разорвутся. Де-теныш отправится в самостоятельное опасное путешествие, чтобы провести зиму на юге Ев-ропы или в Африке. Телеметрические исследования семейства больших подорликов в 1996году показали, что молодая особь начала путешествие на зимовку самостоятельно, к тому жепо другому маршруту, нежели оба его родителя (Meyburg и др., 2005).

Эффективность размножения

Птицы начинают размножение, однако, по различным причинам, им не всегда удается вы-растить свое потомство. Потери могут быть вызваны хищниками и неблагоприятными по-годными условиями. Рост детенышей зависит также от доступности пищи. Потери выводкавозможны на всех стадиях его развития. Могут быть уничтожены яйца – как сразу послекладки, так и во время инкубации. Маленьким, оставшимся без присмотра птенцам, угро-жают лесные куницы, вороны, филины. Младший птенец гибнет вследствие каинизма. Такая

Page 192: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

часть потерь называется естественными, они присутствуют у всех видов. Большие подорлики– это долговечные птицы, поэтому неудача в одном сезоне не имеет влияния на состояниевсей популяции. У взрослого подорлика практически нет естественных врагов. Второй типпотерь вызван действием человека. Разрушения гнезд и уничтожение выводка случаютсяредко, но чаще птицы, напуганные одним лишь присутствием человека, отказываются откладки яиц. Наиболее же опасны действия человека, влекущие за собой уничтожение гнез-довых и охотничьих территорий. Большой подорлик тесно связан с подтопленной местно-стью. Деградация этих территорий из-за мелиорации лишает пары мест для устройствагнезда, так как, оставшись без богатых добычей охотничьих территорий, они не могут вы-растить потомство. Как следствие, данный вид может покинуть место своего гнездования.

На размножение птиц влияет ряд факторов. Считается, что пара, вырастившая хотя быодного детеныша, достигла успеха в размножении. Количество успешно размножившихся парв данной популяции позволяет вычислить эффективность размножения, а также среднее ко-личество выращенного молодняка. Для этого проводится мониторинг способной к размно-жению популяции. Весной проводится оценка того, вернулись ли птицы на свои территории,а также заселили ли они гнезда. Во время второго визита летом проводится проверка гнезд,чтобы убедиться, что в них находятся подросшие птенцы. Чем дольше ведется такой мони-торинг, тем точнее можно оценить состояние локальной популяции и спрогнозировать ее бу-дущую судьбу. Учитывая небольшое количество ежегодно контролируемых гнезд и вывод-ков, пока еще невозможно точно оценить некоторые параметры, например среднююпродолжительность жизни. Таким образом, пока еще невозможно рассчитать значение бе-зопасного уровня, гарантирующего устойчивость популяции. Исходя из предварительныхданных, можно оценить, что в условиях бассейна Бобры устойчивость популяции обеспе-чивается при показателе 0,5–0,6 выращенного детеныша на одну пару в год. Успешность раз-множения, таким образом, должна составлять около 50–60%.

Большие подорлики откладывают по два яйца, однако вырастает, как правило, толькоодин птенец. Случаи, в которых удается вырастить близнецов, встречаются крайне редко. Бла-гоприятные условия охоты на Полесье позволяют полесским большим подорликам временамивырастить двоих детенышей. Среди 111 успешно завершившихся спариваний в четырехслучаях было замечено по двое подлетышей (Домбровский, 2005). Двойняшки также дваждыбыли отмечены в Эстонии (Väli, 2005). В Польше на протяжении 38 лет пристального на-блюдения за 135 гнездами пригодных к размножению особей близнецы ни разу отмечены небыли (dyrcz и др., 1984, Maciorowski и др., 2005, Maciorowski и Mizera, 2010, Pugacewicz, 1995).Чаще всего близнецов удавалось заметить в западной Сибири и в Алтае-Саянском регионе (Ка-рякин, 2008a, b, c, Карякин и Левин, 2008).

Успешность размножения может существенно колебаться в отдельные годы, и может со-ставлять от 0 до 100%. Данные об этом показателе воспроизводства публикуют авторы, ис-следующие большого подорлика в разных странах Европы, а также на азиатской части тер-ритории его обитания. Домбровский (2005) указывает, что для самой многочисленной частипопуляции, гнездящейся в Беларуси, в 1999–2005 годах значение этого параметра колебалосьв диапазоне от 20 до 100%. Наибольшая успешность воспроизводства была отмечена у пар,гнездившихся на натуральных болотных участках, самая низкая – у тех, кто обитал на тер-риториях, измененных вследствие человеческой деятельности. Автор также подчеркиваетвлияние неблагоприятных погодных условий, от которых зависит численность добычи и, какследствие, успешность воспроизводства отдельных пар. В тяжелом для подорликов 2003году, которому в Беларуси предшествовала холодная зима и осенние пожары торфяников, ус-пешность воспроизводства птиц колебалась от 20% на измененных территориях, до 50% наестественных болотистых участках (Домброский, 2005).

Page 193: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

В долине Бобры в 1973–2005 годах успешность размножения существенно колебалась.Процент пар, успешно вырастивших птенцов, колебался в среднем на уровне 55%. В наи-худшем 1993 г. Успеха не добилась ни одна из пар, а в наилучшие годы данный показатель со-ставлял 80% пар (Maciorowski и др., 2005). В этой статистике учитываются как чистые, таки смешанные пары. В Эстонии в среднем большие подорлики воспитывали по 0,6 птенца наодин гнездовой участок (Väli и Lõhmus, 2000).

Еще один характеризующий популяцию параметр – это среднее количество выращенныхптенцов, приходящееся на одну размножающуюся пару. Учитывая то, что большие подорликипочти всегда воспитывают по одному детенышу, значение этого показателя в таком случае со-ставляет 1,0. У нескольких исследуемых популяций этот показатель был выше. В Беларусив 1981–1991 годах он составил 1,25 (Ивановский, 1996). В России также часто наблюдалисьвыводки с двумя птенцами, поэтому данный параметр в локальном измерении здесь дости-гает высоких значений. На территории между Волгой и Уралом большие подорлики воспи-тывают в среднем по 1,24 птенца на одну пару в год (n=50, ±0,43), а в Алтайском крае – даже1,6 птенца. В Западной Сибири доля выводков с близнецами достигала целых 43,9% (Каря-кин, 2008, 2008b, c).

Успешность размножения и продуктивность зависят, прежде всего, от доступности и ка-чества пищи. Так, высокие показатели воспроизводства в России связаны с обилием пищи.В России подорлики охотятся, в основном, на млекопитающих средних размеров, к которымотносятся, в частности, длиннохвостые суслики (Карякин, 2008 b). В Беларуси продуктивностьпрямо пропорциональна численности грызунов, преимущественно водной полевки (В. Дом-бровский, устная информация).

Участок и территория

В сезон гнездования пара птиц устанавливает свои владения на определенном участке, накотором они гнездятся и добывают пищу. Эта площадь называется участком (англ. homerange). Часть участка, используемая только этой парой, называется территорией (англ. territory).Территорию птицы защищают от представителей собственного вида, а временами также от дру-гих видов с подобными жизненными требованиями. Особенно ревностно птицы защищаютгнездо и его окрестности (англ. nest site). Большие подорлики – это долговечные птицы, и онимногие годы удерживают одну территорию. После возвращения с зимовки птицы ремонтируютгнездо или строят новое на этой же территории. Некоторые гнезда используются на протяже-нии многих сезонов, особенно если птицам удалось достичь здесь успешного размножения. Насвоей территории птицы токуют, строят гнездо и добывают часть пищи. Пограничные столк-новения с соседними парами случаются очень редко. Чаще имеют место конфликты с особями,ищущими партнера. Для других птиц признаком того, что территория занята, являются пока-зательные полеты в воздухе и наличие гнезда. Обустройство гнезда зелеными ветвями такжеинформирует о том, что у территории есть хозяева (newton 1979, watson 1997).

Большие подорлики – это вид, имеющий две среды обитания. Они гнездятся в лесу, а охо-тятся на открытой местности. Итак, в пределах их индивидуальной территории должны на-ходиться обе эти среды. Размеры индивидуальной территории непостоянны, они зависятот наличия пищи и количества доступных мест для гнездования. Как правило, крупныевиды, имеющие большую потребность в пище, занимают большую территорию, чем видыменьших размеров. Форма и границы индивидуальной территории могут меняться в течениесезона. Увеличенная потребность в пище, особенно для растущего птенца, заставляет птицохотиться на больших расстояниях, за пределами ранее установленных границ. Охотятся

Page 194: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

птицы в пределах своего участка. До отдаленных мест охоты птицы могут пролетать по не-сколько километров. Этими местами могут пользоваться также птицы с соседних террито-рий или другие особи (например, молодые или негнездящиеся птицы).

На протяжении многих лет предпринимались попытки определить размеры территориипосредством непосредственного наблюдения за птицами на местности. Признаком, позво-ляющим отнести то или иное место к территории отдельной пары, является наблюдение затокованием птиц. Токование происходит, как правило, в центре территории, над самымважным местом, которым является гнездо. В пределах своей территории птицы отдыхают, ча-сто также охотятся из засады. Дополнительную информацию предоставляют также наблю-дения за поведением птиц, особенно за их взаимодействием с представителями другоговида и с потенциальными конкурентами. При определении территории важно узнать рас-положение гнезда, что, в сочетании с наблюдениями за птицами в местах охоты, позволяетопределить расстояние, на которое птицы с добычей летят к птенцам. Существенно услож-няет вопрос отсутствие возможности продолжительного наблюдения за отдельными пти-цами. Как правило, птица скрывается из поля зрения спустя несколько мгновений. Крометого, при наблюдении редко удается идентифицировать отдельные особи. В этом немного по-могают промежутки в оперении или характерные пятна. Тем не менее, обычно все птицыочень похожи, что усложняет процесс оценки. Крупные виды орлов имеют очень обширныеучастки. Например, африканский боевой орел Polemaetus bellicosus занимает участки пло-щадью 125 км2, а временами даже 300 км2 (newton, 1979), беркут в США занимает террито-рию площадью 11,6–49 км2 (watson, 1997), а в Европе 46–134 км2 (Mebs и Schmidt, 2006).

Размер участка малого подорлика, определенный при помощи спутниковой телеметрии,в очень благоприятной местности в Латвии составляет всего лишь 6,72 км2 (в среднем 11,42 км2),а в Германии 22,18–33,93 км2 (в среднем 27,43 км2) (Scheller и др., 2001). В Польше приблизи-тельный размер индивидуального участка составляет 4,5–67 км2 (rodziewicz, 1996).

Пристальное непосредственное наблюдение за парой больших подорликов в долинеБобры немецкими орнитологами в 1997 году позволило оценить размер их индивидуальногоучастка приблизительно в 19 км2, в том числе 8,3 км2, использовавшихся в качестве охот-ничьей территории (komischke и др., 2002).

Применение телеметрических передатчиков позволило осуществлять точное слежение заптицами без необходимости непосредственного наблюдения за ними. Это стало револю-ционным решением в области исследования биологии птиц, а полученные результаты по-зволяют оценить величину территорий и индивидуальных участков с точностью, которая досих пор казалась невозможной.

Наиболее точным методом оценки охотничьей территории является телеметрия с ис-пользованием устройств, определяющих местонахождение с точностью системы GPS. Ис-следования с ее использованием в последние годы проводились в бассейне Бобры на шестисамцах, к которым прикреплялись спутниковые передатчики или логгеры GPS GSM. Сред-ний размер участков больших подорликов, определенный при помощи данных GPS, соста-вил 24 км2 и колебался от приблизительно 17 до 30 км2. Самый большой участок занимал са-мец Брузда из нижнего бассейна Бобры (рис. 3). Эти территории относились к наиболеезаболоченным и недоступным. Территории, которые он использовал для охоты, не скаши-вались во время сезона гнездования, из-за чего ему, вероятно, требовался больший участок(30 км2) для поиска пищи. Самцы, занимавшие меньшие территории (17–25 км2), часто охо-тились на скошенных лугах, на которых можно было легко найти пищу. Доступ к таким ме-стам охоты открывался птицам только в июле. До этого птицы охотились преимущественнона болотистых участках. Наибольшее расстояние, на которое самцы отлетали от гнезда, со-ставляло около 7,2 км.

Page 195: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

Для получения сравнительной информаци, в рамках проекта LiFE+, передатчики GPSGSM были закреплены на двух самцах малого подорлика. Эти подорлики занимали участкив долине Бобры, на более сухих территориях, использовавшихся в сельскохозяйственных це-лях. Размер их участков был значительно меньшим, чем у больших подорликов, и составлялвсего лишь 10 км2. Также малые подорлики лишь изредка отдалялись от своей территории назначительные расстояния; самец Вит был отмечен на расстоянии 13 км от гнезда, однако 90%времени он проводил на расстоянии приблизительно до 2 км от гнезда.

Временами самки малых подорликов отдаляются с подросшими птенцами на значи-тельные расстояния от гнезд. В Германии было отмечено, что самка ночевала на расстояниицелых 47 км от своего гнезда, а другая находилась на чужом гнезде, удаленным от своего соб-ственного на 57 км (Meyburg и Meyburg, 2005). В случае с большими подорликами такое по-ведение отмечено не было.

Плотность популяции

Исследования популяции большого подорлика в долине Бобры проводятся систематиче-ски с 1990 года. За это время удалось определить расположение всех гнезд и индивидуальныхучастков. Ежегодно весной проверяются все участки, позже проводится проверка размноже-ния. Большой подорлик относится к долговечным видам, поэтому одна пара занимает одининдивидуальный участок, а зачастую одно и то же гнездо, на протяжении многих лет. Это су-щественно облегчает ведение мониторинга, хотя большой объем работы на местности необ-ходимо посвятить поиску гнезд пар, изменивших место своего обитания. Весенние поиски но-вых гнезд в болотистом березняке и подтопленном ольшанике относятся к самым труднымработам орнитолога. В случае больших соколообразных плотность обитания пар указываетсяв расчете на общую площадь, в виде мозаики различных сред обитания, величиной 100 км2.

Большой подорлик является крайне редким видом птиц в Европе. Как правило, иссле-дователи отмечают отдельные пары, что не позволяет вести точные исследования популяции.Данные о плотности популяции, кроме долины Бобры, были собраны только в Беларуси и Рос-сии. В долине Бобры плотность популяции большого подорлика является относительнонизкой, составляя около 1,3 пары на 100 км2 (G. Maciorowski, неопубл.). В Беларуси, где боль-шой подорлик также является очень немногочисленным видом, он гнездится с плотностьюдо 5 пар на 100 км2. Такая плотность популяции, впрочем, отмечается только в оптимальнойболотистой местности. На территориях, измененных вследствие человеческой деятельности,плотность его населения в несколько раз ниже и составляет около 1,6 пар на 100 км2 (Дом-бровский и Ивановский, 2005). Схожей плотности можно ожидать и в болотистых местах оби-тания этого вида в европейской части России и на севере Украины, в долине Припяти. В Рос-сии, в заповеднике имени Дарвина (Вологодская области) на площади 112 000 га мониторингчисленности большого подорлика велся в 1949–2006 годах. В 50-е годы птицы гнездилисьздесь с плотностью 1,25 пар на 100 км2, однако спустя 57 лет их численность сократилась довсего лишь 0,1 пары на 100 км2 (рис. 4/15, Бабушкин и Кузнецов, 2008).

В Пермской области, на высоких торфяниках площадью 3042 км2, гнездились 12 пар боль-шого подорлика, что давало очень низкую плотность, равную 0,4 пары на 100 км2. По мнениюКарякина (2008c), такая низкая плотность следует из необходимости конкуренции с болеемногочисленным в этой среде беркутом Aquila chrysaetos. В западной Сибири плотность по-пуляции большого подорлика существенно выше. Исследования на 9 участках общей пло-щадью 2872,54 км2 показали наличие 60 пар, а средняя плотность составила 2,09 пар на 100 км2.На отдельных участках площадь составляла от 1,44 до 3,10 пар на 100 км2. В среднем гнезда

Page 196: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

соседних пар расположены в этой части ареала на расстоянии 7,3 км (2,15–20,88 км) друг отдруга. Это означает довольно большое рассредоточение (Карякин, 2008c). Еще более низкиепоказатели плотности популяции большого подорлика отмечаются на юге его географическойтерритории обитания – в Казахстане, в бассейне реки Ишим, где расстояния между инди-видуальными участками составляли около 15 км (Карякин и Левин, 2008).

Возраст начала воспроизводства

Орлы и другие долговечные виды птиц достигают половозрелости достаточно поздно.Учитывая то, что большие подорлики – это один из видов птицы, которые окольцовываютсяреже всего, данные о возрасте, в котором птицы становятся способными к размножениюв условиях дикой природы, отсутствуют. Также отсутствуют какие-либо данные о птицах, со-держащихся в неволе, потому как этот вид никогда не размножался в вольерных условиях.Как правило, соколообразные впервые начинают размножаться после появления оконча-тельного оперения. По мнению Форсмана (1998), большой подорлик получает оперениевзрослой птицы на пятом календарном году жизни, хотя впервые размножающиеся особиразных видов часто имеют следы незрелого оперения.

Вероятнее всего, большой подорлик начинает размножаться в том же возрасте, что и егосестринский вид, малый подорлик. В Германии было отмечено гнездование малых подорли-ков на четвертом и пятом календарном году жизни (Meyburg и др., 2005).

Первые спаривания часто оканчиваются неудачей, по причине недостаточного опыта мо-лодых родителей. По этой же причине им, похоже, тяжело найти партнера, даже если даннаяособь уже достигла биологической способности к размножению. Единственные полученныесведения об окольцованном самце большого подорлика, впервые приступившем к спарива-нию, касаются особи на шестом году жизни. Эта особь, вероятно, успешно гнездовалась ещегодом ранее (G. Maciorowski, собственные наблюдения). В долине Бобры был также отмеченслучай успешного размножения самца большого подорлика со следами незрелого оперения(Meyburg и др., 1997).

Продолжительность жизни

Орлы – долговечные птицы. Критический период их жизни – это период первой мигра-ции. Молодые, не имеющие жизненного опыта птицы, гибнут в большом количестве. Частьэтих потерь вызвана естественными факторами: голодом, болезнями, нападениями хищни-ков и экстремальными погодными условиями. Часть птиц гибнет также вследствие вмеша-тельства человека, в основном по причине убийства птиц (эти случаи особенно часты в юж-ной Европе и арабских странах), намеренного или случайного отравления, а также из-застолкновения с линиями электропередач, а в последнее время – также с ветрогенераторами.Полученные до сих пор ответные данные о наших птицах указывают на следующие причиныгибели: столкновение с линией электропередач (Франция), отравление (Греция), убийство(Черногория, Греция, Ливан).

Особи, которым удалось пережить первый год и получить необходимый опыт, могут про-жить несколько десятков лет. Например, две взрослые птицы, в возрасте не менее четырех-пяти лет, отловленные для закрепления передатчика в 1999 и 2000 году, были замечены вес-ной 2013 года в долине Бобры. Обе эти птицы до этого времени прожили не менее 18 и 19 лет,что уже делает их рекордсменами по долголетию среди их вида.

Page 197: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

БИОЛОГИЯ И ЭКОЛОГИЯ ВИДА ���

Можно предположить, что максимальная продолжительность жизни обоих видов по-дорлика должна быть приблизительно схожей. Банк данных EurinG (института, коорди-нирующего кольцевание птиц в Европе) в статистике рекордов продолжительности жизниуказывает для малого подорлика всего лишь 7 лет, что обусловлено, в основном, небольшимколичеством ответных сведений. Средний возраст птиц, кольца которых удалось распо-знать в местах гнездования, составляет 11 лет, в то время как средний возраст взрослых по-дорликов, обнаруженных в местах миграции, – около 9 лет (Meyburg и др., 2005). Однако са-мым старым малым подорликом считается 35-летняя особь, которая была окольцована ещептенцом 17 июля 1978 года в Германии. Эта птица была найдена со сломанным крылом 14апреля 2013 года в Польше, в Сьвентокшиском воеводстве.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

Page 198: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

16Sposoby polowań

Orlik grubodzioby jest wszechstronnym myśliwym polującym na drobne i średniej wielkościzwierzęta. Orliki te głównie zdobywają pokarm na terenach otwartych, rzadko w głębi lasu. Obser-wacje w dolinie Biebrzy wykazały stosowanie czterech odmiennych technik łowieckich. zastosowanieich jest uzależnione od panujących warunków atmosferycznych oraz biotopu. w słoneczne dni ptaki,korzystając z prądów wznoszących, patrolują łowiska. krążą wytrwale nad łąką lub przelatują lotemszybowcowym, wypatrując ofiary. Po jej dostrzeżeniu, pikując, spadają na nią z wysoka, by w ostat-niej fazie lotu z wyciągniętymi do przodu szponami i nieco cofniętymi skrzydłami uderzyć. taki spo-sób polowania orliki wykorzystują również często na obszarach, gdzie brakuje odpowiednich miejscdo polowania z tzw. zasiadki. intensywność takiego sposobu polowania uzależniona jest od rodzin-nych potrzeb – w czasie karmienia piskląt dorosłe ptaki, a zwłaszcza samiec, błyskawicznie rzucająpokarm na gniazdo, by po chwili znów krążyć nad łowiskiem, wypatrując okazji do upolowania na-stępnej ofiary. w ten sposób w ciągu jednego dnia ptak potrafi ponawiać swoje ataki nawet kilka-dziesiąt razy. Skuteczność tego typu polowania uzależniona jest od liczebności i dostępności poten-cjalnych ofiar. im wyższa roślinność i sprawniejsze w ucieczce ofiary, tym trudniej je upolować i tymrzadziej karmiony jest młody. to właśnie w okresie karmienia piskląt najłatwiej zaobserwować tegoskrytego orlika i to wówczas jest on stosunkowo najmniej płochliwy. zdarza się obserwować ptakipolujące zaledwie kilkadziesiąt metrów od pracujących na łąkach rolników. zajęci sianokosami lu-dzie nie zauważają krążącego nad nimi orlika, który korzysta z łatwego źródła pokarmu.

� Fot. 1/16. Orlik grubodzioby w locie nad turzycowiskiem (kordian Bartoszuk)� Photo 1/16. a patrol flight over a mud sedge (kordian Bartoszuk)� Фото 1/16. Большой подорлик в полете над осоковым лугом (kordian Bartoszuk)

Page 199: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

SPOSOBY POLOWAŃ ���

Orliki grubodziobe często polują z zasiadki. Polowanie to polega na czatowaniu i wypatrywa-niu zdobyczy z wyżej położonego miejsca. w ten sposób ptaki polują zazwyczaj wczesnym rankiemlub późnym popołudniem, a także podczas pochmurnej lub lekko deszczowej pogody, kiedy brakujeodpowiednich prądów wznoszących, sprzyjających szybowaniu. Orlik wybiera w łowisku miejsca wy-żej położone. często jest to drzewo, krzew, stóg siana, słupek grodzeniowy czy specjalnie do tego celuprzygotowana tyczka, z których wypatruje swoich ofiar. Gdy tylko orlik dostrzeże potencjalną zdo-bycz, dosłownie rzuca się na nią z rozpostartymi skrzydłami i wyciągniętymi do przodu szponami.Poszczególne osobniki wykazują duże przywiązanie do ulubionych miejsc zasiadkowych. Są toczęsto także miejsca ich wypoczynku, w których regularnie o określonych porach dnia przebywają.

cechą wyróżniającą orliki obu gatunków spośród wszystkich innych krajowych szponiastych jestumiejętność polowania na piechotę. Ptaki wręcz biegają po nisko skoszonych łąkach, chwytając małeofiary, takie jak płazy czy duże owady. zazwyczaj orlik wykorzystuje tę technikę po nieudanym atakuz powietrza. długość czasu poświęcanego na tę formę polowania jest bardzo zmienna. często ptakiprzeplatają je polowaniem z zasiadki. z łąki podrywają się do lotu. Siadają na jakimś wyniesionymmiejscu, by po chwili ponownie zaatakować i kontynuować pieszo pogoń za ofiarą. Świeżo skoszonełąki są atrakcyjnym łowiskiem; orlikom jest tam łatwiej polować, prawdopodobnie zbierają teżmartwe drobne zwierzęta, które zginęły w trakcie koszenia. na koszonych łąkach orliki muszą kon-kurować z najszybciej pojawiającym się amatorem tego samego pokarmu, jakim jest bocian biały.

najrzadszym, ale i też niewątpliwie najtrudniejszym do zaobserwowania jest polowanie wewnątrzkompleksu leśnego. Polega ono na zasiadaniu w wybranym punkcie (np. drzewie na skraju polanylub zrębu) i po dostrzeżeniu ofiary aktywnej pogoni za nią. wiąże się to często z koniecznością ma-newrowania pomiędzy krzewami i rzadko rosnącymi drzewami. w dolinie Biebrzy obserwowanotaki sposób polowania na podloty ptaków wróblowych.

� Fot. 2/16. atak z powietrza to częstywidok podczas słonecznej pogody.wyciągnięte szpony i złożone skrzydłato znak, że ptak dostrzegł ofiarę(kordian Bartoszuk)

� Photo 2/16. an air assault is a frequentsight during a good weather.Outstretched talons and recessed wingsare a sign that the bird has spotted itsprey (kordian Bartoszuk)

� Фото 2/16. Атака с воздуха – обычноезрелище в солнечную погоду.Вытянутые когти и сложенныекрылья признак того, что птицаувиделa жертву (kordian Bartoszuk)

Page 200: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 3/16. Polowanie z zasiadki.Orliki wykorzystują każdy wyższypunkt, z którego można dostrzecofiarę (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 3/16. Perch hunting froma high-seat. Spotted eagles useany higher place from whichthe prey can be spotted(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 3/16. Охота из засады.Подорлики используют любуювысокую точку, из которойможно увидеть жертву(Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 4/16. Ptak z pokarmemw dziobie (kordian Bartoszuk)

� Photo 4/16. a bird with food in itsbeak (kordian Bartoszuk)

� Фото 4/16. Птица с пищей в клюве(kordian Bartoszuk)

Page 201: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

SPOSOBY POLOWAŃ ���

� Fot. 5/16. Polowanie ze sztucznej grzędy. Przykładczynnej ochrony (kordian Bartoszuk)

� Photo 5/16. Hunting from an artificial perch.an example of active protection facilitating birds’hunting (kordian Bartoszuk)

� Фото 5/16. Охота с искусственных окуней.Пример активной охраны (kordian Bartoszuk)

w mokre lata, w czasie lipcowej i sierpniowej obfitości młodych żab, orliki potrafią na nie po-lować na śródleśnych drogach. Przesiadujący na konarze drzewa rosnącego w pobliżu drogi orlikspada na upatrzoną na leśnym dukcie niczego niepodejrzewającą żabę. Jest to stosunkowo łatwy łup,który często przynoszony jest do gniazda w lipcowe upały. Mimo że pod względem kalorycznym żabajest znacznie mniej wartościowym pokarmem od ptaka czy gryzonia, to orliki – zwłaszcza w okre-sie wysokich temperatur – chętnie dostarczają takich łatwych do przełknięcia mocno uwodnionychżab. Latem u niektórych par żaby mogą stanowić ponad 50% wszystkich ofiar.

Sposób transportu ofiar do gniazda uzależniony jest od ich wielkości. w szponach transporto-wane są cięższe ofiary, takie jak średnie i duże ptaki, większe gryzonie czy ryby. zdobycze o małychrozmiarach, jak płazy, gady czy drobne gryzonie, ptaki przynoszą do gniazda, trzymając je w dziobie.

największą aktywność łowiecką orliki wykazują w godzinach przedpołudniowych. wczesnympopołudniem aktywność ta spada, by nasilić się znowu po godzinie 14–15. Po godzinie 18 ptaki jużprawie nie polują. w czasie skrajnie niekorzystnych warunków pogodowych, jakim jest obfitydeszcz bądź gęsta mgła w łowisku, orliki nie polują, poświęcając ten czas na odpoczynek lub ochronęmłodego.

Padlina jest cennym źródłem pokarmu. na jej zdobycie ptaki tracą najmniej energii. Prawdo-podobnie na świeżo skoszonych łąkach orliki zbierają martwe, drobne zwierzęta, choć trudno tostwierdzić jednoznacznie. z pewnością orliki grubodziobe często korzystają z padliny zwierząt do-mowych na zimowiskach w Grecji (G. Maciorowski, k. Bartoszuk, obs. własne). na zimowiskuw Omanie wiele orlików grubodziobach regularnie żeruje na miejskim wysypisku śmieci (J. Lont-kowski, obs. własna).

Grzegorz Maciorowski

Page 202: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

16

Hunting methods

e Greater Spotted Eagle is a versatile hunter, hunting for small and medium-sized animals.Greater Spotted Eagles obtain their food mainly in open areas, rarely in the woods. during the ob-servations conducted in the Biebrza Valley, four different hunting methods were recorded. whichone is used depends on current weather conditions and on the biotope. On sunny days, the birds pa-trol their hunting grounds using rising air currents. ey circle patiently over a meadow or glide overit searching for prey. when they notice it, they swoop from above, talons outstretched and slightlyrecessed wings to attack it in the last phase of flight. is hunting method is also frequently used byspotted eagles in areas where there are not enough places suitable to hunt from a so-called high-seat.e intensity of this hunting method depends on family needs – while feeding chicks, the adult birds,especially the male, quickly throw food down in the nest and return to the hunting grounds circlingin search for another prey. is way, in one day, a bird can reiterate its assaults even several dozensof times. e effectiveness of this type of hunting depends on the type of the hunting ground and onthe number of potential prey. e higher the vegetation and the better escaping the prey, the moredifficult it is to hunt it down and the less oen the young eagles are fed. is is also when it is easi-est to see the furtive, secretive spotted eagle and it is then that he is the least skittish. Sometimes onemay spot a bird hunting only a few dozen meters from farmers working in the meadows. People busywith haymaking do not notice the spotted eagle circling above them, making profit of the easy sourceof food.

Greater Spotted Eagles oen perch hunt. Hunting by ambuscade and searching for prey froma higher place. e birds usually hunt using this method in the early morning or late aernoon aswell as during cloudy and slightly rainy weather, when there are not enough suitable rising air cur-rents favourable for gliding. Spotted eagles choose places which are more elevated than others on theirhunting grounds. is oen means a tree, a bush, a haystack, a hedge post or even a specially pre-pared perch, from which it looks out for the prey. e moment the spotted eagle spots a potentialprey, it literally pounces at it, its wings and talons outstretched. individual birds have shown con-siderable commitment for their favourite high-seats. ese are oen their resting places, where theydwell regularly at certain times of the day.

e feature distinguishing both species of spotted eagles from all other native birds of prey is theability to hunt afoot. Birds literally run on low-mown meadows, catching small prey, such as am-phibians or large insects. Spotted eagles usually use this method aer a failed air attack. e time spenton this form of hunting varies. e birds oen interspace it with hunting from an high-seat. eytake wing from a meadow and sit on a nearby tree, bush, or even on a relatively low hedge post soonto attack again and continue the chasing prey afoot. Freshly mown meadows make an attractive hunt-ing ground; here, hunting is easier for spotted eagles, and they probably also gather small dead an-imals that were killed during mowing. at the mown meadows spotted eagles have to compete withthe fastest appearing amateur of the same food – the white stork.

Hunting in the woods is the rarest, but also undoubtedly the most difficult to observe. it basedon ambushing in a chosen spot (such as a tree at the edge of a clearing or a clear-cutting), and ac-tive chase of the prey aer it has been spotted. when using this method, birds must oen manoeu-vre between bushes and sparsely growing trees. in the Biebrza Valley, this method was observed dur-ing hunting passerine fledgelings.

in wet years, during July and august abundance of young frogs, spotted eagles can hunt them atforest roads. a spotted eagle sitting patiently on bough of tree growing near the road, swoops on the

Page 203: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

unsuspecting frog that it had located on the forest road. it is a relatively easy prey, oen taken to thenest in the heat of July. although in terms of calories frogs are much less valuable food than a bird ora rodent, spotted eagles – especially during high temperature periods – oen provide this easy-to-swallow hydrate-rich frogs. in summer, for some pairs, frogs can constitute more than 50% of all prey.

How the prey is transported to the nest depends on its size. Heavier ones are transported in thetalons, such as medium and large birds, large rodents and fish. in case of prey of small size such asamphibians, reptiles and small rodents, they are taken to the nest by the bird holding them in its beak.

Spotted eagles show the highest hunting activity in the morning while in the early aernoon, theactivity decreases to intensify again aer 2–3 pm. aer 6 pm, birds almost do not hunt anymore. dur-ing extremely adverse weather conditions, such as heavy rainfall or dense fog at the hunting ground,spotted eagles do not hunt, devoting the time to rest or to protect the young.

carrion is a valuable source of food. Birds lose the least energy to gather it. Probably on freshlymown meadows spotted eagles gather small dead animals, although it is difficult to state it with cer-tainty. For sure Greater Spotted Eagles oen benefitted from pet carcasses on their winteringgrounds in Greece (G. Maciorowski, k. Bartoszuk, own observations). On the wintering ground inOman many Greater Spotted Eagles regularly feed at the city rubbish dump (J. Lontkowski, own ob-servation).

Grzegorz Maciorowski

16

Способы охоты

Большой подорлик – универсальный охотник, охотящийся на небольших и средних зве-рей. Эти подорлики обычно добывают пищу на открытой местности, реже – в чаще леса. На-блюдения в долине Бобры показали, что подорлики используют четыре различных приемаохоты. Их применение зависит от установившихся атмосферных условий и биотопа. В сол-нечные дни птицы, пользуясь восходящими потоками воздуха, патрулируют свою охот-ничью территорию. Они терпеливо кружат над лугом или парят в воздухе, высматривая до-бычу. Заметив ее, подорлики пикируют вниз, чтобы напасть на жертву в последней фазеполета с выпущенными вперед когтями и несколько смещенными назад крыльями. Такой спо-соб охоты подорлики также часто используют в местности, в которой недостает подходящихмест для так называемой охоты из засады. Интенсивность такого способа охоты зависит отпотребностей семейства – во время кормления птенцов взрослые птицы, особенно самцы,мгновенно бросают добычу в гнездо, чтобы сразу после этого вернуться к охоте, высматри-вая следующую жертву. Таким образом, в течение одного дня птица может нападать до не-скольких десятков раз. Результаты такой охоты зависят от типа охотничьей местности, а такжеот количества потенциальной добычи. Чем выше растительность и проворнее жертвы, темсложнее их поймать, и тем реже птенец получает пищу. Именно тогда легче всего заметитьэтого скрытного, таинственного подорлика, и именно тогда он становится относительноменее пугливым. Временами увидеть охотящуюся птицу можно даже в нескольких десяткахметров от работающих на лугу крестьян. Занятые сенокосом люди не замечают кружащегонад ними подорлика, который пользуется легким источником пищи.

Page 204: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Большие подорлики часто охотятся из засады. При такой охоте они поджидают и вы-сматривают жертву из подходящего, более высокого, места. Чаще всего птицы охотятся та-ким образом ранним утром или в конце дня, а также во время пасмурной или немного до-ждливой погоды, когда отсутствуют соответствующие восходящие потоки, позволяющиептице парить в воздухе. На охотничьей территории подорлик выбирает возвышение. Обычноэто дерево, кустарник, стог сена, столбик ограждения, или даже подготовленный специ-ально для этих целей шест, с которого подорлик высматривает свою добычу. Как только по-дорлик заметит потенциальную жертву, он буквально бросается на нее с распростертымикрыльями и выпущенными вперед когтями. Отдельные особи проявляют сильную привя-занность к местам, в которых они устраивают засады. Часто это также места их отдыха, в ко-торые они регулярно прилетают в определенное время суток.

Характерной чертой, отличающей подорликов обоих видов среди других обитающихв Польше соколообразных, является умение охотиться «пешком». Птицы могут бегать понизко скошенным лугам, хватая небольшую добычу, например земноводных или больших на-секомых. Обычно подорлик использует этот способ после неудавшейся атаки с воздуха.Продолжительность времени, которое птицы посвящают такой форме охоты, весьма раз-лична. Зачастую птицы перемежают ее с охотой из засады. Подорлики взлетают с луга, затемсадятся на расположенное поблизости дерево, кустарник или даже относительно низкий стол-бик ограждения, и через мгновение вновь набрасываются на добычу, продолжая пешую

� Fot. 6/16. naziemne gniazdo orlika grubodziobego, dolina Biebrzy, lipiec 1996 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 6/16. Groud nest of the Greater Spotted Eagle, Biebrza Valley, July 1996 (Grzegorz Maciorowski)� Фото 6/16. Гнездо большого подорлика на земле, доина Бобры, июль 1996 (Grzegorz Maciorowski)

Page 205: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

СПО С ОБЫ ОХОТЫ ���

погоню за жертвой. Свежескошенные луга – это привлекательное место для охоты; здесь по-дорликам легче охотиться, здесь они также могут собирать мелких животных, погибших вовремя сенокоса. На покосных лугах подорлики должны конкурировать с очень быстро поя-вляющимся здесь любителем этой же пищи – белым аистом.

Самый редкий способ охоты, который также, несомненно, труднее всего заметить, – этоохота внутри лесного массива. Птица садится в выбранном месте (например, на дереве накраю поляны или на пне) и, заметив активную жертву, начинает ее преследовать. Это частосвязано с необходимостью маневрировать между кустарниками и редко растущими де-ревьями. В долине Бобры был замечен такой способ охоты на подлетышей воробьинооб-разных птиц.

В мокрые годы, во время июльского и августовского изобилия молодых лягушек, подо-рлики могут охотиться на них на лесных просеках. Сидящий на кроне растущего вблизи до-роги дерева подорлик обрушивается на замеченную на просеке ничего не подозревающую ля-гушку. Это – относительно легкая добыча, которую подорлик часто приносит в гнездов июльскую жару. Хотя с точки зрения калорийности лягушка является значительно менееценной пищей, чем птица или грызун, все же подорлики – особенно в период высоких тем-ператур – охотно подбрасывают в гнездо лягушек, которые содержат много воды и которыхлегко проглотить. У некоторых пар доля лягушек летом может достигать 50% всей добычи.

Способ доставки добычи в гнездо зависит от величины жертвы. В когтях подорлик пе-реносит более тяжелые жертвы, например средних и крупных птиц, больших грызунов илирыбу. Добычу небольших размеров – земноводных, пресмыкающихся или мелких грызунов– птицы приносят в гнездо, держа жертву в клюве.

Наибольшую охотничью активность подорлики проявляют в утренние часы, затем,вскоре после полудня, эта активность падает, повторно усиливаясь после 14–15 часов. После18 птицы уже почти не охотятся. При крайне неблагоприятных погодных условиях, напри-мер во время сильных осадков или густого тумана в месте охоты, подорлики не охотятся, по-свящая освободившееся время отдыху или охране птенца.

