Orhan Koloğlu - Sorularla-Vahidettin

8/2/2019 Orhan Kololu - Sorularla-Vahidettin

1/98

Orhan Kololu _ Sorularla VahidettinKitaplar, uygarla yol gsteren klardr.

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar...Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarakgrdmz sitemizdekitm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesineistinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacylaekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartmaekranvebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibiformatlarda, tarayc ve OCR (optikkarakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin,hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdekie-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama

gzetilmeksizin, tamamen gnlllkesasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emeisayesinde, grme engelli kitap sevenlerinistifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veyakanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecektmyasalsorumluluklar kullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.www.kitapsevenler.comweb sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmekve kitap okuma alkanln pekitirmektir.Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleriabalardan veyaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz.Bilgi paylamakla oalr.

LGL KANUN:5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EKMADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim veedebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksahibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veyanc bir kii tek nsha olarakya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibikurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeriformatlarda oaltlmas veya dn verilmesibu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibirekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz vekullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerinbulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Nemutlu ki, bir grmeengellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmektm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnztarayp,[email protected] gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfenbu aklamalar silmeyiniz.


2/98

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaanediniz...Teekkrler.Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.Tarayan: Gkhan Aydner

Orhan Kololu _ Sorularla VahidettinSORULARLA VAHDETTN

Pozitif YaynlarGenel Yayn Ynetmeni: Muharrem KatoluDizi Editr : Saim AkpnarSayfa Dzeni: Adem enelKapak Tasarm: Yunus Karaaslan /EYLL 2007Bask: Kitap Matbaas Ltd.Sti.Kazm Dinol San.Sitesi No. 81 Topkap /stanbulTel. 0212 567 48 84GENEL DAITIM

ARTI YAYIN DAITIMAlemdar Mah. ataleme Sok. ataleme HanNo: 25/2 34110 Caalolu-istanbulTel: (0212) 50 57 87 Faks: (0212) 512 09 Ue-mail.-sdcimenOgmail.comwww.artidagitim.com.trPOZTF YAYINLARITel: (0212) 512 48 84 Fax: [0212) 512 09 Uwww.pozitifkitap.comSORULARLA VAHDETTNORHAN KOLOLUPOZTF YAYINLARINDEKLERNSZ...........................................................9 AMASIZ BEKLEY SRES: 57.5 YIL1- SYASET DIINDA TUTULAN K NELERLE URAIR?...............112- SYASET BLMESE DE HKMDAR OLAN HAYAL KURMAZ MI ? ........133- HKMDARLIINDAN NCE SYASETE HC BULATI MI?.............144- "BULAIK" OLMAYAN DAMAT ARAYIININ SEBEB NEYD?............165- MUSTAFA KEMALN SYASETEEKmE DAVETNE NEDEN KATILMADI?............................176- 1918 BASINDA DURUM, ZM NERMES N UYGUN MUYDU? ....197- HLAFETN ETKSZLEMESNE ZM DNEBLR MYD? ........208- VVLSON PRENSPLERN GEREK SAYABLR MYD?..............22TTHATILARDAN KURTULMA DNEM: 8 AY9- MUSTAFA KEMAL'DENSE ENVER' NEDEN TERCH ETT?.............2410- TTHATILARDAN KURTULMAYA NEDEN YUMUAK YNTEM?.......2611- M.KEMAL' NEDEN ILIMLI TTHATILARA DAHL ETMED?...........2712- TTHATCILARINKNDEN BAKA BARI FORML VAR MIYDI? ......2913- NGLZ DESTE 1918'DE RED EDLEBLR MYD?..................3014- NEDEN MONDROS'A DAMAT FERT' GNDERMEK STYORDU? ......3215- SEVR' HAZIRLAYAN MONDROS'UN ARTLARI MIDIR?...............3316- ARAPLARI HL BAIMLI SAYMA TUTKUSU GEREK MYD?.......3417- HLAFET KONUSUNDAK DNCESNN DESTEKLER VAR MIYDI? 3618- TTHATI LDERLERN KAIINA ENGEL OLABLR MYD? .........3719- VAHDETTN'N GVEN KAZANMA TAKT NASILDI?................3920- TEK ZMN PADAHTAN GELEBLECE TEZN KM YAYDI?.....4121-VAHDETTN VE SADRAZAMLARINGLZ TAKTN BLEBLR MYD? .............................4222- SABIK TTHATI MECLS MONDROS'A ARE GETREBLR MYD? ... 4423- MECLSN FESH HATALI BR KARAR MIYDI?.......................4524- MECLSN FESH SADECE SULTANIN KEND KARARI MIYDI? .........47


3/98

25- MECLSN FESHNE KAMUOYUNDAN TEPK GELD M?..............4926- KAPTLASYONLARIN GER GETRLMES ENGELLENEBLR MYD? .. 5027- STANBUL'U TERKEDEREK ZM ARAYABLR MYD?.............5128- MEDNE'NN AS ARAPLARA TESLMN ONAYLAMAYABLR MYD? .. 5329- AZINLIKLARIN POLEMKLERNE SANSRDENBAKA ARE VAR MIYDI?.......................................55

30- SANSR YALNIZ AZINLIK BASINI MI ZORLADI? ....................57DAMAT FERTL DNEMN BALAMASI [7 AY) j31- BARI N HAZIRLIKLI OLDUUNA NANIYOR MUYDU?.............5932- D.FERT'N E KARI CESUR OLMAKTANBAKA ZELL VAR MIYDI? ...................................6133- LKEDEK MLLYET DRENC TTHATILIKTAN AYIRABLD M? ... .6334- NCEL GALCLER TATMNE VERMES HATA MIYDI? ...........6535- DAMAT FERT'N HABER M YOKTU, BLMEZLKTEN M GELYORDU? . 6636- ZMR'N GALN ENGELLEYEBLRLER MYD? ..................6837- BARI KONFERANSINDAN BAKA UMUT KALMI MIYDI?............6938- M.KEMAL NN PADAHIN GVENNKAZANMAYA ZEN GSTERD? ................................7139- KM ANADOLU'YA ATADI. M.KEMAL NN KABUL ETT?.........'... .74

40- MEVERET MECLS TOPLANTISI KME YNELKT?.................7641- OSMANLI BARI HEYET NEDEN KYE AYRILMITI?.................7842- NCELK SALTANATLA HLAFET KABUL ETTRMEK MYD?..........8043- NEDEN SULTAN VE SADRAZAMINA BLETTHATILIK YAKITIRILDI? ...................................8244- "HASTA ADAM SON NEFESNDE"DENBAKA DNCELER VAR MIYDI? ..............................8345- GALCLER STANBUL VE HLAFET N NE DNYORLARDI?.....8546- AL KEMAL'N SULTANLA TAM UYUMASI HANLK MYD? .........8747- VELAHT ABDLMECT SESN TTRMEKHTYACINI NEDEN DUYDU?.....................................8948- HKMET YENLEMEK BARI ARTLARINI DETREBLR MYD? . 9149- ABDLMECT NEDEN SULTANA DESTEK, SADRAZAMA KARIYDI? . .9350- M.KEMAL NEDEN SULTAN/HALFE YANLISI, SADRAZAM KARITIYDI? .9551- SULTAN/HALFENN SADRAZAMINAHAN SULAMASI NASIL BALADI? .............................9752- "ANADOLU HAREKET ALEVLER SNM SAMAN ATE" MYD?.....W53- D.FERT'E DESTEK AIRII MI?:"BARI N BRLK GRNMELYZ" ...........................10154- D.FERT'TEN VAZGERTEN, SULTANA BALILIK GVENCES M? .. .10355- DETRMEDE HNT MSLMANLARI NE KADAR ETKL OLDU? ... 105TEKLATI MLLYE LE UZLAMA ABASI (6 AY)56- PADAH STANBUL'DAN AYRILMAYA RAZI OLUR MUYDU? .........10957- M.KEMAL NEDEN SULTANI NGLZC DEL,TARAFSIZ SAYIYORDU? .......................................11158- M.KEMAL'E TTHATI VE BOLEVKDAMGALARI NEDEN TUTMADI?.................................11359- YEN MECLSTEN KORKAN SADECE SULTAN MIYDI?...............11560- MECLSN AILIINDA TAM BR UYUMA HAVASI VAR MIYDI?.......11661- MSAKI MLLNN PADAHI RKTECEK ER VAR MIYDI? .....11862- MLLYETLERE ILIMLI BR HKMETLEDEVAM EDLEBLR MYD? ...................................12063- NGLZ, HALFEY ESR ALMADAN STANBUL'DAN VAZGEER M? .. 12364- "MLLET KOYUN SRS BEN OBANIM"-ANLAYIINA NEDEN DN? .................................12565- HALFE ESR, YENS YA DA VEKLSELMEL NERSNE TEPK M? .............................127KNC DAMAT FERT DNEM (6.5 AY)66- MECLS FESHEDLMEDKE D.FERTFORML LEYEBLR MYD?.................................12967- ANKARA HANET FETVASINDA SULTANIN ETKS NE ORANDA? . .. .13168- ANKARA SULTAN/HALFEYE BALILIKTAN VAZGET M?..........134


4/98

69- SEVR' KABUL EDERSE HALFEYE TAAT EDLR M? ...............13670- SEVR' SALTANAT URASI ONAYLADI MI, SULTAN MZALADI MI? ... .13871- ANKARA'YA GELSE ABDLMECD SULTAN LAN EDLECEK MYD? .. .14272- ABDLMECT D.FERT' ELETRRKENSULTANI DA HEDEF ALDI MI? .................................14473- VAHDETTN NEDEN SADECE GZL CELSEDE HAN LAN EDLD? ... 147

TEVFK PAA DNEM 124.5 AY)74- DAMAT FERT' SULTAN MI UZAKLATIRDI? ......................14975- STANBUL HKMET YOK EDLSN'E ONAY VEREBLR MYD?......15176- "SZ MLLETN VEKLLERNNDR" DENECEN BLYOR MUYDU? .15477- EYH SENUS NEDEN M.KEMAL VAHDETTNE TERCH ETT?......15678- VAHDETTN SEVR' TEK BASINA MZALAR MIYDI?.................15879- SADECE VAHDETTN M KL OYNUYORDU?......................16180- ABDLMECTTE NGLTERESZ HLAFET ZM VAR MIYDI? . .. ^.16381- DAMAT FERTLESMEK KORKUSU NE KADAR ETKLYOR?.........>. .16482- STANBUL'UN ASIL MERAKI BARI DEL"SONRA NE YAPACAKSINIZ?" .................................16783- NGLTEREY BLGLENDRME YARIINI KM DZENLED? .........16984- NGLTERE+HLAFET'E KAR$I BBIL+ANKARA TTFAKI MI?.......173

85- SADRAZAMIN M.KEMAL' UYARMASINDANSULTAN HABERL MYD?......................................17586- TBMM'N TANIMAMAKTA VAHDETTNNEDEN BU KADAR ISRARCIYDI? ...............................17787- HLAFET/SALTANATIN GELECE BARITAN NEML MYD?.......17888- NEDEN HAN VAHDETTN DEDRTNCEYE KAdAR NAT ETT?.......181SRGNDE SYASET (4 YIL 4 AY)89- HIRSTYANA SIINANIN HALFEL KALIR MI?...................18490- KAMASA DAM EDLR MYD? ............i....................18691- MCADELEDEN VAZGEMEY DNYOR MUYDU? ..............18892- TASARLADII HTLALN MASRAFINI KM KARILAYACAKTI?........19093- MEKKE'DE BEKLENTLERNE KAVUABLD M? .................19194- STANBUL'A DNNCEYE KADAR HCAZ'DA BEKLEYECEK MYD? . . .19395- KEND TEZ ELKLERNN KANITI OLMUYOR MU?...............19696- NGLTERE'NN ARTIK KENDSN STEMEDNNE ZAMAN ANLADI?...........................................19797- HLAFETN LGASINDA KENDSN ANIMSAYAN OLDU MU?.........20098- BOR NDEK BR YAAM VE LMNDE VEN IKTI MI? ........20399- DESTEKS BR 150LN DEERLENDRMESYLE HAN MYD? . . .205100- OSMANLI DEVLET HANLKLE M SON BULDU?..................207KAYNAKA......................................................212ORHANKOLOLUNSZTarihiler, Osmanlnn 37. sultan .Mehmed Vahidettin ile ok ilgilenirler; bu,tarih yazm bir lider olduundan deil, aksine, tarihe gmlme srecinitamamlamak zere olan bir devletin son 4 yl 4 aylk yaamnda, tesadfenbanda bulunmu olmasnn sonucudur. Sultan 5. Mehmed Reat lmemi olsaydVahidettin'in adndan bile bahseden kmazd. Sadece kader o son nefes iin onusemiti. Yapabilecei bir ey yoktu.Bylece, durup dururken, tarihimizde en ok sorgulanan, hain damgas yiyen,etrafa da ayn damgay pskrten biri olarak yer almtr. Sanki yerinde bakasolsayd sonu deiirmi gibi. Bu tr olaylarn cereyan ettikleri anda yaplandeerlendirilmeler.daima ar ular gndeme getirir. Vahidettin de bundankurtulamamtr, hele 622 yllk bir hanedann son temsilcisi olunca.Buna karlk, aradan neredeyse yz yla yakn bir sre geince objektifdeerlendirme art oluyor. Unutmamal ki hl gnmzde de "Osmanl yayor"diyen gibi hain damgasndan medet umanlar var. Konuyu sorularn yant eklindesunmamz, btn okuyucularmzn ama zellikle bu iki grubun kafalarnkartran konularda daha kolay zm bulmalarn salamak iindir.ORHANKOLOLUAMASIZ BEKLEY SRES: 57.5 YIL1- SYASET DIINDA TUTULAN K NELERLE URAIR?


5/98

Mehmed Vahidettin, Sultan Abdlmecid'in Glustu Hanmdan dnyaya gelen 42.ocuu ve son oludur. 2.ubat.1861deki doumundan yaklak be ay sonrababasnn 25.Haziran.1861' de vefat etmesi sebebiyle yetimesi baba ihtimamndanuzak bir ortamda srmtr. Annesi de drt yl sonra ld ve vey anneye teslimedildi. nnde amcas Sultan Abdlaziz, onun taht iin ncelik vermeyitasarlad olu Yusuf izzettin ve kendisinden nce tahta kan aabeyi ( 5.

