Orhan Hancerlioglu Dusunce Tarihi

7/27/2019 Orhan Hancerlioglu Dusunce Tarihi

1/428


2/428


3/428

DNCE TARH/Orhan HanerlioluBirinci Basm: 1970Altnc Basm: Eyll, 1995, Remzi Kitabevi

Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. Ekim 2007www.kurtuluscephesi.com

www.kurtuluscephesi.org


4/428

BRNC BASKIDAN NCE

Bu yapt; erdem, mutluluk ve zgrlk stne yaptm almalardan

meydana gelmitir. Bu kavramlar incelemeye giritiim yllarda bylesine birbtnlemeyi dnmemitim. Ne var ki her kavramn da tarihsel servenizorunlu olarak birbirlerine balyd ve sonunda kaynatrlmalar gerekiyordu.Elinizdeki yapt, bu gerein rndr.

O. H.

NC BASKIDAN NCE

Daha nce sylediim kaynatrma ilemini bu baskda gelitirmeye al-

tm. zellikle Kant, Comte, Hegel gibi dnrlerin sunulmasnda ayrntlaragirmek gereini duydum. Buna kar, kimi dncelerin de gereksiz ayrn-tlarn aykladm. Amacm, yapt daha bir derleyip toplamakt. renmekbenim mutluluumdur. rendiklerimi zetleyip yaymlarken bu mutluluuokurlarma da aktarmak istemitim. Ata ustann bir zamanlar dedii gibi; pekbymsemeyin, ama pek de kmsemeyin, yeter.

O. H.

BU BASKIDAN NCE

Bir roman rahatlyla okunmasn istiyordum. Yeniden dzenledim ve ge-litirdim. Kimi ayrntlardan vazgeemedim, daha iyi aklayabilmek iin yeniayrntlara da girdim. Dncenin tarihi, insanlama srecinin de tarihidir. Yl-larca nce yaptm almalarn zorlamasyla giritiim bu yk, anlatlma-s kolay bir yk deildi. Eksiklerim var belki. Ama bunca yllk almannsonunda bir ey rendim: Eksiksiz ve yanlgsz bir yapt yazmak olanaksz.Bizler nasl bizden ncekilerin eksiklerini gidermeye almzsak bizden son-rakiler de bizim eksiklerimizi giderirler, yanlglarmz dzeltirler. Gelecekkuaklarn ok daha gelimi bilgilerine gvenerek hibir kuku duymadanyaynlyorum bu yapt. Elimden geleni yaptm.

O. H.


5/428


6/428


7/428

258 Ben Olmayan261 Evrensel Ruh274 Nane Ruhu

277 Ta Paralayan Mantar279 Evet Diyen nsan282 Doktor Jekyll ve Mister Hyde283 nc Yol291 Her ey Benim in292 yleyse Yararlanalm295 Su ve Cezas299 Ak300 Kazk306 Kaba ya da Ham307 Kaba Ekonomi327 Gerek Aydnlk344 Bilgi346 nsand349 XX. Yzyl alparalarla Balyor352 alpara Orkestrasnn efi355 ocuklar in zgrlk358 Bilincin Alt ya da D361 Aalk Duygusu

361 Bilimi de Brakn363 Keyfinize Bakn367 Olmak ya da Olmamak372 Sama377 Varln Bilimi381 Varm Gibi382 Varsaym383 Metafizie Kar Metafizik386 Hayr Diyen nsan390 nsan Artk Sade Ruh

405 nsan Uzayn Derinliklerinde411 Biraz Daha t418 Mutlu Olmak in Dalara Trmanmak Gerek420 Mavi Ku422 Evrenimiz Krmzya Kayyor425 t Dinlemeyen nsan

426 Dizin


8/428

GK BOLUUNDA BR DNYA

Milyonlarca yl nce, gk boluunda scak bir gaz bulutu belirdi. Bu bulut,uzun bir gelime sonunda dnyamz olacak. Biz insanlar, ac ve tatl btnservenlerimizi onun stnde yaayacaz: ykmz, gnein parlak klaraltnda renklenen bu bulutla balyor. Scakln bulutumuzdaki hidrojen veoksijen bireimini ge uurduunu varsayyoruz. Yaammzn gerekleme-si iin gereken su kaln bir bulut halinde dnyamz evrelemi olmal. Yok-sa dnyamz souyamazd. Bu, ylesine kaln bir buluttu ki gne nlarnndnyamza ulamasna engel oluyordu. Dnyamz karanlkt, bundan tr desoumas hzlanmt. Souma, milyonlarca yl srmtr herhalde. Is, kayna-ma derecesinin altna dt zaman, dnyamz evreleyen bulut saanak-lar halinde boanmaya balamtr. Byle olmasayd suyu nereden bulabilir-dik? Dnyamzdaki boluklar sularla dolmutur. Yamurlarn tuzsuz olduunubiliyoruz. Tuz, okyanuslara, uzun jeolojik alar boyunca kara paralarndantanmtr: nsan tohumlarnn varlaabilmesi iin tuzlu sular gerekiyordu.

SUDA BR HCRE

Canlln gerekleebilmesi iin hcre (cellule) yaamna elverili bir or-tam olumalyd. te, canlln ilk adm olan hcre, okyanuslarn bu tuzlusularnda gereklemi olmal. Bilgin Oparin, hidrokarbonlarn, tuzlu suyunetkisiyle inorganik karbon bileimlerinden meydana geldiini tantlam bu-lunuyor. Okyanuslarda erimi olarak bulunan hidrokarbonlarn birbirleriylebirleerek gittike daha gelimi bileikler meydana getirmi olmalar d-nlebilir. Kimya laboratuvarlarnda yaplabilen bu bileiklerin, geni okyanuslaboratuvarlarnda da yaplabilecei yadsnamaz. Bu bileiklerin iinde, can-lln temel zdei olan proteinler de vardr. Proteinler, amino asitler denilen

ok kk paracklardan meydana gelmilerdir. lerinde karbon, hidrojen,oksijen, azot ve kimi durumlarda da fosfor ve kkrtl elementler bulunur.Canlln en gerekli zdei olan enzimler de proteinlerden baka bir ey de -ildirler. Canl hcrenin plazmasnn byk blm proteindir. Btn canlorganizmalarn bileimini meydana getiren bu canl zdee protoplazma de-nir. En knden en byne kadar btn canllar, ilerinde protoplazmabulunan hcrelerden dokunmutur.