Важным источником пищи является падаль. Чтобы добыть ее, птицы теряют меньшевсего энергии. На свежескошенных лугах подорлики, скорее всего, собирают мертвых мел-ких животных, однако с полной уверенностью утверждать это сложно. Наверняка большиеподорлики часто питались падалью домашних животных в местах зимовки в Греции (G. Ma-ciorowski, k. Bartoszuk, собственные наблюдения). На зимовке в Омане многие большие по-дорлики регулярно жируют на городской свалке (J. Lontkowski, собственные наблюдения).

Grzegorz Maciorowski

Page 206: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

17Pokarm

Orlik grubodzioby poluje na szerokie spektrum ofiar – od dużych owadów, poprzez płazy, gry-zonie, aż po ptaki do wielkości cietrzewia włącznie. czasami chwyta również gady i ryby. na zimo-wiskach chętnie korzysta z padliny. z uwagi na to, iż gniazduje na rozległym areale od Pacyfiku powschodnią Polskę, poluje na różnorodne gatunki zwierząt charakterystyczne dla rejonów jego wy-stępowania.

w europejskiej części zasięgu jest to ptak związany z rozległymi bagnami – głównie torfowis-kami niskimi i przejściowymi, a także z sąsiedztwem różnego rodzaju zbiorników wodnych. Ptakibytujące w sąsiedztwie terenów przekształconych przez człowieka chwytają swoje ofiary także na łą-kach kośnych – w biotopie typowym dla orlika krzykliwego. w azjatyckiej części zasięgu ptak ten ko-rzysta z bagien, zbiorników wodnych bądź z zasobnego w pokarm stepu. dotychczas prowadzonebadania składu diety orlika opierały się na analizie niewielkiej liczby wypluwek, czyli wydalonych

� Fot. 1/17. Samica orlika grubodziobego z żabą (rafał Siek)� Photo 1/17. a female Greater Spotted Eagle with a frog (rafał Siek)� Фото 1/17. Самка большого подорлика с лягушкой (rafał Siek)

Page 207: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

POKARM ���

przez ptaki resztek niestrawionego pokarmu. w mniejszym stopniu na analizie składu gatunkowegoofiar znalezionych w gniazdach podczas ich kontroli bądź obserwacji dorosłych ptaków niosącychpokarm do gniazd (komischke i wsp. 2001, Maciorowski i wsp. 2005a). Są to jednak metody dająceniepełny obraz składu pożywienia. wypluwki ptaków znajduje się sporadycznie, dorosłe często wy-noszą je z gniazd. Ponadto rozpoznanie w terenie ofiar pochwyconych przez ptaki na łowiskach jestzazwyczaj mało dokładne. w latach 2011–2013 w dolinie Biebrzy zastosowano metodę obarczonąnajmniejszym błędem. użyto do tego celu przekazu telewizyjnego z gniazd, gdzie odnotowywano nie-mal wszystkie przypadki przynoszenia ofiar. dokonując analizy składu pokarmu ptaków, należyuwzględnić dwa parametry: gatunki ofiar oraz jaka jest ich frekwencja. istotne znaczenie ma fakt, czyptak upolował np. 100 chrząszczy pokrytych chitynowym oskórkiem, czy tylko jednego większegogryzonia, np. karczownika. Jeden duży gryzoń dostarczy ptakowi większą ilość kalorii niż dziesiątkidrobnych ofiar. Stosunkowo duże susły zapewniają orlikom gniazdującym w rosji obfity posiłek, comoże tłumaczyć częste przypadki odchowania bliźniąt. drobne ofiary stanowią w pokarmie dużyudział ilościowy (wyrażany w procentach), lecz ich biomasa wyrażana w gramach lub kaloriach bę-dzie niewielka.

Skład pokarmu orlików grubodziobych w Estonii na podstawie analizy wypluwek, określanyw procentach przynoszonych do gniazda ofiar, wynosił: ssaki – 73%, ptaki – 21%, gady – 1%, płazy– 4% oraz ryby – 2%. Po uwzględnieniu masy ciała poszczególnych ofiar procentowy udział po-szczególnych grup wyniósł odpowiednio: ptaki – 54%, ssaki – 42%, gady – 1%, płazy – 1%, ryby –2% (Väli 2005). w badaniach estońskich podkreślany jest fakt, że wysoki udział ofiar stanowią ssaki– głównie norniki Microtus arvalis i w mniejszym stopniu Microtus agrestis. dostępność tych gry-zoni determinuje sukces rozrodczy ptaków.

Skład pokarmu orlików grubodziobych z doliny Biebrzy określany tą samą metodą był nieco od-mienny (Maciorowski i wsp. 2005a). nasze orliki, polując głównie na mocno uwilgotnionych łąkach,łowiły przede wszystkim ptaki. ich udział ilościowy wynosi aż 47% wszystkich ofiar. wykazano, żeorliki chwytają ponad 20 gatunków ptaków – od drobnych wróblowych aż po krzyżówki Anas pla-tyrhynchos. Ssaki stanowiły 38% wszystkich ofiar. Były to głównie norniki północne Microtus oeco-nomus. w mniejszej liczbie w diecie orlika znaleźć możemy m.in.: krety Talpa europaea, karczow-niki ziemnowodne Arvicola terrestris, jeże Erinaceus europaeus, zające szaraki Lepus europaeus,łasice Mustela nivalis oraz gronostaje Mustela erminea. udział płazów był niewielki, zaledwie 2%.Obecność w wypluwkach znacznej ilości chrząszczy (aż 11%) świadczy o tym, że prawdopodobniechitynowe pokrywy owadów były w większości pozostałością po ofiarach samych żab, a reszki pła-zów nie zachowały się. drobne kości płazów są w wypluwkach niezauważalne, gdyż łatwo ulegają stra-wieniu. Podobnie jak w Estonii, w skład diety naszych orlików wchodzą w niewielkim stopniu ryby.

Skład pokarmu orlików grubodziobych żerujących często na łąkach kośnych oraz na terenachsilnie zabagnionych różnił się. na suchszych łowiskach orliki chwytały głównie norniki Microtus sp.ich udział wynosił aż 40%. taką samą wartość uzyskano dla płazów, a ptaki stanowiły zaledwie 19%.niski udział ptaków w analizowanym pokarmie wynikał prawdopodobnie z ich niewielkiej ilości naprzesuszonym terenie. Odnotowano również obecność pojedynczych gadów (1%). uśrednione wy-niki dla obu tych środowisk wynosiły: ssaki – 40,7%, ptaki – 35,7%, płazy 21,7%, gady 0,6%, ryby –0,9%.

dane o pokarmie pochodzące z syberyjskiej części rosji mają charakter orientacyjny i są raczejwskazówkami co do składu gatunkowego ofiar niż udziału procentowego poszczególnych grupzwierzęcych. nad rzeką irkut obserwowano 3 przypadki udanego polowania na susła syberyjskiegoSpermophilus undulates, 1 piżmaka Ondatra zibethica oraz żabę Rana sp. kontrola gniazd wykazałaobecność w nich 1 susła syberyjskiego, 1 nornika północnego, 1 żaby, a w wypluwkach znalezionoszczątki 3 dalszych norników (ryabtsev 2005). ten sam autor podkreśla, że w dużej części ważnymskładnikiem diety orlika grubodziobego jest karczownik ziemnowodny, a na terenach na wschód od

Page 208: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

jeziora Bajkał nornik wschodni Microtus fortis. duże gatunki gryzoni stanowią trzon pokarmu or-lików gniazdujących w formacji lasostepu, wpływając pozytywnie na wielkość wskaźników tego ga-tunku (i. karyakin – inf. ustna).

wyniki uzyskane metodą monitoringu telewizyjnego oddają w lepszym stopniu obraz składu po-karmu ptaków gniazdujących w dolinie Biebrzy. w dwóch różnych gniazdach, obserwowanych odkońca czerwca do połowy sierpnia 2010 roku, proporcje ilości przynoszonego dla piskląt pokarmuwynosiły odpowiednio: płazy – 37 i 68%, ssaki – 36 i 12%, ptaki – 26 i 20%, ryby – 1 i 0% (n = 210).Biorąc pod uwagę masę ciała poszczególnych ofiar, udział poszczególnych grup systematycznych czynite proporcje odmienne: płazy – 12 i 34%, ssaki – 39 i 16%, ptaki – 40 i 50%, ryby – 9 i 0%. Podkre-ślić należy znaczny udział w pokarmie orlików ptaków wodno-błotnych, w tym kszyka Gallinago gal-linago, kropiatki Porzana porzana, derkacza Crex crex i wodnika Rallus aquaticus. Płazy mają więk-szy udział w pokarmie, lecz tylko w miesiącach letnich, w okresie ich masowego pojawu (Maciorowski2012).

w Grecji zimujące tam orliki polowały głównie na ptaki wodno-błotne oraz korzystały z pad-liny zwierząt gospodarskich wykładanej przez rolników – niestety często specjalnie zatrutej (alivi-zatos & Papandropoulos 2004). Podobnie w innym rejonie Grecji – na krecie – znaczącym źródłem

� Fot. 2/17. Orliki grubodziobe żerujące na padlinie żurawia, styczeń Oman (Pekka komi)� Photo 2/17. Greater Spotted Eagles feeding on a carcass of a crane, January Oman (Pekka komi)� Фото 2/17. Большие подорлики кормятся на каркасе журавля, Январь Оман (Pekka komi)

Page 209: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

17

Food

the Greater Spotted Eagle hunts a wide range of prey – from large insects, through amphib-ians, rodents and birds up to the size of the black grouse. Sometimes it also captures reptiles andfish. On the wintering grounds, it eagerly benefits from carrion. Given that it nests over a vast areafrom the Pacific to eastern Poland, it hunts a variety of species characteristic of the sites of its oc-currence.

in the European part of its range, it is a bird associated with extensive wetlands – mainly lowand transient bogs, as well as with the proximity of various types of bodies of water. Birds inhab-iting the vicinity of areas transformed by humans capture their prey only on hay meadows –a biotope typical of the Lesser Spotted Eagle. in the asian part of its range, the bird uses marshes,ponds or with steppe abounding in food. research conducted so far on the composition of dietof spotted eagles was based on an analysis of a small number of pellets – undigested remains ofbirds’ food. to a lesser extent, it was also based on the analysis of the species composition of preyfound in the nests during their inspection or observation of adult birds carrying food to nests(komishke et al. 2001, Maciorowski et al. 2005a). However, these methods give an incomplete pic-ture of the composition of birds’ food. Birds’ pellets are occasionally found, as adult birds often takethem away from their nests. in addition, identification of prey captured by the birds on huntinggrounds is usually not very accurate. in the years 2011–2013 the most error-proof method was usedin Biebrza Valley. a tV transmission from the nests was used for this purpose, reporting almostall cases of bringing prey. when analysing the composition of birds’ diet, two parameters shouldbe taken into account: the species of prey and their frequency in the diet. it is important if the birdcaptured e.g. 100 beetles covered with chitinous cuticle, or just one large rodent, such as the Eu-ropean water vole. One large rodent will provide the bird with a greater amount of calories thandozens of smaller victims. relatively large ground squirrels provide spotted eagles nesting in rus-sia a hearty meal, which may explain the high incidence of rearing twins. Small prey are a big partof the diet in terms of quantity (expressed in per cent value), but their biomass expressed in gramsor calories will be small.

composition of diet of Greater Spotted Eagles in Estonia on the basis of the analysis of their pel-lets, expressed as a percentage of prey brought to the nest was as follows: mammals – 73%, birds –21%, reptiles – 1%, amphibians – 4%, and fish – 2%. aer analysing the body weight of various prey,percentages of particular groups were as follows: birds – 54%, mammals – 42%, reptiles – 1%, am-phibians – 1%, fish – 2% (Väli 2005). e Estonian studies emphasised the fact that a high percent-age of the prey is constituted by mammals – mainly voles Microtus arvalis and, to a lesser extent, Mi-crotus agrestis. e availability of these rodents determines the reproductive success of the birds.

pokarmu jest padlina kóz i owiec, którą w obfitości znaleźć można na tej wyspie (G. Maciorowski,M. draketis – dane niepublik.). na zimowiskach w afryce ptaki odżywiają się szarańczami i termi-tami oraz padliną. w indiach orliki grubodziobe polują na żaby, ptaki wodno-błotne oraz gady (Fer-guson-Lees & christie 2001).

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

Page 210: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

the diet composition of Greater Spotted Eagles in Biebrza Valley, determined by the samemethod, was slightly different (Maciorowski et al. 2005a). Local spotted eagles, usually preying onheavily hydrated meadows, mostly caught birds. in terms of quantity, they amount to up to 47%of all prey. it has been shown that spotted eagles hunt more than 20 bird species – from smallpasserines to mallards Anas platyrhynchos. Mammals accounted for 38% of all victims. they weremainly represented by tundra voles Microtus oeconomus. to a smaller degree, diet of spotted ea-gles also includes the following: moles Talpa europaea, European water voles Arvicola terrestris,hedgehogs Erinaceus europaeus, European hares Lepus europaeus, least weasels Mustela nivalis andstoats Mustela erminea. the percentage of amphibians was small – only 2%. the presence of a largenumber (up to 11%) of beetles in birds’ pellets indicates that chitinous elytra of the insects in mostcases were probably remnants of prey caught by frogs themselves, while remains of the amphib-ians were not preserved. Small bones of amphibians are absent in pellets, as they are easily digested.Like in Estonia, diet of Polish spotted eagles contains very small percentage of fish.

composition of food of those Greater Spotted Eagles that often hunted in hay meadows andin highly marshy areas was different. in drier hunting grounds, spotted eagles caught mainly volesMicrotus sp. they amounted for up to 40% of their prey. the same value was found for amphib-ians, while birds accounted for only 19%. the low proportion of birds in the analysed food prob-ably resulted from their rare occurrence in the highly dry area. Presence of individual reptiles wasalso reported (1%). the mean results for both of these environments were as follows: mammals– 40.7%, birds – 35.7%, amphibians – 21.7%, reptiles – 0.6%, fish – 0.9%.

data on eagle’s food from the Siberian part of russia are of indicative nature and are ratherguidelines regarding the species composition of the prey than the percentage of each group of an-imals. in the area of irkut river occurrences of successful hunts were reported of 3 Long-tailedGround Squirrels Spermophilus undulatus, 1 muskrat Ondatra zibethica and a frog Rana sp. in-spection of nests showed that they contained 1 Long-tailed Ground Squirrel, 1 tundra vole, 1 frog,and in the pellets remains of three more voles were found (ryabtsev 2005). the same author pointsout that in most cases, an important element of the diet of the Greater Spotted Eagle is the Euro-pean water vole, and in the areas east of Lake Baikal – the reed vole Microtus fortis. Large rodentspecies are the building block of food of spotted eagles nesting in the forest steppe habitat, thuspositively affecting the value of the indicators of this species (i. karyakin – oral information).

the results obtained by the tV monitoring method give a better picture of the compositionof food of birds nesting in the Biebrza Valley. in two different nests monitored from late June tomid-august 2010, the proportions of food brought for the chicks were as follows: amphibians –37 and 68%, mammals – 36 and 12%, birds – 26 and 20%, fish – 1 and 0% (n = 210 ). Given theweight of specific prey, the share of particular taxonomic groups changes these proportions to thefollowing: amphibians – 12 and 34%, mammals – 39 and 16%, birds – 40 and 50%, fish – 9 and0%. it should be noted that a significant share of the food of spotted eagles is constituted by wet-land birds, including the common Snipe Gallinago Gallinago, Spotted crake Porzana porzana,corn crake Crex crex and the water rail Rallus aquaticus. amphibians make a greater part of birds’food, but only in summer months, during the period of their mass appearance (Maciorowski 2012).

in Greece, spotted eagles which were wintering there hunted mainly for wetland birds and fedon carcasses of farm animals put out by farmers – unfortunately it was often poisoned on purpose(alivizatos & Papandropoulos 2004). Similarly, in another part of Greece – crete – a majorsource of food is goat and sheep carcasses, which can be found in abundance on the island (G. Ma-ciorowski, M. draketis – unpublished data). On the wintering grounds in africa, the birds feedon termites, locusts and carrion. in india, Greater Spotted Eagles hunt frogs, wetland birds andreptiles (Ferguson-Lees & christie 2001).

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

Page 211: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

17

Пища

Большой подорлик охотится на самую разную добычу – от крупных насекомых, земно-водных и грызунов, до птиц, размером с тетерева включительно. Временами хватает такжепресмыкающихся и рыбу. В местах зимовки охотно питается падалью. Учитывая то, что по-дорлик гнездится на большом ареале от Тихого Океана до восточной Польши, он охотитсяна разные виды животных, характерные для районов его обитания.

В европейской части ареала эта птица связана с просторными болотами – в основном низ-кими и переходными торфяниками, а также с местами, вблизи которых расположены раз-личные водоемы. Птицы, обитающие вблизи мест, измененных вследствие человеческой дея-тельности, ищут добычу на покосных лугах – в биотопе, типичном для малого подорлика.В азиатской части территории обитания эта птица добывает пищу на болотах, вблизи водое-мов или в богатой добычей степи. Проводившиеся до сих пор исследования рациона подорликаосновывались, в основном, на анализе состава погадок, то есть остатков неперевареннойпищи, которую выплевывают птицы. В меньшей степени использовались данные, полученныеот анализа видового состава жертв, найденных в гнездах во время их контроля, или данныенаблюдения за взрослыми особями, несущими пищу в гнездо. Тем не менее, такие методы даютлишь неполное представление о составе рациона. Погадки птиц удается найти довольноредко, взрослые птицы часто выносят их из гнезд. Попытки определить пойманных птицамижертв на открытой местности отличаются низкой точностью. В 2011–2013 годах в долинеБобры был использован метод, обеспечивающий минимальный уровень погрешности. Дляэтого использовалась телевизионная трансляция из гнезд, благодаря чему удалось зареги-стрировать практически все случаи принесения добычи. При анализе состава рациона птицследует учитывать два параметра: видовую принадлежность добычи и ее частоту. Суще-ственное значение имеет то, поймала ли птица, например, 100 хрущей, покрытых хитиновымпанцирем, или только одного грызуна, например водяную полевку. Один большой грызун обес-печит птице большее количество калорий, чем десятки мелких жертв. Относительно крупныесуслики становятся для гнездящихся в России подорликов обильной трапезой, что можетобъяснять частые случаи выращивания близнецов. Мелкая добыча может составлять большуюдолю рациона в количественном выражении (в процентах), однако их биомасса в граммах илив калориях будет оставаться незначительной.

Состав рациона больших подорликов в Эстонии, установленный на основе анализа по-гадок и выраженный в процентах приносившейся в гнездо пищи, выглядел следующим об-разом: млекопитающие – 73, птицы – 21, пресмыкающиеся – 1, земноводные – 4 и рыбы – 2.С учетом массы тела отдельных жертв процентная доля порознь взятых групп выглядела сле-дующим образом: птицы – 54, млекопитающие – 42, пресмыкающиеся – 1, земноводные – 1,рыбы – 2% (Väli, 2005). В эстонских исследованиях подчеркивается тот факт, что существен-ную долю добычи составляют млекопитающие – в основном полевка Microtus arvalis и, в мень-шей степени, Microtus agrestis. Доступность этих грызунов обуславливает успешность раз-множения птиц.

Определенный этим же методом состав рациона больших подорликов из долины Бобрывыглядел несколько иначе (Maciorowski и др., 2005). Наши подорлики, охотившиеся, преи-мущественно, на сильно заводненных лугах, ловили, прежде всего, птиц. Их количественнаядоля составляет целых 47% от всей добычи. Было установлено, что подорлики охотятся бо-лее чем на 20 видов птицы – от мелких воробьинообразных до гибридов Anas platyrhynchos.

Page 212: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Млекопитающие составляли 38% от всех жертв. В основном, это были полевки-экономки Mic-rotus oeconomus. В меньшем количестве в рацион подорлика также входили кроты Talpa eu-ropaea, водяные полевки Arvicola terrestris, ежи Erinaceus europaeus, зайцы-русаки Lepus euro-paeus, ласки Mustela nivalis и горностаи Mustela erminea. Доля земноводных была невелика,составляя всего лишь 2%. Присутствие в погадках значительного количества хрущей (целых11%) свидетельствует о том, что хитиновые покровы насекомых оставались, скорее всего, отпойманных птицами лягушек, а остатки самих земноводных не сохранились. Мелкие костиземноводных незаметны в погадках, потому как они легко перевариваются. Как и в Эстонии,в рацион наших подорликов в незначительном количестве входят рыбы – 2% и пресмыкаю-щиеся – 1%.

Состав рациона больших подорликов, часто охотившихся на покосных лугах, а также насильно заболоченной местности, отличался. В более сухих местах охоты подорлики добывалиполевку Microtus sp. Ее доля составляла целых 40%. Такое же значение было получено и дляземноводных, в то время как птицы составляли всего лишь 19%. Небольшая доля птиц в ана-лизируемой пище была обусловлена, вероятно, их небольшим количеством на сухой мест-ности. Также было отмечено присутствие отдельных пресмыкающихся (1%). Усредненные ре-зультаты для обеих этих территорий составили: млекопитающие – 40,7%, птицы – 35,7%,земноводные 21,7%, пресмыкающиеся 0,6%, рыбы – 0,9%.

Данные о пище подорликов, полученные из сибирской части России, имеют ориентиро-вочный характер и указывают, скорее, на видовой состав добычи, нежели на процентные долиотдельных групп в рационе. На реке Иркут были замечены 3 случая удачной охоты на длин-нохвостого суслика Spermophilus undulates, 1 ондатру Ondatra zibethica и лягушку Rana sp. Про-верка гнезд показала наличие в них одного длиннохвостого суслика, одной полевки-экономки,одной лягушки, а в погадках были обнаружены остатки еще трех полевок (Рябцев, 2005). Этотже автор подчеркивает, что часто важным компонентом рациона большого подорлика явля-ется водяная полевка, а на восток от озера Байкал – большая полевка Microtus fortis. Крупныевиды грызунов составляют пищевую базу подорликов, гнездящихся в лесостепи, что поло-жительно влияет на высокие показатели этого вида (И. Карякин – устная информация).

Результаты, полученные при помощи телевизионного мониторинга, в лучшей степени от-ражают состав рациона птиц, гнездящихся в долине Бобры. В двух разных гнездах состав при-носившейся птенцам пищи выглядел следующим образом: земноводные – 37 и 68%, млеко-питающие – 36 и 12%, птицы – 26 и 20%, рыбы – 1 и 0%. Если учесть массу тела отдельныхжертв, представленные выше пропорции изменяются: земноводные – 12 и 34%, млекопи-тающие – 39 и 16%, птицы – 40 и 50%, рыбы – 9 и 0%. Следует подчеркнуть, что существен-ную долю в рационе подорликов составляют водно-болотные птицы, в том числе бекас Gal-linago gallinago, погоныш Porzana porzana, коростель crex crex и водяной пастушок Rallusaquaticus. Доля земноводных в рационе возрастает только в летние месяцы, во время их мас-сового появления (Maciorowski 2012).

В Греции зимовавшие там подорлики охотились, преимущественно, на водно-болотныхптиц, а также питались падалью домашних животных, которую выкладывали крестьяне –к сожалению, эта падаль зачастую отравлена (alivizatos и Papandropoulos, 2004). Точно так жеи в другом регионе Греции – на Крите – существенным источником пищи является падалькоз и овец, которая в больших количествах встречается на этом острове (G. Maciorowski,M. draketis – неопубликованные данные). К сожалению, данные о добыче больших подо-рликов в Африке и Южной Азии отсутствуют.

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

Page 213: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ���

18Akarofauna gniazd orlika grubodziobego

roztocze są najliczniejszą pod względem gatunków grupą pajęczaków, których liczba jest sza-cowana na około 40 000. Przypuszcza się jednak, że jest to zaledwie około 20% wszystkich znanychgatunków z tej grupy zwierząt. co roku opisuje się kilkadziesiąt gatunków nowych dla nauki, dla-tego też często się mówi, że akarologia (nauka o roztoczach) jest „opóźniona” w stosunku do ento-mologii o ponad 100 lat. Ostatnio obserwuje się dynamiczny rozwój tej dziedziny nauki, co jest z pew-nością związane z rozwojem technik mikroskopowych. Jest to istotne, ponieważ roztoczecharakteryzują się niewielkimi rozmiarami ciała (od 0,1 do kilku mm). różnorodność gatunków, a coza tym idzie także przystosowań do życia w określonych warunkach sprawia, że roztocze są tągrupą zwierząt, która opanowała niemal wszystkie środowiska. Są one spotykane zarówno w glebiei w wodzie, jak również w powietrzu – jako tzw. aeroplankton. wykazywano je na mroźnej antar-ktydzie, a także w upalnych tropikach. dotychczas w Polsce znanych jest niespełna trzy tysiące ga-tunków.

w zależności od środowiska występowania oraz sposobu odżywiania mogą one być np. paso-żytami, drapieżnikami, fitofagami odżywiającymi się pokarmem roślinnym albo saprofagami odży-wiającymi się martwą materią organiczną. Odgrywają ważną rolę w środowisku przyrodniczymi w gospodarce człowieka. Biorą czynny udział w obiegu materii organicznej i procesie glebotwór-czym, są wrogami naturalnymi szkodników, ale i same mogą być szkodnikami, np. przechowywa-nych nasion, produktów spożywczych albo też mogą przenosić groźne choroby, jak np. kleszczowezapalenie opon mózgowych czy boreliozę.

Gniazda ptaków są specyficznym mikrośrodowiskiem występowania wielu gatunków zwierzątbezkręgowych. Pierwsze obszerne badania nad fauną bezkręgowców zasiedlających gniazda ptasieprowadzono przed 70 laty (nordberg 1936).

Badaniami takimi objęto także orlika grubodziobego, a materiał do analizy pobierano podczasbezpośredniej kontroli gniazd w okresie obrączkowania piskląt, zazwyczaj w pierwszej połowielipca. z gniazd pobierano 250–300-gramowe próbki wyściółki zawierające drobne gałązki i liściez centralnej części pięciu gniazd.

wykazano 1351 osobników roztoczy należących do 23 gatunków. dominowali przedstawicielepodrzędu Gamasina i uropodina (Gwiazdowicz i wsp. 1999, 2000). Gamasina to długonogie i szybkoprzemieszczające się drapieżniki bądź pasożyty, z kolei uropodina to wolno poruszające się myko-lub saprofagi. Przypuszcza się, że te bezskrzydłe pajęczaki dostały się do gniazda przyniesione przezptaki wraz z materiałem budulcowym lub na zasadzie forezy na ciele owadów, np. chrząszczy lubmuch.

najliczniej wystąpiły takie gatunki, jak: Macrocheles ancyleus, Nenteria pandioni, Uroseius in-firmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obovata oraz Den-drolaelaps wengrisae. Odnotowano także sporadyczne występowanie Proctolaelaps pygmaeus, Hy-poaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macrocheles glaber, Trichouropoda ovalis,Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelaps zwoelferi, Trachytes ae-grota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionyssus sp. oraz Paragarmania sp.

zgrupowania roztoczy stwierdzone w gniazdach orlika grubodziobego były podobne do aka-rofauny występującej w gniazdach innych gatunków ptaków szponiastych (Gwiazdowicz 2003a, b;Gwiazdowicz i wsp. 2005, 2006). Ponadto na uwagę zasługuje także fakt, że w wieloletnich gniazdachptaków szponiastych nie stwierdzono pasożytów bądź stwierdzono pojedyncze osobniki. z koleiw gniazdach zebranych ze skrzynek lęgowych wykazano duże liczebności np. Dermanyssus gallinae

Page 214: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

pasożytującego na pisklętach. Podobna sytuacja miała także miejsce w wysokiej arktyce, gdziew skrzynkach lęgowych śnieguły Plectrophenax nivalis stwierdzono masowe występowanie paso-żytniczego Dermanyssus hirundinis (Gwiazdowicz i wsp. 2012).

z czego wynika brak pasożytów w gniazdach orlików? Jaką rolę odgrywają roztocze zasiedlającegniazda w stosunku do gospodarza? z czego wynikają tak duże wahania liczby gatunków i osobni-ków roztoczy w gniazdach? Odpowiedzi na te i inne pytania przyniosą w najbliższej przyszłości dal-sze badania realizowane przez akarologów i ornitologów.

Dariusz J. Gwiazdowicz

18

Acarofauna of Greater Spotted Eagle nests

acari are the largest group of arachnids in terms of the number of species, which is estimatedat about 40 000. it is believed, however, that it is only about 20% of all known species of this groupof animals. Every year, dozens of new species previously unknown to science are being described,which is why it is oen said that acarology (the study of acari) is over 100 years “behind” in rela-tion to entomology. recently, a rapid development in this field of science may be observed, whichis certainly related to the development of microscopic techniques. is is important, since acari havea small body size (from 0.1 to a few mm). e variety of species, and thus various adaptations to lifein particular conditions makes acari a group of animals that invaded almost all habitats. ey arefound both in soil and water, but also in the air – as the so-called aeroplankton. ey have been re-ported both in freezing antarctic expanses and in scorching tropical regions. So far, less than threethousand species are known in Poland.

depending on habitat and diet they may be parasites, predators, phytophages feeding on plants,or saprophages feeding on dead organic matter. ey are important in terms of natural environmentand human economy. ey play an active part in the circulation of organic matter and in the pedo-genetic process, they are natural enemies of pests, but can also be pests of e.g. stored seeds, food prod-ucts, or they may transmit serious diseases, such as tick-borne meningitis and Lyme disease.

Bird nests are a special microenvironment inhabited by many species of invertebrate animals.e first comprehensive research of the invertebrate fauna inhabiting birds’ nests was carried out 70years ago (nordberg 1936).

e research also covered the Greater Spotted Eagle, and the material for analysis was obtainedat the direct control of nests during the rearing of chicks, usually in the first half of July. 250–300gramme samples of nest padding that contained small twigs and leaves from the central part of fivenests were collected.

1351 acari belonging to 23 species were reported. representatives of the Gamasina and uropodinasuborders were the most common among them (Gwiazdowicz et al. 1999, 2000). e Gamasina are long-legged and fast-moving predators or parasites, while uropodina are slow-moving myco- or saprophages.it is believed that these wingless arachnids appeared in the nest by being brought there by birds togetherwith the building material, or through phoresis, on the body of insects such as beetles and flies.

e following species were the most common: Macrocheles ancyleus, Nenteria pandioni, Uroseiusinfirmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obovata and

Page 215: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

Dendrolaelaps wengrisae. e following species also sporadically occurred: Proctolaelaps pygmaeus,Hypoaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macrocheles glaber, Trichouropodaovalis, Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelaps zwoelferi, Trachytesaegrota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionyssus sp. and Paragarmania sp.

clusters of acari found in the nests of the Greater Spotted Eagle were similar to acarofauna oc-curring in the nests of other species of birds of prey (Gwiazdowicz 2003a, b; Gwiazdowicz et al. 2005,2006). in addition, it is worth noting that in several-year-old nests of birds of prey no parasites, (oronly single acari) were found. in turn, in the nests collected from nest boxes, a large number of e.g.Dermanyssus gallinae parasiting on chicks were found. Similar situation also occurred in the Higharctic, where mass occurrence of the parasite Dermanyssus hirundinis was reported in nest boxes ofSnow Bunting Plectrophenax nivalis (Gwiazdowicz et al. 2012).

what is the reason of the absence of parasites in the nests of spotted eagles? what is the role ofacari in relation to the host whose nest they are inhabiting? what are the reasons for so large fluc-tuations in the number of species and size of acari population in the nests? e answers to these andother questions are expected to be provided in the near future thanks to further research carried outby acarologists and ornithologists.

Dariusz J. Gwiazdowicz

� Fot. 1/18. Samica Nenteria pandioni – mieszkaniec gniazd orlików (dariusz J. Gwiazdowicz)� Photo 1/18. a Female Nenteria pandioni – inhabitant of nests of spotted eagles (dariusz J. Gwiazdowicz)� Фото 1/18. Самка nenteria pandioni – житель гнезда подорликов (dariusz J. Gwiazdowicz)

Page 216: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

18

Акарофауна гнезд большого подорлика

Клещи являются самой многочисленной по количеству видов группой паукообразных;численность их видов оценивается приблизительно в 40 000. Однако предполагается, что дан-ная цифра составляет лишь 20% от всех известных видов из этой группы животных. Ежегодносоставляются описания нескольких десятков новых для науки видов, поэтому также принятоговорить, что акарология (наука о клещах) «отстает» от энтомологии более чем на 100 лет.В последнее время наблюдается динамическое развитие этой области науки, что, несом-ненно, связано с развитием микроскопической техники. Это имеет большое значение, потомукак клещи характеризуются небольшой величиной тела (от 0,1 до нескольких миллиметров).Разнородность видов и, как следствие, различные способы адаптации к жизни в определен-ных условиях, делают клещей группой животных, покоривших практически все среды оби-тания. Они встречаются и в земле, и в воде, но также и в воздухе – в форме так называемогоаэропланктона. Клещей находили в морозной Антарктиде, а также в жарких тропиках. До сихпор в Польше известно немногим менее трех тысяч видов.

В зависимости от среды обитания и способа добывания пищи клещи могут быть пара-зитами, хищниками, фитофагами, питающимися растительной пищей, или сапрофагами, пи-тающимися мертвой органической материей. Клещи играют важную роль в природной средеи хозяйственной деятельности человека. Они принимают активное участие в круговороте ор-ганической материи и процессе почвообразования, а также являются врагами вредителей,хотя одновременно могут быть вредителями и сами, уничтожая, например, запасы зерна, про-довольственной продукции. Также клещи могут переносить опасные заболевания, к примеру,клещевой энцефалит или болезнь Лайма.

Птичьи гнезда представляют собой специфическую микросреду обитания многих видовбеспозвоночных. Первые объемные исследования фауны беспозвоночных, населяющихптичьи гнезда, были проведены 70 лет назад (nordberg, 1936).

Данные исследования распространялись также на большого подорлика, а материал дляизучения брался во время непосредственного контроля гнезд в период кольцевания птенцов,как правило, в первой половине июля. Из гнезд брались образцы подстилки весом 250–300граммов, содержавшие мелкие ветви и листья. Такие образцы были отобраны из централь-ной части пяти гнезд.

Было обнаружено 1351 особей клеща, относившихся к 23 видам. Здесь преобладалипредставители подотрядов Gamasina и uropodina (Gwiazdowicz и др., 1999, 2000). Gamasina– это многолетние, быстро перемещающиеся хищники или паразиты, в то время как uropo-dina – это медленно перемещающиеся микофаги или сапрофаги. Предполагается, что бес-крылые паукообразные попали в гнездо вместе со строительным материалом, принесеннымптицами, или благодаря форезу, на теле насекомых, например хрущей или мух.

Наиболее многочисленными оказались следующие виды: Macrocheles ancyleus, Nenteria pan-dioni, Uroseius infirmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obo-vata и Dendrolaelaps wengrisae. Также были отмечены немногочисленные представителивидов Proctolaelaps pygmaeus, Hypoaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macroche-les glaber, Trichouropoda ovalis, Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelapszwoelferi, Trachytes aegrota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionysus sp. и Paragarmania sp.

Колонии клещей, обнаруженные в гнездах большого подорлика, были схожи с акаро-фауной в гнездах других видов соколообразных (Gwiazdowicz, 2003a, b; Gwiazdowicz и др.,

Page 217: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

А КА Р О ФАУНА ГНЕ ЗД Б ОЛЬШОГО ПОДОРЛИКА ���

2005, 2006). Кроме того, внимания заслуживает также тот факт, что в многолетних гнездах со-колообразных не были обнаружены паразиты или были найдены лишь единичные особи.В свою очередь, в гнездах, собранных из гнездовых ящиков, были обнаружены, например,большие количества клеща Dermanyssus gallinae, паразитирующего на птенцах. Подобная си-туация имела место и в Высокой Арктике, где в гнездовых ящиках пуночки Plectrophenax ni-valis в больших количествах был обнаружен паразитирующий клещ Dermanyssus hirundinis(Gwiazdowicz и др., 2012).

Чем обусловлено отсутствие паразитов в гнездах подорлика? Какую роль играют клещи,населяющие гнездо, в отношении хозяина? Чем вызваны столь существенные колебания в ко-личестве видов и особей клеща в гнездах? Ответы на эти и другие вопросы в ближайшем бу-дущем смогут дать исследования, проводящиеся акарологами и орнитологами.

Dariusz J. Gwiazdowicz

Page 218: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

19Zagrożenia dla populacji

Orlik grubodzioby jest dużym drapieżnikiem stojącym na szczycie piramidy pokarmowej.Osobniki dorosłe nie posiadają naturalnych wrogów. Jedynym jego wrogiem jest bezpośrednieprześladowanie przez człowieka oraz przekształcanie środowiska życia. wpływ naturalnych czyn-ników oddziałujących na tego rzadkiego orła jest ograniczony i tylko lokalnie oraz okresowo mogąone wpływać na sukces lęgowy gatunku i przeżywalność młodych osobników. zarówno na terenachlęgowych, trasach migracyjnych, jak i zimowiskach orlik grubodzioby boryka się z wieloma po-ważnymi zagrożeniami wpływającymi znacząco na jego liczebność.

Presja człowieka na tereny bagienne, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, jest bardzo in-tensywna i ogranicza dogodne do lęgów biotopy. wskutek osuszania wielkich połaci bagien w Pol-sce zaginęła większość odpowiednich środowisk bagiennych, w których orlik ten mógłby występo-wać. udrażnianie i pogłębianie koryt rzecznych, kopanie kanałów i rowów melioracyjnych oraz ichposzerzanie wykonywane w ramach utrzymania dotychczasowej sieci wywarło ogromny wpływna uwodnienie dolin rzecznych i innych śródlądowych bagien. wpływ ten obserwuje się w całej Eu-ropie i wszędzie jest on zdecydowanie negatywny. Osuszanie bagien zapoczątkowane w różnycheuropejskich krajach kilka stuleci temu zmieniło charakter występującej szaty roślinnej, a co za tymidzie również skład fauny na nich występującej. Przesuszone bagna mają tendencję do intensywnego

� Fot. 1/19. Prace melioracyjne w kotlinie Biebrzy (kordian Bartoszuk)� Photo 1/19. draining works in the Biebrza Valley (kordian Bartoszuk)� Фото 1/19. Мелиорационные работы в Котловине Бобры (kordian Bartoszuk)

Page 219: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ZAGROŻENIA DLA POPULACJI ���

zarastania. zanikają bezpowrotnie najcenniejsze bagienne zbiorowiska roślinne oraz związanez nimi gatunki zwierząt. Orlik grubodzioby jest gatunkiem zależnym od otwartych bagien.

