1

[‘‘Origjina e popullit shqiptar’’ nga Shpend

Bardhi|Revista: Perpjekja Shqiptare|Viti 1938]

2

a qenë nji kohë kur fort pak njihej në botë Populli i ynë. E na vetë

përgjithsisht s’e njohim as sod! E errët historija e tij e e koklavitun shumë,

e trazueme me atë të popujve tjerë ma të mëdhaj me të cilitë fati e kishte

vumë në të përpjekun e ndën të cilët i ishte dashun t’ulte qafën: kolosi Romak,

vala Slave, duhija Turke. Nj’ aty kah mbarimi i Mesjetës shfaqet për pak kohë

si nji meteor i shkëlqyeshëm para syve të bindun e të habitun të botës, por

prap eklipsohet. E gati harrohet. Pesha e nji vargu të gjatë shekujsh parahistorikë

e historikë të kaluem me luftime të pandame vetroje e ka lodhun e rrëgjuem

tepër, por s’ka mundun t’a shuej. Asht gjalë se gjallë. E nj aty kah fillimi i

shekullit të kaluem studjuesit e Oksidentit nisin të merren me të. Nga gjanat qi

ka mbërrijtun të shpëtojë prej rrenimit të kohës si veçori të çëmueshme të tija,

ajo që u bie në sy ma fort dijetarvet asht gjuha që flet. Shqenca e gjuhsis

krahashore porsa ka lemë, por rritet e zhvillohet me hapa të shpejta e plot

shëndet e gjallsi. Kërkon fusha e landë studimi e krahashimi.

Qyshë në vjetin 1835 J.v Xylander u muer me shqipen në veprën e tij <<Die Sprache der Albanesen>> tue i njihun ksaj origjinën indevropjane. Vijnë mbas

tij dijetarë tjerë, si A. Shleicher e G. Stier (Ist die albanesische Sprache eine indogermanische? në Allgemeine Monatschrift, (1854, f 860-872), por sidomos

Franz Bopp-i që në <<Ueber das Albanesische>>, (1855), e provon me ma

shumë hollsina e me argumenta ma të bindshëm karakterin indevropjan të gjuhës

s’onë. Mirë po mbetej nji problemë e dytë mjaft e randë e randsishme për t’u

zgjethun. Cila ishte veriga që e lidhte shqipen t’onë të soçme me indevropishten

mijavjeçare? Ishte folun për ilirishten, por rrëshqitas e me ndoshta, pa prova. I

pari që u mundue me e qarue me nji farë methudhe këtë lidhni, tue e pështetun

mbi emna të përveçëm ilirik, qe J.G. von Hahn-i në veprën e tij <<Albanische Studien>>, botuem qyshë në 1853. Nji vepër me randsi themelore për

Albanologjin. Por vlera e studimit të Hahn-it shtohet shmë ma tepër ndër syt

t’anë kur shohim se nji kompetent i madh si Gustav Meyer-i (1850-1900), ma i

K

3

madhi Albanolog i shekullit të kaluem, vjen e e vërteton plotsisht dhe themelon

mbi te të tanë veprimin e tij për gjuhën shqipe. E çfarë veprimi ! E ç’fat i keq

për gjuhën t’onë vdeka e tij aq e parakoshme.

Me gjithë qi gjenealogjiija ilirike e shqipe ka pasun e ka edhe sod antarë të

bindun ndër gloto-albanologë, shumë tjerë, ndër të cilët Meriton të përmendet

veçan pederseni, e lidhin gjuhën t’onë me thrakishten e jo me ilirishten.

Albanologu sërb z.Bariq thotë se shqipja asht nji thrakishte e ilirizueme, e

kryealbanologu i soçëm z.Prof. Nobert Jokl e tregon të rrjedhun sa prej njanës

aqë prej tjetrës, me nji fjalë si nji gjuhë thrako-ilirishte. Këtyne mendimeve qi

nuk largohen aqë shumë prej shoqi-shoqit, duhet t’u shtojmë edhe dy tjera krejt

të ndryshme. Njani asht i gjuhtarit gjerman Agustin Schleicher, qi e ven shqipen në nji degë indevropjane bashk me italiken e greqishten e vjetër, të cilat ai i

përmbledh ndën emnin <<grupi pelazgjik>>. Ky mendim nuk asht pamë i

denjë prej gjuhtarvet ma të shquem m’u marrë para sysh. Tjetri mendim asht

krejt original dhe me nji randsi kryekrejt për shqipen e pra edhe për origjinën

e popullit t’onë. Asht mendimi i nji glotogu nga ma të dijshmit e shekulit të

kaluem, Agustin Friedrich Pott. Ky thotë se shqipja nuk mund të jetë tjetër veçse

nji gjuhë iliro-pelazgjike paraindievropjane. Pram bas mendimevet të shfaquna

prej kompetentavet ma të mëdhaj qi ka njohun bota deri sod në fushën e gjuhsis,

shqipja qenka nji gjuhë iliro-indevropjane (G. Meyer), ase thrako-indievropjane

(Pedersen), ase iliro-thrako-indevropjane (Jokl), apo iliro-pelazgoparaindevropjane

(Pott), tue e lanë mbë nj’ anë <<grupin pelazgjik>> të Schleicher-it.