YAAMAKYaamak, devimlilik (hareketlilik) demek. Tayla toprayla, gyle yld-


9/428

Dnce Tarihi 8

zyla tm evren yaamakta. Ama biz insanlar bu deyimi, gzlerimizle grebil-diimiz kmltlar lsnde kullanmz. Bitkilerle hayvanlar canl, bunlarndndaki tm [sayfa 11] nesneleri cansz saymz. yle olsun. Biz de, gerekte

henz bir balang olduu halde bizlere pek uzun gelen insanlk serveni-mizde bu yanl anlam srdreceiz. Bu anlamda yaam, protein zdeininvarlk biimidir ve btn gizleri zmlenmitir: Yaam, bir zdein (madde-nin) baka bir zdekten bir eyler almas ve baka zdeklere bir eyler ver-mesiyle gerekleiyor. Canlanma, bylesine bir alverile balamaktadr. Bualverii salayan da doannyansma (inikas, reflexion) zelliidir. Doadaher nesne baka nesneleri yanstr ve baka nesnelerde yansr. Cansz doadabu yansma, rnein suyun gnei yanstmas ve gnein suda yansmas gibi,pasif bir olgudur. Bu pasif yansma, uzun bir gelime sreci sonunda, protein

zdeinde aktif bir yansmaya ulamtr. Protein zdei, artk evresinin etki-

lerine aktif tepkiler gstermeye balyor ve bunu yaparken de yeniden kazan-mak zorunda bulunduu bir enerji harcyor. Demek ki bu enerjiyi evresindengeri alma yeteneini oluturmaktan baka kar bir yolu yok. Protein zdei-nin evresiyle bu srekli zdek alveriimayalanma (fermentation) zellii-ni oluturmutur. Mayalanma da, zorunlu olarak,metabolizma (deitirme vedntrme) olayn gerekletiriyor. Metabolizma elikili bir sretir, hemzmler hem ayrtrr. Bir yandan besinsel zdekler canl dokulara dnt-rlrken, br yandan canl dokular cansz zdeklere dntrlr. Souyangaz bulutundaki o gzelim yaam, bylelikle balar: Cansz doadaki yans-

ma, bu canl organizmann oluumuyla yaambilimsel (biyolojik) bir yans-maya, uyarlganla (tenbih yeteneine) dnmtr. Canl organizmanngelimesi, zamanla, daha yksek bir yanstma biimi olan duyum (ihsas)laroluturacaktr. Giderek, ok daha yetkin bir yanstma arac olan sinir sistemle-ri meydana gelecektir. Canl organizmann en gelimi biimi olan insandaysadnme ve bilgi edinme sreci, ok zellemi bulunan bu sinirler aracly-la balar. nsann dnda bulunan tm nesnel gereklik bu sinirler araclylayansr ve bilgileir. Ne var ki, ksaca zetlediimiz bu pek ak ve yaln sonucavarmak iin, yzlerce bilginin bilimsel abalar ve bulgular gerekmitir.

YERYZNDE BR NSAN

Talardan, topraklardan, madenlerden; bitkilerden, hayvanlardan insanakadar gelen bu sre, ne trl bir sretir? Bu akl durdurucu grnmnaltnda yatan nedir?

imdi artk bu ok yaln doa yasasn ak seik biliyoruz. Milyonlarca ylsren bu dramatik servenin altnda yatan, doann evrenselevrim yasasdr.Ama bu yasay bilimsel olarak aklayabilmek iin Charles Darwin (1809-

1882) gibi bir bilgin gerekiyordu.kze, korunmas iin, boynuz verilmi. Ya mrekkepbal korunmaya-cak m? Onun da boyas var. Mrekkepbal ylesine boyar ki suyu, saldran-


10/428

Dnce Tarihi 9

lar ne etseler onu bulamazlar. Boynuzsuz, boyasz tavan da evik bacakla-rna gvenir. Kular kanatlanp uarak kendilerini kurtarrlar. Ya boynuzsuz,boyasz, kanatsz, hantal bacakl insan? Onu da usu (akl) koruyacak. yi ama

neden kimine boynuz, [sayfa 12] kimine boya, kimine evik bacak, kimine kanat,kimine us? rnein btn varlklar boynuzlu olamazlar myd?

Bu soruya Darwinden ok nce Fransz bilgini Jean Lamarck (1744-1829)karlk vermiti: Hayr, olamazlard. nk her varlk; iinde varlat zdek-sel koullara gre oluuyordu. Ne trl koullar iindeyse o trl olmak zo-rundayd. Kuu varlatran koullar evik bacaklar gerektirmedii gibi kzvarlatran koullar da usu gerektirmiyordu. Gereksinme (ihtiya) organ yarat-maktayd. Buna kar, artk gereksenmeyen organlar da kreliyor ve ortadankalkyorlard. Ortamn zorlamasyla meydana gelen zellikler kaltmla kuak-

lardan kuaklara geiyor, geerken daha da geliiyorlard. rnein zrafa,nceleri otla beslendii iin normal boyunlu ve normal bacakl bir hayvand.Yaad evre lleince baka bir evreye geerek yiyeceini yksek dallar-dan salamak zorunda kalmt. O yksek dallara eriebilmek iin de zorunluolarak bacaklar ve boynu uzamt.

Ne var ki bu karlk evrimi aklamaya yetmiyordu. Daha baka ve haklsorular da karlayabilmek gerekiyordu. evresel koullarn etkisiyle varlaanzellikler nasl oluyor da kuaklardan kuaklara geebiliyordu? Ortam ad ve-rilen bilinsiz bir g bu kadar dzenli rnler meydana getirebilir miydi?

Darwinin byk nemi, bu sorular bilimsel olarak karlamasndadr.