Murat, 2. Abdlhamit, 5. Mehmed Reat) bulunduu iin - bunlara erken len dierehzadeleri de katmal - yetime dneminde hibir zel ilgiye lyk grlmedi.Aabeyleri ile arasnda srasyla 21,19 ve 17 yl ya fark bulunmasdolaysyla onlarn deneyimlerine tank olmak imkann da bulamad. Kendisineyirmili yalarnda, snrl da olsa tek ilgi gsteren, tahta ktktan sonraII.Abdlhamit olmutur.Zayf bnyeli, pek salkl olmayan Vahidettin'e btn dier ehzadeler gibi,saraydaki standart eitim uygulanmtr. Doal olarak iyi bir din eitimi ald.Tanzimatla ynelinen modern bilim ve teknoloji alanlarna o da dier ehzadelergibi pek girmedi ya da sokulmad. Aabeylerinden Murat masonlua ve Beyoluhayatna, Abdlhamit borsa yatrmlarna, Mehmed Reat tasavvufa y-11

SORULARLA VAHDETTNnelirken Vahidettin mzik alanndaki yeteneini gelitirdi. Necip Paa'dan batmusikisi dersleri ald; kanun alma ve ark sylemede gelitii gibi 70'den okbeste de yapt Siyasetin aile iinde de ok nde olduu, hanedan iindeekimelere rastland 1870'li 80'li yllarda ocuk olduu iin bunlarda da rolalmad.Delikanllk yllarn, II. Abdlhamit'in baskc ve hanedan sk kontroldatutan rejimine uyumla geirdii iin saray ii kapanklnn dna kthakknda hibir iarete rastlanmyor. Abdlhamit'in bu kk kardeine yakn birilgi gsterdii ve zaman zaman ba baa sohbete giritii dikkatlerdenkamamtr. Neler konutuklar hakknda kimsenin bir bilgisi yoktur amaAbdlhamit'in adeti zere onu aile ii jurnalcilikte kullanm olduu hakknda -doruluu kantlanamayan - iddialar ileri srlmtr. Osmanl ailesi iindesevilen bir tip olmamasnda bu iddiann etkisi bulunduu anlalyor.Bu kapal yaam ttihatlarn iktidar ele geiriinden sonra da aynen devametmitir. ttihatlar ortaokul, lise andaki ehzadeleri eitmeyidnmlerdi. Ellisine varm bir kiiye yapabilecekleri bir ey yoktu.Kzkardei Mediha Sultan ile evlenen Damat Ferit Paa kinci Merutiyet'inilanndan sonra ok aktif bir siyasi hayata ynelirken Vahidettin hi* ortalktagrnmedi, hatta Mehmed Reat tahta kp Yusuf zzettin'in arkasndan ikinciveliaht durumuna geldiinde bile. Ancak 1.ubat.1916 gn Yusuf zzettin intiharedip kendisi 55. yana bast 2.ubat gnnden itibaren birinci veliahtsfatn kazannca adndan bahsedilmeye baland Bu sebepledir ki,ttihatlarn eyhlislam' Kazm Efendi'ye "Ben bu makam iin hazrlanmadm(...) bu makama gelmeyi beklemiyordum; fakat takdiri ilahi bana yneldi, bu argrevi stlendim; akn haldeyim, bana dua ediniz" dediini ba mabeyincisiLtfi Simavi aktaryor.12ORHAN KOLOLU2- SYASET BLMESE DE HKMDAR OLAN HAYAL KURMAZ MI ?Vahidettin'in kiilii konusundaki yarglar, genellikle 2 yl 5 ay srenveliahtl ve 4 yl 4 ay sren hkmdarl dnemindeki saptamalara dayanr.Siyasal ortamn korkutucu nitelii sebebiyle ihtiyatl konumasnyeteneksizliine vermemek gerektiinde o dnemin saray grevlileri ve en stdzey siyasileri birleiyorlar. Karsndakini deerlendirmekte yeteneiolduunu Atatrk de kabul ediyor. Kendisini veliahtl srasnda tanm olanTevfik Biren de zekasnn, Abdlhamit'in ok yksek olan dzeyine eit olmasada, muhtemelen dier btn ehzadelerden stn ve delilikten uzak olduunubelirtir. Ancak kendi deyimiyle "Abdlhamit dneminde uzun bir sre iine kapalyaam olduundan" ar bir ihtiyatllnn bulunduu da gerektir. Bu yzdenkendi konumalarnda yava bir sluba sahip. Szler azndan ar ar kyor.Ayrca sinirlerine ok hakim olamad, yapsnn zayflnn da bu stili


6/98

etkiledii anlalyor. Sadece karsndakini ok iyi tanyorsa rahat konutuubilinmektedir.Abdlhamit tarznda, dine bal ve saygl olduu derecede adalamay dadlamayan biri. Buna karlk, Abdlhamit'in her konuyu ayn anda birka'bilene' sorup onlarn yarglarndan bir sentez oluturma alkanlna sahipolamad iin, tam bir deerlendirme yeteneinden yoksun. rnein Rza Tevfik,

srf bilgisini snamak iin onunla konuurken hkmet ekilleri konusunu gndemegetirir, biraz deince bu alanda bilgisi bulunmadn anlar. Hkmdarla hazrolmad hakkndaki samimi itirafna karlk, stlendii grevin gereklerinikarlayabilmek iin perde gerisi ynlendirmeleri tercih eden bir slupkullanmak zorunluluunu kanlmaz olarak hissetmitir. Lzum grrse slubunuarlatrarak karsndakini etkisizletirme taktiini baaryla kullandnayine Ltfi Simavi tanklk ediyor. Anlalyor ki yakndan tank olduu ikihkmdar aabeyinin uygulamalarn inceleyerek13SORULARLA VAHDETTNkendisine uygun bir yntem belirlemitir. Abdlhamit her eyi kendisikararlatran tek adam oyununun esiz bir rneiydi; bunu yapamazd. MehmedReat ise her eyi siyasilere brakm iine kapanm biri; bunu da arzulamad

anlalyor. Hkmetlerinde nazrlk yapan Tevfik Biren bunu fark ettii gibi,M. Kemal'in de, biraz aada anlatacamz ekilde daha veliahtliinde onaar siyasi bir neriyle yanamasnda da bu yaps etkili olmutur.ncelikle, Osmanl hanedanna mensup olmann ve 19. yz-yl yaps veanlaynn devam ediyor olmasnn ynlendiricilii altnda, siyaset konusundabir nyargs bulunduunu kabul gerekir. Abdlhamit'in Merutiyeti askya alanrejimi iinde bym olmann etkisiyle, hkmdar siyaset dnda brakanparlamenter sisteme kardr. zellikle de ittihatlar, baskc ynetimlerikadar Osmanl hanedann devlette etkisiz duruma dren uygulamalar sebebiylesevmemektedir, ideali, eski Osmanl sistemine uygun olarak, parlamento yerine,padiahn seecei ulemalardan oluacak bir kurulda hkmdarn tam yetkiliolmasdr.3- HKMDARLIINDAN NCE SYASETE H BULATI MI ?Abdlhamit dneminde jurnalcilikten baka bir damga yaktrlamayanVahdettin'in 1908-1916 arasnda siyasi faaliyetlerde bulunduu hakkndakiiddialar fazla ciddiye almamak gerektii kansndayz. Bu srede, zellikle1908-1913 arasndaki siyaset, hkmet darbeleri, suikastlar, srgnler veuluslar aras savalarla doludur. Devletin varlnn tehdit altnda olduu birdnemde her Osmanl vatanda bunlarla ilgilenirdi. Dolaysyla ununla ya dabununla konumaktan ileriye gitmeyen ilikileri aktif siyaset diye sunmak yanlolur. Ahmet izzet Paa anlarnda, veliaht Yusuf Izzettin'indeki sinirlilik veyerini Vahidettin'in alabilecei korkusu sebebiyle 2. veliahtla temastankandklarn kaydeder.ORHANKOLOLUHanedan etkisizletirdii iin ittihatlara kar oluuna dayanarak Hrriyetve Itilafclara daha sempati ile bakt dnlebilirse de bu da gerekdeildir. Aslnda "frkac=partici"lerden holanmad saltanat srasnda farkedilmitir. Dorusu istenirse, kinci Merutiyet'in gereklemesini ittihat veTerakki kadrolarnda yer alarak salayan bir ok kiinin daha sonra karcepheye gemesi doal karlanrken, hibir eyleme karmam bir kiinintercihlerinde olaanst nitelikler aramak hakszlk olur. lerde ayrntylaanlatacamz gibi M.Kemal Paa'nn bile iinden geldii ittihat ve Terakki'ylebalarn kopard, hatta veliahtlnda Vahidettin'e birlikte kar eylemnerisinde bulunduu dnlrse bu siyaset kartln abartmamak gerekiyor.Osmanl toplumunda bir avu aydn dnda politikay hazmetmi kimse yoktu.Tabii ki hanedanda hi olmayacakt...O yllarda, hanedana damat vermi iki aileden gelen siyasetiler n planda roloynuyorlard. Birincisi daha 1890'larn sonunda babas Damat Mahmut CelalettinPaa ile birlikte Avrupa'ya snm ve Abdlhamit'e kar youn kampanyasrdrm Prens Sabahattin'dir. Ademi Merkeziyeti politikay savunuyor veikinci Merutiyet'in ilan anndan itibaren Abdlhamit ve btn kadrolarnn


7/98

hemen tasfiyesi tezini ileri sryordu, ittihatlarn bile tam benimsemedii butez, hanedann tam dlanmas demekti.ikinci kii ise 1908'den sonra Ayan azas olarak Hrriyet ve itilafnkurulmasnda n planda rol oynayan Damat Ferit Paa idi. Vahidettin'in ablasMediha Sultan'n ikinci kocas olan Damat'la, her eyden evvel aile yaknlsebebiyle bir gl ba olduu anlalyor. Ayrca onun hanedan konusundaki

anlaynn kendisininkine uyduu da bellidir. Bu erevede ittihat kartolduu kesindir. Ancak ittihat kartl deyimini mutlaka bir lmcldmanlk diye alglamak yanl olur.15SORULARLA VAHDETTN4- "BULAIK" OLMAYAN DAMAT ARAYIININ SEBEB NEYD?Enver'in Sultan Mehmed Reat'n yeeni Naciye Sultan ile nianlanmas ve 1914Martnda evlenmesinin 'ttihat sevmezler'de hayli rahatszlk yarattbiliniyor. Komitac saylan bir kiinin soylu hanedann iine szmasnnyaratt tepkiyi ieren, arivimdeki saray kkenli bir yazl belgeninVahidettin'in tepkisini de yanstt kansndaym. Bunda "Hanedan liEnveri".nin btn fertleri tek tek ele alnp yerilmektedir. Babasnn "Arnavutkaldrm demek ve kuyu kazmaktan baka bir ey bilmedii", annesinin "bohac

kadn" olduu , kendisinin ise "smkl Enver" diye tannd kaydediliyor.ttihat kartlnn btn ileri yataki hanedan mensuplarnda bulunmasdoald. Vahidettin'in de kendine dost ararken, "Bulak" olmayan yanittihatlarla yaknl bulunmayan kimseleri tercih ettii biliniyor. Bunun enbelirgin kantna kz Ulviye'ye koca ararken yapt semede rastlanp HerhaldeEnver Paann bir sultanla evlenerek hanedann iine girmi olmasndanrahatszlk duyarak, subay ama "bulak" olmayan - deyim ba mabeyincisineaittir - birini aryordu. Yakn adamlarn bu ile grevlendirmi ve sonundaTevfik Paa'nn byk olu smail Hakk zerinde karar klmlard. kinciVeliaht nce sorunu Tevfik Paa ile grp karara balad, sonra da Padiahnonayna sundu. Ondan olur kararn alnca da damada bilgi verildi.Hayatnda hi grmedii belki varlndan da haberdar olmad bir sultanlaevleneceini hem de sokakta yrrken rastgeldii bir mabeyinciden renmeksmail Hakk'y da son derece artmt. Ancak kar kacak gc de yoktu.Damat adayn Vahidettin'in gznde daha da deerli hale getiren, ona EnverPaa'nn davranlar olmutur. Nikah 1914'n Kasm'nda Dolmabahe'de kylmancak smail Hakknn deiik grevlere Harbiye Nezareti tarafndan gnderiliinedeniyle dn ancak, Yusuf zzettin'in l-16ORHANKOLOLUmyle Vahidettin'in Birinci Veliaht durumuna gelmesinden sonra 1916 Austos'undagerekleebilmitir. anakkale'de, Mareal von Moltke'nin yaveri olarak Irak'da,Enver'in zel emriyle Filistin'de n cephede grevlere atanm olmas"bulaksz"lnn kant saylyor olmaldr. Dolaysyla Vahidettin'inbirinci veliahtl ile birlikte onu ba yaverliine atamas, evresindegvenilir bir kadro oluturmak amac gttn kantlyor. Padiah olunca da"damad hazreti ehriyari" ve "hnkr yaveri" unvanlarnn yanna "maiyetiseniye erkan harbiye reisi" sfat eklenmiti. Bu grev, sarayda zel bir'sava operasyonlarn izleme brosu'nun kurulduu anlamn tayordu. Oradaharitalar zerinde durumlar saptyor ve istedii zaman sultana bilgiveriyorlard. Mondros'la sava sona erdiinde ayn bro, Yunan igalleri veKurtulu Sava gelimelerini izleme grevini stlenmiti.5- MUSTAFA KEMAL'N SYASETE EKME DAVETNE NEDEN KATILMADI ?Sadece 2 yl 5 ay sren birinci veliahtl dneminde klasik saltanat trenleridnda ortalkta fazla grndn sylemek mmkn deildir. Bundattihatlarn dikkati ve aabeyinin gszl kadar, kendisinin dikkatiekmeme taktii de etkili olmutur. Bu tutumu, Mehmed Reat'n Stlce SadiTekkesi eyhi Elif Efendi'ye syledii szleri bildiini gsteriyor:"Herkes benim hibir ie karmadmdan, hatta Kanunu Esasi'nin bana verdiihaklar bile kullanmadmdan ikayeti... Halbuki byle yapmasam bu herifler(ttihatlar) beni Konya'ya gnderip 'Cumhuriyet' ilan ederler. Ecdad mirassaltanatn yaamas iin byle yapyorum."