Kënduesi i kujdesshëm qi na ka ndjekun deri këtu e ka kuptue se origjinën e

gjuhës na e kemi marrë si origjinë të popullit qi e flet, e nuk do të zemrohemi

aspak në qoftë se ai s’ka pritun qi të na ndjekë deri në fund për me formulue

në mende të vet reservat qi ndill ky identifikim aprioristik. Kemi m’u spjegue.

Por ma par e ma dalë më duket se kënduesi profan, qi s’ka ma pak të drejtë se

i dijshmi, e deshiroj qimos të ketë as ma pak kureshtë e lakmi se ky, për me e

4

njoun orighinën e popullit të vet, më duket pra, po thom, se ai ka nevojë të

kuptojë mirë se kush janë këta Indevropjanë, këta Thrakë e këta Ilirë qi po i

paraqesim si stërgjyshën të largë. Fort të largë të Shqiptarvet. Në dritën e

shqencës qi kemi përmendun qysh në krye të shqencës së gjuhsis, tue krahashue

gjuhët e foluna prej popujsh të ndryshëm, tue vëzhguë e hetue fjalë e grimza

fjalësh e rregulla morfologjike të përbashkta a të përgjashme në gjuhë të

ndryshme, tue studjue zhvillimin historik të këtyne në krahashim të pandamë

me shoqja-shoqen, dijetarët e kësaj shqence kanë mbërrimë me catue me siguri

se dikur, në nji kohë parahistorike, disa nga këto gjuhë, qi ndër syt e profanity

s’kanë kurrfarë gjasimi e lidhnje njana me tjetrën, s’kanë qenë veçse nji gjuhë

e vetme e folun prej nji populli të vetëm. Në këtë mënyrë asht gjetun se të tana

gjuhët qi njihen sod në faqe të dheut, të gjalla apo të vdekuna, d.m.th qi fliten

edhe sod a që janë folë dikur e sod nuk njihen veçse prej shkrimesh a enmesh

të përveçëm të mbetun, të tana këto gjuhë të botës janë dega të dame prej disa

trungjesh të vjetra, janë bija, mbesa e stërmbesa të disa gjuhve-nana qi kanë

vdekun ma para, e prandaj ato gjuhë qi kanë lemë prej nji gjuhe-nanë, qi janë

damë prej nji trungu të vetëm, ato quhen gjuhna-motra, ase, në nji kuptim ma

të gjanë, gjuhna-gjini. Nji nga këto trungje të vjetra, nga këto gjuhna qi po i

thërrasim nana, asht indevropishtja. Shkaku qi thirret kështu asht se prej saj kanë lemë gjuhët qi janë folë e fliten qyshë prej Indis e gati të gjithë Evropën.

Në kontinentin t’onë vetëm dy gjuhë rrjedhin prej nji trungu tjetër qi s’ka të

bajë me indevopishten: finishtja, qi përfshin finlandishtën dhe estonishten edhe hungarishtja. Këto rrjedhin prej trungut urlo-altajik; madje jo prej trungut, por

prej grupit uralo-altajik, mbasi me gjithë qi gjuhët e përmbledhuna ndën kët’

emën paraqesin përgjasim të mëdha ndërmjet sosh, dijetarët s’janë edhe të sigurtë

qi vijnë prej nji trungu të vetëm. Natyrisht s’kanë të bajnë me indevropishten

as gjuhët e utyne allogjenve të shpërndamë andej e këndej në mest të popujve

t’Evropës, si për shëmbull Çifutin (semitikë) ase Tyrqit, uralo-altajikë edhe këta.

5

Ma në fund, duhet të përjashtojmë nga trungu indevropjan edhe gjuhën e Baskvet,

të cilët janë pa dyshim nji popull fort i vjetër n’ Evropë, nji popull autokron i

gatishullit iberik, ndoshta i vetmi popull paraindevropjan qi ka teprue n’Evropë.

Të gjitha gjuhët tjera t’Evropës, pra, bashkë me këto edhe ato t’Indis, t’Iranit e

armenishtja, janë dega, gema e bisqe të trungut indevropjan. Me fjalë tjera, para

disa mijë vjeç ka qenë nji popull qi flitte këtë gjuhë, indevropishten. Ky popull

quhej Arja ose Arjan. Nuk dihet me siguri se ku banonte ky popull. Mendimet e

dijetarvet ndryshojnë shumë mbi këtë pikë. Gjasa ma e madhja asht për Evropën

lindore a nj’atje ndërmjet Uralesh e detit Kaspjan n’Asin perëndimore. Prej këtij