Darwin bu alana bol sayda bilimsel kantlar getiriyor. Kendinden nce bualanda alan Lamarck, Diderot, Robinet, Charles de Bonnet vb. gibi evrim-cilerin kuramsal varsaymlarn dzeltiyor ve bilimsel olarak doruluyor. zel-likle Lamarckn soyaekim ve evreye uyma varsaymlarn yepyeni doalayklama veyaama sava bulgularyla glendiriyor. Darwine gre yaamkasrgas iinde ancak yaama gc olanlar canl kalrlar ve trlerini srd-rrler. Bu, bir doal ayklanma ya da doal seme (selection naturelle)dir.Yaama savanda ayakta kalanlar belli zellikler gsterenlerdir. Bu zellik-ler, soyaekimle yeni kuaklara gemektedir, hem de daha gelierek. Bitkive hayvan yetitirenler kurald (mstesna) zellikler gsterenleri birbirlerinealaya alaya yeni trler elde ederler. nsanlarn bile yapabildii bu alamaydoa daha kolaylkla ve doal olarak yapmaktadr.

Gerekten de, bu seim, doumdan nce balamaktadr. rnein bir in-san yaratmak iin iki yz yirmi be milyon erkek tohumu sekiz saat srenbir yara giriirler. Kadn yumurtas karanlk bir kede gizlenmitir. ki yzyirmi be milyon yar arasndan hangisi amaca daha nce varr, yumurtaygizlendii kede bulabilirse, doacak ocuu o meydana getirecektir. Kaza-nan, en gldr. nk, en iyi koucu, en iyi bulucu ve en iyi delici olarak snavda da baarya ulamtr. En gl, en iyi, en uygun bylelikle seilir

ve yenilen iki yz yirmi drt milyon dokuz yz doksan dokuz bin dokuz yzdoksan dokuz olanak (imkan), doal sprgenin acmak bilmeyen sprnnde lp giderler. Cinsi yaatan, srdren en gllerdir (Dr. Fritz Kahn,


11/428

Dnce Tarihi 10

nsan ve Hayat, s. 38).Darwine gre bylesine bir evrim sonunda hayvandan insana geite son

hayvan halkas maymundur. nsan, ok gelimi bir maymun trnn uygun

koullar altnda evrimi sonunda meydana gelmitir. [sayfa 13]Bir fille bir kertenkelenin, bir insanla bir solucann ayn soydan olduklarn

hemen kavramak kolay deildir elbet. Prof. Alfred Weber, insann bir may-mun deiimi olduunu bir trl anlamak istemeyenlere: Utanmayn, diyor,aslandan ya da gl aacndan geldiiniz sylenseydi, hi kuku yok, hounuzagidecekti. Kutsal Kitap size, yzyllarca, bir toprak klesinden var olduunu-zu syleyip durdu da niin utanmadnz? (Felsefe Tarihi, s. 345- 346). Gerekteinsanla hayvan arasnda, sanld kadar, byk bir uurum yoktur. Hayvanninsana oran, tomurcuun iee oran gibidir.

Antropoloji bilgini Sir Arthur Keith yle diyor: Darwinismei maymundanhemen insana geivermi bir evrim zinciri olarak anlamak yanltr. Bykinsan familyasnn eitli gruplara ve bu gruplarn da eitli trlere ayrld bireski dnya dnn. Bugn maymunlar nasl bykl kkl eitli gruplarhalinde grnyorlarsa, o eski dnyann insanlar da yle grnmekteydiler.te bu eitli trler girdab iinde bir tr, yaama kavgasndan artakalarak bu-gnk insan trn meydana getirmitir (A. Keith,nsanln Eskiliine Dair).

Darwin kuram, evrene alt bin yllk bir ya bien, gkle yer arasndaki b-tn varlklarn alt gn iinde yaratldn bildiren Kutsal Kitaplar kkndenrtmektedir. Ondokuzuncu yzyln btn dincileri, bu yzden, Darwine

geni apta tepki gstermilerdir. Oxford Piskoposu Wilberforce, Darwini sa-vunan Th. Huxleye, kendisinin baba ynnden mi, yoksa ana ynnden mimaymundan geldiini sormaktadr. Huxley, bu kabala u karl veriyor:Bilimsel gerekleri baltalamak iin diller dken bir adamn soyundan gelmek-tense, alakgnll ve haddini bilen bir maymunun soyundan gelmeyi tercihederim (A. Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, c. II, s. 109). Yurdumuzda da bukuram tantmaya alan Ahmet Mithat Efendinin yazlarna kar o gnnhkmeti u buyruu vermitir: Fmbat Mithat Efendinin maymunlarnadair matbuata zinhar nesne yazdrlmamas...

Antropoloji alanndaki son bulgular gnmzden 400 milyon yl nceki Si-lr dneminde deniz hayvanlarnn yaadn, 300 milyon yl nceki Karbondneminde kara bitkilerinin belirdiini, 150 milyon yl nceki Jura dnemindedinozorlarla srngenlerin grndn, 60 milyon yl nceki Eosen dne-minde de maymun ve ilerde insanlamas muhtemel primatlarn oaldnmeydana koymutur. Bu alardan kalma fosil kalntlar, gnmzden 35 mil-yon yl nceki Oligosen dneminde yaam olanAegyptopitehecus Zeuxisininsanlamay hazrlayan maymun trlerinden Drvopithecusn atas olabile-cei kansn uyandrmtr. Dryopithecus Africanus ad verilen bu maymuntryse, gnmzden 25 milyon yl nceki Miosen dneminde yaamt. Bu

ada bulunan Ramapitehecus punjabicus ve Kenyapithecus Africanusninsan trn meydana getirecek olan ilk insanmslar (Latince: Hominidae)olduklar sanlmaktadr. 12 milyon yl nceki Pliosen dneminden hibir fosil


12/428


13/428

Dnce Tarihi 12

bu gecikmeye borludur. Profesr Bolka gre, gelimenin gecikmesi, bir iengelleme yzndendir. Bu engellemeyi de i guddelerin rnleri olan hor-monlar salamaktadr. nsan vcudunda engelleyici hormonlarn oalmas,

beynin bymesiyle balantldr. Zekannsa, beynin bedene gre bykl-yle arttn biliyoruz. u halde, denilebilir ki, insann gc gszlnde-dir. nsan evresine [sayfa 15] uyamayacak kadar gszletiinden, evresinikendisine uydurabilmek iin akllanmak zorunda kalmtr. Beyni bym,zekas artmtr. Maymun, soua kar, kllanarak yaar. nsan kllanamayn-ca, maymunun derisini yzp kendi srtna geirerek yaar. Bu yzdendir ki,da hayvan dada, ova hayvan ovada, deniz hayvan denizde, scak havahayvan scakta, souk hava hayvan soukta yaayabildii halde insan, dn-yann her kesinde yaamaktadr.