8/98

Padiahn byle dnd bir ortamda veliahdn onun gibi ihtiyatldavranmasnda tabii ki alacak bir ey yoktur. Nitekim Avusturya mparatoruFranz Jozef'in cenaze trenine katl bile17SORULARLA VAHDETTNyanksz gemitir. Sadece, 1917'nin son aynda sultann rahatszl yznden

onun yerine mparatorun davetlisi olarak Almanya'ya yapt ziyaret srasnda,hem politikaclar ve kumandanlar, hem de Mustafa Kemal ile grmeleri sebebiylen plana kmtr. Yanna M.Kemal Paay almay Vahidettin'in istediini tekileri sren damad smail Hakk'dr. yle yazyor:"Enver Paa Mustafa Kemal'in heyete katlmasn istemiyormu. Heyeti uurlarkenM.Kemal'in elini de skmam. M.Kemal; Tevfik Paa'ya 'gryor musunuz umahalle ocuunun yaptn' diye dert yanm (...) Buna karlk ttihatlarave Enver'e muhalif grnen ve bu vasfyla mehur olan Veliaht hazretleri,sonralar benim kulaklarmla iittiim gibi 'Benim namalup paam' diyeM.Kemal'i birlikte gtrmek iin srar etmi."Yine de Kararn Enver Paa'dan km olmas byk olaslktr. anakkalekahraman ile mttefiklerini etkilemek amacn gtmesi doald 1913'teBulgaristan'daki askeri ateeliinden beri Alman kartln saklamam ve

siyasetin dna itilmekten sklm olan M. Kemal ise bu frsat kullanmaydndn kendi anlarnda aka anlatmaktadr. unu da belirtmekte yarar varki, Alman kartln ileri srerken ttihat rejimine kartln davastal olarak gndeme getirmi oluyordu. *Yola kmadan nceki ilk bulumalarna Almanlara bal politikann zararlarnve bundan syrlmann yolunu anlatmak amacyla giden Paa, veliahtn kelimekonumaktan bile kanan tavr karsnda byk hayal krklna urar."Gelecein padiahndan bir ey beklenemeyecei" kansna kaplr. Buna karlkyolda trende ve daha sonra gezi srasnda onun aldn grr, umutlanr. i,genel devlet politikasnn deitirilmesi iin, Vahidettin'in stanbul'a varnca5. Ordu kumandanln stlenmesini ve kendisini de bu ordunun erkan harbiyereisi olarak yanna almasn nermee kadar vardrr. Vahidettin nce "Banavermezler" der. Sonra "stanbul'a gidince dnrm" diyerek ii yokua srer. O18ORHANKOLOLUzaman Liman von Sanders komutas altnda olan Beinci Ordu'nun, Boazlarnsavunmasn stlenmi kuvvet olduu dnlrse, Enver'e ramen orann elegeirilmesinin bir ihtilalci darbe anlam tadn dnmek hata olmaz. DahaOsmanl yenilgisinin bahis konusu olmad bir srede "Zaferi Nihai - erefliSulh" slogannn her gn tekrarland bir dnemde her eyi kontrolunda tutanEnver'den byle bir eyi istemeyi tabii ki Vahidettin dnemezdi. Unutmamakgerekir ki ksa sre nce, kendisini ldrmek iin Tekilat Mahsusa iindedzenlenen suikast giriiminde - hibir dahli olmasa da - M.Kemal' in isminingetiinden Enver haberdard.Mustafa Kemal'in ilerin ok ktye gittiini en iyi fark eden kii olduu inkredilemez, ancak bunu dzeltme yolunda paravana olarak kullanlmaya katlmadiin Vahidettin de eletirilemez. Alman ve ttihat kart olduu iin Paa'y"bulak" saymamas doald, ama ihtilalci niteliini yok sayamazd. Aabeyininmerutiyeti ttihatlardan bile cumhuriyeti olabilirler korkusu varkenVahidettin'in ttihat kkenli birinden ekinmesi doald.6- 1918 BAINDA DURUM, ZM NERMES N UYGUN MUYDU?Osmanl Devleti Dnya Sava'nda Merkez ttifak devletleri grubundayd. BunlarKuzey Denizi'nden balayp Almanya - Avusturya/Macaristan - Bulgaristanzerinden Osmanl topraklar boyunca uzayp Basra krfezine varan bir orta eritoluturuyorlard. l tilaf diye anlan ingiliz - Fransz - Rus anlamasnatalya - Japonya - ABD'nin katlmyla oluan bir emberin iine skmlard.Almanlarn ncln yapt, dnyay ynetmede n plana kma ve daha oksmrgeye sahip olma abasna ttihatlar, Osmanl toplumunu yabanc gdmndenkurtarma (En nde kapitlasyonlardan) ve19SORULARLA VAHDETTN


9/98

smrge durumuna drlm islam toplumlarn (Balca Orta Asya Trkleri veHint Mslmanlar) zgrle kavuturma gibi ok iyi bir niyetle katlmlard.Osmanl ordusunun anakkale'deki baars kadar, Almanlarn Fransz ordusunu altedememesi ve Avusturya ordusunun Ruslar karsndaki baarszlnn sonucuolarak, bir ylda bitecei beklenen savan beinci ylna girmesi iki grubun dahesaplarn altst etmiti. Btn lkelerde toplumsal bkknlk ve sk'ntlar

had safhaya ulamt. Byle bir ortamda ilk fireyi veren arlk Rusyas oldu.1917 Ekim'indeki Bolevik ayaklanmasndan sonra yeni hkmetin savatanekildiini ilan ve zellikle Osmanl Devletini paylamaya ynelik gizli Sykes-Picot anlamasn aklamas, Osmanl politikasnn yeni bir yn almasna yolat O zamanlar dnyann bir numaral gc saylan ngiltere bile aresizliini,Amerika'daki Yahudi lobisinin mali" desteini salamak iin, Filistin'in Yahudiyerlemesine almasn kabul edeceini ilan ederek amaya almt, italya,Libya'nn ^sahillerinden bir kar ieri girememenin bunalm iindeydi. Fransaise Almanya ile, zehirli gaz kullanm aamasna varm bir siper savan sonaerdirememenin skntsn yayordu.ttihatlarn Boleviklerle Brest-Litovsk antlamasn yapp Rus tehdidindenkurtulunmas, stelik Rus ordularnn boaltt Trabzon, Erzurum hattaKafkaslarn baz ksmlarnn ele geirilmesi byk zaferler havas dourmutu..

Byle bir ortamda Vahidettin'in fikir retmesi, hele ordu ii eyleme girmesimmkn deildi. ler iyiye gidiyor gibi grnyordu.7- HLAFETN ETKSZLEMESNE ZM DNEBLR MYD?stese de istemese de Vahidettin, sadece gelecein sultan olarak deil, slamAlemi'nin halifesi olarak da admn atmak, iinden20ORHAN KOLOLUde olsa fikir retmek zorundayd. 1917' de, tamam tamamna 400 yldrOsmanl'nn gdmnde saylan slamn liderlii, bir yl nceki Mekke merkezliArap ayaklanmasyla sorgulanr hale gelmiti. Bunda sadece ttihatpolitikalarna balanamayacak uluslar aras etkenler n planda rol oynamaktayd.Dnyada en ok Mslman nfusa (100 milyon) sahip devlet ngiliz mparatorluuidi. Onun yan sra Rusya, Hollanda, Fransa hatta spanya, Belika gibidevletlerin de Mslman nfuslu smrgeleri vard. Osmanl Devletinde bilenfusun yarya yaknnn gayri-Mslimlerden olumas sorunlarn ennemlilerindendi. Byle bir ortamda ttihatlarn ilan ettii, btnMslmanlar bamszla kavuturma amal Kutsal Cihad'n, esir Mslmanlarnsadece yzde beinden destek grmesi, Osmanl Hilafetinin oktan etkenliinikaybetmi olduunu kantlyordu. Bu hususta zellikle ngiliz propaganda vegiriimleri ok etkili olmutu. Onlarn maddi destei ve ynlendiriciliialtnda 1916 ylnn ortasnda balayan erif Hseyin'in ayaklanmas, gerekpropagandas ve gerekse Mekke'nin ve Kuds'n kaybna sebep olmasyla, Osmanlliderliine nemli bir darbe vurmu oldu. Kendisi tahta geince buna bir arebulabilir miydi?O yllarda gizliden gizliye, 1918'in sonundan itibarense aka, Osmanl'nnAraplardan kopmasnn kkeninde ttihatlarn Trk milliyetisi ve masoncupolitikalarnn bulunduu iddialarn ileri srenler kmtr. Oysa busulamalar abartmayd. ttihatlarn Tanzimat'la balatlan adalamagiriimini daha hzl bir srece sokma abas muhafazakar evrelerce - Osmanlii ve dndaki - aleyhte kullanlyordu. 19. yzyln ortasndan beri Arapmilliyetilii gibi, Rum, Ermeni, Arnavut milliyetilikleri batllarcakkrtlyor, 1880'lerin bandan beri de ngiliz politikas Arap Hilafeti'nikrklyordu. Smrgeci gayri-Mslimlerle ibirliine kar kan yoktu. Oysa ,ngiliz masonluuna kar milliyeti bir nitelik tayan Osmanl Yksekuras'nn localarn bile Enver Paa21SORULARLA VAHDETTNkapatmaya kalkm, en azndan tamamen etkisiz hale getirmiti. Buna ramen,ounluun ve zellikle dine bal kesimin sulamasnn daha akas bakazm nerememenin, Veliahdn inancn da etkiledii anlalyor. NitekimHilafete ok bal saylan Hint Mslmanlarndan 700 bine yakn bir kesim, Dnya


10/98

Savanda ngiliz ordusunda Osmanl'ya kar (zellikle anakkale ve Irak'ta)savamt. ?8- WLSON PRENSPLERN GEREK SAYABLR MYD?Ekonomik knts zirveye dayanm Osmanl toplumu, salgn hastalklarn yaygnetkisini yaad bir dnemden geiyordu. Halk ekmek bulmakta glk ekiyordu.Dalar, savamamak iin cepheden kam firarilerle doluydu. Rusya'nn savatan

ekilmesiyle ttifak Devletleri'nin de kmaza srklendii ortamda ABD'dengelen bir neri, btn savalara bir sre iin nefes alma olanankazandrmt. Cumhurbakan Wilson Evrensel bar getirecek 14 maddelik birneriyle btn dnyada olduu gibi Osmanl toplumunda da byk yanklaruyandran bir giriimde bulundu. zellikle her toplumun kendi kaderinikendisinin belirlemesi ilkesi, smrgecilie kar kt iin ttihatlarok memnun etmiti. Osmanl Devleti ile dorudan ilgili 12. maddesi iseyleydi:"Bugnk Osmanl mparatorluu'nun Trk blgelerine itirazsz bir hkmranlksalanmaldr; ancak Trk boyunduruu altnda bulunan br uluslara kesin birgven iinde yaama ile zgr ve engelsiz tam bir gelime imkansalanlmaldr. anakkale Boaz uluslar aras gvenceler altnda btnuluslarn ticaret gemilerine ak olmaldr."

Kat politikasnda bir yumuama gerektiini fark eden ttihat hkmeti,1917'nin sonlarnda basn zerindeki sansr hafifletince btn gazetelerde"Zaferi Nihai" slogannn yanna "erefli22ORHAN KOLOLUSulh" deyimini katmaya baladlar. Bununla Amerikan formln tmyle kabulettiklerini aklam oluyorlard, ve de bir an nce bara kavuma zlemini.Vahidettin bu kampanyadan etkilenmi olabilir miydi?Osmanl dnrlerini Amerikan formlne ynelmeye sev-keden, Avrupallarlahesaplama zorluundan kurtulma arzusuydu. Biraz bilgisi olanlar ABD'nin,Avrupallarn birbirlerine kar binlerce yl kkenli dmanlklarndansyrlamayacaklarn bildiinden yzyl nce "Avrupallarn i ilerinekarmama ve Avrupallar i ilerine kartrmama" ilkesini benimsediininbilincindeydi. Gerekten ABD Cumhurbakan Monroe bu ilkeyi 1823'te ilanetmiti. Amerika'nn bundan birdenbire ayrlmas ne derece etkiliolabilirdi?..Bu yzden gereki siyasi zm arayanlar Avrupallarla dorudantemasn gereine inanyorlard.Biraz ileride aklayacamz gibi, Vahidettin debu ikinci gruptand. Ayrca, Sykes-Picot anlamas gizliliini kaybedincengiltere Babakan 8.Ocak.1918'de onun koullarn biraz daha yumuattklarnyle aklamt:"Trkiye'yi bakentinden ve Trk rknn stn bulunduu Anadolu ve Trakya'nnzengin lkelerinden mahrum etmek iin savamyoruz (...) Akdeniz'le Karadenizarasndaki geit uluslar aras ve yansz bir duruma sokularak stanbul bakentolmak zere Trk mparatorluunun Trk rknn yurdu olan lkelerdebraklmasna itiraz etmiyoruz. Bizce ayr ulusal durumlarnn tannmasArabistan, Ermenistan, Irak, Suriye ve Palestin'in hakkdr."SORULARLA VAHDETTNTTHATILARDAN KURTULMA DNEM: 8 AY9- MUSTAFA KEMAL'DENSE ENVER' NEDEN TERCH ETT?Savan kaderi zerinde henz kimsenin tahmin yrtemedii bir aamada,aabeyi5. Mehmed'in vefat zerine, 4.Temmuz. 1918'de Vahidettin, 6. Mehmed ismiylepadiahlk ve halifelik sfatlarn stlendi. Bylece, 58 yana basmasna pekaz zaman kala, sadece 2 yl be aylk bir dorudan siyaset gzlemciliindensonra, en st sorumlu mevkiye erimi oluyordu. ktidarda, ttihatlarn enyetkilisi olmann yan sra damat sfatyla hanedanla kaynam da olan EnverPaa bulunuyordu. Hem Harbiye Nazr, hem de Bakumandan Vekili'ydi. Vahidettinsorumlu grnse de yetkili olabilir miydi? Mustafa Kemal'in ona ynelik ikincigiriimi bu soruya k tutuyor.Tedavi grmekte olduu Avrupa'dan yurda dnen Paa, sultan/ halife ile grmetalebinde bulunur ve nerisini aka belirtir:


11/98

"Hemen bakumandanl bizzat stlenin, kendinize vekil deil bir erkan harbiyereisi tayin edin. her eyden evvel orduya sahip ve hakim olmak lazmdr. Ancakondan sonra dnlecek uygun kararlar uygulanabilir."M.Kemal'i kkrtann, padiahn tahta geince Enver'den Bakumandan Vekiliunvann almas olabilir. Vahidettin kendi damad smail Hakk'ya bu giriimsebebiyle "ttihat ve Terakki'de