populli janë shkëputun fise mbas fisesh shekuj mbas shekujsh dhe kanë mbësymë

në drejtime të ndryshme do për Evropë e tjerë për Asi, tue u ndalun më vjet,

dhetvjet a qindvjet ndër krahina të ndryshme deri qi kanë zanë vend dikun për

gjithmonë. Shkaqet e këtyne shpërnguljeve popujsh hyne në kompetevcën e

Sociologjis me i tfillue. Për studimin t’onë këtu do të mjaftojë m’u dijtun se të

gjithë popujtë e Evropëas, veç atyne pak përjashtimeve qi u shënuen, dhe popujt

e kontineteve tjerë të shpërngulun prej Evrope në kohna historike, si edhe nji

pjesë e madhe Asiatikësh, kanë për origjine attë popull të moçëm parahistorik

qi quhej Arjan e gjuhën e të cilit dijetarët e kanë quejtun indoevropjane. Këta

Arjanë, tue u shpërndam e hallakatun anemhanë, tue u damë e larguem fise-fise

nëpër treva të ndryshme, tue u kapërthyem e përpjekun edhe me popuj tjerë

nëpër viset e shkeluna prej sish, brez mbas brezi e shekull mbas shekulli, asht

e dijtun se nuk mund t’i shpëtojshin zhvillimit të natyrshëm qi solli ndryshime

të mëdha në gjuhë, zakone e kulturë të tyne. Kështu prej nji populli të vetëm

lindën e u formuen nji shumicë popujsh indevropjanë, të cilët u danë edhe këta

ma vonë ndër dega të ndryshme a u ndryshuen vetë tue formue popuj tjerë ma

të rij: ata qi rrojnë sod. Kur vallë filluen Arjanët të shpërngulen nga atdheu i

tyne origjinar? As ksaj pyetjeje s’ka mundun kush deri sot t’i përgjjgjet më nji

mënyrë të preme, ma sa asaj tjetrës qi i përket vendit. Por ma nji numër

6

rrumbullak e me shumë gjasë kjo shpërngulje ka nisun nja pesëmijë vjet parandej.

Tue lanë mbë nji anë popujt tjerë indevropjanë t’Evropës e aqë ma fort ata

t’Asis, këtu do të merrimi në mënyrë të posaçme vetëm me ata qi erdhën e zunë

vend në gatishullin balkanik e rreth kësaj treve. Para se të fillojshin me i a

beftu në gatishullin t’onë fiset arjane, ndoshta aty kah gjysma e m.jvjetit të

tretë para Krishtit, ky vend ishte i banuem prej popujsh tjerë autoktonë, qi

kishin nji qytetnim neolithik. Por këtu duhet të shënojmë, për profanin, se fjala

qytetnim s’ka atë kuptim qi i epet sod, veç don me thanë nji mënyrë jete

kolektive. Kishin nji qytetnim neolithik, pra, don me thanë qi për nevojat e tyne

përdorshin vegla të punueme prej guri, se metali ishte edhe i panjohun për ta.

Ç’ishin këta popuj pararjanë të Ballkanit? Si quheshin? Auktorët e vjetëër grekë

e shumë tjerë nga të rijt i kanë quejtun Pelazgj, sidomos ata të Balkanit juguer.

Por do kritikë janë kundër këtij emni, ma vonë ka ndrrue emën e asht quejtun

Thesal, e prej emnit të ka lemë edhe ai i krahinës. Buker. Për thesën qi jemi

tue zhvillue në këtë studim emnat kanë, si gjithmonë gjithkund, nji randsi krejt

relative. Randsi kryesore e ka jo emni, por gjaja vetëm qi bar emnin. E këtu

popujt qi banojshin në sinisin balkanike para indevropjanësh. E pra për largue

ç’do keqkuptim, ata popuj na po i thërrasim këtu paraindevropjanë ase parajanë.

Popujt arjanë qi kanë ardh e mbushun gatishullin balkanik në kohna të lashta

parahistorike, tue u varë prej Veriu kah Juga e tue ndërrue karakterin ethnic e

qytetnimin e Pararjan vet me të vetin, kanë qenë Helenët (Grekët e hershëm),

Thrakët, Maqedhonët dhe Ilirët (Illyrët). Nuk mund t’i dijmë me siguri epokat e

shkeljes së tyne në Balkan. Por mund të gjindemi fare afër së vërtetës tue

pranue për Helenët si datën ma të von shekullin e XXI para Krishtit. Fill mbas

sis hi a mbërrijnë Thrakët e njani mbas tjetrit Maqedhonët e Ilirët, aty kah

shekujt XVI e XV para krishtit. As ky vargim s’asht krejt i sigurtë. Ma e shuma

e dijetarvet venë në krye të këtij vargu Helenët, por nuk mungon edhe ndonje

qi ven si prisa Ilirët. Këtu popujt, përgjithsisht e sidomos për kohnat

7

parahistorike, nuk duhet t’i mendojmë të përmbledhun secalin në nji organizëm

politike kombtare mbas kuptimit qi kemi na sod për nji Shtet me kufij të caktuem.