svireli zoolog Portmann da, insangillerin (hominid) bakalamasn er-

ken doumlarna balamaktadr. Bu erken dou, kuaklar boyunca, olaan-lamtr. nsan, doduktan sonra daha bir yl ana rahmindeki gibidir, hzlbir byme iindedir. Bir yl sonra bu byme yavalar. Maymungiller (an-thropoid) yetime ana eritikleri zaman insangiller henz erginlemeyebalamlardr. nsann erken douundan ileri gelen bu gecikme, mr bo-yunca srmektedir. Bu gecikme, insan yavrusunun uzun yllar ana babasncabeslenmesini gerektirir. Evlilik kurumunun biyolojik temeli budur. Gsz-ln nedeni olan erken doum, gszln gerei olan beyni zorlamtr.Portmanna gre insan, insanln erken douuna borludur. Grld gibi,

Adolf Portmannla Louis Bolk, bu konuda birbirlerini tamamlamaktadrlar.Alman antropologu Profesr Arnold Gehlen, ortak bir atadan gelmi ol-duklar halde, insanla hayvan arasnda birnitelik (mahiyet) ayrm bulunduukansndadr. nsanda bir hayvanlk vardr ama, insan denilen varlk, bu hay-vanln snrn atktan sonra balar (A. Gehlen,Der Mensch, Seine Natur andSeine Stellung in der Welt, 1940). Hayvann her organ; bir evreye uymadr.nsann hibir organ, evreye uyma deildir. Hayvann herhangi bir organnele alarak onun yaad evreyi, yedii eyleri, karlat dmanlar ortayakoyabiliriz. Devekuu step iin, empanze orman iin yaplmtr. Buna karinsann, doann hibir kouluna uygun gelen hibir organ yoktur. Buz ahayvanlarnn hepsi tyldr. Buz a insan tyl deildir. nsan, yaamasn,hayvan gibi evreye uymasna deil, kendine zg bir zellikle evreyi ken-disine uydurmasna borludur. te insan demek, bu zellik demektir. Hay-vanlk alannda evreye gre organlarn zellemesi kavram (specialisation),insanlk alannda evrenin zelletirilmesiyle elde edilmitir. Hayvan, doakarsnda tam ve uygun, insansa eksik ve doaya kart bir varlktr. Hayva -nn btn davranlar doann isteine gre dzenlenmitir, insann btndavranlarysa doaya kardr. nsan varl, dik yrme ve bunun ardndanbeynin bymesi ve zekann ortaya kmasyla balar. Dik yrme, insann

ellerini serbest klmtr. Ayaklk etmekten kurtulan eller bo kalnca, zekanngdmyle, aletleri ilemeye ve kullanmaya balamtr. Hayvan, organlarnnzellemesi yznden evresine baldr. nsansa, organlarnn zelleme-


14/428

Dnce Tarihi 13

mesi yznden evresine kar zgrdr. nsan, zgrln, beyin-el diya-lektiine borludur. Bu yzdendir ki, hayvan uygunsuz koullar iinde trnyok ettii halde, insan her eit koullar iinde trn srdrmektedir. Beyin

ve el, insan btn zel durumlar karsnda zgr klmtr. nsan bu evre,koullarn deitirebilir ya da onlara kar kendini koruyabilir, doayla sava-abilir ve doay yenebilir. Bylesine bir g, insandan [sayfa 16] baka hibircanlda yoktur. Hayvan aletsiz yaayabildii halde, insan aletsiz yaayamaz.Ate, balta, silah vb. gibi aletlere sahib olmayan insan doay yenemez vetkenip gitmek zorunda kalrd. u halde insan, doayla deil, kltrle bir ba-lant iindedir. Kltr, zekayla deitirilen bir doa, yeniden ve insana greyaplm bir doadr.

Buna kar, insanla hayvan arasnda hibir nitelik ayrl bulunmadn;

insann gelimi zekal bir hayvan olduunu ileri sren kuramlar da vardr. Bukuramlara gre; insan yetenekleri (kabiliyetleri) hayvan yeteneklerinin yetkin-lemi (mkemmellemi) bir biiminden baka bir ey deildir. W. Khler,zekann hayvanlarda da bulunduunu tantlamtr. nsanda karlatmztre (ethik), deer lleri, toplumsalln meydana koyduu, doayla hibirilgileri bulunmayan fenomenlerdir. nsanca bir zellik olarak ileri srlen dilfonksiyonu da nihayet gelimi birbeyin iidir. Dil fonksiyonu, beyinde, silviusyar dolaylarna yaylmtr (bkz. J. Lhermitte,Les Mcanismes da Cerveau).Maymungillerde kendilerine gre bir dil bulunduu Gerner ve Schwidetzkyningzlemleriyle dorulanmtr. Kohts yirmi szckl, Blanche W. Learned

otuz iki szckl bir maymunca bulunduunu ileri srmektedirler (bkz. JeanRostand,Biyoloji Asndan nsan, Ender Grol evirisi, 1964). nsanlk yapylahayvanlk yap arasnda, temelde, hibir ayrlk yoktur. nsanlk yapda gr-len organ eksiklikleri, bu organlarn grevlerini beynin yklenmesi yzndenmeydana gelen doal gerilemeler, daha ak bir deyile, gereksiz klnmalar-dr. Tyl bir hayvann derisini yzp srtna geirmeyi beceremeseydi, souk-tan donmamak iin, insan da tylenecekti.