Ostatnie kilkanaście lat w dolinie Biebrzy to okres intensywnych zmian. na niegdyś ekstensywnieużytkowane lub całkowicie pozostawione samym sobie tereny bagien wkroczyły zasady gospodarkirynkowej. tradycyjna gospodarka łąkowo-hodowlana powoli zamiera. zmiany w systemie uprawyroli powodują utratę siedlisk orlików i wielu innych gatunków zwierząt i roślin. Po wielu latach prze-rwy na bagnach pojawiły się koparki poszerzające i pogłębiające rowy melioracyjne. zdarza się, żepowstają nowe sieci rowów. Pogłębiane i udrażniane są koryta kanałów i rzek. wszystkie te działa-nia mają wyłącznie charakter prac osuszających, które są wstępem do głębszych zmian w środowisku.Mimo licznych protestów przyrodników prace są ciągle intensyfikowane. Powstrzymać je nie spo-sób. Przepisy działają na korzyść osób i firm prowadzących taką działalność. dobro przyrody ma zna-czenie drugorzędne. zaczyna brakować miejsc dla gatunków takich jak orlik grubodzioby. w miejscezalewanych wiosną turzycowisk pojawiają się coraz uboższe w bagienne gatunki roślin i zwierząt łąkii pastwiska. na wielu obszarach zmiany zaszły jeszcze dalej. w krajobrazie rozległych przestrzenibagien kotliny Biebrzańskiej pojawiła się roślina niegdyś nieznana w tych stronach – kukurydza.to właśnie jej uprawy coraz częściej widuje się zamiast łąk. uprawa kukurydzy jest wysoce docho-dowa – duża ilość łatwej do pozyskania biomasy dla bydła lub surowca energetycznego jest wielkąpokusą dla miejscowych rolników. niestety, nie bierze się pod uwagę, jak zgubny wpływ to niesie dla

� Fot. 2/19. Oczyszczanie starych zarośniętych rowów melioracyjnych powoduje degradację łowisk w kotlinieBiebrzańskiej, 2012 (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 2/19. clean-up of old overgrown drainage ditches causes degradation of hunting grounds in Biebrza Valley, 2012(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 2/19. Очистка старых заросших мелиоративных рвов влечет за собой деградацию охотничьих территорийв Бобранской котловине, 2012 (Grzegorz Maciorowski)

Page 220: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

środowiska. Łany kukurydzy nie zastąpią bagiennych łąk pełnych różnego rodzaju zwierząt, na któredotychczas polowały orliki. dla nich pola kukurydzy to niemal pustynia. Przez większą część sezonulęgowego polować w takich uprawach nie sposób. Pola kukurydzy pogłębiają tylko deficyt wody w śro-dowisku, działając jak wielka pompa ssąca.

na niekorzyść orlika działają nawet z pozoru korzystne działania. wprowadzone przez unię Eu-ropejską dopłaty rolno-środowiskowe wspierają niski sposób corocznego koszenia łąk. Przyczyniasię to do ekspansji orlika krzykliwego. na przesuszone wcześniej tereny wnika gatunek preferującyobecność niskich łąk kośnych. razem z orlikiem krzykliwym przychodzi zagrożenie hybrydyzacjąmiędzygatunkową. Jest to zjawisko coraz częstsze. Obecnie aż 50% wszystkich rewirów z udziałemorlików grubodziobych zajmują pary mieszane.

dopłaty rolno-środowiskowe to znakomity sposób na wzrost dochodu rolników. również nabagna biebrzańskie dotarła moda na dzierżawienie wielkich obszarów i jednoczesne koszenie wiel-kich połaci turzycowisk zakwalifikowanych do takich dopłat. Jest to zagrożenie dla mozaikowatościbagien – tak pożądanego przez orlika grubodziobego. koszenie turzycowisk to gwarancja pozyska-nia dużej ilości biomasy. Powstające w sąsiedztwie doliny spalarnie biomasy i co za tym idzie corazwiększa presja tych zakładów na dalsze intensywne zagospodarowanie bagien będą prawdopodob-nie wywierać w bliskiej przyszłości wpływ na wygląd łowisk tego orła.

Obecność rowów osuszających to zagrożenie nie tylko dla łowisk, ale również dla lasów. wsku-tek szybkiego odprowadzenia wód wiosną część lasów przechodzi głębokie zmiany – bagiennebrzeziny zamieniają się w mocno przesuszone brzeziny pokrzywowe. Poziom wody w olsach, czyli

� Fot. 3/19. Pastwiska. Efekt świadomego osuszania bagien i nieświadomej likwidacji biotopów orlika grubodziobego(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 3/19. Pastures. e effect of conscious draining of the marshland and unconscious destruction of biotopes ofGreater Spotted Eagles (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 3/19. Пастбища. Результат сознательного осушения болот и несознательной ликвидации биотоповбольшого подорлика (Grzegorz Maciorowski)

Page 221: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ZAGROŻENIA DLA POPULACJI ���

� Fot. 4/19. Przekształcanie łąk w pola uprawne, okolice Polkowa 1993 r. ten teren jest dla orlika już stracony(tadeusz Mizera)

� Photo 4/19. transforming meadows into pastures, Polkowo area 1993. is area is already lost for spotted eagles(tadeusz Mizera)

� Фото 4/19. Преобразование лугов в сельскохозяйственные поля, окрестности деревни Полково, 1993 г.Эти территории для подорлика уже потеряны (tadeusz Mizera)

� Fot. 5/19. kuna leśna(Martes martes) –drapieżnik pisklątna gnieździe(cezary korkosz)

� Photo 5/19. Europeanpine marten (Martesmartes) – huntingchicks in the nest(cezary korkosz)

� Фото 5/19. Леснаякуница (Martes martes) –хищник, охотящийся наптенцов в гнезде(cezary korkosz)

Page 222: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

bagiennych lasach olchowych, często drastycznie opada, aż do całkowitego zaniku wód powierzch-niowych. Masowo usycha świerk, gatunek mający wielki wpływ na mikroklimat wewnątrz komple-ksów leśnych. Jego płaski system korzeniowy nie jest w stanie dostarczać wystarczającej ilości wodyw mocno przesuszonych siedliskach. Brak zalewów lasów sprawia, że są one łatwo dostępne dla czwo-ronożnych drapieżników, zwłaszcza dla kuny leśnej Martes martes. to sprawny myśliwy, przedsta-wiciel rodziny łasicowatych, któremu woda powierzchniowa dotychczas znacznie utrudniała pe-netrację lasu. Obecnie może on na wielu terenach bez ograniczeń się po nich przemieszczać. kunato inteligentny drapieżca, doskonale znający głos młodego orlika grubodziobego nawołującegoz gniazda o pokarm. Gdy go usłyszy, los młodego bywa przesądzony. wiele młodych ptaków zginęłow gniazdach zabitych przez kuny.

na liczebność młodych wylatujących z gniazd wpływ mają też inne drapieżniki. Młode orliki ginąod czasu do czasu w szponach jastrzębia czy puchacza (Meyburg i wsp. 1995). to jednak zjawiskonaturalne, które towarzyszyło orlikowi od zawsze. nie da się uniknąć wpływu takich sąsiadów.

Orlik grubodzioby musi konkurować o tereny lęgowe i z innymi gatunkami. dobitnie widać tona przykładzie bielika Haliaeetus albicilla. ten znacznie większy i silniejszy drapieżca znalazł w do-linie Biebrzy znakomite warunki do rozwoju. trzydzieści lat temu w całej kotlinie gniazdowały dwiepary bielików, a obecnie aż 11 par gniazduje w dolinie i szereg dalszych w okolicznych lasach.Bielik jest agresywnym w stosunku do innych ptaków szponiastych drapieżnikiem. na bagnach

� Fot. 6/19. Pióra orlika grubodziobego zabitego przezdrapieżnika. dolina Biebrzy, lipiec 2011 (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 6/19. Feathers of Greater Spotted Eagle killed bya predator. Biebrza Valley, July 2011 (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 6/19. Перья убитого хищником большогоподорлика. Долина Бобры, июль 2011(Grzegorz Maciorowski)

� Fot. 7/19. Martwe pisklę zabite przez puchacza.dolina Biebrzy, 1993 (tadeusz Mizera)

� Photo 7/19. a dead chick killed by an Eagle-Owl.Biebrza Valley, 1993 (tadeusz Mizera)

� Фото 7/19. Убитый филиномптенец. Долина Бобры, 1993(tadeusz Mizera)

Page 223: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ZAGROŻENIA DLA POPULACJI ���

� Fot. 8/19. Puchacz – niebezpieczny sąsiad orlików. niektóre młode ptaki padają ich ofiarą (rafał Siek)� Photo 8/19. Eurasian Eagle-Owl – a dangerous neighbour of spotted eagles. Some young birds become their prey

(rafał Siek)� Фото 8/19. Филин – опасный сосед подорликов. Некоторые молодые птицы становятся их жертвами (rafał Siek)

biebrzańskich zajmuje najstarsze i najspokojniejsze lasy – często dotychczasowe drzewostany gniaz-dowe orlika grubodziobego. zajmuje nawet jego gniazda, przepędzając dotychczasowego właściciela.Orlik grubodzioby jest wypierany przez bielika i zmuszony egzystować w coraz to gorszych warun-kach środowiskowych.

trudną sytuację populacji orlika grubodziobego pogłębia fakt, że część par gniazduje w lasachprywatnych, gdzie nie stosuje się żadnej formy ochrony. w czasie mroźnych zim, kiedy bagienne lasyskuwa lód i można wjechać do nich ciężkim sprzętem, dochodzi do niekontrolowanej wycinki czę-ści drzew. właściciele wycinają wiele drzew na opał. niestety, wycinane są też drzewa najgrubsze, sta-nowiące bazę gniazdową orlika grubodziobego. zdarza się, że wycinane są drzewa z gniazdami or-lika. Powierzchnia lasów dogodnych do lęgów w rewirach znajdujących się w takich lasach z rokuna rok maleje. w niektórych z nich ptakom pozostały dosłownie pojedyncze drzewa, na którychmożna jeszcze zbudować gniazdo.

dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że gatunek ten jak rzadko który unika kontaktu z czło-wiekiem. O miejsca pozbawione obecności ludzi nawet na rozległych bagnach biebrzańskich jest co-raz trudniej. naturalna chęć człowieka do podziwiania natury, a także potrzeba udostępniania ta-kich atrakcyjnych terenów dla turystów może również wywierać negatywny wpływ na tego orła. ruchturystyczny na terenie Biebrzańskiego Parku narodowego jest jednak umiejętnie kanalizowany.dla dobra ptaków przebieg niektórych szlaków turystycznych został zmieniony, a inne okresowo za-mknięto. czasami konfliktów na linii turystyka – orlik grubodzioby nie da się po prostu uniknąć,ale można je umiejętnie minimalizować.

Page 224: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 9/19. Bielik, konkurent orlika grubodziobego o dogodne miejsca gniazdowe (Marcin nawrocki)� Photo 9/19. white-tailed eagle, a bird competing with Greater Spotted Eagle for suitable nesting sites (Marcin

nawrocki)� Фото 9/19. Орлан-белохвост, конкурент большого подорлика в соперничестве за подходящие места для

гнездования (Marcin nawrocki)

� ryc. 1/19. Liczebność bielika Haliaeetus albicilla na obszarze występowania orlika grubodziobego Aquila clangaw granicach OSO Ostoja Biebrzańska w latach 1997–2012 (k. Henel, niepubl.)

� Fig. 1/19. Population of white-tailed eagle Haliaeetus albicilla within the range of occurence of Greater Spotted EagleAquila clanga in the boundaries of Bird’s reserve area under natura 2000 (OSO) Ostoja Biebrzańska in the years1997–2012 (k. Henel, unpublished)

� Рис. 1/19. Численность орлана-белохвоста Haliaeetus albicilla на территории обитания большого подорликаAquila clanga в пределах рефугиума «Бобранская остоя» в 1997–2012 гг (k. Henel, непубл.)

1997 2002 2007 2012

12

10

8

6

4

2

0

Page 225: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ZAGROŻENIA DLA POPULACJI ���

do niedawna zagrożeniem dla biebrzańskich orlików byli złodzieje jaj i piskląt. każde jajo or-lika ma bowiem inny, niepowtarzalny wzór ubarwienia, a rzadkość gatunku sprawia, że jaja te są tymcenniejsze. również zabijano młode ptaki w celu wykonania preparatów (Mizera i wsp. 2003). na-leży nadmienić, że liczba młodych szczęśliwie opuszczająca gniazdo jest skrajnie niska, w najlepszychlatach to zaledwie 5–6 osobników, stąd każdy z nich jest wręcz bezcenny.

dewastacja terenów podmokłych nie ominęła też naszych wschodnich sąsiadów. niemal w ca-łej Europie jest to dla orlika grubodziobego i gatunków z nim współegzystujących najpoważniejszezagrożenie. zmniejszająca się wskutek osuszania powierzchnia bagien jest przyczyną drastycznegospadku liczebności orlika w całej Europie.

Poza Europą, w lasostepach ałtaju, gdzie gatunek ten znajdował doskonałe warunki do rozrodu,dochodzi obecnie do rabunkowego wyrębu drzewostanów lęgowych. w ciągu najbliższych kilku latmoże się on stać przyczyną gwałtownego spadku liczebności populacji. w azjatyckiej części rosji dorangi wielkiego problemu urosło też masowe ginięcie ptaków szponiastych porażonych prądem nasłupach energetycznych nieposiadających odpowiednich izolatorów. w ten sposób giną w rosji ty-siące ptaków szponiastych, między innymi również orlików (i. karyakin – inf. ustna). niestety, po-dobna sytuacja ma miejsce w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce. Jeden z biebrzańskich or-lików zginął w ten sposób we Francji.

Po lęgach orliki grubodziobe migrują na zimowiska. Od jesieni aż do wiosny ptakom niemalnieustannie zagraża niebezpieczeństwo. trasy migracji orlików wiodą poprzez tereny szczególnie

� Fot. 10/19. zręby zupełne w bagiennych brzezinach doliny Biebrzy – w latach 70. i 80. XX wieku przyczyniły się dodewastacji terenów lęgowych (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 10/19. clearfelling in marshy birch groves of Biebrza Valley – in the 70’s and 80’s of the twentieth centurycontributed to devastation of breeding grounds (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 10/19. Массовая вырубка болотистого березняка в долине Бобры в 70-е и 80-е годы XX века сталапричиной уничтожения мест гнездования (Grzegorz Maciorowski)

Page 226: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

niebezpieczne dla dużych ptaków. w krajach na południu Europy, głównie w basenie Morza Śród-ziemnego, powszechnie strzela się do migrujących ptaków. w tym niestabilnie politycznym regio-nie dostępność broni palnej jest powszechna. Miejscowi polują na orły, bociany białe w celu zdoby-cia mięsa, ale też często po prostu dla rozrywki. tylko w jednym 2012 roku nie powróciły nad Biebrzędwa z ośmiu naszych dorosłych samców orlika grubodziobego. Podczas jesiennego przelotu w czar-nogórze został zastrzelony samiec nazwany imieniem Bruzda, a w turcji zginął inny samiec – Hu-bal. Były to ptaki z najcenniejszych, czystych genetycznie par orlików grubodziobych odchowującychczęsto młode. do Bruzdy przed śmiercią strzelano kilkukrotnie. Śmiertelność młodych ptaków jestjeszcze wyższa – prawdopodobnie w pierwszym roku życia ginie na przelotach bądź zimowiskachco najmniej połowa orlików. Masowo strzela się jesienią do ptaków w Gruzji, którędy wiedzie ważnyszlak migracyjny wielu gatunków szponiastych (J. Lontkowski, obs. własne).

na zimowiskach w Grecji poważnym zagrożeniem, poza masowym zabijaniem ptaków z bronipalnej, jest trucie. rolnicy powszechnie wykładają zatrutą padlinę w celu zwalczania ssaków dra-pieżnych takich jak: wilk, lis, szakal złocisty czy wałęsające się psy. Przy okazji trują się też ptaki szpo-niaste. w kontynentalnej części Grecji, głównym europejskim zimowisku gatunku, jest to najwięk-sze zagrożenie dla zimujących orlików grubodziobych. niewykluczone, że corocznie ginie w tensposób kilka ptaków.

� Fot.11/19. zdjęcie rtg samcazastrzelonego w czarnogórze.widoczne jasne plamy naskrzydłach i nodze to śruciny

� Photo 11/19. X-ray of the male shotin Montenegro. Visible light patcheson the wings and on the leg, that arepellets

� Фото 11/19. Рентгеновскийснимок самца, застреленногов Черногории. Видимые светлыепятна на крыльях и ноге – этодробины

Page 227: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

19

reats to the population

Greater Spotted Eagle is a large predator at the top of the food chain. adult birds do not possessany natural enemies. its only enemy is direct persecution by men as well as transformation of its lifeenvironment. influence of natural factors affecting this rare eagle is limited and they can affect breed-ing success of the species and survival of young birds only locally and periodically. in breeding ar-eas, migration routes and wintering grounds, Greater Spotted Eagle faces many serious threats thatsignificantly affect its population.

Human pressure on wetlands has been very intense, especially in the last several decades and ithas been limiting biotopes suitable for breeding. as a result of drainage of large marsh expanses inPoland, the majority of suitable wetland habitats which the spotted eagle could have inhabited, waslost. cleaning and deepening of river beds, digging canals and ditches and their expansion performedin order to maintain the existing network has had a huge impact on hydration of river valleys andother inland wetlands. is effect has been observed throughout entire Europe and everywhere it isdecidedly negative. drainage of wetlands, initiated in various European countries a few centuries ago,changed the nature of local vegetation and thus also of the local fauna. dried marshes tend to be rap-idly overgrown with vegetation. Extremely precious marsh vegetation sites and animal species as-sociated with them disappear forever. Greater Spotted Eagle is a species dependent on open boglands.

in the last dozen years in Biebrza Valley, there has been a period of intense changes. Market econ-omy principles entered formerly extensively used marsh areas or those completely le to themselves.traditional meadow-breeding economy is slowly dying out. changes in the cultivation system resultin loss of habitat for spotted eagles and many other animal and plant species. aer many years of ab-sence, ditchers broadening or deepening drainage network again appeared in the marshland. Some-times, new drainage networks are created. canal and river beds are being deepened and cleaned. allthese activities involve only drainage works which, in turn, are a prelude to deeper changes in theenvironment. despite numerous protests of scientists, works are constantly intensified. it is impos-sible to stop them. e law operates for the benefit of entities engaged in activities of this type. na-ture is of secondary importance. ere is less and less place for species such as Greater Spotted Ea-gle. Meadows and pastures increasingly poorer in marsh plant and animal species are taking the placeof mud sedges flooded in spring. in many areas, changes have gone even further. e landscape ofthe vast marshland of Biebrza Valley now features a plant once unknown in these parts – corn. andfields of corn are more and more oen seen instead of meadows. cultivation of corn is highly prof-itable – a large amount of easy-to-obtain biomass for livestock or used as an energy source is a great

Migrujące na niewielkiej wysokości orliki muszą pokonać wiele przeszkód. Olbrzymie ilości na-powietrznych linii energetycznych i powstające jak grzyby po deszczu farmy wiatrowe są poważnymdla nich zagrożeniem. Szlaki migracyjne wiodą przez tereny, gdzie powszechnie strzela się do pta-ków. Orlik grubodzioby, który uniknie tylu niebezpieczeństw podczas wędrówki i zdoła powrócićwiosną na lęgowisko musi być nie lada szczęściarzem.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

Page 228: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

temptation for local farmers. unfortunately, they do not take into account the devastating impact itposes to the environment. Fields of corn will not replace marsh meadows full of all kinds of animalspreviously hunted by spotted eagles. For them, corn fields are virtually a desert. For most of the breed-ing season it is impossible for them to hunt in such fields. corn fields only exacerbate water short-ages in the environment, acting like a big suction pump.

Even seemingly beneficial effects are in fact disadvantageous for Greater Spotted Eagles. Eu sub-sidies supporting agriculture and environment promote annual low mowing of meadows. is con-tributes to the expansion of Lesser Spotted Eagle. Previously dried areas are being occupied by thespecies preferring presence of low hay meadows. together with Lesser Spotted Eagle, there comesthe threat of interspecific hybridisation. is is a more and more frequent phenomenon. currently,as many as 50% of all territories with Greater Spotted Eagles are occupied by mixed pairs.

Subsidies for agriculture and environment are a great way to increase the income of farmers. etrend of leasing large areas and at the same time mowing large swathes of mud sedges eligible for suchsubsidies has also arrived to Biebrza Marshes. it is a threat to the mosaic character of the marshland– so desired by Greater Spotted Eagle. Mowing mud sedges guarantees obtaining large amounts ofbiomass. Biomass incineration plants built in the vicinity of the Valley and, consequently, their in-creased pressure to further intensive development of marshlands are likely to affect appearance ofthe hunting grounds of the eagle in the near future.

Presence of drainage ditches is a threat not only to hunting grounds but also to the forests. dueto rapid drainage of water in the spring, a part of forests undergoes profound changes – marsh birchgroves turn into highly desiccated nettle birch groves. e water level in the alder groves oen dropsdrastically, until the complete disappearance of surface water. Spruce, a species having a great im-pact on the microclimate inside the forest habitats, is massively drying out. its flat root system is notable to supply a sufficient amount of water in highly desiccated habitats. e fact that forests are notflooded makes them easily accessible to four-legged predators, especially for European pine martenMartes martes. it is the agile hunter, a representative of the weasel family for which penetration ofa forest was until recently quite difficult because of surface water. currently, it can pass them freelyin many areas. Martens are intelligent predators, perfectly familiar with the voice of the young GreaterSpotted Eagles calling from the nest for food. when the marten hears its call, the future of the youngis sometimes very short. Many young birds were killed by martens in the nests.

Population of the young leaving their nests is also affected by other predators. Young spotted ea-gles sometimes are killed by a hawk or an Eagle-Owl (Meyburg et al. 1995). it is albeit a natural phe-nomenon which has always accompanied spotted eagles. it is impossible to avoid the impact of suchneighbours.

Greater Spotted Eagle must compete for nesting grounds with other species which is clearly il-lustrated with the case of white-tailed eagle Haliaeetus albicilla. Biebrza Valley has offered excellentconditions for development for this much larger and stronger bird of prey. irty years ago, acrossthe entire Valley two pairs of white-tailed eagles used to nest, while currently as many as 11 pairsnest in the Valley and there are many more nesting in the surrounding woods. For other birds of prey,white-tailed eagle is an aggressive predator. in the area of Biebrza Marshes, it inhabits the oldest andthe most peaceful forests, oen the nesting grounds so far used by Greater Spotted Eagles. it evenoccupies their nests driving away the former owners. Greater Spotted Eagle is being forced out bywhite-tailed eagle and constrained to exist in worse and worse environmental conditions.

e difficult situation of the population of Greater Spotted Eagle is further aggravated by the factthat some pairs nest in private forests, where no form of protection is used. during cold winters, whenmarsh forests are ice-frozen and thus accessible for heavy vehicles, uncontrolled cutting of trees oc-cur. Owners cut many trees for firewood. unfortunately, also the thickest trees where Greater Spot-ted Eagle nests are being cut. Sometimes, trees with nests of spotted eagles are cut. e area of forests

Page 229: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THREATS TO THE POPULATION ���

suitable for breeding in the territories located in these forests declines each year. in some of them,there are literally only single trees available for the birds, where they can still build a nest.

e fact that this species at all costs avoids contact with humans is an additional obstacle. it isbecoming increasingly difficult to find places free of human activity even in vast Biebrza Marshes.e natural human desire to admire nature and the need to make such attractive areas available totourists can also have a negative impact on the eagle. However, the tourist traffic in Biebrza nationalPark is skillfully channelled. For the sake of birds, routes of some trails have been changed, while oth-ers were periodically closed. Sometimes conflicts between tourism and Greater Spotted Eagle are sim-ply inevitable but they can be skillfully minimised.

until recently, spotted eagles from the Biebrza area were threatened by thieves of eggs and chicks.it is because every egg of spotted eagle has a different, unique pattern of colouration, and rarityof the species makes the eggs even more valuable. also, young birds were killed and then prepared(Mizera et al. 2003). it should be noted that the number of young birds successfully leaving the nestis extremely low, in the best years they amount to just 5–6, so each one is virtually priceless.

devastation of wetlands did not spare our eastern neighbours either. almost everywhere in Eu-rope, it is the most serious threat to Greater Spotted Eagle as well as to the species that coexist withit. e marshes area, decreasing as a result of draining, causes a dramatic decline in spotted eaglesall across Europe.

Outside Europe, in the forest steppes of altai, where the species had perfect conditions for breed-ing, now there is a wasteful felling of breeding forests performed. Over the next few years, it may be-come the cause of a sharp decline in the population. in the asian part of russia, mass extinction ofbirds of prey electrocuted on electric poles without proper insulators has emerged as a major prob-lem. ousands of birds of prey die in russia this way and this includes also spotted eagles (i. karyakin– oral information). unfortunately, a similar situation occurs in many European countries, includ-ing Poland. One of Biebrza’s spotted eagles died in this manner in France.

aer breeding, spotted eagles migrate to wintering grounds. From autumn up to spring, the birdsare almost constantly in danger. Migration routes of spotted eagles cross areas of particularly highrisk for large birds. in the countries of southern Europe, mainly in the Mediterranean region, mi-gratory birds are commonly shot at. in this politically unstable region, availability of firearms is wide-spread. Locals hunt eagles and white storks for their meat but oen just for fun. Only in 2012 twoout of eight of our adult Greater Spotted Eagle males did not return to Biebrza Valley. during the au-tumn stay in Montenegro a male called Bruzda was shot and in turkey and another male called Hubaldied. ey were birds of the most valuable, genetically pure pairs of Greater Spotted Eagle oen rear-ing their young. Bruzda was shot at several times before it was killed. Mortality of young birds is evenhigher – probably in the first year of their life at least half of spotted eagles die when migrating or inthe wintering grounds. ey are being shot in large numbers in Georgia, an important migration routeof many species of birds of prey (J. Lontkowski, own observations).

On the wintering grounds in Greece, another serious threat, in addition to mass shooting of birds,is poisoning them. Farmers commonly put out poisoned carcasses to combat predatory mammalssuch as wolf, fox, golden jackal or stray dogs. incidentally, birds of prey are also being poisoned. inmainland Greece, the main European wintering ground for the species, it is the greatest threat toGreater Spotted Eagles winter there. it is possible that every year several birds die this way.

Spotted eagles that migrate at a relatively low altitude must face many obstacles. Huge amountsof overhead power lines and rapidly emerging wind farms are a serious threat to them. Migration routesgo through areas where birds are commonly shot at. Greater Spotted Eagle which will avoid all thoserisks during migration and will manage to return to breeding grounds in spring must be lucky indeed.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

Page 230: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

19

Угрозы для популяции

Большой подорлик – это крупный хищник, стоящий на вершине пищевой пирамиды.Взрослые особи не имеют естественных врагов. Единственным врагом подорлика являетсянепосредственное преследование со стороны человека и изменение среды обитания. Влия-ние естественных факторов, воздействующих на этого редкого орла, считается ограниченным– такие факторы могут влиять на успешность размножения вида и выживание молодыхособей только в локальных масштабах и только периодически. На территории гнездования,миграционных маршрутах, а также в местах зимовки большой подорлик сталкивается со мно-гими серьезными угрозами, оказывающими существенное воздействие на его численность.

Влияние человеческой деятельности на болотистую местность, особенно в течение по-следних десятилетий, стало весьма интенсивным, что ограничивает площадь пригодныхдля гнездования биотопов. Вследствие осушения больших болотистых участков в Польше ис-чезла большая часть подходящей болотистой местности, в которой может обитать большойподорлик. Прочистка и углубление русел рек, рытье мелиорационных каналов и рвов,а также их расширение в рамках поддержания существующей мелиорационной системыоказало огромное влияние на заводненность речных долин и других внутренних болот. Та-кое воздействие отмечается во всей Европе, причем везде оно имеет явно негативные по-следствия. Осушение болот, начавшееся в различных странах Европы несколько столетий на-зад, изменило характер растительного покрова и, как следствие, также состав фауны на этихтерриториях. Осушенные болота имеют склонность к интенсивному зарастанию. Безвоз-вратно исчезают ценнейшие сообщества болотной растительности и связанные с ними видыживотных. Большой подорлик также является видом, зависимым от открытой болотнойместности.

Последние десять-пятнадцать лет в долине Бобры – это период интенсивных изменений.На болотистую местность, которая ранее использовалась для экстенсивного сельского хозяй-ства или вовсе была предоставлена сама себе, вступили правила рыночной экономики. Тра-диционное луговое скотоводство постепенно исчезает. Изменения в системе возделывания сель-скохозяйственных угодий влекут за собой исчезновение мест обитания подорликов и сотендругих видов животных и растений. Спустя долгие годы, на болотах вновь появились экска-ваторы, расширяющие и углубляющие мелиорационные каналы. Имеют место случаи появле-ния новых систем каналов. Углубляются и прочищаются русла каналов и рек. Все эти действияпредставляют собой исключительно осушительные работы, являющиеся прелюдией к более глу-боким изменениям в окружающей среде. Несмотря на многочисленные протесты защитниковокружающей среды, интенсивность работ продолжает расти. Остановить их невозможно. По-ложения законодательства действуют в пользу людей и компаний, осуществляющих такую дея-тельность. Благо природы имеет второстепенное значение. Начинает ощущаться нехваткамест для таких видов как большой подорлик. Вместо затопляемых весной зарослей осоки поя-вляются все более бедные болотистыми видами растений и животных луга и пастбища. На мно-гих территориях изменения пошли еще дальше. В пейзаже просторных болот Бобранской кот-ловины появилось ранее не известное в этой местности растение – кукуруза. Именнокукурузные поля все чаще здесь можно встретить вместо лугов. Выращивание кукурузы – вы-сокодоходное занятие, потому как большое количество простой в получении биомассы для сель-скохозяйственных животных или энергетического сырья является большим соблазном дляместных фермеров. К сожалению, при этом не учитывается, какое пагубное влияние такая

Page 231: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

УГР ОЗЫ ДЛЯ ПОПУЛЯЦИИ ���

деятельность будет иметь на окружающую среду. Кукурузные поля не заменят болотистых лу-гов, полных самых различных животных, на которых до этого времени охотились подорлики.Для них поля кукурузы – это практически пустыня. Охотиться на таких угодьях на протяже-нии большей части сезона гнездования невозможно. Поля кукурузы только усугубляют нехваткуводы в окружающей среде, работая как большой всасывающий насос.

Против подорлика оборачиваются даже полезные, на первый взгляд, действия. Введен-ные Европейским Союзом сельскохозяйственно-экологические доплаты поддерживают низ-кий способ ежегодного покоса лугов. Это способствует росту численности малого подорлика.На предварительно осушенную территорию проникает вид, предпочитающий наличие низ-ких покосных лугов. Вместе с малым подорликом появляется опасность межвидовой гибри-дизации. Это явление встречается все чаще. В настоящее время 50 всех индивидуальных тер-риторий с участием большого подорлика занимают смешанные пары.

Сельскохозяйственно-экологические доплаты – это отличный способ для роста доходоваграриев. Бобранских болот достигла и мода на аренду больших участков, с одновременнымпокосом больших площадей с зарослями осоки, на которые распространяются такие доплаты.Это создает угрозу для мозаичной структуры болот, имеющей очень существенное значениедля большого подорлика. Большие покосные территории – это гарантия получения большогоколичества биомассы. Открывающиеся вблизи долины предприятия по сжиганию биомассыи, как следствие, воздействие этих предприятий на дальнейшее интенсивное ведение хозяй-ства, в ближайшем будущем, вероятно, будут иметь влияние на места охоты этого орла.

Осушительные рвы – это угроза не только для мест охоты, но и для лесов. Вследствие бы-строго оттока воды весной часть лесов переживает глубокие изменения – на смену болоти-стым березнякам приходят сухие крапивные березняки. Уровень воды в ольшаниках, тоесть болотистых ольховых лесах, резко падает, что грозит полным исчезновением поверх-ностных вод. Массово засыхает ель, то есть вид, оказывающий большое влияние на микро-климат внутри лесных массивов. Ее мелкая корневая система не в состоянии обеспечить до-статочное количество воды в условиях обезвоженной местности. Леса, в которых больше нетзатопляемых участков, становятся легкодоступными для четвероногих хищников, особеннодля лесной куницы Martes martes. Это ловкий охотник, представитель семейства куньих, од-нако до сих пор поверхностные воды существенно затрудняли проникновение куницы в леса.Сегодня на многих участках куница может беспрепятственно передвигаться по лесу. Куница– умный хищник, отлично знающий голос молодого большого подорлика, требующего пищи.Если куница услышала этот голос, судьба детеныша предрешена. Много молодых птиц по-гибло в гнездах от лап куницы.

Влияние на численность покидающих гнезда детенышей имеют и другие хищники. Мо-лодые подорлики временами гибнут в когтях ястреба или филина (Meyburg и др., 1995). Од-нако это естественное явление, которому подорлик был подвержен всегда. Влияния таких со-седей избежать невозможно.

Конкурировать за места гнездования большому подорлику приходится и с другими ви-дами. Это ярко иллюстрирует пример орлана-белохвоста Haliaeetus albicilla. Этот значи-тельно более крупный и сильный хищник нашел в долине Бобры отличные условия для раз-множения. Тридцать лет назад в Котловине гнездились две пары орланов-белохвостов,а сейчас 11 пар гнездится в самой долине, и еще несколько пар в соседних лесах. Орлан-бе-лохвост отличается агрессивным отношением к другим соколообразным. Также это терри-ториальный вид. В бобранских болотах он занимает самые старые и спокойные леса – зача-стую бывшие ранее древостоями большого подорлика. Он даже занимает его гнезда, выгоняяпрежнего хозяина. Орлан-белохвост вытесняет большого подорлика, который вынужденсуществовать в постоянно ухудшающихся окружающих условиях.

Page 232: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

И без того тяжелое положение популяции большого подорлика усугубляет тот факт, чточасть пар гнездится в частных лесах, в которых не предпринимаются никакие мероприятияпо их защите. Во время морозных зим, когда болотистые леса сковывает лед и в них можетдобраться техника, начинается бесконтрольная вырубка части деревьев. Большое количестводеревьев владельцы лесов вырубают для использования в качестве топлива. К сожалению, вы-рубаются самые толстые деревья, являющиеся гнездовой базой для большого подорлика.Имели место случаи вырубки деревьев с гнездами подорлика. Площадь пригодных для гнез-дования лесов на этой территории падает из года в год. В некоторых из них птицам осталисьбуквально единичные деревья, на которых еще можно устроить гнездо.

Кроме того, этот вид отличается тем, что избегает каких-либо контактов с человеком.А мест, свободных от присутствия людей, даже на просторных бобранских болотах, стано-вится все меньше. Естественное желание человека наслаждаться видом природы, а также не-обходимость обеспечения туристам доступа к столь привлекательной территории, весьма не-гативно сказывается на этом виде орла. Туристическое движение на территории Бобранскогонационального парка ограничивается специально разработанными маршрутами. Для благаптиц некоторые туристические маршруты были изменены, а некоторые – временно закрыты.Конфликтов между туристической активностью и большим подорликом порой избежать про-сто невозможно, однако такие конфликты можно минимизировать.

До недавнего времени угрозу для бобранских подорликов представляли браконьеры, охо-тившиеся за яйцами и птенцами по заказу коллекционеров. Это связано с тем, что каждоеяйцо подорлика имеет собственный, неповторимый рисунок, а редкость самого вида при-водит к тому, что нелегальные коллекционеры птичьих яиц готовы платить за них большиеденьги. Молодых птиц убивали и для изготовления лечебных препаратов (Mizera и др.,2003). Следует также отметить, что количество молодых птиц, успешно покидающих гнездо,является крайне низким – в самые лучшие годы оно достигает всего 5–6 особей, из-за чегокаждого молодого представителя этого вида можно считать бесценным.

Уничтожение затопляемых территорий не обошло и наших восточных соседей. Почти вовсей Европе эта опасность считается самой серьезной для большого подорлика и сосуще-ствующих с ним видов. Уменьшающаяся из-за осушения площадь болот становится причи-ной резкого спада численности подорлика во всей Европе.

За пределами Европы, в лесостепи Алтая, где этот вид ранее находил отличные условиядля размножения, сегодня проводится преступная вырубка гнездовых древостоев. В бли-жайшие несколько лет она может стать причиной резкого спада численности популяции.В азиатской части России до уровня большой проблемы выросла также массовая гибель со-колообразных от поражения электрическим током на столбах линий электропередач, неимеющих соответствующих изоляторов. Из-за этого в России гибнут тысячи соколообраз-ных птиц, в том числе и подорликов (И. Карякин – устная информация).

После гнездования большие подорлики мигрируют в места зимовки. С осени по веснуптицы подвергаются практически постоянной опасности. Маршруты миграции подорликовпроходят через места, особенно опасные для крупной птицы. В балканских государствахи в Турции, Сирии, Ливане принято стрелять в мигрирующую птицу. В этом политически не-стабильном регионе огнестрельное оружие общедоступно. Местные жители охотятся на ор-лов и белых аистов ради мяса. Только в 2012 в бассейн Бобры не вернулись двое из восьминаших взрослых самцов большого подорлика. Во время осеннего перелета в Черногории былзастрелен самец по имени Брузда, а в Турции погиб другой самец – Хубал. Это были птицыиз самых ценных, генетически чистых пар большого подорлика, часто выращивавших по-томство. В Брузду перед смертью стреляли несколько раз. Смертность молодых особей ещевыше – на первом году жизни во время перелетов или в местах зимовки гибнет, вероятно, как

Page 233: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

УГР ОЗЫ ДЛЯ ПОПУЛЯЦИИ ���

минимум половина подорликов. Осенью в птицу массово стреляют в Грузии, через которуюпроходит важный миграционный маршрут многих видов соколообразных (J. Lontkowski,собственные наблюдения).

В местах зимовки в Греции, наряду с массовым отстрелом птицы из огнестрельного ору-жия, серьезной угрозой является также отравление. Фермеры повсеместно выкладывают от-равленную падаль, для борьбы с такими хищными млекопитающими как волк, лис, обык-новенный шакал или бродячие собаки. Из-за этого отравляются и соколообразные птицы.В континентальной части Греции, основном европейском месте зимовки этого вида, такая дея-тельность стала наибольшей опасностью для зимующих здесь больших подорликов. Пред-положительно, таким образом ежегодно гибнет не менее нескольких птиц.

Мигрирующие на небольшой высоте подорлики должны преодолеть многие препят-ствия. Огромное количество воздушных линий электропередач, растущие как грибы последождя ветряные электростанции, а также плотины на реках, вдоль которых пролетают по-дорлики, представляют для них серьезную опасность. Так, например, один из бобранских по-дорликов погиб вследствие столкновения с линией электропередач во Франции. Птица, ко-торой удастся избежать всех этих опасностей и вернуться весной в места гнездования,должна быть исключительным счастливчиком.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

Page 234: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

20Hybrydyzacja

Hybrydyzacja, czyli krzyżowanie się osobników różnych gatunków, jest zjawiskiem występują-cym w przyrodzie stosunkowo często. dochodzi do niej w kilku sytuacjach. Gatunki muszą być bli-sko spokrewnione, czyli oddzielenie się nowego gatunku od wspólnego przodka nastąpiło stosun-kowo niedawno, a gatunki potomne są bardzo podobne do siebie. takie gatunki nazywamy gatunkamibliźniaczymi. Ponadto gatunki takie muszą występować w podobnym siedlisku, by mogły się spot-kać. zasiedlanie różnych środowisk stanowi barierę ekologiczną, która skutecznie chroni przedkrzyżowaniem się nawet bardzo blisko spokrewnionych gatunków, które w innych warunkach mog-łyby tworzyć pary mieszane bez przeszkód. kolejną sprzyjającą i ważną okolicznością jest brak izo-lacji rozrodczej (Väli 2005). Podobne zachowania godowe, terminy przystępowania do lęgów, bliskiepokrewieństwo genetyczne, jak również biologia lęgu (opieka rodzicielska) stanowią o braku takiejizolacji. wreszcie niedobór partnerów własnego gatunku sprzyja tworzeniu par mieszanych, a takczęsto jest na skraju zasięgu przynajmniej jednego z gatunków.