As nuk asht vendi këtu qi të flasim për institutat politiko-shoqnore të cilin do

prej sish, Me gjithë këtë nji ide afrore mbi trevat qi kishin zanë ata në Balkan

asht mirë t’a ketë kënduesi për qëllimin e këtij artikulli. Helenët qyshë në fillim

kishin zanë vend mu në Jugë, atje ku shohim sod fqijt t’anë Grekët, bijt e tyne,

eku fat i njerzis i kishte zuem prej hyjve t’Olympit, si nji diell të shkëlqyeshëm

e t’amushueshëm. Thrakët kishin zanë gjithë anën lindore ndërmjet Egjeut,

Marmaras, Detit të Zi, Danubit, Moravës e Strumës. Maqedhonët pqeshin në Jugë

me Helenët, me Egjeun nëpër gatishullin e Halqidikës, në Lindje me Thrakët, në

Perëndim mbërrijshin në nji vertikale qi shkonte prej Pindit deri përmbi lëqenin

e Prespës, dhe në Veri në nji vi horizondore qi shkon nëpër qytetin e shkupit

epiqet në Lindje me Thrakët e në Perëndim me Ilirët. Ilirët, ma në fund, kishin

në dorë të gjithë pjesën perëndimore të gadishullit balkanik, qyshë prej gjinit të

Nartës (Arta, moti Ambraqija) e deri në Veri t’Adriatikut, dhe të tanë anën

verijoje përmbi Maqedhonin. Në Veri-Lindje piqeshin me Thrakët. E përserisim

qi këta kufij nuk duhen marrë sit ë përpiktë, si t’ishin kufij Shtetesh të

ksokohshme, por fare afrisht.

Tasht e dijmë se kush ishin indevropjanët e vjetër e kush janë përgjithsidh

popujt qi kanë dalë prej atij trungu. Njohim edhe kartën e moçme të Balkanit

me popujt qi banojshin në të. Mund t’a kapim pra përseri e tash me nji mënyrë

ma të kthiellt e ma të bindshme se përpara bisedën e origjinës s’onë. Në katër

pika i kishim përmbledhun mendimet e dijetarvet të gjuhsis mbi burimin e

shqipes e pra edhe mbi origjinën e popullit shqiptar: 1) Origjinë Iliro-pelazgjike,

2) Or. thrako-indev, 3) Or. iliro-thrako-indev, e 4) Or. iliro-pelazgjike (iliro-

paraindevropiane). Nji gloto-albanolog fort i squet e i dijshëm i ditvet t’ona,

Z.Carlo Tagliavini, profesuer i gjuhsis shqipe n’Universitetin e Padovës, shkruan

në << Enciclopedia Italiana>> (II,124) se origjina ilirjane ase thrake e shqipes

8

ka nji randesi të veçantë nga pikpamja e autoktonis së popullit shqiptar. Sepse

në qoftë se shqipja lidhet me indevropishten nëpër ilirishte s’ka dyshim atëherë

se popullj shqiptar asht autokton n’atdhen e tij, mbasi motit ky vend ka qenë i

banuem prej Ilirësh, por në qoftë se shqipja nuk rezulton nji gjuhë ilirike por

thrake, atbotë Shqiptarët janë dynd e ardhun në Shqipmi nga Thraka. Auktori

nuk shkon ma gjatë e prandej nuk dijmë së në ç’epokë do t’a vënte Z. e tij këtë

ndërrim vendi të Shqiptarvet nga Thraka n’Iliri po do të provohej se shqipja

rrjedh nga thrakishtja. Por mbas mendimit t’onë nji shpërngulje e tilë nuk mund

të kish ndodhun veçse në nji kohë shumë të lashtë. Se ndryshe s’mund të

spjegohej nji influencë aq e madhe e ilirishtes mbi thrakishten e Shqiptarvet sa

m’u quehtun nju thrakishte e ilirzueme apo nji gjuhë thrako-ilirishte, siç e pohojnë

Bariqi, Jokli e Tagliavini, posë tjerve. Sidoqi të jetë, edhe autoktonija, si shumë

gjana tjera të ksaj bote, asht relative. Po t’a marrim autoktonin në kuptimin

absolut. Duhet të quejmë autokton vetëm nji popull qi, mbas theoris poligjeniste,

të parët e tij origjinarë të jenë krijue në vend! E atëherë asnji nga popujt

indevropjane. Për me folun vetëm për këta, nuk do të quhesh dot autokton në

krahashim me popujt e maparshëm të Balkanit të cilve kan ardh e zanë vendin.