ORHAN KOLOLUilk gedii atm" demitir ama, hemen ikinci adm atacak kadar cesur olamazd.Onun iin M.Kemal'e "Sizin gibi dnen baka komutanlar var m?" sorusunuyneltti. "Var" yantn alnca da "Dnelim" deyip konumay bitirir.ttihatlar gibi rgtl bir gruba kar kabilecek bir dier askeri rgtolaynn padiaha Balkan Sava srasndaki "Halaskar Zabitan Grubu" olayn vesonraki vurumalar anmsatmamas mmkn deildi.Birka gn sonra M.Kemal, yaveri ekrem Ahmet zzet Paa ile birlikte sultannhuzurundadr. M.Kemal tekrar konuyu amak ister, sultan szn keser veyantlar:" Ben her eyden evvel stanbul halkn doyurmak mecburiyetindeyim.stanbul halk atr. Bunu temin etmedike alnacak her tedbir isabetsiz olur."M.Kemal stanbul halknn sorunlarnn zlmesinin gereine kar kmamaklabirlikte, btn memleketin kurtarlmasnn nemini vurguladktan sonra

szlerini: "Devleti, milleti ve btn menfaatleri mdafaa eden kuvvet bakasnnelinde bulunduka, sizin padiahlnz dahi szde olmaktan kurtulamaz "anlamnda bir cmle ile bitirir. Bu sert giriime Vahidettin'in verdii yanttanM.Kemal'in aklnda kalan "Ben gereken eyleri Talat ve Enver Paalarla grtm"cmlesidir.Paa armtr, birka ay nce ttihatlardan nefret ettiine kani olduukiinin imdi onlara gven belirtmesini anlamakta glk eker. Az sonra da yineVahidettin ona ahsen Suriye'de ordu komutanlna tayin edildiini bildirir veoralarn dman eline gemesini nlemesini ister.Tam bir bozgunun yaandSuriye cephesine atanmas, Enver'in onu uzakta tutmak istemesinin sonucu olduugibi, Vahidettin'in de onun darbe hazrl kokan giriimlerinden korktuununbir kantdr. Bu davrannda sultan haksz bulmak mmkn deildir. JnTrk/ttihat kkenli hele subay olanlarn ihtilalci zelliklerinden sadecebizim yneticiler deil, Avrupallar bile kendi smrgelerini ayaklandrabilirdiye korkarlard. . ?SORULARLA VAHDETTNVahidettin'in, gnn artlarnda sonu kestirilemeyecek bir neride bulunanM.Kemal yerine hl her eye hakim iktidardakilerle anlamas doald.stanbul'dan uzaklatrlmasn Enver'e nermekle ttihatlarn gveninikazanma oyunu oynad da sylenebilir. Enver'i ldrmee kalkan ttihatYakup Cemil'in akibetine sade M.Kemal'in deil kendisinin de dme olaslndnm olmaldr./ 10- TTHATILARDAN KURTULMAYA NEDEN YUMUAK YNTEM?Vahidettin'in Enver'le atmadan kanmaya dikkat edii, 31 Austos1918 gnEyp Sultan'da kl kuanmasnn Libyal Senusi eyhi Ahmed erifeyaptrlmasn kabulnde grlr. Geleneksel olarak eyhlislam, Konya Mevlevieyhi ya da bir Nakibl Eraf tarafndan stlenen bu grevin, Enverin yakndostu Senusi eyhine verilmesi aka ttihatlarn Cihad politikasnnonaylattrlmasna kar kmamas olarak* alglanabilir. Bu arada eyhlislamMusa Kazm ile Mevlevi eyhi Veled elebi'yi arzulamamasn onlarn ttihatbalarn red etmesi ve birincinin masonluu ve Nakibleraf'n HazretiPeygamber soyundan olmamasyla yorumlayanlar da vardr. Dier yandan biattrenini Harbiye Nezareti yerine Topkap Saray'nda geleneksel ekildeyaptrmasn da yine ttihatlardan ayrlma olarak sunanlar da var. AyanReisliine de ttihatlarla uzun zamandr ipleri koparm olan Ahmet Rza'ygetirmesi dikkatleri ekmiti.Aslnda sadece Vahidettin bu konuda ihtiyatl deildi. ttihatlara kar nasldavranmas gerektii konusunda dant Ahmet Rza da Ahmet zzet Paa daonlarla atmaktan kanmasn aka tavsiye etmilerdi. Bunlara grettihatlar iki gruptan oluuyordu. Envercileri "zorba" olmakla nitelerken,Talat yanllarn lml ve samimi sayarak ibirliine layk telakkiediyorlard. Sultann da onlarn tavsiyelerine uygun davrand anlalyor.


12/98

26ORHAN KOLOLUSavata durum giderek ktletike anti-ttihat evrelerde yeni formller dahadorusu yeni bir hkmet aray da giderek artt. Damat Ferit'in bu gnlerdegizli toplantlar dzenledii biliniyor. Sultanla iliki iinde mi bunlaryapt hakknda bir bilgimiz yok, ancak zaman zaman onunla bulutuuna gre

baz tavsiyelerde bulunduu ve gzlemlerini aktard da kabul edilmelidir.Dolaysyla Vahidettin iin nemli bir haber kayna oluturuyordu. Artk hibirzm getiremeyeceine kesin, inanan Talat Paa hkmeti 8.Ekim'de istifa edinceyeni bir sadrazam aray resmiyet kazand. stifann Sultann isteiylegerekletii ancak Talat Paa'nn yeni hkmette ttihatlar bulunmasgerektii yolunda art kotuu ileri srlr. Vahdettin'in tercihi tecrbeli amayal Tevfik Paa'ya ynelikti, ancak temaslar sonusuz kald, onun kabinesinealmak istedii baz ttihatlara kar kmt. Bunun zerine grev Yaver-iEkrem Ahmet zzet Paa'ya verildi. Geri yeni aday ttihatla hi bulamamolmakla vnyordu ama, kabinesine ttihat balantl eski eyhlislam HayriEfendi, Fethi (Okyar), eski Maliye nazr Cavit Bey, Bahriye kahraman Rauf Beyve Kzlay Reisi doktor Celal Muhtar' almaktan ekinmedi.11- M.KEMAL' NEDEN ILIMLI TTHATILARA DAHL ETMED?

Talat Paa'nn istifasndan ancak alt gn sonra 14.Ekim gn Ahmet zzet'inkabinesi kurulabildi. Bu konuda karar almak yava ilerken, cephelerdeki kntbyk bir hz kazanmt. Suriye'de bozgun zirveye varmt. Bulgarlar teslimolmu ve atekes grmelerine balamlard. Bu, Almanya ile ban tamamenkopmas demekti. Fransz ordusu Dou Trakya snrna yaklamaya balamt.Aka stanbul dorudan tehlikedeydi.Daha sonraki oluumlar etkileyecek birbelge olarak, Ekim banda Talat Paa'nn istifas haberini alnca MustafaKemal'in dorudan sultana ulatrlmak zere Seryaver Naci Beye gnderdii birtelgraf aynen aktarmakta yarar var:

27SORULARLA VAHDETTN"Talat Paa kabinesinin meflu bir halde, Tevfik Paa hazretlerinin muayyen birkabine tekilinde mkilata maruz bulunmakta olduunu haber alyorum. Ordularmuharebe kudretinden mahrum ve zaten mevcut olan kuvvetler mdafaadan aciz birhale getirilmitir. Dman her gn daha msait ve ezici artlar ortayakoymaktadr. Mttefiklerimizle birlikte olmad takdirde tek bamza mutlakasulhu kararlatrmak lazmdr. Ve bunun iin kaybedilecek bir an bilekalmamtr. Aksi takdirde memleketin btnyle elden kmas ve devletimizintelafisi imkansz tehlikelere maruz kalmas uzak bir ihtimal olmaktan kar.Muhterem padiahmza olan sadakat ve ballm ve vatanmn temini selametiitibar ile arz ederim ki, Tevfik Paa hazretleri gerekten zorluklakarlamlarsa sadaretin derhal zzet Paa hazretlerine yneltilmesi ve onunda esas Fethi, Tahsin , Rauf, Canbulat, Azmi, eyhlislam Hayri ve acizlerindenoluacak bir kabine kurmas zaruridir. Bu kiilerin oluturaca kabineninduruma hakim olabilecei zan ve itikadndaym. Tevfik Paa hazretleri sizeisimlerini saydm zevata mracaat ettii takdirde iler kolaylar zannederim.Uygunsa bu kiilerin evketmeab Efendimize arzn rica ederim."Bu mektup M.Kemal'in on ay kadar nce balatt giriimin hedefini ortayakoymaktadr. Paa daha o zamandan beri acele bara ynelmenin gereinikantlamaa almakta ve ordu ynetimini stlenmesini Vahidettin'enermekteydi. Ahmet zzet Paaya sadrazamln yan sra Harbiye Nazrl veGenel Kurmay Bakanlnn da verilmesi, M.Kemal'in formlnn uygulandkansn yaratyor. Ancak kendisinin uygulama d braklmas dikkatlerdenkamyor. Anlalyor ki Enverci olmasa da htilalci kesimden sayld iinuzak tutuluyordu. Nitekim padiaha ulatrd mesaj ancak Ahmet zzet Paahkmetini kurduktan sonra saraydan yeni sadrazama ulatrlmtr.28ORHANKOLOLU12-ttHATILARINKNDEN BAKA BARI FORML VAR MIYDI?ttihat hakimiyeti alamad iin daha nce ele alnamayan bar sorunu Ekimaynn ortasnda gndemin ba konusu haline geldiinde artk Vahidettin'in de


13/98

bir rol oynamas mmkn deildi. Sorun tamamen yeni kabineye braklmoluyordu. Sadarete geliinden iki gn sonra, 16.Ekim.1918'de Bern'deki askeriatee Halil Beyin gnderdii mesaj sadrazama ulat. Bunda Bern'deki ngilizsefirinin mesaj aktarlyordu. Kendi bakanlndan ald talimatta, Osmanlhkmetinin ABD'ye bavuracann haber alnd, oysa ngiltere'ye bavuruhalinde - ngiliz-Amerikan hkmetleri arasnda mevcut rekabete binaen -

Babli'ye daha uygun bar koullarnn salanaca belirtilmekteydi.ngilizlerin byle bir giriim iin Hariciye kanaln deil, Harbiye kanalnkullanmalar, ttihatlar hl muhatap saydklarn gsteriyordu. Ayn sradaIrak'ta esir edilmi olan ve Bykada'da ikamette tutulan ngiliz generaliTownsend de yeni sadrazama mektup yazp bar aracl nerisinde bulunmutu.kisine de olumlu yant verildi. Ayn srada Osmanl Bankasnn bir Franszmdr Selanik'teki Fransz komutan Franchet d'Esperay'e gnderildii gibiHahamba Naum Efendi de Amerika'yla ara bulmas iin yola karld.nerilen kar bar koullar ttihatlarnkine benziyordu. stanbul bakentkalacak, Boazlar anlamalarla alacak, imtiyazlar - yani kapitlasyonlar -kaldrlacakt. ngiltere'nin igalinde olduu ve yerel ynetimlerin kurulmasnagiriildii halde, Arap blgelerine idari bamszlk tannmas kabulediliyordu. Sadrazam ayrca ekliyor : " Bylece ngiltere ile eski tarihi balar

yeniden glendirilir, idari btnlk gven altna alnr ve Wilson ilkelerihakkyla tatbik edilirse, yakn gelecekteki muhtemel badirelerde, gerekligrld zaman gcmz yettii oranda yardmc olunaca yolunda istek vevaatler ortaya konulmutur." Bu form-SORULARLA VAHDETTtNln Sultana da uygun grnd bellidir. O dnemin koullarnda istenebilecek enst dzey artlar bunlard. O anda M.Kemal'in de daha fazlasn dndnzannetmiyoruz.13- NGLZ DESTE 1918'DE RED EDLEBLR MYD?flas eden gz bal Almancln yerine ABD ile kark ngilizciliin konmayaallmasn yeni bir gz bal ingiliz , yanll olarak alglamak yanlolur. Bunda Vahidettin'in etkisini/' aramak da gereksizdir. Dnya Savanngerek galibi Ingilizlerdi. Dnya politikasnda en etkili sz sahibi olan da"zerinde gnein batmad imparatorluu" yneten Londra hkmetiydi. SultannTevfik Paay sadarete getirmek arzusunun arkasnda Paa'nn Dnya Sava'nnbalamasndan nceki son Londra elisi olmas vard. ngilizlerle yakn ilgikurmu ve onlardan sayg da grmt. Wilson'a defalarca yaplm bavurularacevap alamam olan ttihatlarn, el altndan zmir valisi Rahmi Beyaraclyla ngilizlere yaptklar bar bavurularnn da yantsz kald birdnemde dman iyi tanyan bir diplomat ynetime getirmek akll birdavrant.Vahidettin de Alman kartln, ngiliz bazen de Fransz yandal ilekarlamaya alan btn anti-ttihatlar gibiydi. Hatta ttihat kabinesindebile Cemal Paa ve Cavit Bey gibi Almanlarla ibirliini istemeyen Franszyanllar vard. M.Kemal'in de daha 1913'de Sofya Askeri ataesi iken BalkanSava'nda Bulgarlarn ordumuzu yenmesinde Almanlarn onlara savunma sistemimizhakknda bilgiler vermelerinin ynlendirici olduu hakknda Harbiye Nezaretineraporu vardr; akas Almanlar sevmiyordu, Dnya Sava srasnda da bunubirok kez yzlerine kar ifadeden kanmamtr. Byle bir ortamdaVahidettin'in ngiliz yanlln abartmamak gerekir, hele Mondros sonrasnda.Baka aresi var myd? lk demeci saylabilecek Daily Mail muhabiri Ward Priceile konumasnda iki konunun temeli oluturduu grlr: ttihatlarnsululuu ve ngiliz dostluu.30ORHANKOLOLUngiltere'nin smrgeci olduunu, toplumlar birbirine drerek parsa toplamak(Hint'e, Kbrs'a, Msr'a, Basra Krfezi eyhliklerine el koymak gibi)politikalarn baaryla yrttn bilmeyen yoktu. Ancak Osmanl yneticileridevletin mrnn bir yz yl daha uzamasnda ngiliz mdahalelerinin etkiliolduunu da gzard edemiyorlard:- 1798'de Napolyon Msr' igal ettiinde donanmasn yakarak yardm almasnengellemi - 1809'da Fransz-Rus tehdidine kar ittifak yapm - 1829'da