Bilimsel bulgular, insan insan edeninemek (i) olduunu tantlyor. Hay-van doada bulduklaryla yetinir, insansa doay emek harcayarak retir. n-san, alet yapan bir hayvandr. Ancak alet ii deil, i aleti dourmutur. Elingelimesi, insangillerin bakalnda, atlm en nemli bir admdr. Kantn dadedii gibi, el, darya doru uzam bir beyindir. Tyl atalarmz dik yr-meyi, bir zorunluk olarak gze almlarsa, bunun nedeni, ellerin baka trliler yapmak zorunda kalm olmasdr. Maymunlarda bile eller, trmanmakiin, ayaklardan baka trl kullanlmaktadr. El, iin bir aleti deil, iin ortayakard bir rndr. El, yetkinlemesini yapt ilere borludur. Elin geli-mesi, insan yapsnn btn blmlerini dorudan doruya etkilemitir. ineli ve karlkl olarak elin de ii gelitirmesi insangillerin ibirliini zorunluklmtr. Bu ibirlii, baka bir deyile toplumsallk, insanlar, birbirlerine sy-

lemeleri gereken bir eyleri olmak durumuna getirmitir. Dil, bu zorunluktandomutur.nsanbilim (antropoloji) alanna byk katklarda bulunan, Friedrich En-


15/428

Dnce Tarihi 14

gels,Doann Diyalektii adl nl yaptnda yle der: Ekonomi politikileri(emek) btn zenginliklerin kaynadr, derler. Fakat i, bundan da te sonsuzbir eydir. nsann tm varl iin ilk temel art odur ve bu ldedir ki bir

anlamda insan i yaratmtr, dememiz gerekir. Yz binlerce yl nce, jeolog-larn nc zaman dedikleri, henz kesinlikle saptanamayan dnya tarihidnemi srasnda, belki de onun sonlarna doru, dnyann scak blgesindemuhtemelen imdi Hind Okyanusunun [sayfa 17] dibine batm byk bir karaparas zerinde insan benzeri maymunlarn son derece gelimi bir kuayayordu. Bizim bu ecdadmz Darwin aa yukar tanmlamtr. Bunlarnbedeni tamamen kllarla rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve toplu-luk halinde aalarn stnde yayorlard. Bu maymunlar, belki de zellikleyaay biimleri dolaysyla aalara trmanrken ellerine ve ayaklarna farkl

fonksiyonlar kazandrarak dz yerde yrrken ellerini kullanma alkanlnyava yava brakmaya, dik biimde bir yry kazanmaya baladlar. By-lece maymundan insana geiin en nemli adm atlm oldu. Bugn b-tn insan-benzeri maymunlar ayakta durabilirler ve iki ayak zerinde hareketedebilirler. Ama bunu yalnz zorunlu hallerde ve pek beceriksizce yaparlar.Doal yryleriyar-diktir ve ellerini de kullanrlar: ou ise el kemikleriniyere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle yry gibi bkkbacaklarla uzun kollarn arasnda bedenlerini titretirler. Genel olarak may-munlarda drt ayak zerinde yrmeden iki ayak zerinde yrmeye geiinbtn basamaklarn bugn bile grebiliyoruz. Ama iki ayak zerinde yrme

onlar iin bir son are olmaktan te gitmemitir. Kll ecdadmz arasndadikyrme zamanla bir gereklilik haline geldiyse, bu, arada geen zamanda el-ler iin gittike deiik alma ekilleri gelimesini zorunlu klmtr. El veayan kullanlmasnda baz farklarn meydana gelii maymunlar arasnda dagrlr. Belirtildii gibi aaca trmanrken el, ayaktan baka trl kullanlr.Daha aa memeli hayvanlarn n ayaklarnn kullanl gibi, el daha ok yi-yeceklerin toplanmasna ve tutulmasna yardm eder. Baz maymunlar aa-larda yuvalarn ellerle yapar, hatta empanze gibi kt havadan korunmakiin dallarn arasnda at meydana getirirler. Dmanlara kar korunmakiin sopalar ellerle yakalar, ya da meyveleri ve talar bunlarla frlatrlar. Ya-kalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basit hareketler iin ellerinikullanrlar. Ama insana en ok benzeyen maymunlarn bile gelimemi eli ilebinlerce yzyllk i yoluyla son derece gelimi insan eli arasndaki farkn nekadar byk olduu burada anlalr. Kemiklerin ve kaslarn says ile geneldzeni ikisinde de ayndr. Ama en ilkel vahinin eli, hibir maymun elinin tak-lit edemeyecei yzlerce i yapar. Hibir maymun eli ta ban en kabasnbile meydana getirememitir. Ecdadmzn binlerce yllk srede maymundaninsana gei srasnda yava yava eli uydurmay rendikleri ilk hareketlerbalangta herhalde en basitleriydi. En ilkel vahiler, hatta ayn zamanda fi-

ziksel bir gerileme gstererek daha ok hayvana benzer bir duruma dnen-

ler bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk akmak tainsan eliyle bak haline getirilinceye kadar, yle zaman dnemleri gemitir


16/428

Dnce Tarihi 15

ki, bizce bilinen tarihsel dnem onunla karlatrlnca nemsiz kalr. Amaasl adm atlmt, el zgr hale gelmiti ve artk durmadan yeni becerilerkazanabiliyordu. Bylece kazanlan daha byk esneklik kuaktan kuaa ge-

iyor ve artyordu. O halde el, i organ olmakla kalmaz, ayn zamanda bu iinrndr de. Ancak i, gittike yeni hareketlere uyma, bu yoldan gelitirilmikaslarn, ba organlarnn, daha uzun dnemler iinde kemiklerin kaltsal yol-dan gemesi bu kaltsal inceliin yeni, gittike daha karmak hareketlere git-tike yenilenen biimde uygulanmas, [sayfa 18] insan elini Rafaelin tablolarn,Thorwaldsenin heykellerini ve Paganininin mziini yaratabilecek bir m-kemmellik dzeyine kadar getirmitir. Ama el tek bana deildi. O, son dere-ce karmak bir tm organizmann ancak tek bir organyd. Elin yararlandeyden btn beden de yararland, hem de iki yoldan. nce, Darwinin dedii

gibi, byme korelasyonu yasasndan yararland. Bu yasaya gre, bir organikvarln ayr paralarnn belli biimleri, grnte onlarla bants olmayanbaka paralarn belli biimleriyle her zaman bantldr. Bylece, ekirdek-siz krmz kan hcrelerine sahip ve kafann iki eklemle (kondil) kaburgannilk kemiine baland btn hayvanlarda hi eksiksiz; yavrular emzirmekiin st bezeleri de vardr. Bunun gibi, memeli hayvanlarda atal trnaklarkural olarak gevi getirmek iin krkbayr ile bantldr. Belli biimlerdekideimeler, aradaki banty aklayabilecek durumda olmamza ramen,teki beden ksmlarnn biiminde de deimelere sebep olur. Gzleri maviolan tamamen beyaz kediler her zaman ya da hemen her zaman sardr.