E në qoftë se popujt parajanë të Balkanit, si edhe ata t’Evropës mbarë, qi janë

zhdukun tue u shkrimë ethnikish me Arjanët qi u ranë mbi shpinë, në qoftë se

ata nuk hyjnë ma në numër dhe do të quhen këta autoktonë, të këtilë janë

atbotë në Balkan Grekët, bijt e Helenvet, e të këtillë edhe Shqiptarët, bijt e

Thrako-Ilirvet. Kurse, në krahashim me këta, Slavët janë ardhaçakë, pse kanë

kanë zdrypun në këto vise jo me ma pak se nja dymijë vjet ma vonë. Po qe se

do t’i quejshim Shqiptarët ardhacakë ndër viset ilirike, tue i njohun si Thrakë,

cilët do t’ishin atëherë autoktonët e këtyne viseve sod? Sepse, po e përserisim,

fjalët ardhacak e autokton s’kanë kuptim veçse për dy popuj qi rrojnë në nji

vend ase përbri shoshoqit, nga të cilët i pari të ketë ardhur e pushtue vendin

a nji pjesë të vendit të të dytit tue shtymë e shtrynguem këtë në nji qark

9

banimi ma të ngushtë. Qoftë pra edhe tue pranue thesen e Gustav Ëeigandit qi

për na asht nji hypothesë absurd qi Shqiptarët të kenë ndërrue vend nga Thraka

n’Uliri në Mesjetë, b.f. ndën shtrëngimin e valës slave, prap se prap përfundimi

logjik qi do të nxiret asht po nji qi Shqiptarët janë autoktonë dhe Slavët

ardhacakë. Ase këto dy fjalë s’kanë asnji kuptim! Ma së fundi, themeli thrako-

ilir i shqipes besojmë se mund të spjegohet fare mirë me kontaktet e drejta të

zhdrejta t’atyne dy popujve të moçëm pa qenë nevoja qi nji fis Thrakësh të jetë

shkëputun orej trevës së vet për me ardh e m’u futun në tokën ilire. Dhe të

vijmë tashti te origjina pelazgjike (paraarjane) e gjuhës e e popullit t’onë. A asht

vallë me të vërtetë për t’u hjedhun poshtë pa tjetër ky mendim i Pott-it? Ky

dijetar i madh ka qenë plot 54 vjet (1833-1887) profesuer i golotogjis

n’Universitetin e Halle-s (Gjermani). Poliglot me nji dituni të gjanë te jet, ka

qenë i specjalizuem në studime ethnografike me anën e gjuhsis. Ka lanë nji

grumbull të madh veprash me randsi. Thesën e tij mbi gjuhën shqipe s’e ka

hjedhun përpara si nji hypothesë të thatë intuitive, por e ka zhvillue me

argumenta gjuhsorë dhe ka qëndrue në të deri në fund. E quan shqipen,,nji

tepricë paraidevropiane iliro-Pelazgjike” (Carlo Tagliavin, Enciclopedia Italiana.

II, 123/2). Çë duhet të kuptojmë nga këto fjale? E para, qi aktori gjerman quen

pelazgj popujt paraindevropianë të Balkanit a të nj pjese të Balkanit, dhe e dyta,

qi Shqiptarët, për të, janë Pelzgj t’ilirizuem. Ç’thonë kundërshtarët e tij? Thonë

se s’ka pikë dyshimi mbi karakterin indevropian të gjuhës shqipe. Fare mirë. Por

a nuk mund të jetë nji paraidevropjane e idevropjanizueme? S’ka asnji arsye,

na duket neve, qi të na ndalojë me pranu për shqipen, parën hypothesës së nji

thrakishtje t’ilirizueme, edhe atë të nji paraindevropianishte t’ilirizueme a të

thrako-ilizueme. Le të ndëgjojmë tashti dhe nji dijetar italjan, Zin Piero Sticotti,

Drejtorin e muzeut të qytetit të Trieshtës:

<<Ilirishtja njihet përgjithsisht si nji djalekt indevropjan. Mbas mendimit të dissave, populli ilir qi flitte këtë gjuhë, të cilën duhet me e rendue ndër ato

10

typit satem mbasi të këtillë e karakterizojnë përgjasit toponomastik, po ky popull ilir po u diktueka në Veri deri ndër viset baltike e në Jugë deri në Kretë (Gjirit). Në Greqi e në kretë ai na qenka parahelenik: tash vonë, tue u mundue me decifrue do shkrime vorresh parahelenike, kanë gjetun fjalë qi spjegohen me gjuhën shpipe. Ky fakt na ban me mendue se, edhe tue mos qenë ndoshta të parët e Shqiptarvet krej të njatë me banorët parahelenikë, ata mund të kenë pasun ldhni for të ngushta me këta, lidhni qi duken të vërtetueme edhe prej legjendavet beotike mbi heron ilir>> (Enciclopedia Italiana, XVIII, 833/1).

N’i besofshim pikë për pikë këtij versjoni, Shqiptarët na dalin indevropjanë Ilirë

parahelenë. E në këtë rasë Ilirët duhet të kenë zdrypun në Balkan para Helenvet.

Për ndryshe edhe këtu gjejmë nji vertetim të thesës së Pott-it. Nga sa u shkrue

deri këtu kuptohet qartë pra se Shqiptarët janë ase nji popull pelazgo-pararjan,

banues në Balkan qyshë prej kohës neolithike nja pesmivjeçare, dhe i arjanizuem

prej Thrako-Ilirvet, ase drejt për drejt nji popull thrako-ilir, banues ne Balkan

prej nji kohe nja 3500 vjeçare.