� Fot. 1/20. Para mieszana. u dołusamiec orlika krzykliwego, u górysamica orlika grubodziobego,dolina Biebrzy, kwiecień 2011(kordian Bartoszuk)

� Photo 1/20. a mixed pair. Belowa Lesser Spotted Eagle male, abovea Greater Spotted Eagle female,Biebrza Valley, april 2011(kordian Bartoszuk)

� Фото 1/20. Смешанная пара. Внизусамец малого подорлика, вверху –самка большого подорлика,Долина Бобры, апрель 2011(kordian Bartoszuk)

Page 235: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HYBRYDYZACJA ���

Orlik grubodzioby i krzykliwy tworzą parę będącą dobrym przykładem występowania wszystkichpowyższych uwarunkowań niezbędnych do wystąpienia hybrydyzacji. Są to gatunki blisko spokrew-nione, które powstały po rozdzieleniu się fauny euroazjatyckiej w wyniku zlodowacenia plejstoceń-skiego na dwa kompleksy: wschodni syberyjski (do którego należy orlik grubodzioby) i zachodni (or-lik krzykliwy). Po wycofaniu się lodowca oba, już zróżnicowane gatunki, ponownie spotkały się(kumari 1964, Väli 2005). Oba gatunki orlików zajmują wilgotne tereny z lasami i terenami otwar-tymi wokół nich. Jednak orlik grubodzioby jest w znacznie większym stopniu związany z obszaramibagiennymi, których orlik krzykliwy unika. i to zróżnicowanie biotopów stanowi barierę ekolo-giczną. Sytuacja jednak zmieniła się, a skuteczna do niedawna bariera przestaje funkcjonować.

Jak więc mogło dojść do zaniku barier izolujących oba gatunki? w przypadku orlika grubo-dziobego jest to osuszanie terenu i w dalszej kolejności przekształcanie silnie zabagnionych turzy-cowisk w łąki kośne preferowane przez orlika krzykliwego. w ten sposób orlik krzykliwy wnikaw dawne biotopy swojego krewniaka, w których ten jeszcze stara się utrzymać. w warunkach euro-pejskich często połączone jest to ze zmniejszoną liczbą osobników orlika grubodziobego na lęgo-wiskach. Powodem strat jest w dużym stopniu odstrzał ptaków podczas migracji i na zimowiskach.znaczący wpływ na zmniejszenie liczby ptaków ma wykładanie na zimowiskach zatrutego mięsa. do-chodzi do tego zmniejszona liczba samców, prawdopodobnie związana z większymi wydatkami ener-getycznymi ponoszonymi przez te ptaki na lęgowiskach. zwłaszcza na tych zmienionych przez

� Fot. 2/20. Joachim Matthes z samcem mieszańcem F1. niektóre mieszańce międzygatunkowe są możliwe dorozpoznania tylko na podstawie badań genetycznych (tadeusz Mizera)

� Photo 2/20. Joachim Matthes with a hybrid male F1. Some interspecific hybrids are recognisable only on the basis ofgenetic tests (tadeusz Mizera)

� Фото 2/20. Joachim Matthes с самцом-гибридом F1. Некоторых межвидовых гибридов можно распознать толькопо результатам генетических исследований (tadeusz Mizera)

Page 236: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

człowieka terenach samce orlików grubodziobych zmuszane są do większego wysiłku ponoszonegodla zdobycia pokarmu. Przypuszcza się, że samice orlika grubodziobego preferują na lęgowiskach naj-sprawniejsze pod względem łowieckim małe samce. warunki te lepiej spełniają samce orlika krzy-kliwego – stosunkowo agresywne, nieco mniejsze od swoich konkurentów, a więc zwinniejsze i le-piej radzące sobie w przekształconym środowisku.

w dolinie Biebrzy zdołano w 2011 roku zaobserwować rywalizację samców obu gatunków o sa-micę orlika grubodziobego. Pierwszy powrócił z migracji samiec orlika grubodziobego, który utwo-rzył parę z przebywającą już na lęgowisku samicą swojego gatunku. Ptaki przygotowywały się in-tensywnie do lęgu – tokowały i kopulowały, przesiadując przy gnieździe. Gdy jednak do parydołączył samiec orlika krzykliwego, to właśnie on przegonił z rewiru konkurenta i zajął miejsce po-przednika. Para mieszana przystąpiła do lęgu i odchowała pisklę. warto zauważyć, że miejsce gniaz-dowe znajdowało się w środowisku typowym dla orlika krzykliwego, lecz w bezpośrednim sąsiedz-twie biotopów orlika grubodziobego. Samiec orlika krzykliwego poluje w bezpośrednim sąsiedztwiegniazda, a samica często oddala się na znaczne odległości od gniazda, lecąc w stronę mniej zmie-nionych bagien.

w wyniku hybrydyzacji powstaje potomstwo o pośrednich cechach upierzenia. Hybrydy róż-nią się wyglądem (patrz rozdział 7). różnią się też wymaganiami siedliskowymi na zimowiskach. Mie-szańce zajmują również obszary, które nie muszą być zalewanymi terenami bagiennymi, a to ozna-cza, że tym łatwiej orlik krzykliwy może ponownie krzyżować się, tym razem już z hybrydem.Hybrydy nie różnią się jednak miejscem zimowania. ten okres spędzają w południowej Europiei w północnej afryce, a więc analogiczne jak orliki grubodziobe.

Skala zjawiska hybrydyzacji przybrała w Europie rozmiar wysoce niepokojący, a w niektórychkrajach wręcz zastraszający. na Łotwie od kilkunastu już lat brak par złożonych z dwóch orlików gru-bodziobych; pozostały już tylko nieliczne pary mieszane (Bergmanis 2012). w Estonii nastąpił bar-dzo silny spadek liczby par orlików grubodziobych. z 20–30 par, jakie występowały w tym kraju jesz-cze na początku XXi wieku (Väli i wsp. 2005), prawdopodobnie pozostały w 2012 roku zaledwie2 pary (Väli 2012). Podobnie niekorzystną tendencję obserwuje się w północnej części Białorusi

� Fot. 3/20. Para mieszanaz pisklęciem, samiec orlikakrzykliwego z lewej strony.zdjęcie z kameryautomatycznej, dolina Biebrzy2011 (ireneusz chojnacki)

� Photo 3/20. Mixed pairwith a chick, Lesser SpottedEagle male on the le.Photo by automatic camera,Biebrza Valley 2011(ireneusz chojnacki)

� Фото 3/20. Смешанная парас птенцом, самец малогоподорлика слева. Снимоксделан автоматическойкамерой, долина Бобры 2011(ireneusz chojnacki)

Page 237: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HYBRYDYZACJA ���

(V. dombrovsky – inf. ustna), gdzie orlik grubodzioby szybko wymiera, a w miejsce czystych par po-jawiają się pary mieszane. analogiczne zjawisko występuje również w dolinie Prypeci po stronie ukra-ińskiej. Przypadki hybrydyzacji stwierdzono również w niemczech, poza zasięgiem występowaniaorlika grubodziobego (Meyburg i wsp. 2005). Brak informacji o skali tego zjawiska w rosji – jednakwszyscy ornitolodzy rosyjscy badający ten gatunek w europejskiej części kraju podkreślają zgodnie,że wykazuje on tendencję spadkową (karyakin 2008). także w Polsce sytuacja jest bardzo nieko-rzystna. Przeprowadzona w ramach projektu LiFE+ szczegółowa analiza genetyczna populacjiz ostatnich trzydziestu lat wykazała, że jest to zjawisko długotrwałe z tendencją do nasilania się. na-stępuje powolny spadek liczby par orlika grubodziobego czystych genetycznie. w Polsce pary mie-szane stanowią około 50 procent wszystkich par z udziałem orlików grubodziobych.

Sytuację dodatkowo pogorszył fakt, że z zaledwie 8–10 czystych par tych orlików, jakie przetrwałydo roku 2012 z migracji nie powróciły dwa samce. niestety, przynajmniej jednego z nich w roku 2013zastąpił samiec orlika krzykliwego. Jest jednak iskierka nadziei. Ochrona biotopów i ponownaizolacja ekologiczna obu gatunków może doprowadzić do zmniejszenia tego niekorzystnego zjawiska.czynnikiem decydującym o izolacji obu gatunków wydaje się być obecność wiosennych rozlewisk.to właśnie rozległe wiosenne zalewy są czynnikiem decydującym dla zachowania tych barier.Badania prowadzone w Polsce potwierdzają, że na poszczególnych stanowiskach może następowaćwymiana partnerów w pożądanym kierunku. w ostatnim pięcioleciu na dwóch stanowiskach, gdzienastąpiło powtórne naturalne zabagnienie terenu, w miejsce par mieszanych pojawiły się czyste paryorlików grubodziobych. na terenach przesuszonych o postępujących zmianach szaty roślinnej

� Fot. 4/20. zygmunt – dorosły samiec mieszaniec od pary lęgowej, dolina Biebrzy, wrzesień 2011 (kordian Bartoszuk)� Photo 4/20. zygmunt – adult hybrid male of a breeding pair, Biebrza Valley, September 2011 (kordian Bartoszuk)� Фото 4/20. zygmunt – взрослый самец-гибрид от способной к воспроизводству пары, долина Бобры, сентябрь

2011 (kordian Bartoszuk)

Page 238: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

(w kierunku łąk kośnych) to „oczyszczenie genetyczne” zmierza w przeciwnym kierunku. Stopniowozanikają pary orlików grubodziobych, ustępując miejsca orlikom krzykliwym.

wydaje się, że bez zakrojonych na szeroką skalę działań z zakresu czynnej ochrony prowadzo-nych w kilku krajach Europy przetrwanie czystych genetycznie par orlika grubodziobego będzie ska-zane na niepowodzenie.

Grzegorz Maciorowski

� Fot. 5/20. w dolinie Biebrzy stosunkowo często zobaczyć można ptaki bardzo trudne do oznaczenia. Orlik Aquila sp.,lipiec 2011 (kordian Bartoszuk)

� Photo 5/20. in Biebrza Valley one may observe relatively oen birds that are very difficult to identify. Spotted eagleAquila sp., July 2011 (kordian Bartoszuk)

� Фото 5/20. В долине Бобры относительно часто можно встретить птиц, которых очень сложноидентифицировать. Aquila sp., июль 2011 (kordian Bartoszuk)

20

Hybridisation

Hybridisation, or interbreeding of individuals of different species, is a relatively frequent natu-ral phenomenon. it occurs in a number of situations. Species must be closely related, that is, sepa-ration of new species from the common ancestor has occurred relatively recently and child speciesare very similar to each other. Such species are called twin species. Secondly, such species must

Page 239: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

HYBRIDISATION ���

occur in a similar habitat to be able to meet. e populating of different habitats is an ecological bar-rier that effectively prevents interbreeding of even very closely related species which in other cir-cumstances could easily form mixed pairs. another favourable and important factor is the lack ofreproductive isolation (Väli 2005). Similar mating behaviour, breeding period, close genetic relat-edness and breeding biology (parental care) result in the lack of such isolation. Finally, the insuffi-ciency of partners of one’s own species promotes formation of mixed pairs which is a frequent situ-ation at the edge of the occurrence range of at least one of the species.

Greater Spotted Eagle and Lesser Spotted Eagle form a pair which is a good example of the oc-currence of all the above conditions necessary for hybridisation. ese are closely related species, cre-ated aer the division of Euro-asian fauna as the result of the Quaternary glaciation into two com-plexes, the Eastern Siberian (where Greater Spotted Eagle belongs) and western (which includesLesser Spotted Eagle). aer glacier withdrew, the two species, already diversified and met again (ku-mari 1964, Väli 2005). Both species of spotted eagles occupy waterlogged areas surrounded byforests and open areas. However, Greater Spotted Eagle is much more associated with wetlands whichare avoided by Lesser Spotted Eagle. Such a diversity of biotopes constitutes the ecological barrier.However, the situation has changed and the barrier effective until recently is ceasing to function.

But what led to the disappearance of barriers isolating the two species? in the case of Greater Spot-ted Eagle, it is caused by drainage and, consequently, transformation of highly marshy mud sedgesinto hay meadows favoured by Lesser Spotted Eagle. us, Lesser Spotted Eagle penetrates the for-mer biotopes of its relative, which it still tries to keep. in the European conditions, it oen results ina reduced number of Greater Spotted Eagles in breeding grounds. is decrease is largely due to birdsbeing shot during migration and on their wintering grounds. a drop in the number of birds is alsosignificantly affected by putting out poisoned meat in their wintering grounds. Moreover, the num-ber of males is reduced, probably due to more energy spent by birds in breeding grounds. Especiallyin human-transformed areas, Greater Spotted Eagle males are forced to make greater efforts in or-der to obtain food. it is supposed that Greater Spotted Eagle females prefer in breeding grounds smallmales which are performing best in terms of hunting. ese conditions are met better by Lesser Spot-ted Eagle males which are relatively aggressive, slightly smaller than their competitors and thereforemore agile and better performing in the transformed habitat.

it was possible to observe males of the two species competing for a Greater Spotted Eagle femalein Biebrza Valley in 2011. e Greater Spotted Eagle male was first to return from migration and itformed a pair with a female of his species which already was in the breeding ground. Birds were in-tensively preparing for breeding – they were calling and copulating near the nest. But when the pairwas joined by Lesser Spotted Eagle male, it managed to drive its competitor away from the territoryand took the place of its predecessor. a mixed pair started breeding and it reared a chick. it is worthnoting that the nesting site was located in a habitat typical for the Lesser Spotted Eagle but in the im-mediate vicinity of biotopes of Greater Spotted Eagle. e Lesser Spotted Eagle male hunts in the im-mediate vicinity of the nest, while the female oen flies at a considerable distance from the nest to-wards less transformed marshes.

as a result of hybridisation, the offspring with intermediary plumage characteristics is born. Hy-brids vary in appearance (see section on identifying hybrids). ey also differ in habitat requirementsin wintering grounds. Hybrids also inhabit areas that are not necessarily flooded marsh areas whichmeans that the Lesser Spotted Eagle can easily interbreed again, this time with a hybrid. Hybrids, how-ever, are not different in terms of their wintering grounds. ey spend this time in southern Europeand northern africa, just like Greater Spotted Eagles.

e scale of hybridisation in Europe became highly alarming and in some countries it is liter-ally appalling. in Latvia, for several years now, there have been no pairs composed of two Greater Spot-ted Eagles, there are only a few mixed pairs remaining (Bergmanis 2012). Estonia saw a dramatic

Page 240: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

decrease in the number of pairs of Greater Spotted Eagles. Of 20–30 pairs which used to inhabit thecountry at the beginning of the twenty first century (Väli et al. 2005) only two pairs were probablystill remaining in 2012 (Väli 2012). a similarly negative trend is being observed in the northern partof Belarus (V. dombrovsky – oral information), where Greater Spotted Eagle quickly dies out andmixed pairs take the place of pure ones. a similar phenomenon also occurs in the valley of Pripyat,on the ukrainian side. cases of hybridisation were also reported in Germany, beyond the range ofoccurrence of Greater Spotted Eagle (Meyburg et al. 2005). ere is no information about the extentof this phenomenon in russia but all russian ornithologists studying this species in the Europeanpart of the country emphasise unanimously that it shows a decreasing trend (karyakin 2008). alsoin Poland, the situation is highly unfavourable. a detailed genetic analysis of the population of thelast thirty years carried out in the framework of the LiFE + project has shown that it is a long-termphenomenon that tends to aggravate. ere is a slow decline in the number of genetically pure pairsof Greater Spotted Eagle. in Poland, mixed pairs amount to about 50 percent of all pairs made upby Greater Spotted Eagles.

e situation was further aggravated by the fact that of 8–10 of pure pairs of the spotted eagleswhich had survived until the year 2012, two males did not return from the migration. unfortunately,at least one of them was replaced in 2013 by a Lesser Spotted Eagle male. But there is still a glimmerof hope. Protection of biotopes and ecological re-isolation of both species can lead to a reduction ofthis unfavourable phenomenon. e major factor triggering the isolation of both species is, as it seems,presence of the spring flood waters. it is extensive spring flood waters that are crucial to maintainthese barriers. e research conducted in Poland confirms that in particular sites there may be oc-curring replacement of partners in the desired direction. in the last five years at two sites where thearea was naturally re-transformed into a marsh, pure pairs of Greater Spotted Eagles took place ofthe mixed pairs. in the highly dry areas with progressive vegetation changes (towards hay meadows),this “genetic cleansing” goes in the opposite direction. Pairs of Greater Spotted Eagles are graduallydisappear, giving way to Lesser Spotted Eagles.

it seems that without large-scale active protection measures conducted in several European coun-tries, survival of genetically pure Greater Spotted Eagle pairs is bound to fail.

Grzegorz Maciorowski

20

Гибридизация

Гибридизация, то есть скрещивание особей различных видов – это явление, встречаю-щееся в природе относительно часто. Данное явление может возникать в нескольких раз-личных ситуациях. Виды должны иметь близкие связи, то есть отделение нового вида от об-щего предка должно было произойти относительно недавно, а потомственные виды должныбыть очень похожи друг на друга. Такие виды называются видами-близнецами. Во-вторых,такие виды должны иметь схожую среду обитания, чтобы они могли встретиться друг с дру-гом. Заселение различных сред образует экологический барьер, действенно препятствующихскрещиванию даже очень близких видов, которые при других условиях могли бы свободнообразовывать смешанные пары. Еще одним благоприятным и важным обстоятельством

Page 241: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ГИБРИДИЗА ЦИЯ ���

является отсутствие изолированности при размножении (Väli, 2005). Схожие брачные ри-туалы, сроки размножения, близкое генетическое родство, а также биология размножения(родительская опека) свидетельствуют об отсутствии такой изолированности. Наконец, не-достаток партнеров собственного вида также способствует возникновению смешанных пар,причем такое явление часто встречается на границах территории обитания хотя бы одногоиз видов.

Большой и малый подорлики образуют пару, являющуюся хорошим примером наличиявсех описанных выше условий, необходимых для процесса гибридизации. Это виды, имею-щие близкое родство друг с другом, образовавшиеся после разделения евро-азиатской фаунывследствие плейстоценского обледенения на два комплекса: восточный сибирский (к кото-рому относится большой подорлик) и западный (малый подорлик). После отступления лед-ника оба, уже разошедшихся вида, встретились друг с другом (kumari, 1964, Väli, 2005). Обавида подорликов занимают влажные территории с лесами и открытыми пространствами во-круг них. Однако большой подорлик в значительно большей степени связан с болотистойместностью, которой малый подорлик избегает. Именно это различие в биотопах и создаетэкологический барьер. Однако теперь ситуация изменилась, и действовавший до недавнеговремени экологический барьер перестал выполнять свои функции.

Итак, каким образом могли исчезнуть барьеры, изолирующие оба вида? В случае боль-шого подорлика причиной этого стало осушение территорий и дальнейшее преобразованиесильно заболоченных зарослей осоки в покосные луга, которые предпочитает малый подо-рлик. Таким образом, малый подорлик проникает в прежние биотопы своего родственника,в которых тот пока еще пытается удержаться. В европейских условиях это часто связанос уменьшением количества особей большого подорлика в местах гнездования. Причиной по-терь зачастую становится отстрел птицы во время миграции и в местах зимовки. Значи-тельное влияние на снижение количества птиц имеет выкладывание отравленного мяса в ме-стах зимовки. К этому следует добавить уменьшение количества самцов, связанное, вероятно,с большими энергетическими потерями этих птиц в местах зимовки. В местах, измененныхвследствие человеческой деятельности, самцы больших подорликов вынуждены приклады-вать особенно большие усилия для добывания пищи. Предполагается, что самки большогоподорлика в местах гнездования предпочитают наиболее удачливых в охоте небольших сам-цов. Этим условиям лучше отвечают самцы малого подорлика – относительно агрессивные,несколько меньшие, чем их конкуренты, они отличаются большой проворностью и лучшесправляются со своими задачами в среде, измененной человеческой деятельностью.

В долине Бобры в 2011 году удалось наблюдать за соперничеством самцов обоих видовза самку большого подорлика. Первым из миграции вернулся самец большого подорлика, об-разовавший пару с уже находившейся в месте гнездования самкой своего вида. Птицы ин-тенсивно готовились к рождению потомства – они токовали и спаривались, сидя вблизигнезда. Однако когда к паре присоединился самец малого подорлика, он прогнал конку-рента с территории и занял место своего предшественника. Смешанная пара приступилак размножению и вырастила птенца. Следует отметить, что место гнездования располагалосьв среде, типичной для малого подорлика, однако в непосредственном соседстве от биотоповбольшого подорлика. Самец малого подорлика охотится в непосредственной близости отгнезда, а самка часто отлетает на значительные расстояния от гнезда в направлении менее из-мененной болотистой местности.

Вследствие гибридизации рождается потомство с промежуточными признаками опере-ния. Гибриды отличаются внешним видом (см. главу об идентификации видов). Они такжеотличаются требованиями к условиям в местах зимовки. Потомство смешанных пар такжене всегда занимает территорию на подтапливаемой болотистой местности, а это означает, что

Page 242: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

малому подорлику становится еще проще скрещиваться, на этот раз уже с гибридом. Тем неменее, гибриды не отличаются местами зимовки. Этот период они проводят в южной Европеи северной Африке, то есть там же, где и большие подорлики.

Масштабы явления гибридизации в Европе приобрели размеры, вызывающие большоебеспокойство, а в некоторых странах – даже пугающие. В Латвии уже более десяти лет от-сутствуют пары, состоящие из двух больших подорликов; остались только немногочислен-ные смешанные пары (Bergmanis, 2012). В Эстонии отмечается очень резкое сокращение ко-личества пар больших подорликов. Из 20–30 пар, обитавших в этой стране еще в начале XXiвека (Väli и др., 2005), в 2012 году, похоже, оставалось всего две пары (Väli, 2012). Подобнаянеблагоприятная ситуация наблюдается и в северной части Беларуси (В. Домбровский –устная информация), где большой подорлик быстро вымирает, а вместо чистых пар поя-вляются смешанные. Аналогичное явление отмечается также в долине Припяти с украинскойстороны. Случаи гибридизации были отмечены и в Германии, за пределами территории рас-пространения большого подорлика (Meyburg и др., 2005). Информация о масштабах этого яв-ления в России отсутствует, тем не менее все российские орнитологи, исследующие данныйвид в европейской части страны, подчеркивают, что численность вида сокращается, а гиб-ридизация имеет место также в его российской популяции (Карякин, 2008). В Польше си-туация также весьма неблагоприятна. Проведенный в рамках проекта LiFE+ детальный ге-нетический анализ популяции за последние тридцать лет показал, что это продолжительноеявление, имеющее тенденцию к усилению. Происходит постепенное снижение количества ге-нетически чистых пар большого подорлика. В Польше смешанные пары составляют около 50процентов всех пар с участием больших подорликов. Ситуацию усугубило также то, что извсего лишь 8–10 чистых пар этих подорликов, сохранившихся до 2012 года, из миграции невернулись двое самцов. К сожалению, как минимум одного из них в 2013 году заменил самецмалого подорлика. Однако искра надежды сохраняется. Охрана биотопов и повторная эко-логическая изоляция обоих видов может привести к уменьшению масштаба этого неблаго-приятного явления. Как кажется, решающим фактором, определяющим изоляцию обоих ви-дов, является наличие затопляемых весной территорий. Именно обширные затопляемыевесной участки являются фактором, определяющим сохранение этих барьеров. Проводив-шиеся в Польше исследования подтверждают, что на некоторых участках возможна сменапартнеров в нужном направлении. За последние пять лет на двух участках, на которых былоотмечено повторное естественное заболачивание территории, вместо смешанных пар поя-вились чистые пары больших подорликов. На осушенной местности, с заменой растительногопокрова на покосные луга это «генетическое очищение» развивается в противоположном на-правлении. Пары больших подорликов постепенно исчезают, уступая место малым подо-рликам.

Как кажется, без масштабной деятельности в области активной охраны, осуществляемойв нескольких странах Европы, сохранение генетически чистых пар большого подорлика бу-дет обречено на неудачу.

Grzegorz Maciorowski

Page 243: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN ���

21Ochrona

Orlik grubodzioby, jak ogromna większość naszych ptaków, podlega ochronie prawnej. Prawoto zabrania zabijania ptaków, niszczenia gniazd, jaj i piskląt. zabronione jest ich płoszenie, fotogra-fowanie, filmowanie, przemieszczanie i szereg innych działań. Oba gatunki orlików podlegają ponadtoszczególnej ochronie; wokół ich gniazd tworzone są strefy ochrony całorocznej oraz okresowej. Szcze-gółowe przepisy zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska (2011). Ochrona strefowa polega natym, iż zabronione jest wycinanie drzew w promieniu 200 m wokół gniazda, a w okresie od 1 marcado 31 sierpnia dodatkowo zabronione jest wykonywanie wszelkich prac leśnych w promieniu do500 m od gniazda. zabroniony jest też wstęp wszelkich osób w obręb stref. Ścisłej ochronie podlegawięc najcenniejszy fragment biotopu lęgowego o powierzchni około 12,5 ha oraz około 78 ha na ob-szarze, na którym nie niepokoi się ptaków podczas sezonu lęgowego. Przepisy te mają zastosowanie,gdy orliki zagnieżdżą się w lesie będącym w zarządzie administracji Lasów Państwowych. w lasachprywatnych ochrona strefowa niestety nie funkcjonuje prawidłowo. Strefy ochronne są ustanawiane

� Fot. 1/21. drzewostany gniazdowe orlika grubodziobego w Biebrzańskim Parku narodowym i nadleśnictwie rajgródsą ściśle chronione (Grzegorz Maciorowski)

� Photo 1/21. nesting forest areas of the Greater Spotted Eagle in Biebrza national Park and in rajgród forest division arestrictly protected (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 1/21. Гнездовые древостои в Бобранском национальном парке и Надлесничестве Райгруд находятся подстрогой защитой (Grzegorz Maciorowski)

Page 244: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

przez właściwego regionalnego dyrektora Ochrony Środowiska. te rozwiązania prawne stanowiątzw. ochronę bierną. z uwagi na rzadkość występowania orlików ustawodawca zakwalifikował obagatunki do grupy zwierząt wymagających „ochrony czynnej”. niestety, ochronie prawnej nie podle-gają łowiska tych ptaków.

w krajach unii Europejskiej orlik grubodzioby zaliczony został do gatunków najwyższej troskio kategorii SPEc1 (BirdLife international 2004). wymieniony jest również w załączniku i dyrektywyPtasiej oraz objęty konwencją Berneńską – appendix ii i konwencją Bońską – appendix ii. Orlikgrubodzioby zakwalifikowany został jako jeden z najbardziej podatnych na wymarcie gatunków pta-ków w skali globalnej i umieszczono go na czerwonej Liście Gatunków zagrożonych iucn (iucn2010). Przyznano mu status Vulnerable – gatunek o statusie zagrożonym w skali globu. tak wysokistatus zagrożenia jest powodem intensywnych działań ukierunkowanych na jego ochronę. Podej-mowane są one niemal we wszystkich europejskich krajach, gdzie gatunek ten ma swoje lęgowiska.w Estonii i Białorusi powstały specjalne krajowe strategie ochrony gatunku. aktualnie w ramach pro-jektu LiFE+ trwają prace nad przygotowaniem takiego programu w Polsce. dokumenty te stanowiąpodstawę do dalszych długofalowych, zakrojonych na szeroką skalę działań zmierzających do po-prawienia sytuacji gatunku. uwzględniają one zarówno sytuację obecną gatunku, jego specyfikę, wy-mieniają i opisują zagrożenia, poddają analizie sytuację na lęgowiskach, by wreszcie wskazać, jakiedziałania muszą być podjęte w krótszej i dalszej perspektywie czasowej. wskazują też na potencjalneźródła ich finansowania oraz organizacje i instytucje mogące je podjąć. istnieje również Europejski

� Fot. 2/21. Monitoring telewizyjny gniazd zabezpiecza lęgi przed kradzieżą, dolina Biebrzy 2011 (Grzegorz Maciorowski)� Photo 2/21. tV monitoring of the nest protects breeds from being stolen, Biebrza Valley 2011 (Grzegorz Maciorowski)� Фото 2/21. Видеомониторинг гнезд защищает выводок от кражи, долина Бобры, 2011 (Grzegorz Maciorowski)

Page 245: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

O CHRONA ���

Plan Ochrony Orlika Grubodziobego aktualizowany przez przedstawicieli poszczególnych krajów zaj-mujących się gatunkiem.

Powstanie Biebrzańskiego Parku narodowego stworzyło nowe możliwości skutecznej ochronygatunku. na terenie parku narodowego chronione są wszystkie gatunki zwierząt i roślin, a wszelkiedziałania o charakterze gospodarczym są podporządkowane celom ochronnym. na terenie Parkuczłonkowie komitetu Ochrony Orłów przeprowadzili, dzięki wsparciu Fundacji EkOFunduSz,szczegółową inwentaryzację obu gatunków orlików, bielika, puchacza i bociana czarnego. decyzjądyrektora Parku w 2006 roku powołano strefy zabezpieczające wszystkie znane gniazda i kluczowelęgowiska tych gatunków. Ochroną objętych zostało 81 stanowisk gniazdowych, w tym: 17 orlika gru-bodziobego, 17 orlika krzykliwego, 6 bielika, 26 puchacza oraz 15 bociana czarnego. kolejne strefyochronne powoływano przy wszystkich nowo znalezionych gniazdach. Łącznie na terenie Parku za-bezpieczono strefami ochrony ścisłej (całorocznej) ponad 5000 ha najcenniejszych drzewostanów (ta-bela 1/21). znaczna ich część obejmuje lęgowiska orlików grubodziobych, a także zabezpiecza po-tencjalne miejsca lęgowe, które mogą zostać zasiedlone w przyszłości.

duże, bezpieczne strefy zabezpieczające najcenniejsze bagienne lasy do chwili obecnej właści-wie spełniają swoje zadanie. Od kilku lat BbPn podejmuje próby pozyskania środków finansowychna wykup lasów prywatnych obejmujących lęgowiska orlików. Pierwsze fragmenty lasów lęgowychzostały już wykupione i zabezpieczone przed ingerencją człowieka.

Ochrona prawna okazała się niewystarczająca. należało podjąć działania z zakresu ochrony czyn-nej. na początku przystąpiono do poprawy warunków gniazdowania. Ornitolodzy z kOO wybudowali

tabela 1/21. Ochrona strefowa rzadkich gatunków ptaków w obwodach ochronnychBiebrzańskiego Parku narodowego w roku 2006

Obwód ochronny Liczba strefochronnych

Liczba chronionychstanowisk

Łączna powierzchniastref ochrony ścisłej [ha]

Brzeziny 10 10 645

ciszewo 7 7 485

Grzędy 9 12 505

kapice 16 20 1437

kopytkowo 2 3 113

Osowiec 1 1 24

tajno 11 11 860

werykle 16 17 750

Łącznie 72 81 4819

Page 246: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

90 sztucznych gniazd dla orlików. umieszczenie takich sztucznych platform było istotne zwłaszczaw młodszych lasach (w wieku poniżej 50–60 lat), gdyż dużym ptakom trudno jest znaleźć odpo-wiednio rozłożyste drzewo. naturalne gniazda na młodych drzewach nie mają wystarczającegooparcia i często pod wpływem wiatru spadają, co prowadzi do utraty lęgu. z reguły ptaki nie mająjuż szans w sezonie na wybudowanie nowego gniazda i ponowienia lęgu. tracą więc cały sezon.Sztuczne platformy gniazdowe są zwartą, wyplataną konstrukcją wykonaną z gałęzi, imitującą na-turalne gniazdo orlika o średnicy 1–1,5 m. Są one odpowiednio osadzone i mocno przymocowanew koronie drzewa. konstrukcje takie są stosunkowo często wykorzystywane przez różne gatunki pta-ków. Oprócz orlików grubodziobych korzystają z nich również orliki krzykliwe, myszołowy, puchaczei bociany czarne, a nawet zupełnie nieoczekiwani goście, tak jak kaczki krzyżówki. Platformy są zwar-tymi konstrukcjami i w odróżnieniu od naturalnych gniazd praktycznie nie nadają się do zasiedle-nia przez kunę leśną. Gatunek ten często zamieszkuje naturalne gniazdo orlika, rozkopując jego śro-dek i w powstałej w ten sposób niszy wychowuje swoje młode. kuna tym sposobem zmusza orlikado zmiany gniazda.

innym działaniem z zakresu ochrony czynnej jest ograniczenie presji drapieżnictwa ze stronykuny leśnej. Brak zastoisk wody w lasach spowodował, że kuny mogą bez przeszkód docierać wewszystkie miejsca. Młode orliki grubodziobe przebywające w gniazdach często donośnie nawołują,wabiąc w ten sposób drapieżniki. w celu uniemożliwienia im dojścia do gniazda i zabicia pisklęciastosuje się repelent w postaci terpentyny. dwa razy w roku – przed sezonem lęgowym oraz tuż przed

� Fot. 3/21. Sztuczna platformagniazdowa przed zamontowaniem nadrzewie. Michał Białek i MichałJankowski, październik 2010(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 3/21. an artificial nest platformbefore being mounted on a tree. MichałBiałek and Michał Jankowski, October2010 (Grzegorz Maciorowski)

� Фото 3/21. Искусственная гнездоваяплатформа перед установкой надереве. Michał Białek i MichałJankowski, октябрь 2010(Grzegorz Maciorowski)

Page 247: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

O CHRONA ���

� Fot. 4/21. Montowanie platformy– Paweł Baranowski(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 4/21. Mounting the platform– Paweł Baranowski(Grzegorz Maciorowski)

� Фото 4/21. Установка платформы– Paweł Baranowski(Grzegorz Maciorowski)

jego zakończeniem – spryskuje się nasadowe części pni drzew gniazdowych oraz drzew stykającychsię z nimi koronami. Odstrasza się w ten sposób kuny doskonale chodzące po drzewach. Jest to spraw-dzony skuteczny sposób na zwiększenie przeżywalności młodych. Śmiertelność z tytułu drapieżnictwakuny była wcześniej wyraźnie wyższa.

Od 2010 do 2014 roku na terenie bagien biebrzańskich oraz pozostałych miejsc występowaniagatunku w Polsce realizowany był projekt o nazwie LiFE+ OrLik Ptak JakicH MaŁO, LiFE08nat/PL/000511 „zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opraco-wanie krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Projekt finansowany jest w ramach unijnego programu LiFE+ przy wsparciu narodowegoFunduszu Ochrony Środowiska, wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarkiwodnej w Białymstoku oraz przez Spółdzielczy Bank rozwoju w Szepietowie. realizowany jest onprzez współpracujące ze sobą stowarzyszenia: Ptaki Polskie, Biebrzański Park narodowy i komitetOchrony Orłów. Projekt ten obejmował kilkadziesiąt różnego rodzaju działań – zarówno tych o cha-rakterze terenowym, naukowym, jak i edukacyjnym. Stworzył podstawy poznania biologii i ochronygatunku oraz pozwolił wdrożyć działania z zakresu czynnej ochrony. wśród licznych działań nau-kowych na szczególną uwagę zasługują: monitoring całej populacji będący podstawą ochrony stre-fowej oraz oceny jej kondycji.

wyniki badań wskazują, że bagienna dolina Biebrzy w coraz mniejszym stopniu spełnia wymogisiedliskowe orlika grubodziobego. Melioracje odwadniające prowadzone w poprzednich latach

Page 248: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

przekształciły dolinę w taki sposób, iż preferowane przez orliki grubodziobe zalewane łąki zanikają.w ramach projektu LiFE+ BbPn przystąpił do realizacji piętrzenia wód wokół rowu w rejonie re-zerwatu „czerwone Bagno”. działania te mają poprawić warunki hydrologiczne, a tym samym przy-wrócić optymalne łowiska w środkowym basenie Biebrzy. w ramach czynnej ochrony łowisk wy-kasza się niepożądane krzewy wierzb i naloty drzew gatunków lekkonasiennych. dotychczasodkrzaczono 472 ha łozowisk. Przeprowadzono również wykaszanie ręczne i mechaniczne na po-wierzchni 150 ha łąk i turzycowisk.

ważnym działaniem edukacyjnym projektu było zrealizowanie godzinnego filmu o biologiii ochronie orlika grubodziobego. zadanie to powierzono ireneuszowi chojnackiemu & FELiSFiLM. uzupełniające sekwencje filmowe wykonał antoni kasprzak. Płyta dVd z filmem pt. „Orlikgrubodzioby – ptak, jakich mało” dołączona jest do niniejszej książki. w projekcie realizowane byłyliczne działania edukacyjne skierowane do dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych. ważnym zada-niem jest wypromowanie orlika grubodziobego jako „produktu lokalnego”, z którego miejscowa spo-łeczność powinna być dumna (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Jednym z osiągnięć tego projektu sądokumenty mające zapewnić ochronę gatunku w przyszłości, tj.: krajowy Program Ochrony OrlikaGrubodziobego oraz wytyczne do Planu zadań Ochronnych (PzO) dla obszaru natura 2000 „do-lina Biebrzy”. Przy planowaniu zadań ochronnych orlik został uznany za gatunek priorytetowy.

dzięki wykorzystaniu danych z nadajników satelitarnych poznano precyzyjnie trasy migracji,miejsca odpoczynku i położenia zimowisk. dane te umożliwią podjęcie działań ochroniarskich

� Fot. 5/21. Młody orlik grubodzioby na sztucznej platformie gniazdowej (Grzegorz Maciorowski)� Photo 5/21. a young Greater Spotted Eagle on an artificial nest platform (Grzegorz Maciorowski)� Фото 5/21. Молодой большой подорлик на искусственной гнездовой платформе (Grzegorz Maciorowski)

Page 249: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

O CHRONA ���

� Fot. 6/21. zabezpieczaniedrzew gniazdowych terpentynąprzed drapieżnictwem kuny leśnej– wojciech czarnowski(Grzegorz Maciorowski)

� Photo 6/21. Protecting nestedtrees with turpentine againstpredation of European pine marten– wojciech czarnowski

(Grzegorz Maciorowski)� Фото 6/21. Обработка гнездовых

деревьев скипидаром для защитыот хищнических нападенийлесной куницы– wojciech czarnowski(Grzegorz Maciorowski)

polegających np. na eliminacji kłusownictwa, zabezpieczeniu łowisk, noclegowisk. Lokalne i mię-dzynarodowe organizacje ornitologiczne mogą w tych miejscach stróżować, a być może wykupić te-ren i utworzyć rezerwat istotny dla ochrony globalnie zagrożonego gatunku. Przez sześć miesięcy ptakiprzebywają na lęgowiskach, gdzie są relatywnie bezpieczne. Przez sześć kolejnych miesięcy narażonesą na szereg niebezpieczeństw. znamienny jest przykład samca Bruzdy, który jesienią 2012 roku zmie-rzał na bałkańskie zimowisko. Śledzono jego wędrówkę przez kilka krajów Europy. w czarnogórzenagle ptak zatrzymał się w Parku narodowym Jezioro Szkoderskie, lecz przez dwa dni nie prze-mieszczał się. Odczyt danych z GPS pozwolił stwierdzić, iż ptak znajduje się na posesji, jak się póź-niej okazało, urzędnika tego parku narodowego. dzięki pomocy miejscowych ornitologów zdołanoptaka odzyskać – niestety, padł w wyniku ran postrzałowych. nadajnik umieszczony na grzbiecieptaka zaniepokoił urzędnika, który poinformował policję o zainstalowanym sprzęcie szpiegow-skim! Sprawę „ptasiego szpiega” szeroko komentowała miejscowa praca i telewizja. na kanwie tegotragicznego (i tragikomicznego) zdarzenia podjęto działania edukacyjne oraz nawiązano między-narodową współpracę. z pomocą ambasady rP w czarnogórze zorganizowano seminarium, pod-czas którego polscy i czarnogórscy ornitolodzy przedstawili referaty dotyczące problemów ochronymigrujących ptaków. istnieje ogromna potrzeba działań edukacyjnych w krajach bałkańskich, gdziepowszechnie strzela się do migrujących ptaków, nawet na terenach parków narodowych. Spreparo-wany Bruzda został przekazany do zbiorów lokalnego muzeum. Był to bardzo cenny, czysty gene-tycznie okaz, regularnie odchowujący potomstwo w dolinie Biebrzy.