nsan elinin gittike gelimesi ve buna paralel olarak ayan dik yrye uy-mas, hi phesiz byle bir korelasyon yoluyla organizmann teki ksmlarzerinde de etkisini gstermitir. Elin gelimesinin dolaysz, belirlenebilecekbiimde geri kalan organizmaya yapt etki ok daha nemlidir. Daha ncedeinildii zere, bizim maymun ecdadmz sr halindeydi, btn hayvanla-rn en toplumsal olan insann, toplumsal olmayan bir nceki ecdattan knaramann imkanszl aktr. Elin gelimesiyle, ile balayan doa zerindekiegemenlik her yeni ilerlemede insann gr asn geniletti. nsan, doada-ki maddelerde srekli olarak yeni, o gne kadar bilinmeyen zellikler kefetti.te yandan iin gelimesi, karlkl destekleme, ortaklaa etkinlik hallerinioaltma ve bu ortaklaa etkinliin her birey iin salad yararn bilinci-ne varma yoluyla toplum yelerinin birbirine gittike yaklamasna zorunluolarak yardm ediyordu. Ksacas, oluan insanlar, birbirlerine syleyecek bireylerinin bulunduu noktaya eritiler. htiya, kendine bir organ yaratt. May-munun gelimemi grtla, durmadan daha gelimi modlasyon elde etmekiin yaplan modlasyon yoluyla yava, ama salam biimde deiti ve azorganlar yava yava birbiri ardndan ahenkli harfleri sylemesini rendi...nce i, sonra onunla birlikte dil, bir maymunun beynini etkileyen en nemliiki drt bunlardr ve bu etki altnda maymun beyni, btn benzerliine ra-

men ok daha byk ve ok daha stn bir insan beynine doru gelimitir(bid, Ankara 1970, Arif Gelen evirisi).Grld gibi, insan usunun, ne kkeninin ne de znn, sadece do-


17/428

Dnce Tarihi 16

al ve yaambilimsel (tabii ve biyolojik) etkenlerle aklanamayaca aktr.Usun ve bilincin z, ancak toplumsal (itimai, sosyal) karakteriyle kavrana-bilir. nsan toplumu olmakszn insan usu, insan bilinci ve insan dncesi

de olamazd. A. Spirkin ve O. Yakhot, Diyalektik ve Tarihi Materyalizm adlyaptlarnda bu konuda u somut rnei verirler: Hepimiz ormanlarda hay-vanlar tarafndan yetitirilen ve sonradan insanlar tarafndan bulunan ocuk-larn yklerini duymuuzdur. Bu tr olaylarn en heyecanls 1920 ylndaHindistanda ortaya kandr. kszler evinin bakan olan Mr. Singh, birta-km garip varlklarn kurtlarla birlikte bir maarada yaadklarn [sayfa 19] duyar.Halk bunlarn hayalet olduklarn sylemektedir, fakat daha sonra bunlarn ikikk kz ocuu olduklar anlalr. Bu ocuklar kurtlarn elinden alnr veteki ocuklarla birlikte yetitirilmek zere kszler evine getirilir. Ancak kz-

lar evreleri iin byk bir dert kayna olurlar. nk, bir insandan domuolmalarna ramen; iki kk hayvan gibi davranmaktadrlar. Hayvanlarnarasnda geen yaamlar yalnz davranlarn deil, ayn zamanda beden-sel yaplarn da etkilemitir. nsanlarn nemli zelliklerinden biri olan dikyrme bu ocuklarca bilinmemektedir. Ayrca insan bilincine ve dnmeyeteneine veya insanca duygulara, heyecanlara sahip olduklar yolunda dahibir belirti yoktur. Alacakaranlkta yaarlar, gndzleri uyur, gece olunca ha-reketlilik gsterirler. Yllar geer. Zamanla, byk abalar sonucunda, fakatyava yava, insanca zellikler belirmeye balar. lk szckler sylenir. evre-lerinde olup bitenleri kavradklarn gsteren insanca kavrayn ilk belirtileri

ortaya kar. Balang kavramlar biimlenir ve kk hayvanlar insana d-nmeye balarlar. Ne yazk ki byyemeden lrler. Bu gerekler bize neyianlatr? lkin bilincin doal yaambilimsel kayna kuramnn tamamen yanlolduunu gsterir. Kaba ya da bilimsel olmayan zdekiler (maddeciler) in-sann, doann ocuu olduunu ileri srerlerdi. Bu iddiada, bilincin kayna-nn doast olduu yolundaki idealist ve teolojik iddialarla elitii ldegereklik pay vard. Fakat, insan bilincinin yalnz doal temelini vurgulayanmetafizik zdekilik de tmyle doru deildir. Bu gerek, kurtlardan kurta-rlan ocuklar olaynda hi kuku brakmayacak bir biimde kantlanmtr.Bilin, rnein ellerimiz, kanmz, gzlerimiz ve samzda szkonusu olduugibi doann basit bir rn deildir. Bilincin ortaya kabilmesi ve greviniyapabilmesi iin, doal yaambilimsel temelinin yansra, toplumsal koullar(toplumsal yaam ve insan toplumu) da gereklidir. nsan bilinci karakteri iti-bariyle toplumsaldr. nsann toplumsal ilikilerinden, toplumsal yaamndanve hareketliliinden soyutlanm olarak ortaya kamaz. Bir ocuk, ancak birinsan topluluu iinde yaayarak, bir insan olabilir (bid, Bilim Yaynlar, En-gin Karaolu evirisi, s. 53-5). nsann z, tek bana bir bireye zg ve soyutbir ey deil, toplumsal ilikilerinin tmdr. Bu gerek, genel olarak insankonusunda herhangi bir akl yrtmeyi gereksiz ve olanaksz klar. nsan, b-

tn insanln gelimesinin bir rndr (Nasl ki bir elma da, elma aacnndeil, btn bir doann rndr). nsan, toplumsal soyunun, yzbinlerceyllk deney ve bilgi mirasna sahiptir.