E kemi titullue kët artikull <<Origjina e popullit shqiptar>>, edhe gjithkund

po këtë fjalë e kemi përdorun kur na asht dashun të përmendim grumbuj të

përbamë prej njerzish qi kanë nji origjin të përbashkët. Asht nevoja të merremi

vesht mirë me kenduesin mbi kuptimin e ksaj fjale. Siç dihet, populli ka pikë së

pari kuptimin e banorvet të gjithë bashkë: të banorvet të nji katundi, të nji

qytetu, të nji krahine a të nji Shteti. Këtu, me këtë kuptim, të vetmet lidhni

ndetmjet njerëzvet (individuvet) qi përbajnë popullin janë banimi i përbashkët

në nji vend e marredhanat shoqnore qi rrjedhin si pasoja të faktit të këtij

banimi. Ky pra asht nji kuptim thjesht shoqnuer. Populli këtu asht synonym me

neologjizën popullsi. E me gjithë qi jemi përpara nji emni përmbledhës, kur flasim

a e shkruajmë, e ndëgjojmë apo e këndojmë, në menden t’onë tfaqen fare kthiellet

individut qi formojnë bashkarin, na dalin para syvet të mendes nji nga nji si

pjesë të dame. Kjo e fundit nuk na siell aspak ndër mend persona të veçanta,

11

por nji gjithsi krejt të pandame e të pandashme, m’u nj ashtu sikur s’na bie

ndër mend kurrë për atomat e nji trupi fisik kur kemi të bajmë më nji të këtillë.

Besojmë se kënduesi i ynë e ka marrë vesht hollë qi ky kuptim s’ka vend në

këtë studim. Nji tjetër veshtrim i popullit asht turma, bota, gjindja, gërdhja, kur

thomi, po zamë, shumë popull asht mbledhun. Kuptohet vetiu se as me këtë

vështrim s’kemi punë këtu. Tjera veshtrime të popullit qi s’na interesonë në kët

artikull janë edhe këto: shtetasit e sunduem, kur thomi, b.f popull e qeveri, popull

e parlament. E mandej kur e përdorim për vogjli, në kundërshtim me klasat e

nalta të shoqnis. Ma ne fund, populli ka edhe nji kuptim politico-juridik, si

element kryesuer ndër ata tre qi përbajnë bazat e nji Shteti populli, toka e

qeverri. Por ky veshtrim nuk duhet ngatrrue me atë të parin qi spjeguem si

gjithsi të banorvet të nji Shteti. Atje kemi para sysh banorët e Shtetit të gjithë

bashkë e njikosisht edhe veçeveçsi t’ishim tue i numrue e regjistrue këtu populllin

gangull, të pandamë e të papjestueshëm. E si të këtillë duhet të kemi kujdes qi

mos t’a ngatrrojmë as me kombin, me gjithë qi këtë trazim gati s’ka shkrimtat

qi s’e ban pa vumë re. Nuk asht pun’e madhe, mbasi as ai qi e flet e e shkruan

as ai qi e ndgjon e e lexon nuk i ep dum gabimit, në qoftë madje se s’jam un

vetë i gabuem qi quej gabim nji përdorim gati të përgjithshëm në sheshin e

politikës, due me thanë përjashta shqencës. Më gjithë këtë, mbasi këtu bajmë

shqëncë e jo politikë, qe ndryshimi medis dy skanjevet e par e punë si element

juridik nuk thuhet kurrë se Shtet pa komb s’ka por Shtet pa popull s’ka. Dhe e

dyta kur thomi populli, kuptojmë nji landë të paunueme, t’aftë me marrë çëdo

formë, nji brumë të pagatuem por kur thomi kombi kemi ndër mend nji apparat

kolosal të gjallë, nji makinë të ngrehun e në punum e sipër, nji organizatë me

të tanë organët e saj në vend. Këtu kombi asht synonym me Shtetin, gati si nji

metaforë e Shtetit.

As ky s’asht kuptimi qi ka populli n’artikullin t’onë. Na e kemi përdorun këtë

fjalë ne veshtrimin ethnologjik. Asht gjithsija e atyne njerëzve qi zakonisht flasin

12

nji gjuhë të përbashkët, të trashigueme brez mbas brezi qyshë prej nji kohe qi

mund t’arrijmë na me dijen t’onë me i gjetun fillesën. Shqiptarët flasin shqip.