14/98

Edirne'ye kadar giren Rus ordularnn daha ileri gitmesini durdurmu - 1840'daMsr Valisi Mehmet Ali'nin stanbul'a girmesine mani olmu - 1853-56 KrmSavanda Osmanlya yardm etmi - 1877-78 savanda kaybedilen Balkantopraklarn Osmanlya iade ettirmilerdi.ngilizcilii Abdlhamit'ten devraldn iddia edenlere de rastlanr. Buyanltr. Abdlhamit'in en ok ekindii devlet ngiltere'dir, ama

politikasnda Londra'y rahatsz etmemeye zen gsterdii de bilinir. Buyzdendir ki, Abdlhamid'in sadrazamln yapan Kmil Paa gibi Vahidettin dengilizlerle uyuumlu politika yanlsyd. Hatta kl kuanma treni srasndaTalat Paa ngiliz uaklarnn bomba atabilecei uyarsnda bulunduu zamanyle yant vermiti:-Onlar mtemeddin (uygar) adamlardr, byle dini merasim esnasnda taarruzetmezler.Vahidettin'in aresizliini, 1919 Ocak'nda igalcilerin kendi subaylarnyerletirmek iin hanedann kk ve saraylarna el koymalar karsnda zntduyan hatta alayan baktibi Ali Fuat'a (Trkgeldi) syledii szler kantlar:"Canm siz nasl kafa tarsnz! Biz esaret halindeyiz. Dolmabahe sarayn daisteseler ne yapacaz!" Sonra da ekler : "Bence Osmanl hanedannn mlknegirdikten sonra hudutta bir kulbeye girmekle benim sarayma girmek arasnda bir

fark yoktur."SORULARLA VAHDETTN14- NEDEN MONDROS'A DAMAT FERT' GNDERMEK STYORDU?Bar zlemi toplumda yle yer etmiti ki, daha Mondros'ta balayacak giriimbelirmeden stanbul'da duvarlara gizli ellerce yazlm afiler aslmayabalanmt:"Eer namusun, hamiyetin varsa hibir eyden korkma, Allah ve Peygamber akna,lmek zere bulunan biare milletin kuvvetinle imdadna ko! Hevesat iblisaneve caniyaneler yznden sulhumuzu akamete uratanlara bara bara zorla sulhukabul ettir. Korkma, btn milleti slamiye seninledir. Artk zafer midikalmamtr. Her gn yzlerce karde, bir iki namussuzun keyfine yerlereseriliyor."in ilginci bu duvar ilanlarnn banda "Ey Zabitan!" kayd vard. Yani tekzm getirecek kurumun siviller deil, yine sava askerlere kar baraskerler olduu itiraf ediliyordu. M.Kemal'in zm askere kar askerlesalama nerisine kar kan Vahidettin'in bu ortamda da sivil forml aramasartc deildi. Geri sadareti bir askere vermiti ama ona, ngiliz AmiraliCalthorpe'un Mondros'tan yapt atekes anlamas iin grmeleri balatmanerisine Damat Ferit'i gnderme tavsiyesinde bulundu. Herhalde, kendisialeyhinde kabilecek koullar nlemek iin enitesinin etkili olabileceinihesaplyordu. Bir yandan da onun ngilizciliine gvendii bellidir. Oysa,ncelikle askeri formllerin ele alnaca, bar deil atekesin grleceibir toplant bahis konusuydu. Sultan herhalde Ferit'in, "Calthorpe ileanlaamazsam Londra'ya gidip ngiliz kralyla dorudan grerek iyi zmbulabilirim" eklindeki tezine de kanm olabilirdi. Nitekim Mondros artlarkendisine iletildiinde sadrazama " artlar her ne kadar ar ise de kabuledelim! mit ederim ki ngilizlerin Dou'daki iyi niyetli politikas ve asrlkdostluu deimez; daha sonra onlarn hogrsn elde ederiz" demi olmas,Damat Ferit/ngiliz btnlemesinin zm olabileceine peinen inandngsteriyor.32ORHAN KOLOLUHem Ahmet zzet Paa, hem de btn kabine yeleri Damat'n temsilciliine karktlar. Hatta sadrazam padiaha, Ferit'in deli olduunu sylemekten bileekinmedi. Kabul etmek gerekir ki Vahidettin'in endiesi saltanatnn sonaermesiydi. Rusya'da, Almanya'da Avusturya'da, Bulgaristan'da hanedanlarn sonaermi olmasndan etkilenmemesi mmkn deildi.15- SEVR' HAZIRLAYAN MONDROS'UN ARTLARI MIDIR? Bizde en byk felaket olarak Sevr antlamasn lanetlemek adet olmutur. OysaSevr'i hazrlayan ortam dorudan doruya Mondros atekesinin artlardr. Bunaek olarak Mondros metninde bulunmayan uygulamalara- zellikle igal blgelerininbelirlenmesi - bavurarak galip devletlerin keyiflerince istedikleri yere asker


15/98

karma ve bar koullar belirmeden ynetme hakkn kullanmalar, Osmanlyparalamann tam bir plann yapm olduklarn kantlyordu. Bahriye NazrRauf (Orbay) ile iki yardmcsndan oluan heyet stanbul'a zellikle,galiplerin kar diren hareketleri belirirse istedikleri yerleri igal etmehakk konusunda srarc olduklarn ve bundan asla vazgeiremediklerinibildirmiler, hkmette kabulden baka are bulamamt. Dolaysyla Mondros'un

yaratt olumsuz durumdan Vahidettin'i sulu bulmak mmkn deildir. Hatta"Damat Ferit gitseydi acaba daha iyi koullar salar myd?" sorusuna zeminhazrlam oldu. Nitekim Rauf Bey Mondros'tan dnte grmek istediindeSultan onu huzuruna kabul etmemi, Cuma selamlndan sonra karlatklarndada ask yz gstermitir.Damat Ferit reddinin Sultanla Ahmet zzet Paa arasnda ilk kopuun iaretiniverdii anlalyor.Bu ortamda 30.Ekim 1918 gn Mondros'ta, atekes aslndaOsmanl Devleti'nin tam teslim olma anlamas imzaland. lkedeki btn telgrafistasyonlar, demiryollar, limanlar igal altna alnyordu. Ordu tamamen si-33SORULARLA VAHDETTNlahszlandrlacak ve derhal kapsaml bir terhise gidilecekti. Askeri koullarndnda dikkati eken, aslnda Bar antlamasnda bulunmas gereken, Kafkaslar

ile Dou ve Gney Anadolu'ya ait - aka Ermenilerle ilgili - koullara zelyer verilmesiydi. Ayn ekilde Hicaz, Asir, Yemen , Suriye ve Irak'ta bulunanmuhafz ktalarla Libya'da talyanlara kar subaylarn en yakndaki DnyaSavann galip devletinin kumandanlarna teslim olmalar art konuyordu.ngilizleri zellikle Medine'de iki yldr kuatma altnda olduu halde, btnskntlara ramen teslim olmayan, Fahri Paa komutasndaki Osmanl birliininrahatsz ettii anlalyordu. Osmanlnn hilafet iddiasnn tamamen sona ermesiiin Hazreti Peygamber'in kabrinin bulunduu kentin de Trklerden alnmasartt.Mondros balangta pek ok evre tarafndan baarl bir pazarlk olarakalglanmtr. ttihat yanls Va'kt "dahili ilerimize mdahale vehakimiyeti milliyemize tecavz yok" diye sunmutur. Heyetten Reat Hikmet de"stanbul'un n mukadderat ne mevzuu bahs olmu, ne de bundan sonra olacaktr"diye basna aklama yapmtr. Oysa sadece 7. maddenin tefsiri bile btnOsmanl lkesinin igaline yetmitir. Ancak unu da kabul etmek gerekir ki,Mondros'u sadece oraya gnderilen heyet kabul etmi deildir. nerilen koullarBabli'ye ulatrlm oradan gelen aresiz onay ile kabul edilmilerdir.Padiah istemese de buna engel olamazd.16- ARAPLARI HL BAIMLI SAYMA TUTKUSU GEREK MYD?Vahidettin ile sadrazam arasnda Damat Ferit tartmasnn ardndan ikincikartlk hkmetin meclise sunduu programnda Arabistanla ilgili zmndendomutu. Ahmet zzet Paa, padiahn hakimiyeti altnda Arabistan'a bamszlkverilmesini nermiti. Bu kayda Arap milletvekilleri hep birden teekkrORHANKOLOLUederken Sultan baktibini yollayp bu bamszlk kavramnn erevesinisorgulamt. Eer sz konusu siyasi bamszlk ise Arabistan'n tamamenterkini tercih edeceini anmsatyordu. Bu hususta Mondros'taki heyete ulaantalimatnn zellikle hilafet ve saltanatn korunmasn hedef alddikkatlerden kamyor: "Hilafetin, saltanat ve Osmanl hanedannn hukuklarnntam korunmas. zerklik bekleyen vilayetlere yalnz idari zerklik tannmas,siyasi olmas gerekiyorsa bamszln kabul edilmesi , siyasi zerkliin slamalemine ihanet olaca." Dikkati eken dier cemaatlerin bamszlk isteklerinekar kmazken, artk sadece Trklerden oluma aamasna gelmi Osmanl toplumuiin hilafet, saltanat ve hanedann hukuklarn n plana getirmesidir. Zatenclus hatt hmayununa eklenmesini istedii on maddenin banda "slam adab veOsmanl vakar ve haysiyetinin korunmas" maddesinin bulunmas, daha ilkadmndan itibaren, hakl olarak grevini stlendii kurumun itibarn n plandadndn gsteriyordu. Sadrazam ise en az 25 yldr politikann iindebulunmu birisi olarak daha gereki bakyordu. Avusturya-Macaristan tarz birbirliktelii dndn, siyasi deil idari bamszln bahis konusu olduunuve sorun uygulama aamasna gelince kendilerinin iradeleri alnmadan kararverilmekten kanlacan iletti.


16/98

Osmanl Sultan ile sadrazam arasndaki bu tartma, aslnda Arap dnyasndakigelimelere kar ne yaplabileceinin tam bilinmediini gsteriyordu. Sadeceayaklanmakla kalmam, kralln da ilan etmi, hatta hilafete bile el atmolan erif Hseyin'in zaten ele geirmi olduu tam bamszln kendihkmetinin kabul etmemesini istemekle Vahidettin hayalci bir tavr taknmoluyordu. Anlalyor ki, neredeyse yarm yz yldr ngiltere'nin gdmnde

yrtlen Arap Hilafeti kampanyasnn hemen hemen hedefine ulam olduunukabul etmek istemiyordu. Hkmetinin yaklamnn kendisinin en byk kozunuzayflatacan dnyor olmalyd.SORULARLA VAHiDETTNAhmet zzet Paa ve danmanlarnn ise daha gereki olduklar ve sultanrahatsz etmeyecek bir orta yol aradklar anlalyordu. Nitekim, am'amuzaffer kumandan olarak girip kendi kralln ilan etmek hazrlklar iindebulunan Faysal'a gnderdii 21.Ekim.1918 tarihli mektupta sadrazam,ttihatlarn Arap politikasn yermi ve babas erif Hseyin'i hain olarakdeil "pederi bzurgvariniz" (Saygdeer ulu babanz) diye anmt Bir yandanOsmanl Devleti'nin istikbalini garanti altna almak iin eski hukukun devamettirilmesini istiyor, bir yandan da Faysala "Hanedan- lian- Haimaneleri"sfatn layk gryordu.

17- HLAFET KONUSUNDAK DNCESNN DESTEKLER VAR MIYDI?Vahidettin'in hilafet konusuna zel bir ilgi gstermesinin kkeninde,ttihatlara kartl bilinen ve genelde onlar dinsizlik ve Masonluklasulayan dinci evrelerin desteini salama arzusu da ayrca yatyordu. Bualann en nl yayn "Sebilrread"da 1918 Aralk'nda Kanunu Esasi'nin eriatakartln belirten ve Islamn esaslarna uygun meveret zere bir hkmetkurulmas gereini savunan yazlar kmt.Osmanl hilafet ve saltanatnn dier slam gruplar zerinde etkisi kalmadnileri srenlere kar "slam" dergisi de Ceziretl Arab ve Suriye'de en az behkmet (Beyrut, am, Cebeli Lbnan, Filistin, Hicaz) kurulmu olmasna ramenbunlarla stanbul arasnda balarn kopmam olduunu ileri srp ekler:"Osmanl Devletiyle belkide evvelkinden daha samimi ve daha salam bir bykkitle tekil edecektir. Hakikat halde yeni Devleti Osmaniye'nin byle bir birlikkitlesi husule getirmee o kadar ihtiyac yoktur. Fakat ilikilerin younluu veasrlardan beri fena idarelerimizin ktlne ramen, yine ahali arasnda vebilhassa Mslman ksm arasnda, hatta akrabalk ve yaknlklar, ebedi36ORHANKOLOLUdostluklara karar vermi olan gayet sk ve yok olmayacak ilikilerin varlbizi birbirimizden ayrmak fikirlerini her zaman men eder."Ahmet zzet Paa'nn istifasyla Tevfik Paa'nn sadarete gelmek zere olduugnlerde "Sebilrread"n makalesi ise aradan ktler yani ttihatlarekilince sorunlarn ok daha kolaylkla halledilecei tezini ileri srmektedir:"Osmanllar, temin ederim ki birlemi yekpare bir kitle halinde kalrsakinallah Arabistan' da, Arab kardelerimizi de kazanrz. Onlara fenalkistemisek, aflarn dileriz. Onlar da bizi balarlar ve Mslmanlarnayrlmasna raz olmazlar. Hilafet meselesine gelince hibir zaman erif bunuistemeyecektir. Zaten istese de kimse ona biat etmez. Daha geen seneden buhakikati Hint Mslmanlar ngilizlerin arzularna ramen kongrelerinde resmenve aktan beyan ettiler. Binaenaleyh Hilafet li Osman padiahlarnda kaldkaFransa ve ngiltere ile ho geinmek mmkndr. Yarn, sarih ve doru ve akbir siyaset takip edip aklmz bamza toplarsak, bu iki hkmet hibir zamanbizden uzak duramazlar. Onlarn idarelerinde Mslman ahali bulunduka bizimnazmz az ok ekmeye mecburdurlar. yle mid ve temenni ederiz ki zathilafetpenahi tarafndan takip buyurulacak bu islami, bu makul siyaset sayesindevatan Osmani mesut ve mamur olur."Vahidettin'in esas politikasnn bu olduu ancak yava yava yerine oturtmaaalt bellidir.18- TTHATI LDERLERN KAIINA ENGEL OLABLR MYD?Mondros atekesinin imzasndan iki gn sonra ttihat ve Terakki Cemiyetitoplant yapt ve kendi kendini feshetti, ama Teceddt adn alp siyasete devam