18/428

Dnce Tarihi 17

nsanbilim (antropoloji), doal varlklar iinde insann zelliklerini ig-dler, dil ve dnce, teknik, us ve eylem alanlarnda da en ince ayrntlarnakadar incelemi ve bilimsel gerekler ortaya koymutur.

nsan insan eden, kendine zg igdleri midir?... Bu sorunun karlkesindir: Hayr. nce, igdlerin, imdiye kadar sanld gibi psiik deil,fizyolojik olduklar anlalmtr. gd, bir dnce ii deil, bir beden yapsiidir. Her hayvan tr iin baka olan davran biimleri, hayvan fizyolojisi-ni biimlendirip, soydan soya geerek igd haline gelmilerdir. gdlerrenilmezler ve deneme yoluyla kazanlmazlar. Dahas var, igdsel davra-nlarla renilmi davranlarn gelimeleri birbirleriyle ters orantldr. re-nebilen hayvanlarn igdleri, [sayfa 20] renebildikleri oranda, azalmaktadr.Bu anlamda, insan denilen varlkta hibir igd bulunmamaktadr. gd,

belli bir olay karsnda belli bir davrantr. Dmann grmek, hayvan yabartr, ya kartr, ya da dmanna saldrtr. nsannsa ne trl davranacabelli deildir, daha dorusu ne trl davranaca o anda iinde bulunduusosyal, ethik ve entellektel koullara baldr. Barmak, kamak, saldrmakyle dursun, insan eer o anda iine yle geliyorsa dmann yanaklarn-dan pebilir. Ama, iinde, gene de ho olmayan bir duygu kvranr. nsannigds ite bu kadarcktr ve pek gszdr. Onu fizyolojik bir davranasrkleyemez. nsann soydan gelen igdsel davranlarnn yerini, zeka ileilgili plastik (birbirleriyle kaynaabilen) davranlar almtr. nsann, igd-leri deil, igd kalntlar olan itepileri (ilcalar, impulsleri) vardr. nsann

zellemi organlar olmad gibi, zellemi davranlar da yoktur.Buna kar, dil ve dnce, insan insan eden insanca zelliklerin ban-da geliyor. nsan, dnyaya alan ilk canldr. nsann dnyaya almasn dilive dncesi salamtr. Yirmi milyon yl nce yaad sanlan ayn trdengeldikleri halde, ada maymunun bilgisizliine kar ada insann stnbilgisi, insangillerin azlarndaki dili gerei gibi kullanabilmelerinden do-mutur. ada maymun, aa yukar, yirmi milyon yl nceki ortak atamzndeneylerini tekrarlamaktadr. Maymun, pek yava gelien bireysel deerleriy-le birlikte gp gidiyor. nsann bireysel deerleriyse, szcklerin gcyle git-tike toplumsallamaktadr. Maymun, ocuuna hemen hibir bilgi vereme-den lr. nsan, ocuuna yirmi milyon yllk bir bilgi brakr. Dil, insangillere,kendisini teki canllara pek stn klan hzl bir gelime salamtr. nsanndilini kulland gnden beri yepyeni bir diyalektik gereklemeye balamtr.Bu diyalektik, dil dnce diyalektiidir. nsann zgrl, diliyle gerekle-mektedir. Dncenin dile ball (identik birlii) tantlanmtr. lk dnenilk konuand. Konumadan dnme yetisi, uzun bir sre sonra gelimitir.Dil ve dnce, birbirlerini karlkl etkileyerek, genel diyalektiin iinde, okhzla gelien zel bir diyalektie balam bulunmaktadrlar. nsan, szck-lerle zetleyerek dnyann fizik yknden kurtulmutur, bilgi elde edebilmek

iin harcamak zorunda bulunduu gc ve sreyi kazanmtr. Artk gitmesi,grmesi, dokunmas, bulmas, iitmesi, aramas, koklamas, tatmas gerek-mez. Dnmesi yeter. Dil ve dnce diyalektii, gemile gelecei birletir-


19/428

Dnce Tarihi 18

mi, uzakl yakna getirmitir. Hayvan gemiini bilemez, insan bilir. Hayvangeleceini tasarlayamaz, insan tasarlar. nsan, dillenmesi yznden, sreyi veuzay (zaman ve mekan) eline geirmitir, bakalarnn deneyleriyle eylemde

bulunmaktadr. Ralp Waldo Emersonun dedii gibi: Eitilmi bir kpek, ba-ka bir kpei eitemez. Bu baar, dil dnce gcyle, insanca bir baardr.De la Mettrienin dedii gibi, azdan szckler kmadan nce neydi insan?teki trlere gre daha az igds olan kendi trnn hayvan. Kendini kralgrmezdi. Maymun kendine neyse, o da kendine oydu (La Mettrie,LHomme-Machine, 1748).

nsanca zelliklerden biri de, tekniktir. nsan, igdlerinin eksikliini naslzekasyla gideriyorsa, organlarnn eksikliini de teknikle giderir. Umak iinkanatlar [sayfa 21] olmayan insan uma makinesi yapar, kanat organnn eksik-

liini teknikle giderir. Ayrca insan, birok organlarnn grevlerini de teknieykler. Araba yapp ayaklaryla yrmekten kurtulur, asansr yapp merdiven-leri trmanmaktan kurtulur. Bunlardan baka insan, birok organlarnn gre-vini de teknikle aar. Sesini iittiremeyecei uzaklklara telefon telleri eker,yumruuyla vuracana bir tala vurarak iini daha iyi yapar, gzleriyle gre-mediini drbnle grr. Teknik, her gn biraz daha, organik doay grev dbrakmaktadr. Uygarlmzda yk tayc hayvanlarn yeri her gn biraz dahaazalmaktadr. nsan, dnyay teknikle deitirebilen tek canldr. Ya kendineorganlar yaratr, ya organlarnn igcn artrr, ya da kendi organlarnn iinidoaya grdrr. nsan, teknii zekasyla ortaya koyar. Teknik, doada yoktur:

rnein bir mihverin evresinde dnen tekerlek, insan zekasnn rndr,doada byle bir ey bulunamaz. nsann yarm milyon yl nce yapt bak,doada yoktur. ividen, dmeden tutun da buhar makinesine kadar hibirteknik aleti doada bulamazsnz. nsan, ilerini teknie grdrrken, kafaalmalarna ayraca sreyi de artrm olmaktadr. Teknik, ayrca, insandoaya ballktan da kurtarmtr. Artk insan, atn yrme, aacn bymehzna bal deildir. Atn yerine otomobili, aacn yerine kmr ve petrolkoyarak btn kltr srelerini hzlandrmtr. nsan, yepyeni bir doa yapa-bilmek gcn kazanmaktadr. rnein doada yirmi milyon elektrovoltlukelektrik gerilimleri yoktur. Oysa insan, byle bir gerilimi teknikle meydanagetirerek bu durumda doann nasl davranacan deneyebilmektedir.