Shqipja asht faza e re e ilirishtes apo e thrakishtes. Pra Shqiptarët qenkan nji

tepricë e Ilirvet apo Thrakvet, nji tepricë qi ka mundun t’a ruej qyshë atëhere

themelin e asaj gjuhe të lashtë kurse Ilirët e Thrakët tjerë e kan humbun, në

vend të saj kanë nxanë nji gjuhë tjetër, janë bamë nji tjetër popull, kanë nxanë

gjuhën e popullit pushtues, janë bamë nji si ai, janë shkrimë me të, pushtues e

të pushuent janë bamë të tanë nj burmë. Edhe thrakishtja e ilirishtja janë faza

ma të vjetra se shqipja të nji gjuhe ma të moçme qi flitte nji popull i quejtune

Arjan e qi sod, ajo gjuhë, thirret indevropjane. Pra shqipja rridhka prej ksaj

gjuhe e populli shqiptar prej Arjanvet të hershëm. E s’ka pikë dyshimi se edhe

indevropishtja vetë asht nji tjetër fazë ma e moçme sa thrako-ilirishtja e nji

gjuhe shumë ma të lashtë. Veçse shqenca s’ka mundun sod për sod me shkue

ma përtej, dhe për kët arsye na jemi të shtrënguem të qëndrojmë atje e të thomi

se origjina ma e vjetra e shqipes asht indevropishtja, origjina e Shqiptarvet janë

Aranët. Mirë po ndokush nga dijetarët don të thotë se në shqipet të soçme ka

disa elementa qi nuk mund të spjegohen kurrsesi me indevropishten e se, krejt

për kundra, do shkrime vorresh parahelenike vetëm shqipja mund t'i spjegojë. E

po, atbotë, në qoftë puna vërtetë ashtu, shqipja paska nji themel ma të vjetër

në Balkan se indevropishtja, e në këtë rasë Shqiptarët qenkan nji popull par-

arnan në këtë rasë Shqiptarët qenkan nji popull par-arjan në këtë trevë. Populli,

me këtë kuptim, s’ka kufij gjeografikë e aqë ma pak kufij politikë. Përfshin të

gjithë ata qi kanë nji gjuhë të përbashkët. Kështu kur thomi pra, me këtë

veshtrim. <<Populli shqiptar>> kështu, me P të madhe do t’isht mirë t’a

shkruejshim-kemi ndër mend jo vetëm Shqiptarët e Shqipnis, por edhe të tanë

tjerët qi rrojnë përjashta saj: në Jugoslavi, në Greqi, n’itali, në vende tjera

t’Evropës, n’Amerikë a në tjetër kontinent qofshin vendas apo të mërguem.

Mb’anë tjetër as allogjenët as alloglotet e Shqipnis nuk bajnë pjesë në Popullin

13

shqiptar me këtë kuptim. Por vallë a s’ka populli tjetër veçori në veshtrimin

ethologjik posë gjuhës qi flet? Jo po, ka! Ka doket e zakonet, kulturën e traditat

dhe nji tog tfaqsish tjera shpirtnore të trashigueme. Por sipër të gjithave e në

themel të të gjithave rrin gjuha si element ma dallues se të tanë, si edhe ma i

qëndrueshmi. Për individut ma fort se gjuha kanë qëndrim trashigimet e tjera

psyhike, por për popujt, për bashkarit kombtar shum a pak të gjana asht e

vërtetë e kundërta. Posë ksaj fenomenet psyhologjike janë aqë të pleksuna, aqë

të ndërlikueme, qi asht punë tepër e vështirë me i analyzue ma ni farë sigurije

për të caktuem nji vi disi të shqueme ndërmjet psyhologjis së nji populli e të nj

tjetri. Prandej i vetmi elemvnt i sigurtë e praktik a së paku elementi kryesuer

për caktimin e individualitetit të nji populli sod gjstë shekujve të kaluem deri

n’origjinën e tij, asht gjuha.

Me këtë kuptim qi ekemi përdorun këtu, vallë a s’kishte mundun fjal popull me

i a lëshue vendin kombi ase racës(farës, fisit)? Të flasim ma parë për këte të

fundit. Raca a fara ka për njerin para çdo gjaje tjetër, nji kuptim fisik,

morfologjik. I dan njerzit me ça sheh syni në trupim e tij rac e bardhë, ezezë,

e verdhë, simbas ngjyrës aë lëkurëa. Racë brakyqefale(kokshkurtën) a

dolikoqefale(kokgjatë), simbas trajtës së kres. E kështu mbandej varg e vistër të

Gjitha veçorit tjera trupore qi dallojnë farët e njerzis. S’ka asnji dyshim qi poujt

n’origjinën e tyne kanë qenë shque prej shoqi-shoqi si me veçorit trupore ashtu

edhe me ato të shpirtit. Mirë po sa ma fort qi të jenë largue nga origjina në

kohë e me vend, aqë ma tepër janë përzie e kapërthye me popuj të dalun prej

tjetër rranje, e atbotë aqë ma shumë asht ndryshue edhe trajta e tyne fisike.