17/98

edeceini de ilandan kanmad. Buna karlk galiplerin istedikleri yerleriaskerle igal edebile-SORULARLA VAHDETTNceklerini renen, bata Talat, Enver, Cemal Paalar olmak zere frkann ilerigelenleri Almanlarn da yardmyla yurt dna katlar.Parti olarak mevcut ve meclise tek hakimken onlar rahatsz edebilecek her trl

giriimden kanan hkmet birdenbire korkularndan syrlm olan anti-ttihatlarn youn saldrsna urad, iin ilginci, Mondros'a aykr olarak(30 Ekim'de Osmanl ordularnn kontrol altndaki yerlerin Osmanl lkesisaylmas gerekirken) ngiliz ordusu Musul'da ileri harekete girimiti. Bununlailgilenen yoktu, tek itiraz Yldrm Ordular Kumandan M.Kemal paa'dan geldi.Hkmete, ngiliz ileri harekatna ne dereceye kadar msaade edilebileceinisoruyordu. "Atekese aykr" talimat verilse belki de eyleme geerdi. Onunyerine karargah ve kumandanl lavedilip Harbiye Nezareti emrine alnd, yanistanbul'a dnmekten baka yapabilecei ey yoktu. Musul'daki birliklere de boyere kan dklmesine sebep olmamalar emri verildi.Gndemin ngiliz frsatl yerine tamamen ttihat dmanl ile dolmasndaba rol onlarn muhalifi basn oynad. Sleyman Nazif ile Cenab ehabettinHadisat', Mevlnzade Rfat nklab Beer'i, Abdullah Cevdet ctihad', Sait

Molla Yeni stanbul'u, Refi Cevat (Ulunay) AlemdarV karmaya baladlar. AliKemal de Sabah'in bayazarln stlendi; daha sonra Peyam' ile Sabah 'birletirip Peyam- Sabah'ta en sert muhalefeti srdrd. Bunlardan bakaFransa, ngiltere ve ABD'nin szcln yapan drt yaynla, Rum, Ermeni veYahudi cemaatlerinin szcln stlenen 18 gazete de piyasaya srld. Hereyden sadece ttihatlar sulu sayan, hl grevde olan ttihat kkenlimemurlarn tasfiyesini hedef alan bir kampanya bar konusunu bile gndem dnaitmiti.Ahmet zzet Paa hakl olarak "Bir takm alar doyurmak iin btn eskimemurlara bir anda yol verilmesi byle bir nemli zamanda idare arkndurdurmak olurdu" diye dnyordu.38ORHANKOLOLUSadece yolsuzluk yaptklar iddia edilen baz st dzey ttihatlar hakkndasoruturma almt. Eski sadrazam Sait Halim Paa, hakknda sorgulamayaplmasn kendisi istemiti. Talat ve Cemal Paalar da sadrazama gnderdiklerika mektuplarnda hesap vermeye hazr olduklarn sylyorlard. Osmanlailesinin damad olduu iin mektubunu dorudan saraya gnderen Enver, ihtilalcifaaliyetlerine Kafkaslarda devam edeceini, zaman gelince de "padiahna hizmetetmeye hazr olduunu" bildiriyordu. Bu da Vahidettin'in ttihat tehdidinindevam ettiini dnmesi iin yeterliydi. Dolaysyla onlar engellememesi kendipolitikasna uygun dmtr.Ahmet zzet Paa istifa ettiinde bunu padiaha geri aldrtma nerisinde bulunanEnver'in yaveri Binba kr Ouz'un tehdidi - bundan haberi olsa da olmasa da- Sultann ihtiyatnda hakl olduunu gstermektedir: "stifanz ltfen geriyeisteyiniz. Muvafakat etmezse kuvvetimle saray sarp onu alaa etmek benimiin iten bile deildir."19- VAHDETTN'N GVEN KAZANMA TAKT NASILDI?Kendisi basnla dorudan iliki kurmaya yanamamakla birlikte Vahidettin'inbasnn siyasi haberleri kadar sarayla ilgili yaynlarn da dikkatle izlediiniLtfi Simavi, Ali Fuat Trkgeldi, smail Hakk Okday gibi yakn yardmclarbelirtiyorlar. Tevfik paa'nn sadrazaml srasnda baz giriimlerde saraykadrolarnn etkisi bulunduu yolunda Ahmet Emin (Yalman) tarafndan Vakitgazetesinde yaynlanan bir makale zerine yazar saraya davet edilmi ve bamabeyinci Ltfi Simavi Bey tarafndan sultann uyarlar kendisineulatrlmtr. Bunun zerine Vakt'ta kan makale Vahidettin'in n plandagrnmeme taktiini iyi yanstyor:"Saray evresinde bir geriye dn ve tahakkm etme fikir ve niyetinin bulunduukatiyen sz konusu olamaz. En kuvvetli taht-SORULARLA VAHDETTNlarn sarsld ve demokrasi fikrinin gittike glendii bir srada eskiusulde bir tahakkm ve istibdat kurmay akla getirmek bile mmkn deildir.


18/98

Sarayda hibir kadnlar topluluu ve nfuzu da yoktur. Padiah hazretlerimerutiyetin gereklerini yerine getirmeye son derece baldr. Memleket vemilleti ilgilendiren meseleler hakknda, sorumluluk sahibi bulunan sadrazampaadan baka hi kimse ile fikir ve gr alveriinde bulunmazlar. Mabeyinileri gelenlerinin huzurda bulunduklar srada siyasi konularda sz amak daadet deildir (...) Kabineye gelince, Padiah hazretleri kiilii bakmndan

herkesin sayg ve gvenini kazanm olan Tevfik Paa'y kabineyi kurmaklagrevlendirmi olup, bu kabinenin kuruluundan doan sorumluluklar ise tamamiyleTevfik Paa'ya aittir."Akas padiah izlenen politika zerinde hibir ynlendiriciliibulunmadnn kabuln istemitir. Onun mesajn aynen tekrarladktan sonraAhmet Emin yine de saraydan gelen bir etkinin varln u ekilde yazsnaeklemitir:"Biz, herhalde - saray ileri gelenlerinden olsunlar olmasnlar - bazkimselerin, bir 'mensuplar zmresi' eklinde, padiaha deilse bile hkmetilerine tesir ettikleri iddiasnda srar edeceiz. nk btn ilerimiz okadar acz iinde ve gnmz durumunun gereklerine o kadar uygunsuz bir tarzdayrtlyor ki, btn bu olup bitenlerin ardnda hibir karanlk etkininbulunmadna inanmak gerekten gtr Gnmzdeki ahval ve artlarn sadece

siyasi yaammzdaki karkln tabii bir sonucu olduunu dnmee kolaykolay ihtimal verilemez."Sorumlu olarak sadece hkmetleri ileri srmek taktiiyle Vahidettin'inkendisini sulamalardan arndrma politikasn baar ile yrtt anlalyor.Bylece gvenilir tek otorite niteliini kazanmay baarmtr.ORHANKOLOLU20- TEK ZMN PADAH'TAN GELEBLECE TEZN KM YAYDI?Bu ortamda muhalif basnn, Ilml ttihat kabineyi yetersiz bulup hemttihat tasfiyesi, hem de bar sorununun zmn sultann stlenmesi tezinisavunmaya balamas, Vahidettin'in nn bsbtn aan kampanya oldu. Hadisatgazetesinde Sleyman Nazif'in "kmenin Arifesinde" balkl makalesi bu adanarpc bir rnektir:"Padiahlara teden beri 'baba' demekte byk bir vg ve zevk hisseden bu halkSultan Mehmed Vahidddin efendimizi, biraderi merhumlar Sultan Mehmed Reat'nkaderi kt tahtnda deil, Allah tarafndan gnahlar affedilmi daha bykkardeleri Sultan kinci Abdlhamit hazretlerinin taht hmayunlarnda erefleoturmalarn grmek istiyor. Bir kere daha byk bir sayg ile arzetmekcretinde bulunmu idik ki: Romanoflardan, Hohenzollern aile ve Habsburgslalelerinden bu kere de bir Rusya, bir Almanya ve bir Avusturya kalabilir.Fakat hanedan Osmani bizim tek toparlayanmzdr. Fakirlik ve ihtiya amuruiine her gn biraz daha fazla batan bu halk, hanedan saltanata dua etmekfarizasna bu dert ve sefalet arasnda evvelki kadar ihtimam edemezse mazurgrlsn."Yaz, ttihatlar sulamakta en ok kullanlan Sultan Abdlhamit'i "ondansonra bu mlke sahip gelmedi" diye verek devam etmektedir. Byle bir ortamdayeni bir hkmet kurulmas yolunda sarayn yeni giriimleri belirdi.ttihatlardan oluan meclis dlanrken Vahidettin kampanyasnn bana AyanReisliine getirdii Ahmed Rza'y yerletirmiti. Onun sadrazama nerisi,kabinesindeki ttihatlar uzaklatrmasyd. 6. Kasmda sultan Abdurrahmanerefi de araya koyup sadrazamdan bu konudaki fikrini sordurdu. Hayri ve CavitBeylerin ekilmesi yetmedi, Fethi Beyin de kabineden ayrlmas istendi. Olay"muhaliflerin sarayda birleerek bir hkmet darbesi yapmalar" olarak niteleyenAhmet41SORULARLA VAHDETTNzzet Paa' nn Ilml ttihat kabinesi 25 gnlk bir iktidardan sonraekildi. Yerine Tevfik Paa'nn kurduu hkmet geldi (11. Kasm).Yeni kabineye,Rza Tevfik, Damat erif Paa, Kambur zzet ve Sulh ve Selamet Partisi'ndenMustafa Arif gibi ttihatlara aka kar km isimler dahil edilmiti.Diken mizah dergisinde Ramiz'in bir karikatrnde yeni sadrazamn , bannaltnda sadece iskelet halinde kemikleri bulunan biri olarak izilmi olmas,


19/98

ttihat kart olmalarna ramen bu evrenin de bu hkmetten fazla bir eybeklenemeyeceine inandn gsteriyordu.ki gn sonra 55 ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan askeri gemisinden oluantilaflarn igal donanmas stanbul Boazna yerleti. Vahidettin'in "Artkpencereden bakamyorum" dedii biliniyor. Tabii ki tek sulu olarak ttihatlargsterilecekti.

21- VAHDETTN VE SADRAZAMLARI NGLZ TAKTN BLEBLR MYD?Padiahn, Ilml ttihatlar uzaklatrp ngiliz yanlln aka ortayakoyabilecek bir hkmet kurdurma tutkusunun, aslnda ngiliz politikasn kendialeyhinde iler hale getireceini bilmesi imkanszd. 9. Kasm'da ngilizdonanmasnn stanbul'a girmesinden drt gn nce ngiltere Dileri BakanBalfour'dan komutan Amiral Calthrope'a verilen talimatta ttihat ve Terakkiyanllarndan oluacak hkmeti devirmemeleri tavsiyesi vard. Byle birdavrann hem ierdeki hem de Avrupa'ya snm muhalifleri iktidaragetirecei, dolaysyla ttihat ve Terakkiye kabul ettirilmesini herkesin doalkarlayaca ar koullarn yumuatlmas zorunluluunun doacabelirtiliyordu. Arkasndan, Sykes-Picot anlamasnn esaslarndan vazgeilmiolmad u ekilde anlatlyordu:

ORHANKOLOLU"Majeste hkmetinin Osmanl mparatorluu ile yaplacak bar hakkndakidnceleri sert ve kesindir. Dolaysyla atekesin uygulanaca srece ttihatve Terakki hkmetinin ibanda kalmas ve ilerde yklenilecek olan barkoullarnn zilletine katlanmas daha iyi olur. Dolaysyla ttihatlarndmesini abuklatracak hibir davranta bulunmamalsnz, bununla birlikteelbette onlar desteklemez veya ibanda kalmalarn salamaya almazsnz.Trkiye'nin Avrupa ve Anadolu'da yeniden kurulmas iinin Komite (yanittihat) d bir hkmete mi verilecei konusu bugnk grevinizin alaniinde deildir."Osmanl ynetimlerini kullanmay iyi bilen ngilizlerin bu taktikle,ttihatlar hizmetlerinde kullanma ihtimalini de kaybetmemeyi tasarladklaranlalyor. 1917'nin sonundan beri kapitalist dnya iin en byk tehlikeyioluturan Bolevik rejimine kar kullanmada sava ttihatlardan, zelliklebunlarn Turanc kesiminden yararlanabilirlerdi..Vahidettin'in, Ahmet zzet'in, Damat Ferit'in bu olasl dnmeleri mmknmyd?..Hi zannetmiyoruz. Sultan'n Ilml ttihat kabineyi hemen deitiripngilizlere dost grnen Tevfik Paa'y ksa zamanda iktidara getirmesingilizlere gvence vermeye ynelikti ama, Balfour'un tam istemedii oluumungereklemesiydi. ngiliz politikasna seenek brakmyordu. DolaysylaVahidettin ve hkmetleri daha balangta, farknda bile olmadan btnsulamalar stlenme durumuna gelmi oluyorlard Can ekime aamasndaki birtoplumda kanlmaz kader.Sadece sultan m, veliaht da, ttihatln ortadan kaldrlmasnn sadecekendi gleriyle gerekleebileceine inanamyordu. Abdlmecit 7.Aralk.1918'deMorning Post gazetesinde kan demecinde "ttihatlar iktidara tekrar gelmekiin frsat kolluyor, yalnz bamza nleyemeyiz, yardma ihtiyacmz var"demekten kendini alamamt.SORULARLA VAHDETTNBu durumda ngilizler Vahidettin'i tam tanmaya zen gsterdiler. 1920'deki birhariciye raporu sultan yle tanmlyordu:"ttihat ve Terakki'ye kar olmasyla tannr ama siyasi hayatnda bir cephedeak biimde yer almamtr. Hatr saylr derecede entelektel ve hotabiatldr. Memleketine hizmet ve hanedann korumak iin samimi fikirlerivardr. Tahta kmasndan sonra sultan/halife olarak ahsi etkisi ve otoritesii meselelerde^ bir etken halini ald. Ne ekilde kullanmas gerektiini bildiifikirlere sahipti ama zayfl, rkeklii ve ihtiyat, taht gl bir unsurhaline getirmesine engel oldu. Trkiye'yi ngiltere'nin ltfununkurtarabileceine inanr. Ar derecede sinirli olmasna ramen fikirlerinirahat bir ekilde anlatr. zel hayat skandallardan uzaktr ama zntlerinintesellisini hanmlarla arkadalkta bulur."