Page 250: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Page 251: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

O CHRONA ���

←� Fot. 7/21. Grzęda ułatwia ptakom polowanie z zasiadki (kordian Bartoszuk)� Photo 7/21. a perch – to facilitate perch-hunting (kordian Bartoszuk)� Фото 7/21. Насест упрощает охоту из засады (kordian Bartoszuk)

� Fot. 8/21. tablica edukacyjna (Grzegorz Maciorowski)� Photo 8/21. Educational chart (Grzegorz Maciorowski)� Фото 8/21. Информационная таблица (Grzegorz Maciorowski)

czynna ochrona orlika grubodziobego realizowana jest również w innych krajach Europy.w Estonii i Białorusi powstały krajowe programy ochrony gatunku (Väli & Lõhmus 2000, dom-brovsky 2012). Estońscy ornitolodzy skupieni w pozarządowej organizacji kotkaklubi, przy wspar-ciu Estońskiego Ministerstwa Środowiska, Funduszy wspierania Środowiska oraz europejskiego pro-gramu LiFE-nature, zrealizowali projekt skierowany na ochronę orlika grubodziobego i bocianaczarnego; opracowano krajową strategię ochrony gatunku. Ochrona ta realizowana jest poprzez two-rzenie 250-metrowych stref ochrony ścisłej oraz specjalny program użytkowania terenów położonychw promieniu 2 km od gniazd, dostosowany do wymagań gatunku (Väli i wsp. 2005). działaniaochronne podejmowane są również na Łotwie. zmierzają one do ochrony drzewostanów gniazdo-wych oraz przywracania odpowiednich dla tego gatunku warunków panujących w łowiskach.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

Page 252: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

21

Protection

e Greater Spotted Eagle, like the vast majority of our birds, is protected by the law. e lawprohibits killing the birds or destroying their nests, eggs and chicks. it is prohibited to disturb, pho-tograph, film and move the birds as well as to perform a number of other activities on them. addi-tionally, both species of spotted eagles are also under special protection: year-round and periodic pro-tection zones are created around their nests. Specific provisions are included in the regulation of theMinistry of Environment (2011). e protection zone involves a prohibition to cut trees within a 200meter radius around the nest, and in the period from 1 March to 31 august it is also forbidden tocarry out any forest work within a radius of 500 m from the nest. it is also generally forbidden to en-ter the zones. e most valuable part of the breeding biotope of approximately 12.5 ha and about 78ha in the area where the birds cannot be disturbed during the breeding season is therefore strictlyprotected. ese rules apply when spotted eagles nest in a forest which is managed by the State For-est administration. unfortunately, in private forests the zone protection does not work properly. Pro-tection zones are established by the appropriate regional director of Environmental Protection. eselegal solutions constitute the so-called passive protection. due to their scarcity, the legislature qual-ified both species of spotted eagles to a group of animals that require “active protection”. unfortu-nately, hunting grounds of the birds are not legally protected.

in the European union, the Greater Spotted Eagle was classified as the highest concernspecies of the SPEc1 category (BirdLife international 2004). it is also mentioned in annex i of theBirds directive and covered by the Bern convention – appendix ii and the Bonn convention –appendix ii. the Greater Spotted Eagle was classified as one of bird species most vulnerable toextinction on a global scale and it was included in the iucn (iucn 2010) red List of EndangeredSpecies. it was given the Vulnerable status – as a globally endangered species. due to this high riskstatus, intense activity aimed at its protection is being carried out. they are conducted in almostall European countries where the species has its breeding grounds. in Estonia and Belarus specialnational strategies for the conservation of the species have been designed. currently preparationwork to implement such a program in Poland is in progress. these documents form the basis forfurther long-term, large-scale efforts to improve the situation of the species. they take into accountboth the current situation of the species and its characteristics, they list and describe the risks, theyanalyse the situation in the breeding grounds to finally identify what actions need to be taken inthe short and longer term. they also point to the potential sources of funding as well as organi-zations and institutions that could undertake it. there is also a European Protection Plan of theGreater Spotted Eagle updated by representatives of particular countries involved in the protec-tion of this species.

Establishment of the Biebrza national Park has created new opportunities for effective protec-tion of the species. all animal and plant species in the national park are protected, and all the activitiesof an economic nature are subject to protective objectives. e Eagle Protection committee mem-bers conducted, with the support of the EkOFunduSz Foundation, a detailed inventory of bothspecies of spotted eagles in the Park as well as of the white-tailed Eagle, Eurasian Eagle-Owl and theBlack Stork. a decision by the director of the Park in 2006 established protection zones for all knownnests and key breeding grounds of the following species. Protection covered 81 nesting sites, including:17 of the Greater Spotted Eagle, 17 of the Lesser Spotted Eagle, 6 of the white-tailed Eagle, 26 of theEurasian Eagle-Owl and 15 of the Black Stork. Further protection zones were established wheneveranother nest was discovered. in total, the Park territory includes strict (all-year) protection zones

Page 253: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

PROTECTION ���

covering more than 5000 hectares of the most valuable forest area (table 1/21). Most of them includebreeding grounds of Greater Spotted Eagles and protects potential breeding sites that might be in-habited in the future.

table 1/21. zone protection of rare bird species in protected areas in Biebrza national Park in 2006

Protected area number ofprotection zones

number ofprotected sites

total surface of strictprotection zones [ha]

Brzeziny 10 10 645

ciszewo 7 7 485

Grzędy 9 12 505

kapice 16 20 1437

kopytkowo 2 3 113

Osowiec 1 1 24

tajno 11 11 860

werykle 16 17 750

total 72 81 4819

Large, secure zones protecting the most valuable marsh forests have worked efficiently so far. Forseveral years, Biebrza national Park has been making attempts to raise funds for the purchase of pri-vate forests covering the breeding grounds of eagles. e first of breeding forests have already beenpurchased and protected from human interference.

Legal protection proved insufficient. it was necessary to take active protection measures. First,the issue of nesting conditions improvement was addressed. Ornithologists from Eagle Protectioncommittee built 90 artificial nests for spotted eagles. Mounting of such artificial platforms was es-pecially important in younger forests (under the age of 50–60 years), because it is difficult for largebirds to find a suitably branchy tree. nests on young trees do not give enough support, and oen fallbecause of wind, which lead to breed losses. as a rule, birds have no chance in the season to builda new nest and breed again. us, they lose the whole season. artificial nesting platforms are com-pact, woven structures made of branches, imitating a natural spotted eagle nest with a diameterof 1–1.5 m. ey are properly mounted and firmly attached to the crown of the tree. Such structuresare relatively oen used by various bird species. apart from Greater Spotted Eagles, they are also usedby Lesser Spotted Eagles, buzzards, Eurasian Eagle-Owls and Black Storks, and even unexpectedguests, such as mallard ducks. Platforms are compact structures and, unlike natural nests, they

Page 254: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

practically are not suitable to be occupied by European pine marten. is species oen occupies nat-ural nests of spotted eagles digging up its middle and raising its young in a niche thus created. isway, European pine martens force spotted eagles to change their nests.

another type of activity in the field of active protection is to reduce predation of European pinemarten. due to the lack of stagnant waters in the woods, martens have no obstacles to reach all ar-eas. Young Greater Spotted Eagles in the nests oen call out in a loud manner, thus luring predators.in order to prevent them from reaching the nest and kill the chick, turpentine is used as a repellent.twice a year – before the breeding season and just before its end – basal parts of trunks of the treeswith nests and trees which touch them with their branches are being sprayed. is repels martenswhich can climb trees with great ease. it is a proven effective way to increase the survival of youngeagles. Mortality rate due to predation of martens was previously significantly higher.

Since 2010 to 2014, in the area of Biebrza Marshes and other sites of occurrence of this speciesin Poland a project called “Life+ LiFE+ Greater spotted Eagle – a bird like no other 08 nat/PL511Securing the population of Aquila clanga in Poland: developing a national Plan for the Protectionand basic protective measures” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). e project is funded under the EuLiFE + programme with the support of the national Fund for Environmental Protection, the regionalFund for Environmental Protection and water Management in Białystok and the co-operative de-velopment Bank in Szepietów. it is realised by cooperation of the “Polish Birds”, association, Biebrzanational Park and the Eagle Protection committee. is project includes several dozen various typesof measures – both field and scientific as well as educational ones. ey are supposed to lay the foun-dations for understanding the biology and protection of the species and to implement measures ofactive protection. among various research activities, what deserves special attention is the monitoringof the entire population, which is the basis of the zone protection and of assessment of its condition.

e results indicate that marshy Biebrza Valley meets the nesting requirements of Greater Spot-ted Eagles to an increasingly smaller degree. drainage works carried out in previous years have trans-formed the valley so that flooded meadows, favoured by Greater Spotted Eagles, disappeared. as partof the LiFE + programme, Biebrza national Park embarked on an accumulation of waters aroundthe ditch in the “czerwone Bagno” (red Bog) reserve. e objective of these measures is to improvehydrology conditions, and thus restore optimal hunting grounds in the central Biebrza basin. to ac-tively protect the hunting grounds, undesirable willow bushes and deposits of small-seeded treespecies are being mown. So far, 472 hectares of grey willow groves have been cleared of unwantedbushes. also, manual and mechanical mowing on the area of 150 ha of grasslands and mud sedgeswas carried out.

an important educational measure of the project was to realise a one-hour video about the bi-ology and protection of the Greater Spotted Eagle. is task was given to ireneusz chojnacki & FE-LiS FiLM. complementary film sequences were made by antoni kasprzak. a cd containing a videoentitled “Greater Spotted Eagle – a bird like no other” is attached to this book. e project includesvarious educational activities for children and young people as well as for adults. an important taskis to promote the Greater Spotted Eagle as a “local product”, of which the local community shouldbe proud. One of the achievements of this project are documents ensuring the protection of the speciesin the future, such as: national Programme for the Protection of the Greater Spotted Eagle and guide-lines to the Protection task Plan (PzO) for the “Biebrza Valley” area under natura 2000 pro-gramme. when planning protection tasks, spotted eagle was considered to be a priority species.

By using data from satellite transmitters, precise migration routes, resting places and winteringgrounds, locations have been identified. is data allows protection measures to be taken that involvee.g. elimination of poaching and protection of hunting grounds and roost sites. Local and interna-tional ornithological organisations can guard those places, and perhaps buy land and create a reservecrucial to protect the globally endangered species. For six months, birds stay in breeding grounds

Page 255: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ ���

where they are relatively safe. For six consecutive months they are subject to a number of risks. ereis a famous case of the male called Bruzda, which in autumn 2012 was going to its Balkan winter-ing ground. its journey was followed through several countries in Europe. in Montenegro, the birdsuddenly stopped in Skadar Lake national Park, but for two days it has not moved. reading GPS dataallowed for a conclusion that the bird is on the premises of a property belonging to, as it turned out,an official of the national park. e help of local ornithologists made it possible to get the bird back– which, unfortunately, died in a result of gunshot wounds. e transmitter planted on the back ofa bird alarmed the officer who informed the police about a spying device! e case of the “bird spy”was profusely commented in local press and tV. is tragic (and tragicomic) event sparked the un-dertaking of educational measures and international cooperation. with the help of the Polish Em-bassy in Montenegro a seminar was organised, during which Polish and Montenegrin ornithologistspresented papers on the problems concerning the protection of migratory birds. ere is a great needfor educational activities in the Balkan countries, where migratory birds are being commonly shotat, even in national parks. Mounted Bruzda became a part of the local museum collection. it was verya valuable, genetically pure bird, regularly rearing its offspring in Biebrza Valley.

active protection of the Greater Spotted Eagle is also performed in other European countries.in Estonia and Belarus, national programmes for protection of the species have been created (Väli& Lõhmus 2000, dombrovsky 2012). Estonian ornithologists gathered in an nGO organisation calledkotkaklubi, with the support of the Estonian Ministry of Environment, the Environmental SupportFunds and the European LiFE-nature programme, realised a project aimed at protecting the GreaterSpotted Eagle and the Black Stork and the national strategy for the protection of the species was de-veloped. is protection is achieved by the creation of 250 of strict protection zones and a specialprogramme of exploiting areas located within 2 km of nests, adapted to the requirements of the species(Väli et al. 2005). Protective measures are also being taken in Latvia. ey aim to protect forest nest-ing areas and to restore hunting ground conditions suitable for this species.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

21

Охрана

Большой подорлик, как подавляющее большинство наших птиц, защищен законом. За-конодательство запрещает убивать птиц, разрушать гнезда, уничтожать яйца и птенцов. Ихзапрещено пугать, фотографировать, снимать на видео, перемещать; также запрещены не-которые другие действия. Кроме того, на оба вида подорликов распространяются особые ох-ранные требования; вокруг их гнезд устанавливаются зоны круглогодичной и периодическойохраны. Детальные положения по данному вопросу содержатся в Распоряжении Министраокружающей среды (2011). Охрана посредством установления охранных зон состоит в том,что в радиусе 200 м вокруг гнезда запрещена рубка леса, а в период с 1 марта по 31 августадополнительно запрещено выполнять любые лесные работы в радиусе до 500 м от гнезда.Также в обе указанные зоны запрещено заходить людям. Таким образом, строго охраняетсяфрагмент биотопа гнездования птиц площадью около 12,5 га и около 78 га, на территории,на которой птиц не беспокоят во время сезона размножения. Данные правила применяются,

Page 256: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

когда подорлики гнездятся в лесу, находящемся в ведении администрации Государственныхлесов. В частных лесах зональный контроль, к сожалению, не работает должным образом. Ох-ранные зоны устанавливает соответствующий Региональный директор Охраны окружающейсреды. Такие законодательные решения составляют так называемую пассивную охрану. Учи-тывая то, что подорлик является редким видом, законодательные органы отнесли оба видаподорликов к группе животных, требующих «активной охраны». К сожалению, юридическаяохрана не распространяется на места охоты этих птиц.

В странах Европейского Союза большой подорлик был отнесен к видам максимальногоуровня защиты, с категорией SPEc1 (BirdLife international 2004). Подорлик также упомина-ется в приложении к Первой Директиве о птицах, на него распространяются положения Берн-ской конвенции – Приложение ii, и Боннской конвенции – Приложение ii. Большой подо-рлик был отнесен к числу птиц, наиболее предрасположенных к вымиранию в глобальноммасштабе, и включен в Красный список видов, которым угрожает вымирание iucn (iucn2010). Ему был присвоен статус Vulnerable – вид, находящийся под угрозой исчезновения вовсем мире. Столь высокий статус угрозы является причиной для интенсивных мероприятий,направленных на защиту вида. Они предпринимаются практически во всех европейских стра-нах, на территории которых гнездится этот вид. В Эстонии и Беларуси были разработаны спе-циальные государственные стратегии защиты вида. В настоящее время ведутся работы по раз-работке такой программы в Польше. Указанные документы являются основанием для

Охраняемый район Количествоохранных зон

Количествоохраняемых

мест гнездованияОбщая площадь зонстрогой защиты [га]

Бжезины 10 10 645

Чишево 7 7 485

Гженды 9 12 505

Капице 16 20 1437

Копытково 2 3 113

Осовец 1 1 24

Тайно 11 11 860

Верыкле 16 17 750

Всего 72 81 4819

Таблица 1/21. Зональная охрана редких видов птицы в районах Бобранского национальногопарка в 2006 году

Page 257: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ОХРА НА ���

дальнейших долгосрочных широкомасштабных действий, направленных на улучшение по-ложения данного вида. Они учитывают как нынешнюю ситуацию вида, так и его специфику,а также перечисляют и описывают угрозы, анализируя состояние мест гнездования, с цельюопределения того, какие действия необходимо предпринять в краткосрочной и долгосрочнойперспективе. Также они указывают потенциальные источники финансирования таких дей-ствий и организации и учреждения, могущие его обеспечить. Кроме того, существует Евро-пейский план охраны большого подорлика, который обновляется представителями отдель-ных стран, занимающихся этим видом.

Возникновение Бобранского национального парка создало новые возможности для охранывида. На территории национального парка под защитой находятся все виды животных и ра-стений, притом любая деятельность хозяйственного характера обусловлена целями охраныобитающих здесь видов. На территории парка члены Комитета по охране орлов, благодаря под-держке организации EkOFunduSz, провели детальную инвентаризацию обоих видов по-дорликов, орлана-белохвоста, филина и черного аиста. На основании распоряжения Дирек-тора парка в 2006 году были созданы зоны, защищающие все известные гнезда и местаразмножения этих видов. Охранные требования были распространены на 81 гнездо, в томчисле 17 гнезд большого подорлика, 17 гнезд малого подорлика, 6 гнезд орлана-белохвоста, 26гнезд филина и 15 гнезд черного аиста. Новые охранные зоны создавались вокруг всех новыхобнаруженных гнезд. Всего на территории парка зоны строгой (круглогодичной) охраныустановлены более чем на 5000 гектаров ценнейшего древостоя (Таблица 1/21). Значительнаячасть из этих территорий включает места гнездования большого подорлика, а также защищаетпотенциальные места гнездования, которые могут возникнуть в будущем.

Большие охранные зоны, защищающие ценнейшие болотистые леса, до настоящего мо-мента справляются со своей задачей. Уже несколько лет Бобранский национальный парк пред-принимает попытки поиска финансовых средств, необходимых для того, чтобы выкупитьчастные леса, на территории которых находятся места гнездования подорликов Первыефрагменты лесов с территориями гнездования уже были выкуплены и защищены от вмеша-тельства со стороны человека.

Юридическая защита, тем не менее, оказалась недостаточной. Необходимо было пред-принять действия по активной охране. Первой задачей стало улучшение условий гнездования.Орнитологи из Комитета по охране орлов построили для подорликов 90 искусственных гнезд.Размещение таких искусственных платформ имело особенно большое значение в молодых ле-сах (в возрасте менее 50–60 лет), потому как большим птицам в них тяжело найти подходя-щее размашистое дерево. Естественные гнезда на молодых деревьях не имеют достаточнойопоры и часто падают под влиянием ветра, что ведет к гибели выводка. Как правило, у птицв оставшейся части сезона уже нет возможности построить новое гнездо и отложить новыеяйца. Таким образом, птицы теряют весь сезон. Искусственные гнездовые платформы пред-ставляют собой плотную плетеную конструкцию из ветвей, имитирующую гнездо подорликадиаметром 1–1,5 м. Гнезда соответствующим образом размещаются и прочно крепятсяв кроне дерева. Такие конструкции относительно часто используются различными видамиптицы. Кроме больших подорликов ими пользуются также малые подорлики, обыкновенныеканюки, филины и черные аисты, а временами и вовсе неожиданные гости, например кряквы.Платформы представляют собой цельные конструкции и, в отличие от естественных гнезд,практически непригодны к заселению лесной куницей. Этот вид часто поселяется в естест-венных гнездах подорлика, раскапывая его середину и выращивая в возникшей нише свой вы-водок. Таким образом, куница вынуждает подорлика оставить свое старое гнездо.

Еще одним действием в области активной охраны является ограничение хищнических на-падений со стороны лесной куницы. Отсутствие застоявшейся воды в лесах привело к тому,

Page 258: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

что куницы могут беспрепятственно попасть в любое место. Молодые большие подорлики, на-ходящиеся в гнездах, громко кричат, привлекая таким образом хищников. Чтобы лишить ку-ницу возможности добраться до гнезда и убить птенца, используется репеллент в виде ски-пидара. Дважды в год – перед началом сезона гнездования, а также сразу после его окончания– им опрыскиваются нижние части гнездовых деревьев, а также деревьев, соприкасающихсяс гнездовым деревом кронами. Это позволяет отпугнуть куниц, которые отлично лазят по де-ревьям. Это проверенный и действенный способ, позволяющий повысить выживаемостьмолодняка. Смертность из-за хищнических нападений куницы ранее была значительно выше.

С 2010 по 2014 год на территории бобранских болот, а также других мест обитания дан-ного вида в Польше осуществлялась реализация проекта под названием LiFE+ ПОДОРЛИК– ПТИЦА, КОТОРЫХ МАЛО, LiFE08 nat/PL/000511, «Защита популяции большого подо-рлика Aquila clanga в Польше: разработка Государственного плана охраны и основные ох-ранные мероприятия» (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Проект финансируется в рамках про-граммы Евросоюза «LiFE+», при поддержке Национального фонда охраны окружающейсреды, Воеводского фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства в Белостоке,а также Кооперативного банка развития в Шепетове. Реализацией проекта совместно зани-маются Ассоциация «Польские птицы», Бобранский национальный парк и Комитет по охранеорлов. Сам проект предполагает несколько десятков различных мероприятий в месте оби-тания подорлика, а также научных и образовательных мероприятий. Эти мероприятиядолжны создать необходимые основы для понимания биологии и защиты вида, а такжеобеспечить внедрение действий по активной охране большого подорлика. Среди многочис-ленных мероприятий научного характера особого внимания заслуживает мониторинг всейпопуляции, являющийся основой для зональной охраны и оценки ее состояния.

Результаты исследований показывают, что болотистая долина Бобры все в меньшей сте-пени отвечает требованиям для гнездования большого подорлика. Работы по осушающей ме-лиорации, проводившиеся в предыдущие годы, изменили долину таким образом, что исче-зают предпочитаемые большими подорликами затопляемые луга. В рамках проекта LiFE+Бобранский национальный парк приступил к созданию искусственных водохранилищ вокругрва в районе заповедника «Червонэ Багно». Такие действия должны способствовать улуч-шению гидрологических условий и последующему восстановлению оптимальных мест охотыв центральном бассейне Бобры. В рамках активной охраны мест охоты скашиваются не-нужные ивовые кустарники и появившиеся деревья с легкими семенами. До настоящего вре-мени от кустарников было очищено 472 га вербовых зарослей. Также был проведен ручнойи механический покос на 150 га лугов и зарослей осоки.

Важным образовательным результатом реализации проекта стали съемки часовогофильма о биологии и охране большого подорлика. Данная задача была поручена ireneusz choj-nacki и FELiS FiLM. Дополнительные материалы для фильма снял antoni kasprzak. Компакт-диск с фильмом под названием «Большой подорлик, птица, каких мало» (Orlik grubodzioby– ptak, jakich mało) прилагается к настоящей книге. В рамках проекта реализуются различныеобразовательные мероприятия для детей, молодежи и взрослых. Важной задачей являетсяпредставление большого подорлика как «локального продукта», которым местное сообще-ство должно гордиться (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Одним из достижений этого проектаявляется появление документов, которые должны обеспечить охрану вида в будущем. К та-ким документам относятся: Польская программа охраны большого подорлика, а также ука-зания к Плану задач по охране (PzO) для региона «Долина Бобры» natura 2000. При плани-ровании задач по охране подорлик был признан приоритетным видом.

Благодаря использованию данных, полученных со спутниковых передатчиков, удалосьточно узнать маршруты миграции, места отдыха и зимовки. Эти данные позволяют пред-

Page 259: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ОХРА НА ���

принимать действия по охране вида, состоящие, например, в предотвращении браконьерства,защите мест охоты, ночевки. Локальные и международные орнитологические организациимогут охранять данные места, или даже выкупить некоторые участки для создания заповед-ника, имеющего большое значение для этого вида, которому исчезает исчезновение в гло-бальном масштабе. На протяжении шести месяцев птицы находятся в местах гнездования,где они остаются в относительной безопасности. В течение следующих шести месяцев ониподвергаются ряду опасностей. Показателен в этом смысле пример самца Брузды, которыйосенью 2012 года направлялся на зимовку на Балканы. Его путешествие отслеживалось на тер-ритории нескольких стран Европы. В Черногории птица неожиданно задержалась в Нацио-нальном парке Скадарское озеро, однако на протяжении двух дней не двигалась. Данные си-стемы GPS позволили установить, что птица находится на территории, которая, как оказалосьпозже, принадлежала служащему этого национального парка. Благодаря помощи местных ор-нитологов птицу удалось освободить, но она, к сожалению, погибла от полученных огне-стрельных ранений. Передатчик на спине птицы обеспокоил служащего парка, который со-общил в полицию об установленном шпионском оборудовании! Дело «птичьего шпиона»широко комментировалось в местной прессе и по телевидению. На фоне этого комического(и трагикомического) происшествия были проведены некоторые образовательные меро-приятия. При помощи посольства Республики Польша в Черногории был организован се-минар, во время которого польские и черногорские орнитологи представили доклады, ка-сающиеся защиты мигрирующих птиц. Реализация образовательных программ чрезвычайноважна в балканских странах, где повсеместно принято стрелять по мигрирующей птице, дажена территории национальных парков. Чучело Брузды было передано в местный музей. Этобыла очень ценная, генетически чистая особь, регулярно воспитывавшая потомство в долинеБобры.

Активная охрана большого подорлика обеспечивается также в других странах Европы.В Эстонии и Беларуси были разработаны государственные программы охраны этого вида (Väliи Lõhmus, 2000, Домбровский, 2012). Эстонские орнитологи из неправительственной орга-низации kotkaklubi, при поддержке Министерства окружающей среды Эстонии, Фонда под-держки окружающей среды и европейской программы «LiFE-nature» реализовали проект, на-правленный на охрану большого подорлика и черного аиста; также была разработанагосударственная стратегия по защите этого вида. Такие действия по охране реализуются по-средством создания 250-метровых зон строгой охраны, а также применения специальной про-граммы использования территорий, расположенных в радиусе 2 км от гнезд, отвечающих тре-бованиям большого подорлика (Väli и др., 2005). Действия по охране вида предпринимаютсятакже в Латвии. Они направлены на защиту древостоя, в котором гнездится птица, а такжена восстановление соответствующих для этого вида условий в местах охоты.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

Page 260: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

22

Orlik grubodzioby i jego sąsiedziróżnorodność florystyczna i faunistyczna

terenów lęgowych orlika grubodziobego

dolina Biebrzy wyróżnia się nie tylko jako jedyny w Polsce obszar gniazdowania orlika grubo-dziobego, ale także jako miejsce występowania wielu cennych siedlisk przyrodniczych oraz rzadkichi zagrożonych gatunków flory i fauny, związanych głównie z ekosystemami bagiennymi. dolina Bieb-rzy jest największym w Europie Środkowej kompleksem torfowisk niskich, częściowo przekształco-nych przez melioracje. w celu ochrony i zachowania walorów przyrodniczych utworzono tu w 1993 r.Biebrzański Park narodowy o powierzchni 59 223 ha. dla pełniejszej ochrony przyrody doliny po-wołano także dwie ostoje: natura 2000 – siedliskową „dolina Biebrzy” (PLH200008) o pow. 121 206,2ha oraz ptasią „Ostoja Biebrzańska” (PLB200006) o pow. 148 508,8 ha. Ponadto jest to obszar chro-niony od 1995 r. w ramach konwencji ramsarskiej.

analiza flory roślin kwiatowych kotliny Biebrzańskiej prowadzi do dość zaskakujących wniosków.Okazuje się, że gatunki roślin bagiennych stanowią niecałe 15% z liczącej ponad 1000 taksonów florybiebrzańskiej (werpachowski 1999, 2005). wydawać by się mogło, że powinny one (gatunki bagienne,torfowiskowe) dominować w typowym dla doliny Biebrzy krajobrazie torfowisk niskich. tak jednak

� Fot. 1/22. rozlewisko (Marcin nawrocki)� Photo 1/22. Spring backwaters (Marcin nawrocki)� Фото 1/22. Марши (Marcin nawrocki)

Page 261: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

nie jest. Skąd w takim razie takie dysproporcje? Przyczyną tego jest niespotykana gdzie indziej wiel-kość powierzchni zbiorowisk (biochor) torfowiskowych, które z natury swej są niezwykle jednorodne.w wielu miejscach bagien biebrzańskich można godzinami wędrować przez niemal identycznew swoim składzie gatunkowym zbiorowiska bagiennych turzyc czy szuwarów. należy przy tym pod-kreślić, że zbiorowiska bagienne występują tu w formie typowej dla strefy biogeograficznej, mezore-gionu – Polski północno-wschodniej. Jego cechą charakterystyczną jest przejściowość – obecność licz-nych elementów północnych i południowych, zachodnich oraz wschodnich. Stwierdzono tu wyraźnezagęszczenie granic zasięgów kilkunastu gatunków roślin o charakterze borealnym, subarktycznym,ale także o zachodnim lub wręcz południowym (pontyjskim) typie zasięgu.

O ile ta pierwsza grupa gatunków – związana z siedliskami stosunkowo zimnymi i dobrze na-świetlonymi, a więc mających swoje współczesne centra występowania na północy – reprezentowanajest prawie wyłącznie przez gatunki torfowiskowe, np.: wierzba lapońska Salix lapponum, turzyca stru-nowa Carex chordorchiza, brzoza niska Betula humilis, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus lubwełnianka delikatna Eriophorum gracile, o tyle gatunki ciepłolubne spotykane są wyłącznie na sied-liskach mineralnych – głównie na dobrze nasłonecznionych, żyznych (bogatych w wapń) stokachbiebrzańskich grądów, czyli wysp położonych w obrębie zatorfionej kotliny Biebrzańskiej. Pięknymtego przykładem może być zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris lub kosaciec bezlistny Iris ap-hylla. całkowicie odosobnione biebrzańskie stanowisko tego ostatniego położone jest kilkaset kilo-metrów na północ od pozostałych rozsianych na południu Polski.

Pamiętajmy jednak, że wszystkie opisane wyżej przykłady gatunków roślin nie są – wbrew po-wszechnie utartym sądom – reliktami minionych epok, czyli nie trwają one na swych stanowiskach

� Fot. 2/22. Ols wiosną (cezary korkosz)� Photo 2/22. alder grove in spring (cezary korkosz)� Фото 2/22. Ольховый лес весной (cezary korkosz)

Page 262: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

od czasów, kiedy panowała nad Biebrzą arktyczna tundra lub gorące i suche stepy. Historia tych sta-nowisk ma charakter wtórny, czyli sięga najwyżej kilku tysięcy lat wstecz, a w przypadku roślin cie-płolubnych związana jest przeważnie z działalnością człowieka (np. wypalanie i karczunek lasów).O takich stanowiskach i populacjach gatunków mówimy, że są to pseudorelikty.

wróćmy jednak do postawionego wcześniej pytania o przyczynach bogactwa gatunkowego kot-liny Biebrzy. wiadomo już, że odpowiedź nie kryje się bezpośrednio na torfowiskach, które – jakjuż wspomniano – są wyjątkowe i niepowtarzalne, ale „ubogie” w gatunki. Siedliskami, które głów-nie odpowiadają za różnorodność florystyczną Biebrzy, są wspomniane wcześniej mineralne grądyz ich niespotykaną heterogennością siedlisk i właściwych im zbiorowisk roślinnych. to właśnie teformy krajobrazu obejmują łącznie zaledwie około 400 ha, ale na ich obszarze stwierdzono blisko600 gatunków roślin naczyniowych. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu na większości z nich panowałyzbiorowiska lasów grądowych i dąbrów. do naszych czasów w stanie niemal naturalnym – przy-pominającym puszczańskie ostępy – przetrwały tylko nieliczne. to tutaj właśnie spotykamy ostat-nie tak bogate populacje storczykowatych: obuwika pospolitego Cypripedium calceolus (fot. 5/22.)i buławnika czerwonego Cephalanthera rubra. Pamiętajmy także, że z racji swojego odizolowaniai niedostępności grądy biebrzańskie stanowią prawdziwe refugia dla wielu rzadkich gatunkówzwierząt.

na obszarze kotliny Biebrzańskiej stwierdzono dotąd 291 gatunków ptaków, w tym 195 lęgowych(dyrcz i wsp. 1972, 1984, Pugacewicz 2004, Świętochowski i wsp. 2010, BbPn dane niepubl.). Jestto najważniejsza w unii Europejskiej ostoja nie tylko orlika grubodziobego, ale także wodniczki Ac-rocephalus paludicola i dubelta Gallinago media. wiosną na rozlewiskach obejmujących kilka tysięcyha gromadzą się migrujące ptaki wodno-błotne w liczbie do 100 000 osobników.

� Fot. 3/22. wiosenne rozlewiska Biebrzy (cezary korkosz)� Photo 3/22. Biebrza spring backwaters (cezary korkosz)� Фото 3/22. Весенние марши Бебжи (cezary korkosz)

Page 263: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

na charakterystycznych dla tego obszaru otwartych torfowiskach niskich występuje specy-ficzny zespół ptaków lęgowych, w którym dominują: świergotek łąkowy Anthus pratensis, wodniczkai kszyk Gallinago gallinago, a częste są: pokląskwa Saxicola rubetra, świerszczak Locustella naevia i po-trzos Emberiza schoeniclus. towarzyszą im typowe dla otwartych podmokłych przestrzeni siewkowce:czajka Vanellus vanellus, rycyk Limosa limosa i krwawodziób Tringa totanus – jeszcze 30 lat temunależące tutaj wraz z batalionem Philomachus pugnax do najliczniejszych gatunków, a obecnie

� Fot. 5 Obuwik pospolity(Michał Białek)

� Photo 5/22. Lady’s Slipper(Michał Białek)

� Фото 5/22. Башмачок настоящий(Michał Białek)

� Fot. 4/22. Biebrzańskie łąki (cezary korkosz)� Photo 4/22. Meadow (cezary korkosz)� Фото 4/22. Луга Бебжи (cezary korkosz)

Page 264: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

niepokojąco zmniejszające liczebność. w skład awifauny lęgowej torfowisk niskich wchodzą ponadtowystępujące w mniejszych zagęszczeniach: cietrzew Tetrao tetrix, błotniak stawowy Circus aeruginosus(170–296 par), błotniak łąkowy C. pygargus (97 par), kropiatka Porzana porzana (do 1500 samców),derkacz Crex crex (ponad 700 samców), dubelt, kulik wielki Numenius arquata (ponad 50 par),uszatka błotna Asio flammeus i pliszka cytrynowa Motacilla citreola (Świętochowski i wsp. 2010).w miejscach z postępującą sukcesją wtórną w składzie awifauny pojawiają się także bardzo licznanieraz rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus oraz wodnik Rallus aquaticus, słowik szary Luscinialuscinia, podróżniczek L. svecica, brzęczka Locustella luscinioides i dziwonia Carpodacus erythrinus.co roku na przełomie kwietnia i maja w środowisku odpowiednim do lęgów spotykane są także to-kujące bekasiki Lymnocryptes minimus, jednak w ostatnich latach nie udało się potwierdzić lęgów tegogatunku. w latach 2009–2010 na obrzeżach Bagna Ławki stwierdzono lęg łęczaka Tringa glareola (ko-misja Faunistyczna 2010, 2011). Ozdobą doliny Biebrzy jest 5 lęgowych gatunków rybitw, w tym: co-raz rzadsza rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa białowąsa Ch. hybrida (do 150 par) oraz rybitwabiałoskrzydła Ch. leucopterus, gniazdująca co roku na rozlewiskach bliżej koryta Biebrzy, a w latachz wyższym poziomem wody także wewnątrz torfowisk – łącznie w liczbie do około 4000 par (Świę-tochowski i wsp. 2010, Ławicki i wsp. 2011).

do najciekawszych gatunków terenów żerowiskowych orlika grubodziobego należy wodniczka,najbardziej zagrożony ptak śpiewający kontynentalnej Europy. Liczebność populacji wodniczkiw Polsce oceniania jest na 3200–3600 śpiewających samców, z czego około 2500 samców na bieb-rzańskich bagnach (zadrąg i wsp. 2012). Ponad połowa biebrzańskich wodniczek (1600–2000 samców)zasiedla Bagno Ławki, największy w dolinie Biebrzy zwarty kompleks torfowisk niskich. Obecnie

� Fot. 6/22. dubelt (rafał Siek)� Photo 6/22. Great Snipe (rafał Siek)� Фото 6/22. Дупель (rafał Siek)

Page 265: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

� Fot. 7/22. tokujący cietrzew (cezary korkosz)� Photo 7/22. a tooting Black Grouse (cezary korkosz)� Фото 7/22. Гудящий тетерев (cezary korkosz)

� Fot. 8/22. wodniczka(rafał Siek)

� Photo 8/22. aquaticwarbler (rafał Siek)

� Фото 8/22. Вертляваякамышовка (rafał Siek)

Page 266: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 10/22. derkacz (cezarykorkosz)

� Photo 10/22. corn crake(cezary korkosz)

� Фото 10/22. Коростель(cezary korkosz)

� Fot. 9/22. Bataliony na wiosennych rozlewiskach Biebrzy (cezary korkosz)� Photo 9/22. ruffs on Biebrza spring backwaters (cezary korkosz)� Фото 9/22. Турухтан в весенних маршах Бебжи (cezary korkosz)

Page 267: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

� Fot. 12/22. uszatka błotna(cezary korkosz)

� Photo 12/22. Short-eared Owl(cezary korkosz)

� Фото 12/22. Болотная сова(cezary korkosz)

� Fot. 11/22. rybitwy białoskrzydłe (cezary korkosz)� Photo 11/22. white-winged terns (cezary korkosz)� Фото 11/22. Белокрылая болотная крачка (cezary korkosz)

Page 268: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 13/22. Puchacz (rafał Siek)� Photo 13/22. European Eagle-Owl (rafał Siek)� Фото 13/22. Филин обыкновенный (rafał Siek)

� Fot. 14/22. Pisklętapuchacza (rafał Siek)

� Photo 14/22. EuropeanEagle-Owl’s chicks(rafał Siek)

� Фото 14/22. Птенцыфилина (rafał Siek)

Page 269: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

większość torfowisk niskich zasiedlanych przez wodniczkę po zaprzestaniu ich użytkowania kośnegopodlega intensywnej sukcesji, głównie trzciny pospolitej, brzozy i wierzb. wywołuje to koniecznośćprowadzenia czynnej ochrony takich torfowisk przez ich odkrzaczanie i koszenie.

coraz bardziej zagrożonym wyginięciem nad Biebrzą i w całym kraju jest cietrzew. niegdyś po-wszechny na nadbiebrzańskich łąkach i bagnach, dziś występuje już tylko w najmniej dostępnych uro-czyskach BbPn. w 2012 r. w ramach liczeń na wiosennych tokach odnotowano tylko 52 samce tegogatunku. to najniższa stwierdzona liczebność cietrzewia w kotlinie Biebrzańskiej. cietrzew zajmujemozaikę siedlisk obejmującą obrzeża lasów, zwłaszcza bagiennych brzezin, zadrzewienia i zakrza-czenia, śródbagienne grądziki oraz otwarte turzycowiska. tokowiska cietrzewia w 2012 r. znajdowałysię w 7 spośród 8 rewirów żerowiskowych orlika grubodziobego. Przyczyny wymierania cietrzewiawydają się mieć obecnie mniejszy związek z czynnikami lokalnymi, a odzwierciedlają raczej zjawiskao szerszym zasięgu, jak wzrost ilości drapieżników, zwłaszcza lisa Vulpes vulpes i obcego naszej fau-nie jenota Nyctereutes procyonoides, osłabienie populacji wskutek postępującej izolacji poszczegól-nych stanowisk czy coraz częstsze niekorzystne dla cietrzewia warunki pogodowe.