Në mënyrë qi asht e pamundun të ndiqet nji popul nga pikpamja raciale nëpër

fazat e ndryshme ku asht përshkrue e me mbërrijtun kso dore n’origjinën e tij,

Për shembull, Shqiptarë e Slavë rendohen sod në nji racë të vetme, të pagzueme

dinarike(nga Alpet Dinarike). Asht fara thrako-iliro qi ka bamë për vete edhe

Slavët? Mirë po qe se popujt arjanë të soçëm, qi pra mbas provës së

14

pakundrështueme të gjuhvet kanë dalë të tanë prej nji trungu, dahen në shumë

raca të ndryshme. Janë bamë e po bahen pa prajtun tentative shqencore për të

mbërrijtun në nji dallim të sigurtë racash nëpër analyzën mikroskopik të gjakut.

Por resultatet qi janë shtimë në dorë deri tash janë fare pak të kënaqshme për

qëllimin e fundit. Për me tregue se sa pak të sigurta e te përpikta janë veçorit

e caktueme prej Anthropologvet për secilën farë njerzore, po shënojmë këtu

poshtë se ç’thonë ata për typin dinarike qi na përfshin edhe ne Shtati i gjatë

shumë rrasht i kres tepër i naltë, si një pyrg, rrafshatak e me nj reth for pak

ma të gjatë se të gjanë (pra brakyqefal) hunda ma e madhja e të tanë njerzis,

tepër e naltë dhe me majë të kthyeme si grep fytyra e hollë e e gjatë veshët

të gjatë syt mesatarë buzët të holla flokët pa rudha e të murrët!

Sa për qind vallë janë ata dinarikë (këndo Balkanas, vaç Grekvet të cilët

rendohen në racën mesdhetare a medisterrane) qi mund të bajnë be se shohin

bash vetveten në nji pasqyrë të këtillë? Anthropologjia, qi asht shqenca e

studimit të typavet njerzorë, ka për të mundun ndoshta nji ditë me na bindun

ma fortë me resultatetet e saja mbi karakterizimin e klasifikimin e farve të

ndryshme, mbi origjinën e tyne dhe sidomos mbi lidhjet e typit racial me psyhën

e njeriut. Se po, njeriu i mjerë, i xhveshun prej aktivitetitt psyhik, jet nji gja

verevëte fare pak tërhjekse e pa ndonje ndryshim nga kafsha përgjithsisht! E

sidoqi tepër zhurmë asht bamë deri sod sodomos në këto kohnat e fundit rreth

epris (superioritetit) së ndonje race përmbi tjereat, e drejta asht qi provat

shqencore mungojnë gati kryëkëput në këtë fushë. E pa këto prova fjala fjalën

s’e mund kurrë. Anthropologjia psyhologjike asht edhe embrionale. Tasht besojmë

të jetë kuptue fare qartë se pse nuk mund të flitet për origjinën e nji race

shqiptare. Origjina e racës shqiptare asht ndoshta ajo e racës së të gjithë

popujvet arjanë a indevropjanë, tue qenë se të gjithë këta n’origjinë kanë qenë

po nji popull e nji racë. Por sod asnji popull i qytetnuem nuk paraqet veçori të

nji race të veçantë, siç paraqet veçori kombrare të veçanta. E tash na ka mbetun

15

me u marrë vesht edhe mbi kombin, Në kuptimin ethnologjik qi i kemi dhanë na

këtu popullit, ky njisohet me kombin në të tana veçrit e tija. Edhe vetë fjala

greqishte ethnos don me dhanë komb përgjithsisht e populli në kuptimin qi i

kemi dhanë ksaj fjale këtu. E prandaj, mbasi të jemi marrë vesh kso dore se ku

e kemi qëllimin, mind t’a kthejmë fare mirë titullin t’onë <<Origjina e Kombit

shqiptar>>. Veç duhet dijtun qi kombi, edhe në kuptimin ethnologjik si n’atë

tjetrin politik qi kemi spjegue ma nalt, tregon nji shoqni t’organizuemem me

instituta shoqnore në nji shkallë ëthike mjaft të naltë, pjestarët e së cilës i

ndiejnë thellsisht lidhjet morale qi kanë ndërmjet shoqi-shoqit. Sod populli i ynë

ka mbërrijtun në këtë shakallë. Por mbasi këtu kemi pasur para sysh nji popull

shqiptar të konsideruem qyshë prej origjinës së tij e nëpër fazat e ndryshme të

jetës së kalueme deri në këtë ditë, fjala popull, qi ka nji kuptim ma të gjanë se

kombi, na përshtatej ma mirë.

Qëllimi praktik i këtij shkrimi asht me i bamë të njohun Shqiptarir vetene evet

si pjestar të nji kombi. A ma mirë me thanë nji pjesë të vogël të vetvetes, atë

qi i përket origjinës. Kemi pasun para sysh, si lexues, ma fort intelektualin

mesatar, e me këtë spjegohet edhe stili i përdorun e disa përseritje me

kambëngulje. <<Gnothi seafton>> (njih vetveten) qi na kanë lanë orakut e

Olympit apo t’urtët e Helenve të mrekullueshëm vlen sa për individut aqë dhe

për kombet, e ndoshta ma shumë për këto se për ato, sod sidomos qi asht bamë

modë me i ramë mohit kombsis për dashuni… të njerzis!