20/98

Akas bizimkiler ngilizleri nasl kullanacaklarn bilemezken, onlarbizimkileri nasl kullanacaklarn iyi*biliyorlard.22- SABIK TTHATI MECLS MONDROS'A ARE GETREBLR MYD?Yeni hkmetin ilk karlat sorun donanmalar deil, igalcilerle karayakarlan askeri birlikler oldu. ou piyade biraz svari olan askerlerin2000'i Beyolu blgesindeki kla ve binalara, 1500 kadar ise Boaziine

yerlemilerdi.Atekeste bahsi gemedii halde Osmanl bakentinin bu ekildeigali herkesi artmt. Harbiye Nezareti sadarete 12Kasmda soruyordu:"Fiilen bir igal var, tilaf mensubu herhangi bir general ve zabitin heristedii yaplacak mdr?"ngiliz Askeri Heyeti reisi Murphy'nin "tilaf filosu Trk milletiniselamlamakla yetinecek, biz Trklerle dost olmak istiyoruz" diye sunduustanbul'a giriin birden byle bir igale dnmesi o zamana kadar siyasettepek aktif olmayan Meclisi Mebusan da harekete geirdi. Divaniye milletvekiliFuat, skenderun ve Musul'unORHANKOLOLUda igalde olduunu belirtip ekledi: "Bu mtarekename belki bizimle alaymaksadyla yaplmtr. Fakat tilaf devletleri emin olsunlar ki kendiimzalaryla istihza ediyorlar. Biz malup olduk amma, elimizde hak ve adalet

vardr. Hakkmz mdafaa edeceiz. Bugn hakkmz iittirecek bir makambulamyorsak, elbette bir gn iittireceiz. Hkmet bunlara kar ne gibi birhareket yolu tutmutur?." Aka hkmetten medet umuyorlardAyan Meclisi ile i grmeyi tercih eden Vahidettin iin, ttihatlarn egemenolduu meclisin k phesiz rahatszlk vericiydi. zm neremiyor, sadecenerilenleri eletirmekle yetiniyorlard. stelik Karesi milletvekili HseyinKadrinin de atekese aykr igalin btn dnya meclislerine protesto edilmesiiin nerge vermesi onlarn da hayalci bir ortamda bulunduklarn gsteriyordu.Hkmetin yaplabilecek bir ey olmad hususundaki izahat zerine nerge gerialnd. Almanlar ve dier mttefiklerle de ayn koullarn belirlendii, ihtilafhalinde anlamay iptal hakknn da bulunmad anmsatld. Bu arada igalinbedelinin btn topluma detilmesine kar kanlar da vard. Ati'de ReatHikmet yaknyordu:"gal olaylar milletin izzeti nefsini rencide ediyor. Kuttl-amare'de,anakkale'de, Gazze'de kahramanlk gsteren bir milletiz. Malup olduksa da bubir cilve-i kaderdir. Harp eden hkmetimiz idi. Bu hususta milletin mesuliyetimevzuu bahis olamaz."Bylece sorumluluu ttihatlara ykleme kampanyas yeni bir ivme kazanmoldu. Tabii sabk ttihat dolu meclisin gereklilii sorununa da23- MECLSN FESH HATALI BR KARAR MIYDI?Kabul etmek gerekir ki, karar verme durumundaki Padiah ile hkmeti iinncelikli sorun meclisin etkenliini amakt. Ahmet zzet paa'nn Ilmlttihat hkmetini bile tam benimse-SORULARLA VAHDETTNyemeyen bu meclisin Tevfik Paa kabinesine gven oyu vermemesi olaslndankorkuluyordu. stanbul'a dnm olan M.Kemal de gvenoyu verilmemesiyanllarndand Bunu kendileriyle uzun uzun tartarak savunmutu. Ve stelikAhmet zzet Paa'y istifa ettii iin yzne kar eletirebiliyordu. Bunamukabil meclisteki eski ttihatlar gven oyu vermezlerse meclisin kapatlmasolasl bulunduunu belirtiyorlard. Nitekim 26 kar, 7 ekimser oya karlk91 oyla Tevfik Paa hkmeti gven oyu ald. Bunun zerine M. Kemal durumupadiaha anlatp onun vastasyla tezini uygulamaya sokma taktiini bir keredaha denemeye karar verdi. Bir Cuma Selamlnda herkes darda beklerken babaa uzunca grmelerini anlatrken "o ok ustaca bir tarzda benden ncedavrand" szleriyle balayan Paa aralarndaki konumay yle aktaryor:- Ordunun kumandanlar ve subaylar eminim ki seni ok severler; onlardan banabir fenalk gelmeyeceine teminat verir misin?{Birdenbire sorunun maksat ve anlamn anlayamadn saklamayan Paa, sorar:- Ordunun aleyhinizde bir harekete giritiine dair bilgi ve hisleriniz mi varefendim?Sultan soruyu bir kere daha tekrarlaynca cevap verir:


21/98

- Geri ben stanbul'a geleli birka gn oldu; buradaki durumu yakndanbilmiyorum fakat ordu komutanlar ve subaylarnn Zat ahanenizle kar karyagelmesi iin bir sebep olabileceini zannetmiyorum. Onun iin hibir ktlkgelmeyecei noktasnda bana gvenin.ok rtl bir tarzda Sultan devam etti: "Yalnz bugnden bahsetmiyorum,bugnden ve yarndan...Sonra da ekledi, siz akll bir kumandansnz,

arkadalarnz tenvir ve teskin edeceinizden eminim."ORHANKOLOLUVahidettin'in aklnda, zaten etkileyemedii galipler ve bar koullarylauramaktan ok, lke iinde gcn gvene almann bulunduu anlalyordu. lkeiinde sorunlar kt zaman igalcilerin ilknce onu zm bulmas iinsktracaklar bir sr deildi. stelik, tilaf donanmas ile birliktestanbul'a gelip yerleen ngiliz, Fransz ve talyan Yksek KomiserlerindenKont Sforza, Osmanl bakentindeki statlerini yle zetlemektedir:"Grnte komiserler sadece hkmetlerinin diplomatik temsilcileriydiler,gerekte ise Trkiye'nin idaresini stlenmilerdi. Tam hakim bir mevkide idiler;gerek iktidar sahibi sayarak btn dnya onlara bavuruyordu. Sadrazamnlmeyecek kadar bir yaama hakk vard, sultan ise bir kenara saklanmt."galcilerle urama gc bulunmayan sultan, en azndan bar konusunda engel

karmamalar iin meclisin feshini (21. Aralk. 1918) kolayca salad.Samimiyetle dnlrse o meclisin tutarl zmler nerebileceine de pek gvenyoktu. Hemen arkasndan da yolsuzluk, ynetim kusurlar, Ermeni olaylar gibisularla ttihatlarn kovuturulmasna giriildi. Artk herkese ttihatmuhalifi olduunu sylemekten baka seenek kalmamt.24- MECLSN FESH SADECE SULTANIN KEND KARARI MIYDI?Hkmdarlar yetkisizletiren, siyasilerin oyunca haline getiren parlamentersistemi sadece bizim hanedann sevmediini sanmak yanl olur. Bunun mucidiAvrupa'da da, meruti sistemin yerlemesi byk mcadeleler ve uzun bir sresonra mmkn olabilmitir. Bizde, 1877-78'deki ilk meclise ancak be aydayanlabilmiti. Arkasndan 30 yl ad bile anlmadan yaand. ttihatayaklanmasyla zoraki yenilenen meruti sistem ise ksa zamanda tek partininsultas ekline dnmt. Bu tr parlamentarizme kar kan pek ok aydnbulunduu gibi, henz ne yapacaklarnSORULARLA VAHDETTNkestirememi olan ehzadeler iin de kolay onaylanacak bir sistemdeildi.Olgunlua Abdlhamit'in tek kii ynetiminde erimi bir hanedan mensubu olarakVahidettin'in de ayn dncede olmas artc saylmaz. Celal Bayar'nanlarnda yle bir kayt vardr: "Mtareke'den az nce, eyhlislam MusaKzma, eriattaki meveret etmek buyruunun din dmanlarn kapsamayacaiin parlamentolara yer olmadn, yalnz mavere etmek zere / (balayckarar alamayacak) padiaha seilmi bir kurulun eriat buyruunu yerinegetireceini sylemiti." Politikas iin en gvendii ahs olan Damat Ferit'ingrnn de onunkine benzediini A.H.Mithat anlarnda, Ferit'tendinlediklerini aktararak kantlyor. Bu konumann Talat Paa hkmeti ekilmekzereyken yapld unutulmamaldr:"Benim anlaymda, halk ve millet fikirleri yer tutmaz. imdi, artk, bir tekmidim kalmtr, o da padiahmzn ilhamdr. Tutulacak yol, bu tredilerinelinden hkmeti kurtararak padiaha teslim etmektir. O zaman ngilizlerleanlamak kabil olabilir. Zira benim konsepsiyonum Trk mantalitesinikapsayamaz."Vahidettin'in ilke olarak meclise kar olmas kadar, onu istedikleri gibioynatabilmek ve Trk haklarn savunmak isteyenleri de uzaklatrmak iinigalcilerin de meclisi kapatmas yolunda zorlamalarda bulunduklar anlalyor.Baktibi Trkgeldi'ye unlar sylemitir:"Ecnebiler pek amansz! Gece gndz ne ektiimi bir Allah bilir, bir benbilirim. Bizi tazyik ile Meclisi Mebusan' dattrdlar. Fikirlerini ihsasdeil, adeta aktan aa izhar ediyorlar. Ben meruti bir hkmdar olduumhalde gya mutlak bir hkmdar imiim gibi muamelede bulunuyorlar ve dorudandoruya bana mracaat eyliyorlar. 'Karmzda mracaat edecek kuvvet olarakyalnz sizi tanrz ve sizi pak addederiz' diyorlar. Yani szlerimizi yerine


22/98

ORHANKOLOLUgetirmezseniz sizi de tanmayz demek istiyorlar. stiklalimizi kurtarmak iinbizzarure bu hale tahamml ediliyor."Vahidettin ilke olarak meclise kar da olsa, fesihde asl igalci etkenininncelik tad 16.Mart.1920 olaynda ortaya kacaktr.25- MECLSN FESHNE KAMUOYUNDAN TEPK GELD M?

Meclisin feshi dorudan doruya Sultann bir kararyd. Dolaysyla, dierolaylarda tepkiler hkmete gelirken burada dorudan ahsna ynelmesi doald.ttihat balantl Yunus Nadi, d zorluklar alabilecekken, "meclisle igrmekten vazgeip Babli'ye ekilerek inzivay tercih etmi bir manzaragsteren hkmetin" bunu engellediini ileri sryordu. Aka bir rejimdeiikliinin bahis konusu olduu inancndayd. Dikkati eken padiah dorudanhedef alan bir ifadesi bulunmamasyd.Demokrasi tutkunu Ahmet Emin, Vakt'taki "Hakimiyeti Milliye" balkl yazsnda"Kanunu esasiyi eklen brakan ve hakimiyeti milliye yerine bir vesayet vemdahale siyaseti tesis edilmekte olunduunu gz biraz ak olanlar ufukda pekiyi fark ediyorlar" diyor, stelik bir iddet politikasna ynelindiinieklemekten de geri kalmyordu:"Sansr konmas ve meclisin feshi suretiyle dahil olduumuz yolun nerelere

varabilecei pek kolayca tahmin edilebilir. Drme ve iddet siyasetinde gizlifrka nfuzlarnn tesiriyle her gn bir adm daha atlacaktr. Yalnz urasnnunutulmamasn tavsiye ederiz ki iddet ve tahakkm sayesinde elde edilecekneticeler muvakkat bir mahiyeti haizdir. ttihat ve Terakki'nin mfrit tahakkmbile nihayet gnn birinde aleyhine dnmt."Bu tr yazlar dolaysyla Ahmet Emin 1919 ortasnda Damat Ferit hkmetinceKtahya'ya srgne gnderilecektir. Buna karlk, bar zora soktuklar iinttihat milletvekillerini istifayaSORULARLA VAHDETTNdavet kampanyas amak sulamasyla dier gazeteyle birlikte mahkemeye sevkedilen "Tasviri Efkar" fesih kararn yle deerlendiriyordu:"Anszn fesih, kimsenin hayretini mucip olmayacak ve daha garibi olmak zerehatta nazar dikkati celbe deer bir nemli olay gibi bile telakkiedilmeyecektir. Talat'n sukutu ve ttihat ve Terakki siyasetinin iflasndansonra bu Meclis Mebusan'n varlk^ sebep ve hikmeti kalmam idi. Fesih kanunuesasiye uygundur. Bunu tetkike bile lzum grmyoruz. Padiah en meru hakksaltanatlarn kullanmlardr, sadece millet ve devletin saadet ve selametineynelik bir karardr."Said Molla ve Ali Kemal ise "sabet oldu, haklymz" eklindeki yorumlarylasultann kararn desteklediler. Karara pek olumlu bakmayanlarn bile ihtiyatldavranmasnn kkeninde anayasaya gre seimlerin drt ay iinde yenilenecekolmas vard. Bylece ttihat tekelindeki meclisten kurtulunup, Ali Kemal'inde bir ay nce savunduu, Merutiyet kaidelerin^ uygun, sansr istemeyen, hrdnceli bir meclise kavuulmas hayal ediliyordu. Bunu hazrlayan Sultana dakimsenin eletirisi yoktu.26-KAPTLASYONLARIN GER GETRLMES ENGELLENEBLR MYD?ttihatln tasfiyesine igalciler de hemen kapitlasyonlar yeniden geerliklarak katldlar. 19.Ocak.1919'da, ngiliz, talyan, Fransz temsilcilerininimzasyla sunulan notada aynen yle deniyordu:" mttefik devletin Yksek Komiserleri, Babli'ye anmsatmay gerekligrrler ki, hkmetleri, 1914'deki Osmanl yneticileri tarafndan alnan keyfive tek tarafl btn karar ve giriimler gibi kapitlasyon rejimininkaldrlmasn da, Fransa, Byk Britanya ve talya elilerinin 10 Eyll. 1914tarihli benzer notalarla gayri kanuni50ORHAN KOLOLUsayma kararna uygun olarak red etmektedirler. ngiliz, Fransz ve talyanuyruklularn zarar listelerini daha da ykseltmemek iin -ki bunlarn tazminine,tilaf Devletleri'ne uygun gelecek adli sistem koullarnn zaman gelinceTrkiye'de belirmesinden sonra ynelinecektir - Yksek Komiserler Babli'yiacele olarak devletin idari makamlarna, 1914'den beri kapitlasyon rejiminin


23/98

yerine konan yasa, karar ve kurallar uygulamaktan vazgemeleri hususunda enkesin talimatlar vermeye davet ederler."Dier devletlerin de haklarn aramalar zerine 30 Ocak 1919'da da yine OsmanlHariciye Nezaretine u nota sunulmutur:"19.Ocak.1919 tarihli ortak notalarna dayanarak Mttefik Devletin YksekKomiserleri, Babli'ye anmsatmakta yarar grrler ki, Belika, Yunan, Karada,