Biebrzańskie bagna skupiają ponad 50% krajowej populacji lęgowej dubelta, bekasa, którego areałlęgowy obejmuje otwarte tereny mokradłowe nE Europy i zachodniej Syberii. krajowa populacjadubelta zmniejszyła swoją liczebność o prawie połowę względem stanu z lat 90. (chodkiewicz i wsp.2012). Minimalną liczebność dubelta w dolinie Biebrzy w ramach inwentaryzacji w 2012 r. ocenionona około 200 tokujących samców (P. Świętochowski i wsp., inf. ustna). dubelt zasiedla nad Biebrząotwarte torfowiska niskie, na których po zmierzchu odbywa charakterystyczne, zbiorowe toki. Jestprzy tym skryty i trudno wykrywalny, w przeciwieństwie do pokrewnego bekasa kszyka.

� Fot. 15/22. Bocian czarny (rafał Siek)� Photo 15/22. Black Stork (rafał Siek)� Фото 15/22. Чёрный аист (rafał Siek)

Page 270: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

tereny łowieckie orlika grubodziobego są także miejscem lęgów uszatki błotnej, której wystę-powanie i liczebność podlegają tu silnym wahaniom. Głównym składnikiem pokarmu tej sowy sądrobne ssaki, w szczególności nornik północny Microtus oeconomus (Pugacewicz & zub 1999). w la-tach z mniejszą ilością norników drapieżniki o szerszym spektrum pokarmowym, jak orlik grubo-dzioby czy błotniaki, uzupełniają bazę żerową, łowiąc w większym stopniu ptaki, gady i płazy. na-tomiast uszatka błotna, jako specjalista pokarmowy zależny od dostępności gryzoni, jest wówczasnad Biebrzą skrajnie rzadka. Liczniej pojawia się ona w niektóre lata z obfitością nornika północnego.

Obok gatunków zagrożonych i zmniejszających liczebność w składzie biebrzańskiej awifauny spo-tykamy także gatunki wzrastające liczebnie, a nawet będące w ekspansji. Przykładem jest pliszka cyt-rynowa, poszerzająca swój zasięg z pogranicza Europy i azji w kierunku zachodnim. Pierwszej ob-serwacji pliszki cytrynowej w dolinie Biebrzy dokonano w 1990 r., a pierwszy lęg wykryto w 1998 r.w Mścichach (tomiałojć & Stawarczyk 2003). w 2012 r. w dolinie Biebrzy stwierdzono już 25–27pewnych i prawdopodobnie lęgowych par tej pliszki (Ł. krajewski – inf. ustna).

awifauna lęgowa olsów i brzezin bagiennych, drzewostanów gniazdowych orlika grubodziobego,nie jest tak specyficzna jak na otwartych torfowiskach. dominują tu pospolite w całym kraju leśne ptakiśpiewające. ciekawsze pod względem faunistycznym w bagiennych lasach liściastych doliny Biebrzy sąptaki niewróblowe. charakterystycznym gatunkiem jest coraz liczniejszy żuraw Grus grus, którego bieb-rzańska populacja lęgowa oceniana jest na co najmniej 600 par. Jest to druga pod względem liczebno-ści populacja lęgowa w Polsce (Świętochowski i wsp. 2010). z ptaków szponiastych do ciekawszych na-leżą także trzmielojad Pernis apivorus (28–35 par) i orlik krzykliwy (do 35 par), z sów puchacz Bubobubo, z dzięciołów: dzięcioł zielonosiwy Picus canus 70–80 par, czarny Dryocopus martius 150–200 par,

� Fot. 16/22. Bóbr (cezary korkosz)� Photo 16/22. Beaver (cezary korkosz)� Фото 16/22. Обыкновенный бобр (cezary korkosz)

Page 271: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

� Fot. 18/22. wilk zeszczeniętami(cezary korkosz)

� Photo 18/22. wolf withits pups(cezary korkosz)

� Фото 18/22. Волк сощенками(cezary korkosz)

� Fot. 17/22. wilk z zającem (cezary korkosz)� Photo 17/22. wolf with a hare (cezary korkosz)� Фото 17/22. Волк с зайцом (cezary korkosz)

Page 272: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� Fot. 20/22. Łoś łopatacz (Marcin nawrocki)� Photo 20/22. a moose with massive antlers (Marcin nawrocki)� Фото 20/22. Сохатый лось (Marcin nawrocki)

� Fot. 19/22. wydra(cezary korkosz)

� Photo 19/22.European otter(cezary korkosz)

� Фото 19/22.Выдра(cezary korkosz)

Page 273: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIK GRUB ODZIOBY I JEGO SĄSIEDZI ���

średni D. medius 75–90 par. zwiększające się, zwłaszcza na obszarach ochrony ścisłej, ilości martwychdrzew w lasach bagiennych sprzyjają występowaniu rzadkiego dzięcioła białogrzbietego D. leucotos (min.100 par) (Świętochowski i wsp. 2010). Lasy te są również miejscem lęgów ptaków wodno-błotnych, za-równo tych gniazdujących wyłącznie w lasach, jak słonka Scolopax rusticola i samotnik Tringa ochro-pus, jak i mniej kojarzonych z lasami: cyraneczki Anas crecca, krzyżówki i kszyka.

z orlikiem grubodziobym w miejscach gniazdowania sąsiaduje także bocian czarny Ciconia nigra.w Brzezinach kapickich zarejestrowano przypadek odwiedzenia przez bociana czarnego wiosnąopuszczonego gniazda orlika i zbierania z niego materiału gniazdowego w postaci gałęzi. Liczebnośćbociana czarnego w Ostoi Biebrzańskiej w latach 2010–2012 wynosiła 12–17 par lęgowych.

wzrosła znacznie liczebność bielika. w 1997 roku w dolinie Biebrzy gniazdowały 4 pary,a w 2013 r. aż 12 par. to największy ptak szponiasty w dolinie, który konkuruje z orlikiem grubo-dziobym, zwłaszcza o miejsce gniazdowania. dla 17 zajętych gniazd orlika grubodziobego w rewi-rach 9 par lęgowych tego gatunku w latach 2008–2012 odległość od najbliższego czynnego gniazdabielika wynosiła średnio 3440 m (zakres 940–7010 m).

w teriofaunie doliny Biebrzy zwraca uwagę występowanie: 12 gatunków z rzędu drapieżnych,w tym wilka Canis lupus, rysia Lynx lynx i wydry Lutra lutra; 13 gatunków nietoperzy, w tym rzad-kich i zagrożonych nocka łydkowłosego Myotis dasycneme (największa kolonia zimowa tego gatunkuw Polsce), nocka dużego M. myotis, mroczka pozłocistego Eptesicus nilssonii, mroczka posrebrzanegoVespertilio murinus i mopka Barbastella barbastellus; reliktowej populacji łosia Alces alces, a wresz-cie licznej populacji bobra europejskiego Castor fiber (dyrcz i werpachowski 2005, SdF 2012).

� Fot. 21/22. dzięcioł białogrzbiety (Grzegorz Maciorowski)� Photo 21/22. white-backed woodpecker (Grzegorz Maciorowski)� Фото 21/22. Белоспинный дятел (Grzegorz Maciorowski)

Page 274: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

dolina Biebrzy posiada szczególne znaczenie dla krajowej populacji łosia. Jedynym miejscemw kraju, gdzie to okazałe zwierzę przetrwało regres liczebności i występuje nieprzerwanie, jestczerwone Bagno. Po 1945 roku żyło tu zaledwie kilkanaście osobników. współcześnie liczebność ło-sia w Biebrzańskim Parku narodowym dochodzi do około 600 osobników, a zagęszczenie może osią-gać 15 os./1000 ha. najnowsze badania wykazały, iż biebrzańska populacja łosia jest unikalna podwzględem genetycznym i może wywodzić się z innego refugium glacjalnego niż pozostałe łosie w Eu-ropie (ratkiewicz 2011). Łoś jako roślinożerca zjadający w dużej mierze pędy drzew i krzewów maistotne znaczenie w powstrzymywaniu sukcesji na torfowisku i utrzymywaniu terenów łowieckichorlika grubodziobego. innym sprzymierzeńcem orlika polepszającym jakość jego siedlisk jest bóbr.Podnosi on poziom wód w biotopach lęgowych i łowieckich orlika, zwłaszcza na terenach bagien-nych odwadnianych przez powstałe w przeszłości rowy melioracyjne i uregulowane koryta cieków,np. nad kanałem kapickim czy kosódką.

w zespole drobnych ssaków na torfowiskach dominuje nornik północny cechujący się dynamikąliczebności w postaci powtarzalnych pięcioletnich cykli. Podczas szczytów cyklu zagęszczenie nor-nika północnego dochodzi do 300 os./ha. cykle w populacji nornika północnego są kluczowym czyn-nikiem determinującym liczebność wielu drapieżnych ptaków i ssaków (Borowski 2011). ugrupo-wanie drobnych ssaków torfowisk nad Biebrzą tworzą ponadto: smużka Sicista betulina, badylarkaMicromys minutus, karczownik ziemnowodny Arvicola terrestris, nornik bury M. agrestis, mysz

� Fot. 22/22. niepylak mnemozyna (Michał Białek)� Photo 22/22. clouded apollo (Michał Białek)� Фото 22/22. Бабочка мнемозина (Michał Białek)

Page 275: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

polna Apodemus agrarius i mysz zaroślowa A. sylvaticus oraz owadożerne: ryjówka aksamitna Sorexaraneus, ryjówka malutka S. minutus i rzęsorek rzeczek Neomys fodiens. w pobliżu zakrzaczeń i skra-jów lasu skład gryzoni na torfowisku uzupełniają: nornica ruda Myodes glareolus i mysz leśna A. fla-vicollis.

w skład herpetofauny biebrzańskich bagien wchodzi 13 gatunków płazów i 5 gatunków gadów.charakterystyczne jest dość liczne jeszcze występowanie żaby moczarowej Rana arvalis i kumaka ni-zinnego Bombina bombina.

Stan poznania fauny bezkręgowców Biebrzy jest różny dla poszczególnych grup systematycznych.do najlepiej zbadanych należą fauna pająków, a spośród owadów, m.in.: ważki, motyle i niektóre ro-dziny chrząszczy. w przypadku zwierząt bezkręgowych także potwierdza się znaczenie otwartychsiedlisk bagiennych. turzycowiska są środowiskiem najbogatszym w gatunki, m.in.: pająków i bie-gaczowatych (dyrcz & werpachowski 2005). Spośród 54 gatunków ważek zarejestrowanych nad Bieb-rzą na torfowiskach występują jedne z najcenniejszych: iglica mała Nehalennia speciosa, gatunek za-grożony w kraju (Głowaciński & nowacki 2004) oraz zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, uznanaza zagrożoną w unii Europejskiej, wykorzystująca niewielkie płytkie powierzchnie otwartego lustrawody na torfowisku. w dolinie Biebrzy wykryto ok. 800 gatunków motyli, w tym 98 gatunków mo-tyli dziennych (Frąckiel & Sielezniew 2009). Jednym z najokazalszych jest niepylak mnemozyna Par-nassius mnemosyne, narażony w kraju na wyginięcie, zasiedlający śródbagienne mineralne wynie-sienia porośnięte przez lasy grądowe (Frąckiel 2008), m.in. w kompleksie leśnym kapice, gdziesąsiaduje z parą orlików grubodziobych (fot. 24/22).

większość gatunków sąsiadujących z orlikiem grubodziobym nie pozostaje bez wpływu na sa-mego orlika i efekty jego lęgów. najbardziej zauważalne zależności i oddziaływania mają miejscew przypadku gatunków należących do ofiar orlika, gatunków konkurujących z nim o miejsca gniaz-dowe, pokarm czy terytorium oraz zagrażających mu drapieżnictwem.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

22

e Greater Spotted Eagle and its neighboursfloral and faunal diversity

of the Greater Spotted Eagle breeding sites

e Biebrza Valley stands out not only as the only Polish nesting area of the Greater Spotted Ea-gle, but also as a region with many valuable natural habitats and rare and endangered species of floraand fauna, mainly related to wetland ecosystems. e Biebrza Valley is the largest central Europeancomplex of fens, partly transformed by drainage. in order to protect and preserve the natural assets,Biebrza national Park was established here in 1993 covering an area of 59 223 ha. For a more com-plete conservation of the natural resources of the Valley two conservation areas were also established:natura 2000 – “dolina Biebrzy” (Biebrza Valley) (PLH200008) special area of conservation cover-ing an area of 121 206.2 ha and “Ostoja Biebrzańska” (Biebrza refuge) (PLB200006) area of specialprotection of birds covering an area of 148 508.8 ha. Moreover, it’s been a protected area since 1995under the ramsar convention on wetlands.

Page 276: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

analysis of flowering plants flora in the Biebrza Valley leads to a rather surprising conclusion.it turns out that wetland plant species make up for less than 15% of over 1000 taxa of the flora of theBiebrza Valley (werpachowski 1999, 2005). it would seem that they (marsh and bog species) shoulddominate in the fen landscape typical of the Biebrza Valley. But it is not so. what is therefore the causeof such disparities? it is due to an unparalleled area of peat bog communities (biochores), which bytheir nature are highly homogeneous. in many sites in the area of the Biebrza Marshes one can wan-der for hours across marsh communities of mud sedges or reed beds that are almost identical in termsof their species composition. it should be noted here that wetland plant communities occur here inthe form typical of the biogeographic zones, the mesoregion of north-eastern Poland. it is distinc-tive due to its transient character, the presence of numerous northern and southern, as well as west-ern and eastern elements. it features a distinct concentration of boundaries of range of occurrenceof several species of plants of a boreal, subarctic, but also of western or even southern (Pontic) typeof range.

while the former group of species – associated with relatively cold and well lit habitats, thus withits current occurrence areas in the north – is represented almost exclusively by peat bog species suchas the downy willow Salix lapponum, the creeping sedge Carex chordorrhiza, the shrub birch Be-tula humilis, the Bog Saxifrage Saxifraga hirculus or the slender cottongrass Eriophorum gracile, thethermophilic species are found only in mineral habitats – mainly on well sunlit, fertile (rich in cal-cium) oak and hornbeam covered slopes in Biebrza area – islands located within the peat bogs ofBiebrza Valley. an amazing example of this phenomenon is e.g. the snowdrop anemone Anemonesylvestris or the Stool iris Iris aphylla. a completely isolated Biebrza site of the latter is located a fewhundred kilometres to the north from the remaining ones scattered throughout southern Poland.

However, we shall remember that all the above examples of plant species are not – contrary tothe common belief – relics of bygone ages, which means that they have not been in those habitatssince the days when the Biebrza area was an arctic tundra or hot and dry steppes. e history of thesesites is of secondary character, dating back more than a few thousand years ago, while in the case ofthermophilic plants it is usually associated with human activity (such as burning down and clear-felling of forests). Such sites and populations of species are called pseudo relics.

But let us go back to the earlier question: why the Biebrza Valley is so rich in terms of species?we already know that the answer does not lie directly in the peat bogs, which – as it was already men-tioned – are special and unique, but “poor” in species. Habitats, which are mainly at the origin of theBiebrza floral diversity are the previously mentioned mineral oak and hornbeam forests with theirunparalleled heterogeneity of habitats and their particular plant communities. ese forms of land-scape cover a total of only about 400 ha, but this area was reported to host nearly 600 species of vas-cular plants. Only a few decades ago, most of those were dominated with forest communities of horn-beam and oak. Only a few of those made it to our times in their almost natural state, reminiscent ofprimeval woods. it is here that we can see the last so rich populations of orchids, such as the lady’sslipper Cypripedium calceolus (photo 5/22) and the red Helleborine Cephalanthera rubra. weshould also remember that, due to their isolation and inaccessibility Biebrza hornbeam and oak forestsare true refuges for many rare animal species.

in the area of the Biebrza Valley so far there were 291 bird species, including 195 breeding onesreported (dyrcz et al. 1972, 1984, Pugacewicz 2004, Świętochowski et al. 2010, Biebrza national Park,unpublished data). is is the major European union refuge not only of the Greater Spotted Eagle,but also of the aquatic warbler Acrocephalus paludicola and the Great Snipe Gallinago media. inspring, backwaters that cover several thousand hectares, host up to 100 000 migratory water birds.

Open fens, typical of this area, are an abode of a specific set of breeding birds with the follow-ing being most common: the Meadow Pipit anthus pratensis, the aquatic warbler and the commonSnipe Gallinago gallinago. also quite common are the following: the whinchat Saxicola rubetra, the

Page 277: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE GREATER SPOT TED EAGLE AND ITS NEIGHB OURS ���

common Grasshopper warbler Locustella naevia and the common reed Bunting Emberiza schoeni-clus. ey are accompanied by waders typical of open wetland spaces: the northern Lapwing Vanel-lus vanellus, the Black-tailed Godwit Limosa limosa and the common redshank Tringa totanus –which only 30 years ago were, together with the ruff Philomachus pugnax, the most common localspecies, now alarmingly decreasing in numbers. e breeding avifauna of fens also includes, but insmaller density: the Black Grouse Tetrao tetrix, the western Marsh Harrier Circus aeruginosus(170–296 pairs), the Montagu’s Harrier C. pygargus (97 pairs), the Spotted crake Porzana porzana(up to 1500 males), the corn crake Crex crex (over 700 males), the Great Snipe, the Eurasian curlewNumenius arquata (over 50 pairs), the Short-eared Owl Asio flammeus and the citrine wagtailMotacilla citreola (Świętochowski et al. 2010). in areas with progressive secondary succession in thecomposition of the avifauna there also occur, sometimes commonly, the Sedge warbler Acrocephalusschoenobaenus and the water rail Rallus aquaticus, the rush nightingale Luscinia luscinia, theBluethroat L. svecica, the Savi’s warbler Locustella luscinioides and the common rosefinch Carpo-dacus erythrinus. Every year in late april and early May in an environment suitable for breeding, onemight also see the Jack Snipes Lymnocryptes minimus, but in recent years no breeding of this specieshas been confirmed. in the years 2009–2010 a breeding wood Sandpiper Tringa glareola (Fauna com-mission 2010, 2011) was reported in the boundary zone of Bagno Ławki. e pride of the BiebrzaValley lies in five breeding species of tern, including: the evermore in frequent Black tern Chlido-nias niger, the whiskered tern Ch. hybrida (up to 150 pairs) and the white-winged tern Ch. leu-copterus, nesting every year in spring backwaters nearer to the river, and in years when the water levelwas higher, also within the area of peat bogs – in total number of approximately 4 000 pairs (Świę-tochowski et al. 2010, Ławicki et al. 2011).

One of the most interesting species inhabiting the hunting grounds of the Greater Spotted Ea-gle is the aquatic warbler – the most endangered songbird of continental Europe. e populationof the aquatic warbler in Poland is estimated at 3200–3600 singing males, of which approximately2500 males are in Biebrza Marshes area (zadrąg et al. 2012). More than a half of Biebrza aquatic war-blers (1600–2000 males) inhabits Bagno Ławki, the largest compact complex of fens in the BiebrzaValley. currently, most fens inhabited by the aquatic warbler aer they are no longer used for mow-ing is subject to intensive succession, mainly of reed, birch and willow. is produces the necessityfor active protection of such fens by their mowing and removing thistles.

e bird that is more and more endangered both in the Biebrza area and in the entire countryis the Black Grouse. Once widespread in the Biebrza meadows and marshes, now it occurs only inthe least accessible reserves of the Biebrza national Park. in 2012, at counting conducted during thespring calling period, only 52 males of this species were reported. it is the lowest number of the BlackGrouse observed in the Biebrza Valley. e Black Grouse inhabits a mosaic of habitats covering for-est edges, especially marsh birch groves, woods and thistles, marsh hornbeam and oak groves andopen mud sedges. tooting grounds of the Black Grouse were located in 2012 in seven out of eighthunting territories of the Greater Spotted Eagle. e reasons for the extinction of the Black Grousecurrently appear to be less related to local factors and they rather reflect phenomena of a wider range,such as an increase in the number of predators, especially of the fox Vulpes vulpes and of the rac-coon dog Nyctereutes procyonoides, foreign to the Polish fauna, as well as weakening of the popula-tion due to increasing isolation of particular sites and weather conditions increasingly unfavourablefor the Black Grouse.

Biebrza marshes have over 50% of the national breeding population of the Great Snipe, the breed-ing area of which covers open wetland areas of nE Europe and western Siberia. e Polish popula-tion of the Great Snipe decreased in number, almost by half in relation to the state in the 90s. (chod-kiewicz et al. 2012). e minimum population of the Great Snipe in the Biebrza Valley in theinventory work carried out in 2012 was estimated at about 200 tooting males (P. Świętochowski et

Page 278: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES

al., oral information). in the Biebrza area, the Greater Snipe inhabits open fens, where aer dark itscharacteristic collective tooting takes place. Moreover, it is secretive and hard to find, in contrast toits relative – the common Snipe.

Hunting grounds of the Greater Spotted Eagle are also the breeding site of the Short-eared Owl,the distribution and numbers of which are subject to considerable fluctuations in this area. e maincomponent of the diet of this owl are small mammals, in particular the tundra vole Microtus oe-conomus (Pugacewicz & zub 1999). in years with less numbers of voles, predators with a wider foodrange, such as the Greater Spotted Eagle and harriers, complement their basic diet by hunting morebirds, reptiles and amphibians. However, the Short-eared Owl, as a food specialist dependent on theavailability of rodents is extremely rare in Biebrza area during that time. it is more numerous in someyears when tundra voles abounded.

aside endangered species and those decreasing in numbers, the Biebrza avifauna also includesspecies increasing in number, and even those in expansion. an example of the above is the citrinewagtail, expanding its range of occurrence from the boundaries of Europe and asia to the west. Firstobservation of the citrine wagtail in the Biebrza Valley was made in 1990, and the first hatch wasreported in 1998 in Mścichy (tomiałojć & Stawarczyk 2003). in 2012 r. in the Biebrza Valley already25–27 certain and probably breeding pairs of the wagtail were reported (Ł. krajewski – oral infor-mation).

Breeding avifauna of alder and birch marsh groves, which make nesting sites of the Greater Spot-ted Eagle, is not as specific as in the open fens. ose are mostly forest songbirds, common acrossthe entire country. non-passerine birds are more interesting in terms of fauna in deciduous marshforests of the Biebrza Valley. a characteristic bird of this kind is a more and more numerous com-mon crane Grus grus, the Biebrza breeding population of which is estimated to be at least 600 pairs.it is the second most populous breeding population in Poland (Świętochowski et al. 2010). Other in-teresting birds of prey are: the European Honey Buzzard Pernis apivorus (28–35 pairs) and LesserSpotted Eagle (up to 35 pairs), the Eagle Owl Bubo Bubo, Grey-headed woodpecker Picus canus(70–80 pairs), Black woodpecker dryocopus martius (150–200) pairs and the Middle Spottedwoodpecker D. medius (75–90 pairs). increasing amounts, particularly in the areas of strict protec-tion, of dead wood in marsh forests favour the occurrence of the rare white-backed woodpecker D.leucotos (at least. 100 pairs) (Świętochowski et al. 2010). ese forests are also a breeding site of wet-land birds, both those nesting exclusively in forests, such as the Eurasian woodcock Scolopax rusti-cola and the Green Sandpiper Tringa ochropus and those less associated with forests: the Eurasian tealAnas crecca, mallard and the common Snipe.

e Greater Spotted Eagle shares its nesting sites with the Black Stork Ciconia nigra. in Brzezinykapickie a case was reported of a Black Stork taking nest material (branches) from an abandoned nestof a spotted eagle. e population of the Black Stork in Biebrza refuge in the years 2010–2012amounted to 12–17 breeding pairs.

e population of white-tailed Eagle considerably increased. in 1997, 4 pairs nested in theBiebrza Valley, while in 2013 it was not less than 12 pairs. it is the largest bird of prey in the Valley,which competes with the Greater Spotted Eagle especially for nesting sites. For 17 occupied nestsof the Greater Spotted Eagle in the territories of 9 breeding pairs in the years 2008–2012, the dis-tance from the nearest active nest of the white-tailed Sea Eagle was on average 3440 m (range of940–7010 m).

e theriofauna of the Biebrza Valley is characteristic due to the occurrence of: 12 species of theCarnivora order, including the Gray wolf Canis lupus, the Eurasian lynx Lynx lynx and the Europeanotter Lutra lutra, 13 species of bats, including the rare and endangered Pond bat Myotis dasycneme(the largest winter colony of this species in Poland), the Greater mouse-eared bat M. myotis, thenorthern bat Eptesicus nilssonii, the Particoloured bat Vespertilio murinus and the Barbastelle

Page 279: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE GREATER SPOT TED EAGLE AND ITS NEIGHB OURS ���

Barbastella barbastellus, relict populations of the Eurasian elk Alces alces, and finally a large popu-lation of Eurasian beaver Castor fiber (dyrcz and werpachowski 2005, SdF 2012).

e Biebrza Valley is of particular importance for the Polish population of the Eurasian elk. eonly place in the country where this magnificent animal survived the dramatic population declineand where it constantly occurs is czerwone Bagno (the red Marsh nature reserve). aer 1945, therewere only few animals of this species here. today, the population of the elk in the Biebrza nationalPark amounts to about 600 individuals, and its density can reach 15 animals/1000 ha. recent stud-ies have shown that the Biebrza elk population is unique in terms of genetics and can come from a dif-ferent glacial refugium than the other elk species in Europe (ratkiewicz 2011). Moose, as a herbi-vore that mostly feeds on tree and shrub sprouts is important in preventing the peat bog successionand in maintainance of hunting grounds of the Greater Spotted Eagle. another ally of the GreaterSpotted Eagle that enhances the quality of its habitat is the beaver. it raises the water level in the breed-ing and hunting biotopes of the Greater Spotted Eagle, especially in wetlands drained by old drainageditches and regulated watercourses, which is the case e.g. in the area of kanał kapicki or kosódka.

e tundra vole is the most common representative of the small mammals group inhabiting peat-lands, the population dynamics of which is characterised by repetitive five-year cycles. during cy-cle peaks, distribution of the tundra vole reaches up to 300 animals/ha. cycles in the population ofthe tundra vole are a key factor determining the number of many predatory birds and mammals(Borowski 2011). e small mammals group inhabiting the Biebrza peatlands also includes the north-ern birch mouse Sicista betulina, the Eurasian harvest mouse Micromys minutus, the European wa-ter vole Arvicola terrestris, the Field vole M. agrestis, the Striped field mouse Apodemus agrarius, thewood mouse A. sylvaticus as well as insectivores: the common shrew Sorex araneus, the Eurasianpygmy shrew S. minutus and the Eurasian water shrew Neomys fodiens. Other peatland rodents in-habiting shrubs and forest edges are: the Bank vole Myodes glareolus and the Yellow-necked mouseA. flavicollis.

e Biebrza Marshes herpetofauna consists of 13 species of amphibians and of five species of rep-tiles. what is characteristic is still quite common occurrence of the moor frog Rana arvalis and theEuropean Fire-bellied toad Bombina bombina.

e state of knowledge of invertebrate fauna of the Biebrza area varies for particular taxonomicgroups. e arachnid fauna is the one best studied, while in case of insects there are dragonflies, but-terflies and some families of beetles. in the case of invertebrate animals the importance of open wet-land habitats is yet again confirmed. Mud sedges are the most abounding habitat in species of, amongothers, spiders and carabidae (dyrcz & werpachowski 2005). among the 54 species of dragonfliesinhabiting Biebrza peatlands there are the most precious ones: the pygmy damselfly Nehalennia spe-ciosa, a species endangered in Poland (Głowaciński & nowacki 2004) and the Large white-faceddarter Leucorrhinia pectoralis (classified as endangered in the European union) which dwells in smallshallow areas of open water surface at peatlands. ere were about 800 species of butterflies foundin the Biebrza Valley, including 98 species of diurnal butterflies (Frąckiel & Sielezniew 2009). Oneof the most impressive of those is the clouded apollo Parnassius mnemosyne, exposed to extinctionin Poland, inhabiting mineral marsh elevations of the ground covered by hornbeam and oak forests(Frąckiel 2008), e.g. in the kapice forest complex, where it is a neighbour to a pair of Greater Spot-ted Eagles (photo 24/22).

Most species neighbouring with the Greater Spotted Eagle affect the eagle itself as well as the re-sults of its breeding. e most noticeable correlation and interaction take place in case of the specieswhich are prey of the Greater Spotted Eagle, those that compete with it for nesting sites, food or ter-ritory and finally, its predators.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

Page 280: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

22

Большой подорлик и его соседифлористическое и фаунистическое разнообразие мест

гнездования большого подорлика

Долина Бобры известна не только как единственная в Польше территория гнездованиябольшого подорлика, но и как место, на котором расположено много ценных природных ком-плексов, а также как среда обитания многих редких и находящихся под угрозой исчезнове-ния видов флоры и фауны, связанных, преимущественно, с болотистыми экосистемами.Долина Бобры – это крупнейший в Центральной Европе комплекс низких торфяников, ча-стично измененных вследствие мелиорации. Для защиты природных характеристик здесьв 1993 году был создан Бобранский национальный парк площадью 59 223 га. Для более пол-ной охраны природы долины также были созданы два рефугиума: natura 2000 – рефугиумприродных комплексов «Долина Бобры» (PLH200008) площадью 121 206,2 га, а также «Боб-ранский рефугиум» (PLB200006) для птиц, площадью 148 508,8 га. Кроме того, эта террито-рия с 1995 года является охраняемой территорией согласно Рамсарской конвенции.

Анализ флоры цветочных растений Бобранской котловины ведет к весьма удивительнымрезультатам. Оказывается, что виды болотистых растений составляют лишь менее 15% от на-считывающей свыше 1000 таксонов бобранской флоры (werpachowski, 1999, 2005). Можнобыло предполагать, что болотные растения и растительность торфяников должны были быпреобладать в типичном для долины Бобры пейзаже низких торфяников. Тем не менее, этоне так. Откуда в таком случае такие диспропорции? Причиной этому являются исключи-тельно большие размеры торфяных участков (биохоров), которые чрезвычайно однородныпо своей природе. Во многих местах бобранских болот можно часами идти по почти иден-тичным по видовому составу болотистым осоковым зарослям или плавням. При этом сле-дует подчеркнуть, что болотистые комплексы здесь присутствуют в форме, типичной для био-географической области мезорегиона северо-восточной Польши. Его отличительной чертойявляется переходной характер, то есть наличие многих северных и южных, западных и вос-точных элементов. Здесь была обнаружена высокая плотность участков произрастания бо-лее чем десяти видов растений бореального, субарктического характера, но также растенийс западным, а временами даже южным (понтийским) характером распространения.

В то время как первая группа, связанная с относительно холодными и хорошо освещеннымитерриториями произрастания, то есть встречающаяся в настоящее время на севере, представ-лена практически исключительно видами, характерными для торфяников, например ивой ло-парской Salix lapponum, осокой плетевидной Carex chordorchiza, березой низкой Betula humilis,камнеломкой болотной Saxifraga hirculus или пушицей стройной Eriophorum gracile, теплолю-бивые виды встречаются здесь исключительно в минеральных комплексах – в основном на хо-рошо освещенных, плодородных (богатых кальцием) склонах бобранских грабово-дубовых ле-сов, расположенных в богатой торфяниками Бобранской котловине. В качестве примеровэтому можно привести ветреницу лесную Anemone sylvestris или ирис безлистный Iris aphylla.Полностью обособленный бобранский комплекс этого ириса расположен в нескольких сотняхкилометров на север от остальных комплексов, рассеянных на юге Польши.

Тем не менее следует помнить, что все описанные выше примеры видов растений неявляются, вопреки общепринятым суждениям, реликтами минувших эпох, то есть они ненаходятся в своих природных комплексах с тех времен, когда на берегах Бобры преобладала

Page 281: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ ���

арктическая тундра или горячие и сухие степи. История этих комплексов имеет вторичныйхарактер, то есть насчитывает не более нескольких тысяч лет, а в случае теплолюбивых ра-стений связана, преимущественно, с человеческой деятельностью (например, выжиганием икорчевкой лесов). Такие комплексы и популяции видов принято называть псевдореликтами.

Однако вернемся к поставленному ранее вопросу о причинах видового богатства Кот-ловины Бобры. Уже известно, что ответ на этот вопрос не кроется непосредственно в тор-фяниках, которые, как мы уже упоминали, исключительны и неповторимы, но «бедны» ви-дами. Комплексами, в наибольшей мере влияющими на флористическое разнообразие Бобры,являются вышеупомянутые грабово-дубовые леса с их исключительной гетерогенностью ком-плексов и свойственных им растительных сообществ. Именно эти формы занимают в сово-купности всего лишь около 400 гектаров, однако на их территории было выявлено около 600видов сосудистых растений. Еще несколько десятков лет назад на большинстве из них пре-обладали сообщества грабовых лесов и дубрав. До нашего времени в своем почти первоз-данном виде, напоминающем промежутки в пуще, сохранились лишь немногие. Именноздесь мы встречаем последние богатые популяции орхидных: башмачка настоящего cypri-pedium calceolus (фото. 5/22) и пыльцеголовника красного Cephalanthera rubra. Следует такжепомнить, что по причине своей изолированности и недоступности бобранские грабово-ду-бовые леса создают истинные рефугиумы для многих видов животных.

На территории Бобранской котловины до сих пор был обнаружен 291 вид птиц, в томчисле 195 гнездящихся (dyrcz и др., 1972, 1984, Pugacewicz, 2004, Świętochowski и др., 2010,

� Fot. 23/22. dudek Upupa epops (cezary korkosz)� Photo 23/22. Hoopoe Upupa epops (cezary korkosz)� Фото. 23/22. Удод Upupa epops (cezary korkosz)

Page 282: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Бобранский национальный парк, неопубликованные данные). Это наибольший в Европей-ском Союзе рефугиум не только большого подорлика, но и вертлявой камышовки Acrocephaluspaludicola и дупеля Gallinago media. Весной на затопляемых участках площадью несколькотысяч гектаров собираются мигрирующие водно-болотные птицы, число которых достигает100 000 особей.

На характерных для этой местности открытых низких торфяниках встречается специ-фическое сообщество гнездящихся птиц, в котором преобладают луговой конек Anthus pra-tensis, вертлявая камышовка и бекас Gallinago gallinago; также здесь часто встречаются луго-вой чекан Saxicola rubetra, обыкновенный сверчок Locustella naevia и тростниковая овсянкаEmberiza schoeniclus. Компанию им составляют типичные для подтапливаемой местности ку-ликовые: чибис Vanellus vanellus, большой веретенник Limosa limosa и травник Tringa totanus– виды, которые еще 30 лет назад, вместе с турухтаном Philomachus pugnax относились здеськ самым многочисленным, и которые сейчас пугающе сокращаются. В состав гнездящейся ави-фауны низких торфяников входят также виды, встречающиеся здесь с меньшей плотностью:тетерев Tetrao tetrix, болотный лунь Circus aeruginosus (170–296 пар), луговой лунь C. pygargus(97 пар), погоныш Porzana porzana (до 1500 самцов), коростель Crex crex (более 700 самцов),дупель, большой кроншнеп Numenius arquata (более 50 пар), болотная сова Asio flammeus и жел-тоголовая трясогузка Motacilla citreola (Świętochowski и др., 2010). В местах с прогрессирующейвторичной сукцессией в составе авифауны появляются также довольно многочисленная ка-мышовка-барсучок Acrocephalus schoenobaenus и водяной пастушок Rallus aquaticus, обыкно-венный соловей Luscinia luscinia, варакушка L. svecica, соловьиный сверчок Locustella luscinioi-des и обыкновенная чечевица Carpodacus erythrinus. Ежегодно, в конце апреля, начале мая,в подходящей для гнездования среде встречаются токующие гаршнепы Lymnocryptes minimus,однако в последние годы подтвердить случаи гнездования этого вида не удалось. В 2009–2010годах на окраинах болота Багно Лавки было обнаружено гнездо фифи Tringa glareola (komisjaFaunistyczna, 2010, 2011). Украшением долины Бобры являются 5 гнездящихся видов болотныхкрачек, в том числе все более редкая черная болотная крачка Chlidonias niger, белощекая бо-лотная крачка Ch. hybrida (до 150 пар), а также белокрылая болотная крачка Ch. leucopterus,гнездящаяся ежегодно на травянистых болотах ближе к руслу Бобры, а в годы с более высо-ким уровнем воды – также внутри торфяников. В совокупности численность этого вида до-стигает около 4000 пар (Świętochowski и др., 2010, Ławicki и др., 2011).

К самым интересным видам мест кормежки большого подорлика относится вертлявая ка-мышовка. Этому виду певчих птиц в континентальной Европе угрожает наибольшая опас-ность исчезновения. Численность популяции камышовки в Польше оценивается в 3200–3600поющих самцов, из которых около 2500 самцов – на бобранских болотах (zadrąg и др., 2012).Более половины бобранских вертлявых камышовок (1600–2000 самцов) населяет болотоБагно Лавки, наибольший плотный комплекс низких торфяников в долине Бобры. В на-стоящее время на большинстве низких торфяников, населенных камышовкой, после пре-кращения их использования под покосы, отмечается интенсивная сукцессия, в основном ка-мыша обыкновенного, березы и ивы. Это создает необходимость активной охраны такихторфяников посредством удаления кустарников и скашивания травы.

Все большая опасность исчезновения на берегах Бобры и во всей стране угрожает тете-реву. Эта птица, ранее часто встречавшаяся на бобранских лугах и болотах, сегодня обитаетуже только в самых недоступных урочищах Бобранского национального парка. В 2012 году,по результатам подсчетов на весенних токах, было отмечено уже только 52 самца этого вида.Это самая низкая численность тетерева в Бобранской котловине за всю историю наблюдений.Тетерев занимает разнообразные комплексы, включающие окраины лесов, особенно боло-тистых березняков, лесонасаждения и заросли кустарника, болотные грабово-дубовые леса

Page 283: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ ���

и открытые осоковые заросли. Места токования тетерева в 2012 году находились в 7 из 8 ин-дивидуальных участков большого подорлика. Причины вымирания тетерева, как кажется,в настоящее время менее связаны с локальными факторами, а отображают, скорее, более гло-бальные явления, как, например, рост количества хищников, особенно лиса Vulpes vulpesи чуждого нашей фауне енота Nyctereutes procyonoides, ослабление популяции вследствиепрогрессирующего изолирования отдельных комплексов, а также все чаще возникающие не-благоприятные для тетерева погодные условия.

На бобранские болота приходится более 50% польской гнездящейся популяции дупеля,бекаса, ареал гнездования которого охватывает открытые водно-болотные угодья Северо-восточной Европы и Западной Сибири. Численность популяции дупеля в Польше сократи-лась почти вдвое по сравнению с 90-ми годами (chodkiewicz и др., 2012). Минимальная чис-ленность дупеля в долине Бобры в рамках инвентаризации в 2012 году была оцененаприблизительно в 200 токующих самцов (P. Świętochowski и др., устная информация). На бе-регах Бобры дупель населяет открытые низкие торфяники, на которых с наступлением су-мерек он начинает характерное коллективное токование. В то же время эту скрытную птицутяжело обнаружить, в отличие от родственного ей бекаса.

Места охоты большого подорлика являются также местом гнездования болотной совы,численность и присутствие которой в этих местах подвержены сильным колебаниям. Ос-новным компонентом рациона этой совы являются мелкие млекопитающие, в особенностиполевка-экономка Microtus oeconomus (Pugacewicz и zub, 1999). В годы с меньшим количествомполевок хищники с более разнообразными предпочтениями, как, например, большой подо-рлик или болотный лунь, дополняют свою пищевую базу, в большем количестве отлавливаяптиц, пресмыкающихся и земноводных. Однако болотная сова как вид с очень специфиче-скими пищевыми предпочтениями, зависимый от доступности грызунов, в такие годы встре-чается в бассейне Бобры крайне редко. Более многочисленна популяция совы здесь в тегоды, когда отмечается большая численность полевки-экономки.

Наряду с видами бобранской авифауны, которым угрожает исчезновение и численностькоторых падает, встречаются также виды, численность которых возрастает, и даже виды, на-ходящиеся в процессе экспансии. В качестве примера можно привести желтоголовую тря-согузку, которая расширяет территорию своего обитания от границ Европы и Азии в запад-ном направлении. Желтоголовая трясогузка впервые была замечена в долине Бобры в 1990году, первое гнездо было обнаружено в 1998 году в поселке Мсчице (tomiałojć и Stawarczyk,2003). В 2012 году в долине Бобры было обнаружено уже 25–27 подтвержденных и, скореевсего, гнездящихся пар этой трясогузки (Ł. krajewski – устная информация).

Авифауна гнездящихся птиц болотистых ольшаников и березняков, гнездовых древос-тоев большого подорлика, не столь специфична, как на открытых торфяниках. Здесь преоб-ладают распространенные по всей стране певчие птицы. С фаунистической точки зрениябольший интерес в лиственных лесах долины Бобры вызывают неворобьинообразные птицы.Для этой местности характерен все более многочисленный журавль Grus grus, бобранскаягнездящаяся популяция которого оценивается, по меньшей мере, в 600 пар, будучи одной издвух крупнейших популяций в Польше (Świętochowski и др., 2010). Из соколообразных птицк наиболее интересным видам относятся также осоед Pernis apivorus (28–35 пар) и малый по-дорлик (до 35 пар), из сов – филин Bubo bubo, из дятлов – седой дятел Picus canus (70–80 пар),черный дятел Dryocopus martius (150–200 пар), средний дятел D. medius (75–90 пар). Растущееколичество мертвых деревьев в болотистых лесах, особенно в зонах строгой охраны, спо-собствует увеличению численности редкого белоспинного дятла D. leucotos (мин. 100 пар)(Świętochowski и др., 2010). Эти леса также являются местом гнездования водно-болотныхптиц, причем как тех видов, которые гнездятся исключительно в лесах, например вальдшнепа

Page 284: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

Scolopax rusticola и черныша Tringa ochropus, так и птиц, которые ассоциируются с лесамив меньшей степени, например чирка Anas crecca, кряквы и бекаса.

С большим подорликом в местах гнездования соседствует также черный аист Ciconia ni-gra. В Капицких березняках отмечены случаи заселения весной оставленного подорликомгнезда черным аистом, а также сбора им с этого гнезда гнездового материала, то есть ветвей.Численность черного аиста в Бобранском рефугиуме в 2010–2012 годах составляла 12–17 гнез-дящихся пар.

Значительно возросла также численность орлана-белохвоста. В 1997 году в долине Бобрыгнездились 4 пары, а в 2013 году – целых 12 пар. Это самая крупная дневная хищная птицав долине, конкурирующая с большим подорликом, особенно в борьбе за место гнездования.Для 17 занятых гнезд на индивидуальных участках девяти пар этого вида в 2008–2012 годахрасстояние от ближайшего заселенного гнезда орлана-белохвоста составляло в среднемоколо 3440 м (радиус 940–7010 м).

В териофауне долины Бобры обращают на себя внимание 12 видов отряда хищников,в том числе волк Canis lupus, рысь Lynx lynx и выдра Lutra lutra; 13 видов летучих мышей,в том числе такие редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды как прудовая ноч-ница Myotis dasycneme (крупнейшая колония этого вида в Польше), большая ночница M. myo-tis, северный кожанок Eptesicus nilssonii, двухцветный кожан Vespertilio murinus и европейскаяширокоушка Barbastella barbastellus; реликтовая популяция лося Alces alces, и, наконец, мно-гочисленная популяция европейского бобра Castor fiber (dyrcz и werpachowski, 2005, SdF 2012).

Долина Бобры имеет особое значение для популяции лося в Польше. Единственнымв стране местом, в котором это крупное животное пережило спад численности и обитало по-стоянно, является болото Червонэ Багно. После 1945 года здесь жило лишь немногим болеедесяти особей. В настоящее время численность лося в Бобранском национальном парке до-стигает приблизительно 600 животных, а плотность может достигать 15 особей/1000 га. По-следние исследования показали, что бобранская популяция лося уникальна с генетическойточки зрения и может происходить из другого гляциального рефугиума, чем все другие лосив Европе (ratkiewicz, 2011). Лось как травоядное животное, питающееся, в основном, побе-гами деревьев и кустарников, имеет большое значение в сдерживании сукцессии на торфя-нике и сохранении охотничьих территорий большого подорлика. Еще одним союзникомподорлика, улучшающим качество мест его обитания, является бобр. Он поднимает уровеньводы в биотопах гнездования и охоты подорлика, особенно на болотистой местности, водаиз которых уходит по старым мелиорационным каналам и измененным руслам потоков, на-пример в районе Капицкого канала или Косудки.

В комплексе мелких млекопитающих на торфяниках преобладает полевка-экономка, длякоторой характерна динамика численности в виде повторяющихся пятилетних циклов. Вовремя пиковых лет цикла плотность полевки-экономки достигает 300 особей на гектар. Ци-клы в популяции полевки-экономки являются ключевым фактором, определяющим чис-ленность многих хищных птиц и млекопитающих (Borowski, 2011). Кроме того, сообществомелких млекопитающих в торфяниках бассейна Бобры, образуют: лесная мышовка Sicista be-tulina, мышь-малютка Micromys minutus, водяная полевка Arvicola terrestris, темная полевка M.agrestis, полевая мышь Apodemus agrarius и европейская мышь A. sylvaticus, а также насеко-моядные: обыкновенная бурозубка Sorex araneus, малая бурозубка S. minutus и обыкновен-ная кутора Neomys fodiens. Вблизи кустарников и лесных окраин состав грызунов на торфя-нике дополняют также рыжая полевка Myodes glareolus и желтогорлая мышь A. flavicollis.

В состав герпетофауны бобранских болот входят 13 видов земноводных и 5 видов пре-смыкающихся. Характерной остается довольно высокая численность остромордой лягушкиRana arvalis и краснобрюхой жерлянки Bombina bombina.

Page 285: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ ���

Состояние изучения фауны беспозвоночных Бобры отличается для различных система-тических групп. К лучше всего изученным относится фауна пауков, а среди насекомых это,в частности, стрекозы, бабочки и некоторые виды хрущей. В случае беспозвоночных жи-вотных также подтверждается значение открытых болотистых мест обитания. Заросли осоки– это среда, наиболее богатая различными видами пауков и жужелиц (dyrcz и werpachow-ski, 2005). Из числа 54 видов стрекоз, замеченных в бассейне Бобры, на торфяниках обитаютнаиболее ценные: нехаления красивая Nehalennia speciosa, вид, которому в Польше грозит ис-чезновение (Głowaciński и nowacki, 2004), а также использующая небольшие мелкие во-доемы на торфянике болотная стрекоза Leucorrhinia pectoralis, которая считается вымираю-щим видом в Европейском Союзе. В долине Бобры обнаружено около 800 видов бабочек,в том числе 98 видов дневных бабочек (Frąckiel и Селезнев, 2009). Одной из самых ярких пред-ставительниц этих видов является мнемозина Parnassius mnemosyne, которой в Польше гро-зит вымирание; эти бабочки населяют болотистые минеральные возвышенности, покрытыеграбовыми лесами (Frąckiel, 2008), среди прочего в лесном массиве Капице, где они сосед-ствуют с парой больших подорликов (фото 24/22).

Большинство видов, соседствующих с большим подорликом, оказывают определенноевлияние на самого подорлика и результаты его гнездования. Наиболее заметные зависимо-сти и воздействия имеют место в случае видов, относящихся к добыче подорлика, видов, ко-торые конкурируют с подорликом за места гнездования, пищу или территории, а такжехищных видов, которые могут нападать на подорлика.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

Page 286: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

23

Orliki w filatelistyce

wizerunki ptaków często pojawiają się na znaczkach pocztowych. rocznie urzędy pocztowe nacałym świecie wydają po kilkaset znaczków z motywami ornitologicznymi. z jednej strony stano-wią one cenny walor dla kolekcjonerów, a z drugiej edukują społeczeństwo. nakłady poszczególnychserii z ptakami znacznie przekraczają milion egzemplarzy, a najwyższe z ptakami szponiastymi się-gają ponad 32 milionów. Przykładowo, znaczek z orłem przednim wydany w roku 1960 przez Po-cztę Polską osiągnął nakład 2 272 000 szt., a z bielikiem promującym ochronę wolińskiego Parku na-rodowego wydano w nakładzie aż ponad 10 mln. dotychczas na znaczkach ukazało się ponad 3500gatunków ptaków. Ptaki szponiaste są zaliczane do najczęściej eksponowanych. zmiany politycznena mapie świata spowodowały, że wiele nowo powstałych krajów emitowało znaczki z wizerunkamiwłaśnie ptaków szponiastych. Przykładem może być Poczta Gruzji, która wydała w 2007 roku jedynądotychczas serię poświęconą w całości orlikowi grubodziobemu. na dwóch znaczkach widnieje osob-nik młodociany, na innych dorosły w locie oraz głowa ptaka. dla kolekcjonerów przygotowywane

� ryc. 1/23. znaczki pocztowe z orlikiem grubodziobym i orlikiem krzykliwym� Fig. 1/23. Greater & Lesser Spotted Eagles on postage stamps� Рис. 1/23. Почтовые марки с большим и малым подорликом

Page 287: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIKI W FILATELIST YCE ���

Page 288: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

są dodatkowo specjalne wydania – całostki filatelistyczne w postaci kopert pierwszego dnia obieguFdc (First Day Cover) oraz kart maksimum w postaci widokówek z naklejonym znaczkiem po-cztowym na stronie widokowej z takim samym motywem lub rysunkiem, ostemplowane stemplem,najczęściej okolicznościowym, związanym z przedstawionym walorem. wydania te są pieczołowi-cie opracowane, często przez artystów grafików łączących pracę zawodową z zainteresowaniami or-nitologicznymi. niedoścignionym wzorem był nasz wspaniały grafik Jerzy desselberger (fot. 1/23),autor kilkudziesięciu wizerunków ptaków na znaczkach. Poczta Polska wydała dotychczas 172znaczki z wizerunkami ptaków, niestety, na żadnym z nich nie widnieje orlik, choć w nazwie nau-kowej Aquila pomarina znajduje się odniesienie do Pomorza. Pewnym pocieszeniem jest kartka po-cztowa z 2002 roku – „Magurski Park narodowy” – z nadrukowanym znaczkiem z orlikiem krzy-kliwym, o nominale 1,1 zł (ryc. 6/23).

w okresie dominacji korespondencji elektronicznej w postaci emaili i SMS-sów ilość pisanychtradycyjnych listów uległa zmniejszeniu. większość listów jest obecnie pieczętowana w sposób au-tomatyczny. Powszechne do niedawna opłaty pocztowe w postaci znaczków są już coraz rzadsze, choćich globalne nakłady z pewnością nadal sięgają wielu milionów sztuk. znaczki poza funkcją urzę-dowej opłaty posiadają też istotny walor estetyczny, kulturowy oraz edukacyjny.

najstarszym walorem filatelistycznym z wizerunkiem orlika grubodziobego jest znaczek wydanyw Laosie w 1993 r. o nominale 10 kipów. kolejne znaczki z tym gatunkiem ukazały się w Łotwiew 1997 r., Jordanii w 2003 r. oraz wspólne wydanie Poczt Białorusi i rosji w roku 2005. w 2012 rokuPoczta czadu wydała serię 6 znaczków na arkuszach ozdobnych ze specjalnymi przywieszkami. nadwóch znaczkach oraz na trzech arkusikach pokazane są wizerunki dorosłego i młodocianego or-lika grubodziobego (ryc. 1/23). na marginesach arkusików przedstawiono sceny polowań na agamęmwanzae oraz na cielaka antylopy adaks (http://www.birdtheme.org/statistics.html). wspomnieć na-leży, że jeden z pierwszych orlików grubodziobych zaopatrzonych w nadajnik satelitarny zimowałwłaśnie w czadzie. Listę tę można uzupełnić o „niekatalogowane” znaczki z Gwinei-Bissau z 2001 r.oraz Malawi z 2010 r.

Orlik krzykliwy widnieje na 9 znaczkach wydanych na węgrzech w 1983 r., Białorusi 2000 r.,wysp Świętego tomasza i książęcej 2003 r., rumunii 2007 r., Bułgarii 2008 r., nigru 2013 r., wybrzeżakości Słoniowej 2013 r. dwa znaczki wydano w Mozambiku w 2011 i 2012 r. ten drugi upamiętnialitewskiego ornitologa tadasa ivanauskasa (tadeusza iwanowskiego), profesora uniwersytetu w kow-nie i wilnie oraz założyciela pierwszej europejskiej stacji ornitologicznej na półwyspie Vende. do-datkowo poczty afganistanu i Malediwów wydały znaczki z orlikiem hinduskim A. p. hastata, któryto uzyskał ostatnio status oddzielnego gatunku (Parry i wsp. 2002).

Mniej typowymi miejscami, gdzie można spotkać wizerunek orlika grubodziobego, są: moneta,wybita przez Mennicę kresową (prywatne wydanie) z serii „Polska czerwona księga zwierząt”oraz… pisanki (ryc. 6/23, 7/23).

Tadeusz Mizera

Page 289: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIKI W FILATELIST YCE ���

� ryc. 2/23. karty maksimumz orlikiem grubodziobymz Gruzji

� Fig. 2/23. Greater Spotted Eagleon maximum cards from Georgia

� Рис. 2/23. Грузинскиекартмаксимум с большимподорликом

Page 290: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� ryc. 3/23. karta maksimumz orlikiem grubodziobymz Gruzji

� Fig. 3/23. Greater Spotted Eagleon maximum card from Georgia

� Рис. 3/23. Грузинскиекартмаксимум с большимподорликом

� ryc. 4/23. karty maksimumz orlikiem krzykliwymz Białorusi

� Fig. 4/23. Lesser Spotted Eagle oncards maximum from Belorussia

� Рис. 4/23. Белорусскиекартмаксимум с малымподорликом

Page 291: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ORLIKI W FILATELIST YCE ���

� ryc. 5/23. koperta pierwszegodnia obiegu (Fdc) z węgierz orlikiem krzykliwym

� Fig. 5/23. First day cover fromHungary depicting the LesserSpotted Eagle

� Рис. 5/23. Конверт первого дня(Fdc) из Венгрии с малымподорликoм

� ryc. 6/23. Orlik krzykliwy nacałostce z Polski

� Fig. 6/23. Lesser Spotted Eagle ona postcard from Poland

� Рис. 6/23. Цельная вещьс малым подорликом с Польши

� ryc. 7/23. Bon kolekcjonerski� Fig. 7/23. collector note� Рис. 7/23. Талон с подорликом

Page 292: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

� ryc. 8/23. Moneta okolicznościowa z orlikiemgrubodziobym

� Fig. 8/23. Occasional coin featuring GreaterSpotted Eagle

� Рис. 8/23. Памятная монета с большимподорликом

� Fot. 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – autor wielu znaczków Poczty Polskiej (Marcin Południewski)� Photo 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – author of many Polish Post stamps (Marcin Południewski)� Фото 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – автор многих польских почтовых марок (Marcin Południewski)

� ryc. 9/23. Pisanka z orlikiem grubodziobym – autoranna kasprowicz

� Fig. 9/23. Easter egg featuring the Greater Spotted Eagle– by anna kasprowicz

� Рис. 9/23. Пасхальное яйцо с большим подорликом– автор anna kasprowicz

Page 293: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

THE SPOT TED EAGLE – VANISHING BIRD OF THE MARSHES ���

23

Spotted eagles in philately

images of birds oen appear on postage stamps. annually, post offices all over the world issuea few hundred stamps with ornithological motifs. On one hand, they are a valuable asset for collec-tors, and on the other, they educate the society. e numbers of various series of birds far exceed onemillion copies, and those of birds of prey, which are the most numerous, amount to over 32 million.For example, the stamp with a Golden Eagle released in 1960 by the Polish Post reached a circula-tion of 2 272 000 pieces, and the one with a white-tailed Sea Eagle promoting the protection of wolinnational Park was issued in circulation of no less than over 10 million. So far, the stamps featuredmore than 3,500 species of birds. Birds of prey count among the most frequently depicted. Politicalchanges in the map of the world meant that many of these emerging countries emit stamps with im-ages of birds of prey. e Georgian Post, for instance, in 2007 issued, the only series so far dedicatedentirely to the Greater Spotted Eagle. two stamps depict a young bird, while in the other ones thereis an adult in flight and a head of a bird. Special editions are additionally designed for collectors –philatelic sets composed of Fdc envelopes and maximum cards in the form of postcards with poststamps affixed to the landscape side with the same motif or picture, stamped (most oen with an oc-casional stamp) representing an asset being promoted by the card. ose issuances are meticulouslydesigned, frequently by graphic artists who combine their careers with ornithological interests. Jerzydesselberger (photo 1/23), our outstanding graphic artist and author of dozens of images of birdson stamps was an unsurpassed model of such a designer. So far, the Polish Post issued 172 stampswith images of birds, unfortunately, none of them features spotted eagles, although the scientific nameAquila pomarina contains a reference to the Pomerania region. Some consolation may be providedby the 2002 postcard, of 1,1 PLn denomination – “Magura national Park” – with printed stamp rep-resenting a Lesser Spotted Eagle (fig. 6/23).

in times of domination of electronic correspondence in the form of e-mails and short messages,the number of traditional letters decreased. Most of the letters are currently stamped automatically.Postage fees in the form of post stamps, common until recently, are becoming less and less so, althoughtheir global circulations continue to reach many millions of copies. Stamps not only have the func-tion of official fees, but are also a significant asset in terms of aesthetics, culture and education.

e oldest philatelic asset with an image of the Greater Spotted Eagle is a stamp issued in Laosin 1993 of 1,1 kips denomination. Other stamps featuring this species appeared in Latvia in 1997,in Jordan in 2003, and there was a joint issuance of Post offices of russia and Belarus in 2005. in 2012,the Post office of chad issued a series of 6 stamps on decorative sheets with special tags. On twostamps and three small sheets there are images of adult and juvenile Greater Spotted Eagles (fig. 1/23).e margins of the small sheets show scenes of hunting an agama mwanzae and a young addax an-telope (http://www.birdtheme.org/statistics.html). it should be mentioned that it was in chad wherethe first Greater Spotted Eagles fitted with a satellite transmitter wintered. is list can be supple-mented with “non-catalogue” stamps from Guinea – Bissau from 2001 and Malawi from 2010.

e Lesser Spotted Eagle appears on nine stamps issued in Hungary (in 1983), in Belarus in 2000,in São tomé and Príncipe in 2003, in romania in 2007, in Bulgaria in 2008, in niger in 2013 and inivory coast in 2013. two stamps were issued in Mozambique in 2011 and 2012 respectively. e lat-ter commemorates a Lithuanian ornithologist tadas ivanauskas (tadeusz iwanowski), professor atthe university of kaunas and Vilnius, and founder of the first European ornithological station on theVende Peninsula. in addition, afghanistan and the Maldives Post offices issued stamps featuring in-dian Spotted Eagle A. hastata, which recently acquired the status of a separate species (Parry et al. 2002).

Page 294: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� Б ОЛЬШОЙ ПОДОРЛИК – ИС ЧЕ ЗА ЮЩИЙ ХИЩНИК Б ОЛОТ

23

Орлики в филателии

Изображения птиц часто появляются на почтовых марках. Ежегодно почтовые ведомствапо всему миру издают по нескольку сотен марок с орнитологическими мотивами. С одной сто-роны, они представляют собой ценность для коллекционеров, с другой – способствуют повы-шению образованности общества. Тиражи отдельных серий с птицами значительно превышаютмиллион экземпляров, максимальные тиражи марок с соколообразными птицами достигаютболее чем 32 миллионов. Например, марка с беркутом, напечатанная в 1960 году Польской по-чтой, достигла тиража в 2 272 000 штук, а марка с орланом-белохвостом в поддержку Волин-ского национального парка была отпечатана тиражом, превышающим 10 миллионов штук. Досих пор на марках было помещено свыше 3500 видов птиц. Соколообразные относятся к пти-цам, которых на марках изображают чаще всего. Политические преобразования на карте мирапривели к тому, что многие недавно возникшие государства выпустили марки, содержащиеименно изображения соколообразных птиц. В качестве примера можно привести Почту Гру-зии, которая в 2007 году выпустила единственную до сих пор серию, полностью посвященнуюбольшому подорлику. На двух марках представлена молодая особь, на других – взрослая птицав полете и голова птицы. Для коллекционеров дополнительно готовятся специальные издания– филателистические цельные вещи в виде конвертов первого дня Fdc (First Day Cover), а такжекартмаксимумы в форме открыток с приклеенной почтовой маркой на стороне с изображениемна ту же тему, с оттиском штемпеля, обычно художественного, связанного с изображением. Та-кие издания тщательно разрабатываются, часто с участием художников-графиков, сочетающихпрофессиональную деятельность с орнитологическими увлечениями. Недосягаемым образцомбыл наш выдающийся график Jerzy desselberger (фото 1/23), автор нескольких десятков изо-бражений птиц на марках. Польская почта до настоящего времени издала 172 марки с изобра-жениями птиц. К сожалению, ни на одной из них не изображен подорлик, хотя в научном на-звании Aquila pomarina содержится упоминание о Поморье. Некоторым утешением можносчитать изданную в 2002 году почтовую открытку «Магурский национальный парк» с напеча-танной маркой с изображением малого подорлика, номиналом 1,1 злотых (рис. 6/23).

В эпоху преобладания электронной корреспонденции в виде электронных писем и со-общений SMS количество традиционных писем уменьшилось. В настоящее время большин-ство писем опечатывается автоматически. Распространенные до недавнего времени почто-вые сборы в форме марок встречаются все реже, хотя их глобальные тиражи, несомненно,продолжают достигать многих миллионов. Кроме функции официального сбора почтовыемарки также имеют большую эстетическую, культурную и образовательную ценность.

Самым старым филателистическим образцом с изображением большого подорликаявляется марка, отпечатанная в Лаосе в 1993 году, номинальной стоимостью 10 кипов. Сле-

Less typical places where you can find images of the Greater Spotted Eagle are on coins, mintedby Mennica kresowa (Eastern Borderlands Mint) (private edition) in the series titled “Polish redBook of animals” (https://aqc.aquila-it.pl) as well as... Easter eggs (fig. 8/23, 9/23).

Tadeusz Mizera

Page 295: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ОРЛИКИ В ФИЛАТЕ ЛИИ ���

дующие марки с этим видом были напечатаны в Латвии в 1997 году, в Иордании в 2003 году,а также в совместном издании почты Беларуси и России в 2005 году. В 2012 году почта Чадаиздала серию 6 марок на художественно оформленных листах со специальными купонами.На двух марках и трех листках показаны изображения взрослого и молодого большого по-дорлика (рис. 1/23). На полях листков показаны сцены охоты на ящерицу agama Mwanzae, атакже на теленка антилопы аддакс (http://www.birdtheme.org/statistics.html). Здесь стоит упо-мянуть, что один из первых больших подорликов с установленным спутниковым передат-чиком зимовал именно в Чаде. Этот список можно дополнить «некаталогизированными» мар-ками 2001 года из Гвинеи-Биссау, а также марками 2010 года из Малави.

Малый подорлик представлен на 9 марках, напечатанных в Венгрии в 1983 году, Беларусив 2000 году, на Островах Сан-Томе и Принсипи в 2003 году, в Румынии в 2007 году, Болгариив 2008 году, Нигерe в 2013 году, в Кот-д’Ивуар в 2013 году. Две марки были выпущены в Мо-замбике в 2011 и 2012 годах. На второй из этих марок представлен литовский орнитолог ta-das ivanauskas (tadeusz iwanowski), профессор Каунасского и Вильнюсского университетов,основатель первой европейской орнитологической станции на полуострове Венде. Кроме того,почты Афганистана и Мальдивов выпустили марки с индийским подорликом A. p. hastata, ко-торый недавно получил статус отдельного вида (Parry и др., 2002).

Реже изображение большого подорлика можно встретить и в других местах, напримерна монете, отчеканенной монетным двором «Мэнница Крэсова» (частное издание) из серки«Польская красная книга животных» (https://aqc.aquila-it.pl), а также на… писанках (рис. 8/23,9/23).

Tadeusz Mizera

Page 296: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

adamski a., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera t.,rodziewicz M., Stawarczyk t., wacławek k. 1999.rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunkówptaków drapieżnych w Polsce w końcu XX wieku.not. Orn. 40: 1–22.

allon d., Shirihai H. 1991. a survey of wintering rap-tors in israel 1987/88. w: raptors in israel. Passageand wintering population. Yekutiel d. (eds): 46–52.international Birdwatching center Eilat.

andersson M., norberg r.a. 1981. Evolution of re-versed sexual dimorphism and role partitioningamong predatory birds, with a size scaling of flightperformance. Biological Journal of the Linnean So-ciety 15: 105–130.

Baillie J., Groombridge B. (eds). 1996. iucn red Listof reatened animals. iucn, Gland, Switzerland.

Beliakov V., Grishanov G., Panov Y., Sachnov n. 1989. Bol-shoy podorlik. w: ich nuzno sachranit. kaliningrad.

Belyaev k.G. 1979. [to fauna of north-eastern Pribai-kalie]. Ornithology 14: 188–189. in russian.

Bergmanis u. 1996. On the taxonomy of the LesserSpotted Eagle Aquila pomarina and Greater Spot-ted Eagle A. clanga. in: Meyburg B.-u. & chancel-lor r.d. (eds.). Eagle Studies: 199–207. wwGBP;Berlin, London & Paris.

Bergmanis u. 1999. taxonomy, distribution, numberand ecology of the Lesser Spotted Eagle (Aquila po-marina c.L. Brehm) in Latvia. msc. Phd thesis.riga: Latvian university.

Bergmanis u. 2012. Breeding history of the GreaterSpotted Eagle and hybrids with the Lesser SpottedEagle in Latvia. w: Mirski P. (red.). conservation ofthe Greater Spotted Eagle. Proceedings of the in-ternational workshop, Goniądz, Poland 25–27th

January 2012: 12.Bergmanis u., Petrins a., Strazds M. 2001. e num-

ber, distribution and breeding success of the LesserSpotted Eagle (Aquila pomarina) in Latvia. actaOrnithoetologica 4: 305–321.

Bergmanis u., Petrins a., Strazds M., krams i. 1997.Possible case of hybridization of the Lesser SpottedEagle and the Greater Spotted Eagle in EasternLatvia. Putni daba 6: 2–6.

Bijleveld M. 1974. Birds of prey in Europe. MacmillanPress London – Basinstoke

BirdLife international 1997. Species action Plans for8 European reatened Bird Species.

BirdLife international 2004. reatened birds of theworld 2004. cd-rOM. BirdLife international,cambridge, uk.

Borowski z. 2011. wpływ drapieżnictwa na dynamikępopulacji gryzoni – na przykładzie nornika pół-nocnego (Microtus oeconomus). Prace iBL 15:1–124.

Bregetova n.G. 1977. Semejstvo aceosejidae. in: Gil-jarov M.S., Bregetova n.G. (eds). Opredelitieľ obi-tajuščih v počvie kleščej Mesostigmata: 169–476.nauka, Leningrad.

Brown L., amadon d. 1968. Eagles, hawks and Falconsof the world. Vol. 1. country Life Books, Feltham,uk.

Byczkowski a., kiciński t. 1991. Hydrologia i hydro-grafia dorzecza Biebrzy. w: Okruszko H. (red.).Bagna Biebrzańskie. zeszyty Problemowe Postępównauk rolniczych 372: 75–118. Pwn warszawa.

cenian z., kalisiński M., kapowicz r., rodziewicz M.,Stój M., wójciak J. 2005. Sytuacja i stan ochrony or-lika krzykliwego Aquila pomarina w Polsce na po-czątku XXi w. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.)Badania i problemy ochrony orlika grubodziobegoAquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina.Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec,16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 141–152.

chodkiewicz t., neubauer G., Meissner w., Sikoraa., chylarecki P., woźniak B., Bzoma S., Brewka B.,rubacha S., kus k., rohde z., cenian z., wie-loch M., zielińska M., zieliński P., kajtoch Ł., Sza-łański P., Betleja J. 2012. Monitoring populacji pta-ków Polski w latach 2010–2012. BiuletynMonitoringu Przyrody 9: 1–44.

christensen S., nielsen B.P., Porter r.F. willis i. 1975.rozpoznawanie europejskich ptaków drapieżnychw locie. not. Orn. 16, 5: 3–144.

cieślak M. 1977. Prawdopodobne gniazdowanie orlikagrubodziobego (Aquila clanga) w rezerwacie Jataw nadleśnictwie Łuków. not. Orn. 18:54.

cieślak M., Piasecki k. 1981. awifauna Puszczy ko-zienickiej i jej okolic. Biuletyn kwartalny radom-skiego towarzystwa naukowego 18: 9–20.

24Literatura

Page 297: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

LITERATURA ���

cramp S., Simmons k.E.L. 1980. (eds). Handbook ofthe Birds of the western Palearctic. Vol. 2. Oxforduniversity Press.

corso a. 2009. identification of some autumn raptorsin Egypt. Birding world 22, 7: 300–308.

Ćwikowski c., Ćwikowska B., Mołodyński G., Sitko G.1998. Ptaki drapieżne Parku krajobrazowego GórSłonych. Parki nar. rez. Przyr. 17: 77–92.

dan a., Granit B., Labinger z., Perlman Y. 2005. dy-namika zimującej populacji orlika grubodziobegow izraelu w dolinie rzeki Hula w latach 1996–2005.w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.). Badania i pro-blemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clangai orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiałymiędzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18września 2005. Biebrzański Park narodowy. Oso-wiec–Poznań–Berlin: 77–79.

dementiev G.P., Gladkov n.a. 1951. Ptitsy SovetskovoSojuza. Moskva. Sovetskaya nauka.

dmoch a., Mikusek r., dyrcz a. 2012. awifauna lę-gowa czerwonego Bagna w kotlinie Biebrzańskiej.Orn. Polonica 53: 86–104.

domashevsky S. 2012. current status of the GreaterSpotted Eagle in the ukraine. w: Mirski P. (red.).conservation of the Greater Spotted Eagle. Pro-ceedings of the international workshop, Goniądz,Poland 25–27th January 2012: 13.

dombrovski V.c. 2002. Hybridization of Lesser andGreater Spotted Eagles (Aquila pomarina et A. clanga)in Belarus: rule or Exception? Subbuteo 5: 23–31.

dombrovski, V.c. 2005. Sukces lęgowy orlików gru-bodziobych Aquila clanga oraz ich mieszańcówz orlikiem krzykliwym Aquila pomarina na Biało-rusi. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.). Badaniai problemy ochrony orlika grubodziobego Aquilaclanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Ma-teriały międzynarodowej konferencji, Osowiec,16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 35–42.

dombrovski V.c. 2005. Hybridation entre aiglescriard Aquila clanga et pomarin A. pomarina enBiélorussie: conséquence taxonomique. nos Oi-seaux 52: 27–30.

dombrovski V. 2009. about Species identification ofLesser and Greater Spotted Eagles and their Hyb-rids in the Field conditions. raptors conserva-tion 15: 97–110. in russian with English summary.

dombrovski V.c. 2012. Greater Spotted Eagle populationin Belarus: actual numbers, trends, habitats and occur-rence of hybridization with Lesser Spotted Eagle. w:Mirski P. (red.). conservation of the Greater SpottedEagle. Proceedings of the international workshop,Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 10–12.

dombrovski V., ivanovski V. 2003. new data on num-bers of birds of prey breeding in Belarus. abstractsof 6th world conference on birds of prey and owls.Budapest: 29.

dombrovski V.c., ivanovski V.V. 2005. number, distri-bution and breeding ecology of Greater Spotted Eagle(Aquila clanga) in Belarus. Ornithologia 32: 56–69.

dombrovski V.c., ivanovski V.V. 2005. new data onnumbers and distribution of birds of prey breedingin Belarus. acta zoologica Lituanica 15: 218–227.

dombrovski V.c., tishechkin a.k., zhuravliov d.V.,dmitrenok M.G., Pinchuk P.V. 2000. Breeding re-cords of Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) incentral Polesie. Subbuteo 3 (1): 3–13.

dravecký M., Sellis u., Bergmanis u., dombrovski V.,Lontkowski J., Maciorowski G., Maderič B., Mey-burg B.-u., Mizera t., Stój M., treinys r., wójciakJ. 2008. colour ringing of the Spotted Eagles (Aquilapomarina, Aquila clanga and their hybrids) in Eu-rope – a review. Slovak raptor Journal 2: 37–52.

drobelis, E. 2004. Lietuvos miškų plėšrieji paukščiai.[Birds of prey of Lithuanian forests], Vilnius: Spauda.

dyrcz a., Grabiński w., Stawarczyk t., witkowski J.1991. Ptaki Śląska. Monografia

dyrcz a., Okulewicz J., tomiałojć L., witkowski J.1972. Ornitofauna lęgowa Bagien Biebrzańskichi terenów przyległych. acta Orn. 13: 343–422.

dyrcz a., Okulewicz J., wiatr B. 1973. Ptaki PojezierzaŁęczyńsko-włodawskiego w okresie lęgowym(z uwzględnieniem badań ilościowych na torfowis-kach niskich). acta zoologica cracov. 18: 399–474.

dyrcz a., Okulewicz J., witkowski J., Jesionowski J.,nawrocki P., winiecki a. 1984. Ptaki torfowisk ni-skich kotliny Biebrzańskiej. acta Orn. 20: 1–108.

dyrcz a., werpachowski c. (red.). 2005. PrzyrodaBiebrzańskiego Parku narodowego. Monografia.wyd. BbPn, Osowiec twierdza.

Fefelov i.V. 1994. [Birds of prey of delta Selenga river].informational massager on birds of prey and owlsof russia 2: 4–5. in russian

Ferguson-Lees J., christie d.a. 2001. raptors of theworld. christopher Helm, London.

Forsman d. 1991. die Bestimmung von Schell- Aquilaclanga, Schrei- A. pomarina und SteppenadlerA. nipalensis. Limicola 5: 145–185.

Forsman d. 1999. e raptors of Europe and MiddleEast. a Handbook of field identification. London,Poyser.

Frąckiel k. 2008. niepylak mnemozyna (Parnassiusmnemosyne) w Biebrzańskim Parku narodowym.Materiały z konferencji „15 lat BPn – Motyleekosystemów bagiennych”, Osowiec twierdza12–13.09.2008, ss. 48–55.

Page 298: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Frąckiel k., Sielezniew M. 2009. Motyle Biebrzań-skiego Parku narodowego. Fotoprzewodnik. wyd.BbPn, Osowiec twierdza.

Galushin V.M. 1962. [der Schelladler des Oka-talsund sein Einfluß auf die zahl einiger Vögel]. Mo-skov. Pedag. inst. im. Lenina, uch. zapiski 186:115–151. in russian.

Gavrin d.F., dolgushin i.a., korelov M.n., kuz-mina M.a. 1962. Ptitsy kazakhstana. Vol. 2. alma-ata, izdatelstvo akademii nauk kazakhskoy SSr.

Głowaciński z., nowacki J. (red.). 2004. Polska czerwonaksięga zwierząt. Bezkręgowce. iOP Pan, kraków.

Goloduschko B.S. 1958. [Materialen über die Ernäh-rung des Mäusebussards (Buteo buteo L.) und desSchreiadlers (Aquila pomarina Brehm) im Bialo-wieser urwald]. trudy zapoved-ohotnicego kho-zyaystva Belovezkaya Pusca 1: 100–109. in russian.

Goloduschko B.S. 1961. [die anzahl der amphibienund reptilien in der Ernährung des Mäusebus-sards und des Schreiadlers im Bialiwieser urwald].Fauna i ecologyia nazemnykh pozvonochnykh Be-lorussii. Minsk 143–149. in russian.

Gotzman J., Jabłoński B. 1972. Gniazda naszych pta-ków. PzwS, warszawa.

Grant P.r., Grant B.r. 1992. Hybridization of birdspecies. Science 256: 193–197.