Romen ve Srp uyruklar da kapitlasyon rejimi konusunda lkelerine OsmanlDevleti ile yaplm olan anlamalarla tannm btn haklar muhafazaetmektedirler.Dolaysyla Osmanl hkmeti bahis konusu devletlerin uyruklarna uygulanan1914'denberi kapitlasyon sisteminin yerine konulmu kurallarn kaldrlmasiin derhal emir vermek mecburiyetindedir."Wilson Prensiplerinden medet umanlar bylece , btn aznlklara tannanhaklarn artk Trkler iin geerli olmadn reniyorlard. Buna ne hkmetinne de sultann bir itiraz hakk da belirmiyordu. Osmanl devletini YksekKomiserlerin idare ettii gerei bu suretle kantlanm oldu.27-STANBUL'U TERKEDEREK ZM ARAYABLR MYD?"Teceddt Frkas" adn alp ihtilalci liderlerinden eksik Olarak faaliyetegeince

SORULARLA VAHDETTNttihat etkenliinin byk oranda g kaybetmesi sonucu, ortalk saysz partive cemiyet ile doldu. Tark Zafer Tunaya "Trkiye'de Siyasal Partiler"almasnn Mtareke dnemi blmnde, daha 1918'in son iki aynda 10 kuruluunbelirdiini ve 1919/1920 sresinde saylarnn 40'a vardn saptamtr.lerinde en etkili grnen Hrriyet ve tilaf bile topluma tam yansmayan birsekinler topluluuydu. Ayrca, Krdistan Teali, Trkiye Arnavut Teavn, LazTekaml-i Milli, ark- Karip erkesleri Temin-i Hukuk, Osmanl Musevilerintihap gibi Cemiyetler bir btnlemeyi deil kopuu andrr gibiydi. Bunlaratam bir ayrlk kampanya iinde bulunan ve gl basna sahip olan Rum veErmeni cemaatlerini de eklemek gerekir. lave olarak Wilson Prensipleri, ngilizMuhipleri, Trk-Fransz Muhipleri Cemiyetleri apayr birer siyasi karekimesinin arac olarak ortaya kmlard.Kafalarn bylesine kark olduu bir ortamda Bolevik htilaline zenenSosyalist frkalar da - bir tane deil - vard. Ancak kabul gerekir ki, toplumdaen etkili rgtlenmeye hl eski ttihatlar sahipti, fakat ilerinde lidernitelikli kimse yoktu. Byle bir ortamda gizli zm arayn, Sultann onaynalamayan M.Kemal yle anlatmtr:"Eski arkadam Fethi Beyle (Okyar) gnlerce ve gecelerce dertletim. Neyaplabilir? Temas ettiklerim arasnda eski ttihatlardan yahuttilaflardan, igal kuvvetleri ile beraber alanlardan birok kimselervard. Her biri ile tamamen baka trl konuuyordum (...) Bir gn Fethi Bey vedrt mterek arkadala birlikte, bir hayali mnakaadan sonra, ihtilalci birkomite kurmaya karar verdik.ve ihtilalci tedbirler dnmeye baladk: Padiahdeitirmek, kabineyi drmek, yeni bir hkmet tekil ederek daha azimlihareketlere bavurmak gibi. (..) Bir gn drt kiiden biri dedi ki: "Arkadalar,ben ok dndm. Namusumla sz veririm ki, srrnz gizli kalacaktr; fakatkomitede almaya devam etmeyeceim. "Hepimiz hayret iinde birbirimize baktk.imizden52ORHANKOLOLUbiri: "Bu ne demek, baarya ulaacamzdan emin mi deilsiniz?" diye sordu. "Hayr, bunu dnmedim. Baarl olacaksnz. Fakat ihtilalciler baarlolsalar bile, birok tehlike karsndadrlar. Bunu da kabul etmelidirler. teo zaman ben ve benim gibiler sizin kararlarnz uygulamak zere iktidaragelecek yedek alaylar oluruz." Fethi Beyle ben gzlerimizle konutuk. Derhaldedim ki: "Beyefendinin katlmayaca bir teebbs makul de olmayabilir. Onuniin cemiyeti hemen feshetmeliyiz." Byle yaptk. Kendisi izin alp gitti...Kalanlar cemiyeti tekrar kurmu oldular."stanbul'daki dnrlerin bu kafa karkl karsnda, ne Vahidettin'ildrmek, ne de hkmeti devirmekle kkl bir neticeye ulalamayacana bylecekarar verdiini ve Anadolu'da zm aramak gerektii fikrinin kafasnda yer


24/98

ettiini ekler. Vahidettin ise, stanbul'u terk ederek zm aramak formlnekatlabilir miydi? stanbul'a sahip olmak iin dnyay idare eden glerinbirbiriyle boazlat ortamda bakentini baka yere tamak bir daha asla onasahip olamamak sonucunu dourmaz myd Bu ayn zamanda Mekke/Medine ve Kuds'tensonra nc kutsal slam ehri niteliini kazanm olan stanbul'la birlikteHilafeti de kaybetmek anlamna gelirdi. Byle bir eyi de ancak Komiteciler

dnebilirdi.28-MEDNE'NN AS ARAPLARA TESLMN ONAYLAMAYABLR MYD?1918'in son gnleriyle 1919'un ilk gnlerinde sultan en ok uratrankonularn banda bir de Medine'nin Araplara verilip verilmemesi sorunubulunuyordu. Osmanl ynetimi iin Yemen, Asir ve Hicaz Araplar hilafete karayaklanm asilerdi. Savan galibi ngilizler ise zellikle, Hicaz'da Trkkontrolunda kalan tek ehir olan Medine'nin para vererek ayaklandrdklar erifHseyin'e teslim edilmesini istiyorlard. Hazreti Peygamber'in kabrininbulunduu ehrin halifenin ordusunda kalmas, kendisi hilafet pein-SORULARLA VAHDETTNde koan erifi de rahatsz ediyordu, islam dnyasnda zellikle HindistanMslmanlarnda mevcut huzursuzluun bir an nce teskin edilebilmesi iin Medineiinin hzla zmn bekliyordu ngilizler. Resmi yazmalarnda grld gibi

korkular, Medine Valisi ve Kumandan Fahrettin paa'nn bni Suud'un Vahabileriile anlap erifi Hicaz'dan kovalamas olaslyd. Bunu gerekirse kendileriyapacaklard - ki 1924'de yapmlardr - ama Trklerin Hicaz'dan kesin kmasgerekliydi, aksi halde yarm yzyldr srdrdkleri hilafeti Osmanl'danAraplarn kendilerine bal kesimine aktarmak politikas suya decekti.Fahrettin Paa ise dorudan doruya Sultan/Halife'den emir almadka kutsalkenti asla terk etmemekte srarcyd. Hatta zorlanr, hele asi Araplarabraklmas istenirse Harem-i erifi kendisiyle birlikte havaya uurmaktanekinmeyeceini ilan ediyordu, ingilizler bile, Paann Hazreti Peygamber'-inkendisine grnd ve direnmeye devam etmesini nerdii sylentisindenhaberdardlar, ingiliz hkmeti Atekes anlamasna gre 15.Aralk'tagereklemesi gereken teslimin gecikmesi halinde Boazii'ndeki istihkamlarhavaya uurmak tehdidini savurarak zm arayna girimiti. Sorun sadeceMedine ile ilgili de deildi. Yemen ve Asir'deki Osmanl valilerinin de,bakentle haber balantlar kopuk olduundan Mondros'tan bilgileri yoktu,dolaysyla teslim olma arlarna nasl yant vereceklerini bilemiyorlard.1919'a girildii halde Medine iine bir hal yolu bulunamamt, istanbul'dangnderilen bir subayn Mondros Atekesi hakknda bilgi vermesini de FahrettinPaa yeterli bulmad, ama emrindeki subaylar hatta bkknlam askerlerarasnda itirazlar ykselmeye balamt. rade-i Seniye gelince de Msr'a esirolarak gtrlmeyi kabul etmeyeceini, btn askerlerinin de silahlar alnmadandoruca stanbul'a gnderilmesi artn ileri srd. Ama sonunda hastalanncaMedine erif Hseyin'in oluna teslim edildi(10.Ocak.1919) Ayn srada,Sultan/Halife'nin temsilcisi olarak Libya'ya54ORHAN KOLOLUgnderilmi olan ehzade Osman'n geri getirilmesi de kesinletiriliyordu.Kutsal ehrin teslim ekli Arap bamszlnn sultanca da onay anlamnageliyordu. Evvelki tezlerine aykr olan bu davran Vahidettin onaylamayabilirmiydi? Kabul gerekir ki byle bir ey elinde deildi. Ama bunun kendi hilafetsfatna da bir darbe olduu aktr.Artk Araplarn asilik damgasnn silindiibamszlklarnn kabul edildii belgeleniyordu.29- AZINLIKLARIN POLEMKLERNE SANSRDEN BAKA ARE VAR MIYDI?Sorunun sadece Medine, Yemen ve Libya olduunu sanmak yanl olur. her eyizmesi beklenen sultann karsnda btn lkenin igali gibi bir sorun vard.zmit, Eskiehir, Afyon, Samsun, Merzifon, Batum, skenderun igal edilmiti.Anadolu demiryolu igalcilerce tam kontrola alnmt. Bunlardan da dahatehlikeli olarak stanbul ve Bat Anadolu'da Rumlar, Dou Gney-Dou Anadolu'daise Ermeniler eyleme gemilerdi. Gizli Sykes-Picot anlamas erevesindekendilerine verilmesi vaat edilen blgelerde eylemlerini artryorlard.Anadolu'dan az haber alnyordu ama stanbul'da zellikle Rumlarn eylemleriendie verici bir hal almaktayd. gal kuvvetlerinin gz yumuundan istifade


25/98

eden Hrisantos adnda bir eteci aktan adam ldrmekten kanmamasyla nkazanmt. Sadece zmir blgesini deil stanbul'u da ele geirmeyi kafasnakoymu olan Yunanllarn Ayasofya'ya ha takmay tasarladklar biletartlyordu.Atina'da kan, Venizelos'un szcs Patris'den naklen stanbul'un Rumcagazetesi Proidos,Yunanllarn yaylmac amalarn aa vuran tezi aynen

aktarmaktan kanmyordu: "Trkiye kendini af ettirmek isteyen bir gnahkrabenziyor (...) Rumlarn55SORULARLA VAHDETTNTrklerle birlikte yaamas katiyen gayri mmkndr. Trkler Allah'tan afdilesinler. Yunanllar zinde bir rkdr. Artk kendi mukadderatlarna sahipolmak istiyorlar." zmir'de kan bir Rumca gazete de "Turan'dan gelen vahiairetin geldii yere geri dnmesi gerektiini" yazmaktan ekinmiyordu, igalkuvvetleri stanbul'a ktnda btn Beyolu tilaf devletleri ve zellikleYunan bayraklaryla donanmt. zmir'deki bir kiliseye bile Yunan bayraekildi. Patrikhanede de bamszlk mitingi yapld. Ermeni gazeteleri detehcir'in soruturulmasn istiyor, Osmanl hkmetinden bir eybeklenemeyeceine gre kendi balarnn aresine bakacaklarn aka

yazyorlard.Trke basnn btn yapabildii suu ttihat hkmetine yklemek, Trkmilletini temiz gstermeye almaktan ibaretti. ttihat kart Said Molla"Eski Trklerle Jn Trkleri birbirine kartrmayn" diyerek slogan bileoluturmutu. Hatta ttihatlarn Brest Litovsk'da Boleviklerle bar yapmolmasna atfta bulunarak onlar Bolevik ilan edenlere bile rastland.stanbul'da rgtl ve bilinli bir savunma mekanizmas oluamazken, taradaaznlklarn bu yaylmac ve ar sulayc kampanyalarna kar zmir'deMdafaa-i Hukuku Osmaniye, Edirne'de Trakya-Paaeli Heyeti Osmaniytsi gibisavunmac cemiyetler belirmeye balamt. Kabul etmek gerekir ki bugiriimlerin banda ou kez sabk ttihatlar vard, sadece artk o eskiball gndeme getirmiyorlard. gerginliin giderek artmas karsnda saray ve hkmetin bulabildii tekare, 5 ubat 1919'da basna yeniden sansr koymak oldu. Bunun ileri daha dakartrdn, Trk haklarnn savunulmasn zora soktuunu unutmamak gerekir.Ancak baka are var myd?ORHAN KOLOLU30- SANSR YALNIZ AZINLIK BASINI MI ZORLADI?Aznlk basnnn igalcilere yaranma ve avantajlar salama ynnde yaynartrmas hatta youn bir Trk dmanlna ynelmesi sansrn gelii iin teksebep deildi. Trke basn da kendi iindeki polemiklerle gndemi nceliklibar sorunundan uzaklatryor ve o zamanki nl deyimle birbirlerine ynelik"ahsiyat kavgalaryla" dolduruyordu. Gemite birbirlerinin ttihat iktidartarafndan nasl yemlendirildikleri hakkndaki iddialar gelecee bakmaktan okgemile oyalanma sreci yaratyordu. zellikle Ali Kemal'in zamanndagazeteciliinin engellenmesi zerinde duruu, hele A.zzet paa kabinesininDahiliye Nazrn ttihat liderlerin kan kolaylatrmakla sulamas,"Sz" gazetesinin de ttihatlarn gayr kanuni btn giriimlerini teker tekerortaya koyma kampanyas gerginlii bsbtn artryordu.Bu ortamda ilk sansr uygulamas getirildi: Yasaklanan konular unlard:- galci devletlerin askeri harekatlar - eitli cemaatler arasnda dmanlkyaratacak haberler - Padiah ve hem Osmanl hem de yabanc memurlar aleyhindebulunmak - Genel siyaset konusunda, byk devletler hakknda kkrtc birnitelik tamamak kouluyla yazlabilir - Kiisel tartmalar - Hkmetin idareeklinin deimesine ve devletin karlarna aykr yaynlar.zgrlklerin en iddetli savunucusu Ali Kemal'di. Ancak ortalk ylesinekarkt ki Tasviri Efkar'da Velid Ebzziya sansr kartln srarlabelirtmekten geri kalmamakla birlikte eklemekten geri kalmyordu : "Hergazetenin kendine gre bir gr olmasndan daha tabii bir ey olamaz (...ama)bugn miktar 20'ye yaklaan gazetelerimiz iinde ayn fikri takip eden belkiiki gazeteye tesadf olunamaz."


26/98

Gazetele

Orhan Koloğlu - Sorularla-Vahidettin

Documents

Transcript of Orhan Koloğlu - Sorularla-Vahidettin