Grant P.r., Grant B.r. 1997. Genetics and the origin ofbird species. Proceedings of the national academyof Sciences u.S.a. 94: 7768–7775.

Grant P.r., Grant B.r. 1997. Hybridization, sexual imprin-ting and mate choice. american naturalist 149: 1–28.

Graszynski k., komischke B., Meyburg B.u. 2002. Onthe Biology of the Greater Spotted Eagle (Aquilaclanga Pallas 1811). in: Yosef r., Miller M.L., Peplerd. (eds.). raptors in the new Millennium: 62–75.Eilat: intern. Birding & research center.

Gregory S.M.S., dickinson E.c. 2012. clanga has prio-rity over aquiloides (or how to drop a clanger). BullBOc 132: 135.

Gwiazdowicz d.J. 2003a. Mites (Acari, Mesostigmata)appearing in Poland, in the bird’s nests of Passeri-formes, Falconiformes and Strigiformes orders. [w:kształtowanie i ochrona środowiska leśnego, red.a.t. Miler]. wyd. ar, (Poznań): 562–572.

Gwiazdowicz d.J. 2003b. Mites (acari: Mesostigmata)occurring in the nests of birds of prey (Falconifor-mes) and owls (Strigiformes). acarina – russian Jo-urnal of acarology, 11 (2): 235–239.

Gwiazdowicz d.J., Błoszyk J., Bajerlein d., Halli-day r.B., Mizera t. 2006. Mites (acari: Mesostig-mata) inhabiting nests of the while-tailed sea eagleHaliaeetus albicilla (L.) in Poland. EntomologicaFennica, 8: 366–372.

Gwiazdowicz d.J. coulson S.J., Grytnes J.a., PilskogH.E. 2012. e bird ectoparasite Dermanyssus hi-rundinis (acari, Mesostigmata) in the High arctic;a new parasitic mite to Spitsbergen, Svalbard. actaParasitologica, 57 (4): 378–384.

Gwiazdowicz d. J., Mizera t., Skorupski M., 1999. Mites ingreaterspottedeaglenests. J.raptorres.,33(3):257–260.

Gwiazdowicz d. J., Mizera t., Skorupki M., 2000. Mi-tes (acari, Gamasida) from the nests of birds ofprey in Poland. Buteo, 11: 97–100.

Gwiazdowicz d.J., Błoszyk J., Mizera t., tryjanowskiP. 2005. Mesostigmatic mites (acari: Mesostigmata)in white-tailed sea eagle nests (Haliaeetus albicilla).J. raptor res., 39 (1): 60–65.

Hagemeijer E.J.M, Blair M.J. (eds). 1997. e EBccatlas of European Breeding Birds: eir distribu-tion and abundance. t & ad Poyser, London.

Hammond n., Pearson B. 1993. Birds of prey. Hamlynbird behavior guides. Hamlyn, London

Helbig a. 2000. was ist eine Vogel-“art”? Ein Beitragzur aktuellen diskussion um artkonzepte in derOrnithologie. Limicola 14: 57–79, 172–184.

Helbig a.J, knox a.G., Parkin d.t., Sangster G., col-linson M. 2002. Guidelines for assigning speciesrank. ibis 144: 518–525.

Helbig a.J., Seibold i., kocum a., Liebers d., irwin J.,Bergmanis u., Meyburg B.-u., Scheller w.,Stubbe M., Bensch S. 2005. Genetic differentiationand hybridization between greater and lesser spot-ted eagles (accipitriformes: Aquila clanga, A. po-marina). J. Ornithol 146: 226–234.

Hewitt G.M. 2000. e genetic legacy of the Quater-nary ice ages. nature 405: 907–913.

Hirschmann w., wiśniewski J. 1982. weltweite revi-sion der Gattungen Dendrolaelaps Halbert 1915und Longoseius chant 1961 (Parasitiformes). aca-rologie (nürnberg) 29: 1–190, ii: 1–48.

Hordowski J. 1991. rozmieszczenie i liczebność pta-ków lęgowych w województwie przemyskim. za-kład Fizjografii i arboretum w Bolestraszycach.

Hoyo J., Elliott a., Sargatal J. (eds.). 1994. Handbookof the Birds of the world. Vol. 2. new world Vul-tures to Guineafowl. Lynx Editions, Barcelona.

ivanov a.i., kozlova E.V., Portenko L.a., tugarinova.Y. 1951. Birds of Soviet union. Vol. 1. izdatelstvoakademi nauk SSSr, Moscow and Leningrad. inrussian.

ivanovsky V.V. 1996. notes on breeding biology of SpottedEagles Aquila clanga and Aquila pomarina in Byelo-russia. Eagle Studies: 297–299. Berlin, London, Paris.

ivanovsky V.V., Bashkirov i.V. 2002. numbers of bree-ding populations of Greater and Lesser SpottedEagles in northern Belorussia. Berkut 11: 34–47.

Page 299: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

LITERATURA ���

izmailov i.V. 1967. [Birds of Vitimskoe tableland].ulan-ude: 1–303. in russian

izmailov i.V., Borovitskaya G.k. 1973. [Birds of south-eastern zabaikalie 1–315]. Vladimir. in russian.

Jehl J.r., Murray B.G. 1986. e evolution of normaland reverse sexual size dimorphism in shorebirdsand other birds. current Ornithology 3: 1–86.

karyakin i.V. 1998. Pernatye khishchniki ural’skogoregiona. Sokoloobraznye (Falconiformes) and So-voobraznye (Strigiformes). Perm. in russian

karyakin i.V. 2008. Osobennostii ekologii bolshovopodorlikova v Volga-ural region. w: MelnikovV.n., dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.):izuchenie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov vSevernoy Evrazji. Materialy k mezdunarodnoy kon-ferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji,ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 119–137. [Ecologyof Greater Spotted Eagle in Voga-ural region]. inrussian

karyakin i.V.2008a. Osobennostii ekologii bolshovopodorlikova v zapadnoy Sibiri. w: Melnikov V.n.,dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuche-nie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov v Se-vernoy Evrazji. Materialy k mezdunarodnoy kon-ferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji,ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 153–164. [Ecologyof Greater Soptted Eagle in western Sibiria]. inrussian

karyakin i.V. 2008b. Bolshoy podorlik v altae-Sayan-skom regionie. w: Melnikov V.n., dombrovskiV.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohranabolshevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji.Materialy k mezdunarodnoy konferencji pokhishcznym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 165–184. [e Greater Spot-ted Eagle in altai-Sayan region]. in russian

karyakin i. 2008c. e Greater Spotted Eagle in theVolga region, ural Mountains and western Siberia.raptors conservation 11: 23–69.

karyakin i.V., Levin a.S. 2008. Bolshoy podorlik vkazakhstanie. w: Melnikov V.n., dombrovski V.c.,Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohrana bol-shevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji. Ma-terialy k mezdunarodnoy konferencji po khishcz-nym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4–7fevralya 2008 g., ss. 138–152. [e Greater SpottedEagle in kazakhstan]. in russian

karyakin i., Bachtin r., Biekmansurov r., nikolenko E.,ważow S. 2012. e Greater Spotted Eagle Aquilaclanga in the regions of Volga-ural, western Sibiriaand altai-Sayan. w: Mirski P. (red.): Ochrona orlikagrubodziobego. Materiały z warsztatów Międzyna-rodowych. Goniądz, Polska 25–27 stycznia 2012, s. 24.

kirmse w. 1998. Morphometric features characteri-zing flight properties of palearctic eagles. in: chan-cellor r.d., Meyburg B.-u. (eds.). Holarctic Birds ofPrey: 339–348. adEnEX-wwGBP.

kłosowski G., kłosowski S., kłosowski t. 1991. Ptakibiebrzańskich bagien. krajowa Spółdzielnia arty-styczno-techniczna kSat, warszawa

komischke B., Graszynski k., Meyburg B.-u. 2001.zur Biologie des Schelladlers Aquila clanga. actaornithoecologica 4: 337–376.

komisja Faunistyczna 2009. rzadkie ptaki obserwo-wane w Polsce w roku 2008. raport nr 25. notatkiornitologiczne 2009, 50: 111–142.

komisja Faunistyczna 2010. rzadkie ptaki obserwo-wane w Polsce w roku 2009. raport nr 26. OrnisPolonica 2010, 51: 117–148.

komisja Faunistyczna 2011. rzadkie ptaki obserwo-wane w Polsce w roku 2010. Ornis Pol. 52: 117–149.

komisja Faunistyczna 2012. rzadkie ptaki obserwo-wane w Polsce w roku 2011. raport nr 28. OrnisPolonica 2011, 53: 105–140.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1988. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1986. raport nr 3. notatki Orn. 29: 135–149.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1989. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1987. raport nr 4. notatki Orn. 30: 57–71.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1990. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1988. raport nr 5. notatki Orn. 31: 67–85.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1991. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1989. raport nr 6. notatki Orn. 32: 125–142.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1992. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1990. raport nr 7. notatki Orn. 33: 111–121.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1993. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1991. raport nr 8. notatki Orn. 34: 345–358.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.1995. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1994. raport nr 11. notatki Orn. 36: 343–358.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.2000. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku1998. raport nr 15. notatki Orn. 41: 29–53.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.2001. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku2000. raport nr 17. notatki Orn. 42: 193–214.

komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.2004. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku2003. raport nr 20. not. Orn. 45:169–194.

komisja Faunistyczna. 1998. rzadkie ptaki obserwowanewPolscewroku1997.raportnr14.not.Orn.39:151–174.

Page 300: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

kOO 2005. raport z działalności komitetu OchronyOrłów w roku 2004. Biuletyn komitetu OchronyOrłów 14: 2–26.

krasnooshtanova M.n., Fefelov i.V., Malyisheva V.u.2003. [dates of migrations of birds of prey on au-tumnal flying in Southern Pribaikalie. contempo-raneous problems of ornithology of Siberia andcentral asia: Materials of ii international ornitho-logical conference]. ulan-ude, part 2, 133–137. inrussian

król w. 1985. Breeding density of diurnal raptors in theneighborhood of Susz (iława Lakeland, Poland) inthe years 1977–1979. acta ornith. 21: 95–114.

król w. 1992. Aquila pomarina (Brehm, 1831) – Orlikkrzykliwy. w: Głowaciński z. (red.). Polska czer-wona księga zwierząt. PwriL, warszawa.

król w. 1992. Orlik grubodzioby Aquila clanga (Pal-las, 1811). w: Głowaciński z. (red.). Polska czer-wona księga zwierząt. PwriL, warszawa.

kulczycki a. 1964. występowanie niektórych gatun-ków ptaków w Bieszczadach w latach 1957–1963.acta Ornith. 8: 324–325.

kumari E. 1954. [Birds of Estonian SSr. Eesti riiklik]kirjastus, tallinn. in Estonian.

kunysz P. 1994. występowanie orlika krzykliwegoAquila pomarina na Pogórzu Przemyskim w latach1980–1994. Bad. Orn. ziemi Przem. 2: 91–94.

kunysz P., Hordowski J. 2000. Ptaki polskich karpatwschodnich i Podkarpacia. 2. Gaviiformes-cha-radriformes. Badania ornitologiczne ziemi Prze-myskiej. kwartalnik radomskiego towarzystwanaukowego 18: 9–20.

Langgemach t. 2001. kaffeebraune Vögel mit ges-preizten Handschwingen – über einige defizite inder kenntnis des Schreiadlers in deutschland. actaornithoecologica 4: 279–286.

Langgemach t., Blohm t., Frey t. 2001. zur Habitat-struktur des Schreiadlers (Aquila pomarina) an seinemwestlichen arealrand – untersuchungen aus demLand Brandenburg. acta ornithoecol. 4: 237–267.

Lepiksaar J., zastrov M. 1963. die Vögel Estlands.ann. Soc. tartuensis ad res nat. invest. const. 3:5–168. cooperative of the naturalist Society oftartu in Excile, Lund.

Levy n. 2000. Spotted Eagles (Aquila clanga) as po-tential predators of common cranes (Grus grus) inwintering areas in israel. raptors 2000, Joint mee-ting of the: raptor research Foundation & worldworking Group on Birds of Prey, Eilat, israel 2–8april 2000. Program and abstract: 16.

Lilleleht V. 1999. rarities in Estonia 1990–1997. reportof the Estonian rarities committee. Hirundo 12:51–102.

Lõhmus a. 1997. Population changes of raptors andowls in northwestern tartumaa. Hirundo 1997: 4–16.

Lõhmus a. 1998. numbers of the Greater SpottedEagle and the Lesser Spotted Eagle in Estonia. Hi-rundo 11: 24–34.

Lõhmus a. 2003. Habitat preferences and quality forbirds of prey: from principles to application. Phdesis. tartu: tartu university Press.

Lõhmus a., Väli Ü. 2001. interbreeding of the GreaterAquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. poma-rina. acta Ornithoecol. 4: 377–384.

Lõhmus a., Väli Ü. 2004. e effects of habitat qualityand female size on the productivity of the LesserSpotted Eagle Aquila pomarina in the light of al-ternative prey hypothesis. Journal of avian Bio-logy 35: 455–464.

Lõhmus a., Väli Ü. 2005. Breeding habitat of a threa-tened Greater Spotted Eagle Aquila clanga popula-tion interbreeding with Lesser Spotted Eagles A. po-marina. Oryx 39: 170–177.

Lontkowski J., Maciorowski G. 2010. identification ofjuvenile Greater Spotted Eagle, Lesser Spotted Eagleand hybrids. dutch Birding 32: 384–397

Lyamkin V.F. 1977. [zoogeography of mammiferousand birds of Barguzinskaya hollow. regional bio-geographily investigations in Siberia]. irkutsk: 111–177. in russian.

Ławicki Ł., niedźwiecki S., Sawicki w., ŚwiętochowskiP., Goławski a., kasprzykowski z., urban M., wy-legała P., czechowski P., Prange M., Janiszewski t.,Menderski S., Lenkiewicz w., Jantarski M. 2011.Liczne gniazdowanie rybitwy białoskrzydłej Chli-donias leucopterus w Polsce w roku 2010. OrnisPol. 52: 85–96.

Maciorowski G. 1993. Ptaki drapieżne środkowegobasenu Biebrzy. msc. akademia rolnicza w Poz-naniu.

Maciorowski G. 2012. Liczebność, sukces lęgowy,trendy liczebności, hybrydyzacja i monitoring or-lika grubodziobego w Polsce. w: Mirski P. (red.).conservation of the Greater Spotted Eagle. Pro-ceedings of the international workshop, Goniądz,Poland 25–27th January 2012: 66–68.

Maciorowski G., Mizera t., Meyburg B.u. 2006. wy-stępowanie i ochrona orlika grubodziobego Aquilaclanga na obszarze kotliny Biebrzańskiej. Studiai Materiały centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej8, 2 (12): 105–114.

Maciorowski G., Meyburg B.u, Mizera t., Matthes J.2009. wykorzystanie badań naukowych w ochronieorlików Aquila clanga oraz Aquila pomarina na ob-szarze kotliny Biebrzańskiej. Studia i Materiały cen-trum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 11, 2 (21): 68–74.

Page 301: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

LITERATURA ���

Maciorowski G., Meyburg B.u., Mizera t., Matthes J.,Graszynski k. 2005. występowanie oraz biologia lę-gowa orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce.w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i pro-blemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clangai orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiałymiędzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18września 2005. Biebrzański Park narodowy. Oso-wiec–Poznań–Berlin: 21–34.

Maciorowski G., Meyburg B.u., Mizera t., zub k.,Matthes J. 2005. Strategia żerowania i pokarm bieb-rzańskiej populacji orlika grubodziobego – wynikiwstępne. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.). Ba-dania i problemy ochrony orlika grubodziobegoAquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina.Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec,16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 133–139.

Maciorowski G., Mizera t. 2010. badania i ochrona or-lika grubodziobego w Polsce – Project Life+. Stu-dia i Materiały centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 12, 2 (25): 181–190.

Maciorowski G., Mizera t., Meyburg B.u. 2005. za-grożenia i ochrona biotopów orlika krzykliwegoAquila pomarina i orlika grubodziobego Aquilaclanga na terenie Bagien Biebrzańskich. w: Mi-zera t. & B.u. Meyburg (red.). Badania i problemyochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i or-lika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały mię-dzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 wrześ-nia 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 123–131.

Matthes J., neubauer M. 1976. Beitrag zur avifauna Bia-lowiezer Heide (Vr Polen). der Falke 23: 188–189.

Mebs . 1989. Greifvögel Europas. Biologie Bestands-verhältnisse Bestansgefährdung. kosmos natur-fuhrer. Stuttgart, Franckh.

Melnikov u.i., Melnikov M.u. 1966. [new findings ofrarity birds in Priangarie]. russian ornithologicaljournal. Express-issue 2: 3–7. in russian.

Melnikov V.n., Solovkov d.a., kostin B.a., Egorovan.a., Bogomolov d.V. 2001. nesting of LesserSpotted Eagle (Aquila pomarina) in ivanovo re-gion (russia). acta Ornithoecol. 4: 287–289.

Meyburg B.-u., Meyburg c., Mizera t., Maciorow-ski G., kowalski J. 2005. Family break up, departure,and autumn migration in Europe a family of Grea-ter Spotted Eagles (Aquila clanga) as reported by sa-tellite telemetry. Journal raptor research 39 (4):462–466.

Meyburg B.u. 1974. zur Brutbiologie und taxono-mischen Stellung des Schreiadlers. Falke 21: 126–134, 166–171.

Meyburg B.-u. 1991. der Schreiadler (Aquila poma-rina): bisherige und zukünige Bemühungen umseine Erforschung und seinen Schutz. Populations-ökologie von Greifvogel- und Eulenarten 2, wiss.Beitr. 1991/4. (P 45): 89–105. Martin-Luther-univ.Halle-wittenberg.

Meyburg B.u. 1997. European Species action Plan.Greater Spotted Eagle (Aquila clanga). in: Finaltechnical report and claim 1 March 1996–30. no-vember 1997. Species action Plans for 8 Europeanreatened Bird Species. rSPB & BirdLife.

Meyburg B.u., Eichaker X., Meyburg ch., PaillatP. 1995. Migrations of an adult Spotted Eagle trac-ked by satellite. Brit. Birds 88: 357–361.

Meyburg B.-u., Haraszthy L., Strazds M., Schäffer n.2001. European Species action Plan for Greaterand Lesser Spotted Eagles. in: Schäffer n., Gallo-Orsi u. (eds.). European union action plans foreight priority birds species. European commis-sion, Luxemburg.

Meyburg B.u., keller M. 1997. Spotted Eagle Aquilaclanga. in: Hagemeijer w.J.M., Blair M.J. (eds). eEBcc atlas of European Breeding Birds: eir dis-tribution and abundance. t&ad Poyser, London.

Meyburg B.u., Meyburg c. 2005. zastosowanie no-wych metod badawczych z użyciem nadajnikówGPS sprzężonych z nadajnikiem satelitarnym orazanalizy genetycznej w badaniach orlików krzykli-wych Aquila pomarina. w: Mizera t. & B.u. Mey-burg (red.) Badania i problemy ochrony orlika gru-bodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwegoAquila pomarina. Materiały międzynarodowej kon-ferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. BiebrzańskiPark narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 185–187.

Meyburg B.u., Meyburg c., Graszynski k., Mizera t.,Maciorowski G., kowalski J. 2005. zastosowanie te-lemetrii satelitarnej do poznania tras wędrówek orazmiejsca zimowania dorosłych orlików grubodzio-bych Aquila clanga. w: Mizera t. & B.u. Meyburg(red.) Badania i problemy ochrony orlika grubo-dziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquilapomarina. Materiały międzynarodowej konferencji,Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Parknarodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 81–83.

Meyburg B.u., Meyburg c., Mizera t., Maciorow-ski G., kowalski J. 1998. Greater Spotted Eagleoverwintering in zambia. africa Birds & Birding 3(1): 62–68.

Meyburg B.u., Meyburg c., Mizera t., Matthes J., Gra-szynski k., Maciorowski G. 2005. tracking the firstGreater Spotted Eagle (Aquila clanga) with a GPSsatellite transmitter – some preliminary results. w:Mizera t., Meyburg B.u. (red.) Badania i problemy

Page 302: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i or-lika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały mię-dzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 wrześ-nia 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec––Poznań–Berlin: 85–87.

Meyburg B.-u., Mizera t., Maciorowski G., dylawer-ski M., Smyk a. 1995. Juvenile Spotted Eagle ap-parently killed by Eagle Owl. Brit. Birds: 88.

Meyburg B.-u., Mizera t., Maciorowski G., kowalskiJ. 1997. Schelladler Aquila clanga brütet in partiel-lem Jugendfieder. Limicola 11, 2: 82–87.

Meyburg B.u., Mizera t., Matthes J., Graszynski G.,Schwanbeck J.P., Maciorowski G. 2005. krzyżowa-nie międzygatunkowe pomiędzy orlikiem grubo-dziobym Aquila clanga i orlikiem krzykliwymAquila pomarina w Polsce i niemczech. w: Mi-zera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemyochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i or-lika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały mię-dzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 wrześ-nia 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 115–117.

Meyburg B.u., Pielowski z. 1991. cainism in the Grea-ter Spotted Eagle Aquila clanga. Birds of Prey Bull.4: 143–148.

Meyburg B.-u., Scheller, w., Meyburg, c. 1995a. zugund Überwinterung des Schreiadlers Aquila po-marina: Satellitentelemetrische untersuchungen.J. Ornithologie 136: 401–422.

Mirski P. (ed.) 2012. Ochrona orlika grubodziobego.Materiały warsztatów Międzynarodowych. Go-niądz, Polska 25–27 styczna 2012, s. 95.

Mischenko a.L., Melnikov V.n. 2012. e GreaterSpotted Eagle in European part of russia: mainnesting areas, size dynamics and threats to the po-pulation. w: Mirski P. (red.). conservation of theGreater Spotted Eagle. Proceedings of the interna-tional workshop, Goniądz, Poland 25–27th January2012: 14–15.

Mischenko a.L., Ochagov d.M., kostin a.B., GalushinV.M., nikolaev V.i., Sukhanova O.V., Eremkin G.S.2001. Spotted Eagles in the central part of Europeanrussia: Preliminary assessment of their ranges andpopulation status. acta Ornithoecol. 4: 331–336.

Mizera t. 1995. O niektórych związkach pomiędzyptakami i dębami. Quercus, biologia, gospodarkakultura: 21–27. Ośrodek kultury Leśnej, Gołuchów.

Mizera t. 2008. Orły aquila sp. na znaczkach poczto-wych. Studia i Materiały Ośrodka kultury Leśnej 7:57–66.

Mizera t. Meyburg B.-u. 1993. wstępne badania or-lika grubodziobego (Aquila clanga). Biuletyn ko-mitetu Ochrony Orłów 5: 29.

Mizera t., Maciorowski G. 2002. Orlik grubodzioby.komitet Ochrony Orłów, aFw „Mazury”: 1–16 s.

Mizera t., Maciorowski G., Meyburg B.u. 2001. Orlikgrubodzioby Aquila clanga. w: Głowaciński z. (red).Polska czerwona księga zwierząt: 145–148. Pań-stwowe wydawnictwo rolnicze i Leśne, warszawa.

Mizera t., Meyburg B.u. 2005. (eds.). Badania i pro-blemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clangai orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiałymiędzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18września 2005. Biebrzański Park narodowy. Oso-wiec–Poznań–Berlin, s. 268.

Mizera t., Maciorowski G., Meyburg B.u. 2003. Aquilaclanga. Orlik grubodzioby. w: Głowaciński z. (ed.).2003. Polska czerwona księga zwierząt. kręgowce,ss. 145–148. Państwowe wydawnictwo rolniczei Leśne, warszawa.

Mizera t., Meyburg B.u., Matthes J., Maciorowski G.,Graszynski k., kowalski J. 2005. Historia badańorlika grubodziobego Aquila clanga w dolinie Bieb-rzy. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badaniai problemy ochrony orlika grubodziobego Aquilaclanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Ma-teriały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 9–19.

newton i. 1979. Population ecology of raptors. Poyser,Berkhamsted.

newton i. 2003. e speciation and biogeography ofbirds. academic Press.

nordberg S. 1936: Biologisch–Ökologische untersu-chungen über die Vogelnidicolen. acta zool. Fen.21: 1–168.

Okruszko H. 1991. Przeobrażenie się mokradeł podwpływem odwodnienia. w: H. Okruszko (red.).Bagna Biebrzańskie. zeszyty Problemowe Postępównauk rolniczych 372: 251–269. Pwn warszawa.

Ots M., Lilleleht V. 2002. rarities in Estonia 1998–2002: report of the Estonian rarities committee.Hirundo 15: 59–82.

Pankin n.S. 1972. [about nutrition of the Greater Spot-ted Eagle in plain of Bureie river]. zoological pro-blems of Siberia. novosibirsk: 381–383. in russian

Panov E. n. 1989: [Hybridization and ecological iso-lation in birds]. nauka, Moskva. in russian.

Parry S.J., clark w.S., Prakash V. 2002. On the taxo-nomic status of the indian Spotted Eagle aquila ha-state. ibis 144: 665–675.

Philips J.r. 1981. Mites (acarina) from nests of nor-vegian birds of prey. Fauna norv. Ser. B., 28: 44–47.

Philips J.r. 2000: a review and checklist of the para-sitic mites (acarina) of the Falconiformes and Stri-giformes. J. raptor res., 34 (3): 210–231.

Page 303: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

LITERATURA ���

Polskie Ogrody zoologiczne – informator. 1998. to-pola r. (red.). Polskie towarzystwo zoologiczne.Łódź.

Pugacewicz E. 1995. Stan populacji orlika grubodzio-bego (Aquila clanga) w kotlinie Biebrzańskiej w la-tach 1989–1993. not. Orn. 36: 311–321.

Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiejczęści Puszczy Białowieskiej. not. Orn. 37: 173–224.

Pugacewicz E. 2004. dolina Biebrzy. S. 236–240. w:Sidło P.O., Błaszkowska B., chylarecki P. (red.)Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce.OtOP, warszawa.

Pugacewicz E., zub k. 1999. Liczebność, rozród orazpokarm sowy błotnej asio flammeus w kotlinieBiebrzańskiej. not. Orn. 40: 69–77.

randla t. 1976. Eesti röövlinnud. Valgus, tallinn.ratkiewicz M. (red.). 2011. Strategia ochrony i gospo-

darowania populacją łosia w Polsce. msc. Białystok.reichenow a. 1918. die Vogelfauna des urwaldes von

Bialowies. w: Bialowies in deutschner Verwaltung.H. 3. Berlin.

rodziewicz M. 1996. e status, range and breedingsuccess of the Lesser Spotted Eagle Aquila poma-rina in Poland. in: Meyburg B.u., chancellor r.d.(eds.) Eagle Studies: 291–295. wwGBP, Berlin,London & Paris.

rodziewicz M., król w. 2001. Aquila pomarina Brehm,1831 orlik krzykliwy. w: Głowaciński z. (red). Pol-ska czerwona księga zwierząt. Państwowe wy-dawnictwo rolnicze i Leśne, warszawa.

rozporządzenie Ministra Środowiska 2011. dziennikustaw z dnia 12 października 2011 roku w sprawieochrony gatunkowej zwierząt, nr 237, poz. 1419.

ryabtsev V.V. 1997. [Strange case of nesting of e Grea-ter Spotted Eagle Aquila clanga. russian ornitholo-gical journal]. Express-issue. 12: 19–20. in russian.

ryabtsev V.V., durnev u.a., Fefelov i.V. 2001. [au-tumnal flying of birds of prey Falconiformes onsouthern-western coast of Baikal Lake]. russianornithological journal. Express-issue.130, 63–68.in russian.

rydzewski w. 1938. Sprawozdania z działalności Sta-cji Badania wędrówek Ptaków za rok 1937. actaOrnithol. 19: 431–527.

rydzewski w. 1949. Sprawozdanie z działalności Sta-cji Badania wędrówek Ptaków za rok 1938. actaOrnithol. Musei zoologici Polonici 4: 1–113.

Schalow H. 1919. Beiträge zur Vogelfauna der MarkBrandenburg. Berlin.

Scheller w., Bergmanis u., Meyburg B.u., Furkert B.,knack a., röper S. 2001. raum-zeit-Verhalten desSchreiadlers (Aquila pomarina). acta ornithoecol.Jena 4: 75–236.

Scheller w., Franke E., Matthes J., neubauer M., Scharn-weber c. 2001. Verbreitung, Bestandsentwicklungund Lebensraumsituation des Schreiadlers Aquilapomarina in Mecklenburg-Vorpommern. Vogel-welt 122: 233–246.

SdF 2012. Standardowy Formularz danych natura 2000.dolina Biebrzy PLH 200008. http://natura 2000.gdos.gov.pl/datafiles/download/PLH200008/sdf.

Seibold i., Helbig a.J., Meyburg B.u., negro J.J.,wink M. 1996. Genetic differentiation and mole-cular phylogeny of European aquila eagles accor-ding to cytochrome b nucleotide sequences. in:Meyburg B.u., chancellor r.d. (eds.). Eagle Stu-dies: 1–15. wwGBP; Berlin, London & Paris.

Sellis u. 2012. e Greater Spotted Eagle population inEstonia: actual numbers, degree of hybridizationand monitoring conducted. w: Mirski P. (ed.). con-servation of the Greater Spotted Eagle. Proceedingsof the international workshop, Goniądz, Poland25–27th January 2012: 10.

Sellis u. 2012. tracking of the Greater Spotted Eagles:preliminary results about migration and winteringof Estonian individuals. w: Mirski P. (red.). con-servation of the Greater Spotted Eagle. Proceedingsof the international workshop, Goniądz, Poland25–27th January 2012: 11.

Short L.L. 1969. taxonomic aspects of avian hybridi-sation. auk 86: 84–105.

Simmons r.E. 2000. Harriers of the world. eir be-haviour and ecology. Oxford university Press,Oxford.

Skalon V.n. 1934. [Birds of prey in upper angara re-gion and their role in humans’ life. irkutsk stateanti-plague university of Siberian and Far East re-gion newsletter 1932–1933]. Moscow 1: 55–83. inrussian.

Skalon V.n. 1936. [Materials to knowing of fauna ofsouthern frontiers of Siberia. irkutsk state anti-pla-gue university of Siberian and Far East region new-sletter]. M. irkutsk 3: 135–209. in russian.

Snow d.w., Perrins c.M. 1998. e Birds of the we-stern Palearctic. concise Edition. Oxford universityPress.

Sokołowski J. 1958. Ptaki ziem polskich. t2, Pwn,warszawa.

Sonin V.n., ryabtsev V.V. 1993. [e Greater SpottedEagle. rarity animals of irkutsk district (Ongroundverterbrals)]. irkutsk:199–201. in russian

Stattersfield a.J., capper d.r. (eds.). 1998. reatenedbirds of the world. BirdLife intermational, LynxEdicions.

Stepanyan L.S. 1990. [catalogue of ornithologicalfauna of the uSSr.]. nauka, Moscow. in russian.

Page 304: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

��� ORLIK GRUB ODZIOBY – GINĄCY ORZEŁ Z BAGIEN

Stój M. 1991. występowanie i biologia orlika krzykli-wego Aquila pomarina w Beskidzie niskim.chrońmy Przyrodę Ojczystą 47: 28–35.

Strutyński J. 1972. Polskie nazwy ptaków krajowych.Pan. Prace komisji Językoznawstwa 33.

Stubbe M., zörner H., Stubbe a., weber M., HerrmannS. 2000. Langzeitökologie des Schreiadlers Aquilapomarina im nordöstlichen Harzvorland. Popula-tionsökologie Greifvögel- und Eulenarten 4: 119–131.

Svensson L. 1975. Större skrikörn Aquila clanga ochmindre skrikörn A. pomarina – problemet att ar-tbestäma dem. Vår Fågelvärld 34: 1–26.

Svensson L. 1987. underwing pattern of Steppe, Spot-ted and Lesser Spotted Eagles. in: internationalBird identification, pp. 12–14. iBcE, Eilat.

Świętochowski P., Maciorowski G., Henel k., Marcza-kiewicz P., Grygoruk G. 2010. dolina Biebrzy. w:wilk t., Jujka M., krogulec J., chylarecki P. (red.).Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowymw Polsce. OtOP, Marki.

taberlet P., Fumagalli L., wust-Saucy a.G., cossons J.F.1998. comparative phylogeography and postglacialcolonization routes in Europe. Molecular Ecology7: 453–464.

taczanowski w. 1882. Ptaki krajowe. kraków.taczanowski w. 1891—1893. Faune ornitologique de

la Siberie orientale: Pt 1/2.Mem. acad. imp. Sci.,St.-Pb., 39: 1–1278.

tischler F. 1941. die Vögel Ostpreussens, teilband 1:684–688. Ost-Europa-Verlag. königsberg, Berlin.

tischler F. 1943. zur Vogelfauna des urwaldes vonBialowies. Orn. Monatsber. 51, 3 / 4: 80–83.

tomiałojć L. 1972. Ptaki Polski wykaz gatunków i roz-mieszczenie. Pwn, warszawa.

tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i li-czebność. Pwn, warszawa.

tomiałojć L., Stawarczyk t. 2003. awifauna Polski.rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PtPP „pronatura”, wrocław.

tornberg r., Mönkkönen M., Pahkala M. 1999. chan-ges in diet and morphology of Finnish goshawksfrom 1960s to 1990s. Oecologia 121: 369–376.

treinys r. 2005. e Greater Spotted Eagle (Aquilaclanga): previous, current status and hybridsationin Lithuania. acta zoologica Lithuanica 15: 31–38.

treinys r. 2012. Greater Spotted Eagle (Aquila clanga)in Lithuania: past and present status. w: MirskiP. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle.Proceedings of the international workshop, Go-niądz, Poland 25–27th January 2012: 20.

treinys r., dementavicius d. 2004. Productivity and dietof Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina) in Lithuaniain 2001–2003. acta zoologica Lithuanica 14: 83–87.

Väli Ü. 2002. Mitochondrial pseudo-control region inold world eagles (genus aquila). Molecular Ecology11: 2189–2194.

Väli Ü. 2003. e Lesser Spotted Eagle and its conser-vation in Estonia. Hirundo Supplementum 6: 64.

Väli Ü. 2004. Sex ratio of Lesser Spotted Eagle Aquilapomarina nestlings in good and poor breedingyears. Bird Study 51: 189–191.

Väli Ü. 2004. e Greater Spotted Eagle Aquila clangaand the Lesser Spotted Eagle A. pomarina: taxo-nomy, phylogeography and ecology. msc. disser-tationes Biologicae universitatis tartuensis 86.tartu university Press, tartu.

Väli Ü. 2005. zjawisko hybrydyzacji zagrożeniem dlaeuropejskiej populacji orlika grubodziobego Aquilaclanga. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.) Badaniai problemy ochrony orlika grubodziobego Aquilaclanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Ma-teriały międzynarodowej konferencji, Osowiec,16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 103–114.

Väli Ü. 2006. Mitochondria dna sequences supportspecies status for the indian Spotted Eagle aquilahastata. Bull. Brit. Orn. cl. 126: 238–242.

Väli Ü. 2012. Genetic composition of the Aquila clangapopulation breeding at Biebrza river Valley, Po-land. Stage report no 2. Estonian university ofLife Sciences, tartu.

Väli Ü., Lõhmus a. 2000. e Greater Spotted Eagleand its conservation in Estonia. Hirundo Supple-mentum 3.

Väli Ü., Lõhmus a. 2002. Parental care, nestling growthand diet in a Spotted Eagle Aquila clanga nest. BirdStudy 49: 93–95.

Väli u., Lõhmus a. 2004. nestling characteristics andidentification of the lesser spotted eagle Aquila po-marina, greater spotted eagle Aquila clanga, andtheir hybrids. J. Ornithol. 145: 256–263.

Väli u., Lõhmus a., Sellis u. 2005. Orlik grubodziobyAquila clanga w Estonii – liczebność, rozmieszcze-nie, sukces lęgowy, pokarm oraz ochrona. w: Mi-zera t., Meyburg B.u. (red.). Badania i problemyochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i or-lika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały mię-dzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 wrześ-nia 2005. Biebrzański Park narodowy.Osowiec–Poznań–Berlin: 53–60.

walasz k., Mielczarek P. 1992 (red.). atlas ptaków lę-gowych Małopolski 1985–1991. Biologica Silesiae,wrocław.

wells d.r., inskipp t.P. 2012. a proposed new genusof booted eagles (tribe aquilini). Bull. B.O.c. 132:70–72.

Page 305: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

LITERATURA ���

werpachowski c. 1999. kształtowanie się flory i po-pulacji wybranych gatunków roślin w warunkachizolowanych grądzików kotliny Biebrzy. kBn, proj.Bad. nr: 6PO4F 06710.

werpachowski c. 2005. Świat roślin naczyniowychkotliny Biebrzy i Biebrzańskiego Parku narodo-wego. w: dyrcz a., werpachowski c. (red.). Przy-roda Biebrzańskiego Parku narodowego. Mono-grafia. wyd. BbPn, Osowiec twierdza: 87–106.

wierzbicka J. 1976. w krainie łosi. telewizyjna wy-twórnia Filmowa „Poltel“.

wirtz P. 1999. Mother species–father species: unidi-rectional hybridisation in animals with femalechoise. animal Behaviour 58: 1–12.

wodzicki k. 1851. wycieczka ornitologiczna w tatryi karpaty galicyjskie na początku czerwca 1850roku, Leszno.

Yelaev E.n., dorziev S.z., umov B.O., Pronin n.M.,kalinina L.n., Boronoeva G.i., Badmaev B.B., na-guslaev M.t., 1995. [Materials toward fauna of ver-tebrated animals of “Jerginskiy” nature reserve.Biovariety of ecosystems of Pribaikalie]. works ofnature reserve “Jerginskiy” 3: 70–90. ulan-ude. inrussian.

zadrąg M., Szałański P., Lachmann L. 2012. Ochronawodniczki w Polsce i w niemczech. OtOP, Marki.

zawadzka d., Lontkowski J. 1996. Ptaki drapieżne.dlaczego chronimy, ekologia, oznaczanie. agen-cja reklamowo-wydawnicza a. Grzegorczyk, war-szawa.

zeman P., Jurík M. 1981. a contribution to the know-ledge of fauna and ecology of Gamasoid mites incavity nests of birds in czechoslovakia. Fol. parasit.(Praha) 28: 265–271.

zhezherin, V.P. 1969. [On taxonomic interrelation ofAquila clanga Pall. and Aquila pomarina Brehm].zbirn. prats zool. muz. 33: 91–97. in ukrainianwith English summary.

Page 306: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien
Page 307: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien
Page 308: Orlik grubodziobyorlikgrubodzioby.org.pl/public/file/download/Orlik grubodzioby_monografia.pdfGrzEGOrz MaciOrOwSki Jan LOntkOwSki tadEuSz MizEra Orlik grubodzioby ginącyorzełzbagien

ISBN 978-83-934094-4-15EGZEMPLARZ BEZPŁATNY