Grld gibi, insan insan eden emek, i, tek szleeylem (action)... Ka-fadaki beyni us, n ayaklar el, azdaki tad alma organn konuan dil edenhep o.

nsan trn meydana getiren hayvann, teki hayvanlara baskn kaneylemsellii nereden domutur? Soru, karln, insann atas hayvann te-ki hayvanlara gre daha ok oyunseverliinde bulmaktadr. Nitekim, insanocuunun maymun ocuundan daha oyuncu olduu bilinmektedir. nsan,duyulur izlenimler ynn oyunla dzenlemitir. Oynayan ocuk, ilkin, hibir

ayrma yapmakszn, btn duyularyla birlikte davranr. Eyay grr, doku-

nur, koklar, sesini iitmek iin birbirine arpar, tadn almak iin azna sokar.Bu oyun, ona duyu niteliklerini ayrt etmeyi retir. iei koklar artk, azna


20/428

Dnce Tarihi 19

sokmaya almaz. Oysa, iein bir tad da vardr. Ama ocuk, iekte ko-kunun tattan nemli olduunu renmi, kokuyu teki nemsiz niteliklerdensoyutlayabilmitir. Bu soyutlama, insanlamada, ok nemli eylemsel bir ba-

ardr. Artk eker yeil, krmz, ya da sar renkte olabilir. ocuun ekerdearayaca renk deil, tat olacaktr. ocuk, bu oyun deneyleriyle, eyann tep-kilerini ve kendi davranyla olan ilgilerini de renmektedir. Avuta sklancam elini kesmektedir, elden braklan tabak dp krlmaktadr. Yanmayansobaya dokunulabilir, yanan sobaya dokunulmaz. nemli bir sonu dahameydana kar: Gz, ellerin grevini stne alm, ellerin ykn azaltmtr.ocuk artk bir eyin ya m kuru mu, ar m hafif mi, sert mi yumuak molduunu grebilir. Bunlar anlamak iin o eye elleriyle dokunmas gerek-mez. Grevleri azalan eller imdi daha ok eylemde bulunabileceklerdir, el

bilgi iinden kurtarlmtr.[sayfa 22]

Daha sonra gz, oyunun salad duyularnibirliinden glenerek, teki duyularn da grevlerini yklenmektedir. Ses-siz bir filmde bir kiinin ark sylediini grebiliriz, nmze getirilen, bir ta-bakta tatl bulunduunu grebiliriz, bahemizde bulunan bir karanfilin gzelkoktuunu grebiliriz. Duyularn bu ibirlii, insandan baka hibir hayvandagereklememitir. Cisimlerin, teki duyularn niteliklerini de kapsayan buoptik grnleri sembollerdir. nsan, artk, eylemsel oyunlaryla edindii birsemboller dnyasnda yaamaktadr. Optik (grnen) dnya, yk azaltlmbir dnyadr. u halde, yk azaltlm bir dnyaya alan insan atas hayvan,insanlama yolunda, br hayvanlara gre, ok daha eylemde bulunmak im-

kanna kavumutur. Bu geni eylemsel alma, onu, ele, dile ve akla g-trmektedir. Daha ak bir deyile, eylemin drtsyle el-dil-akl diyalektiibalamtr. Buysa, tmyle, insanlama iidir.

NSANDA BR KORKU

lk insan, soumu lav kayalarnn stne kp evresine baknca, kendisi-ne gre deerlendirdii iki ey grd: Kendisinden aada olanlar, kendisin-den yukarda olanlar... Kendisinden aada olanlara aldrmad ama, kendisin-

den yukarda olanlardan lesiye korktu. Usuz bucaksz bir doann ortasndane kadar yalnzd. Gkler grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyor, ken-disinden pek gl hayvanlar saldrp paralyorlard. Kendisinden yukardaolanlarn en stnde gk vard. Artk, yzyllar boyunca korkacakt bu gkten,sayg duyacakt bu ge. ylesine bir korku, ylesine bir saygyd ki bu, gele-cek kuaklarn en aklllar bile kendilerini bundan kurtaramayacaklard. Mil-yonlarca yl ycelik, tanlk, gllk lsn mavi ellerinde tutacakt, gk.Gk, ona baryor, parman sallyor; onu bomak iin saanaklarn, onuyakmak iin yldrmlarn gnderiyordu. Ona yalvarr, tapar, yaltaklanrsa bel-

ki kendisini korurdu da.


21/428

Dnce Tarihi 20

KORKUDA BR KAVRAM

Bir XVIII. yzyl dnr, Volney (Constantin Franois, Comte de Chasse-

boeuf, 1757-1820), gk lsnn hikayesini kendi asndan; yle anlatyor:lk insanlarn hibir dnceleri yoktu. nce kollarn, bacaklarn kullanma-sn rendiler. Gittike; babalarnn deneylerinden yararlanarak gelitiler. Ya-ama aralarn salama baladka zekalar, ilkel gereksemeler (ihtiyalar)zincirinden kurtularak dolaysyla anlamalara; sonu karmalara (istidlallere)yneldi. nsan zekas, giderek, soyut bilgileri kavramak gcn de kazand.Yeryznde kendilerinden baka birok varlklar kaynayordu, bu varlklarnou kar gelinmez nitelikte glydler. Ate yakyor, gk grlemesi rkt-yor, su bouyor, yel srklyordu. Uzun yllar bu etkilerin nedenlerini dn-meden katlandlar. Btn bunlarn neden byle [sayfa 23] olduklarn anlamak

isteyen ilk insan akna dnd. Sonra, yle dnmeye balad:1. Onlar kendisinden gl, kendisine stndler. Tanr dncesinin te-

meli budur. Kimileri ac, kimileri tatl etkiler uyandrmaktadrlar. Acyla etki-leyenlerden korkuyor, onlardan uzaklamak istiyordu. Tatlyla etkileyenlereumut balyor, onlara yaklamak istiyordu. tekorku ve umut, gk lsnnbu ilkeleri, bylece dodular. Kendisi nasl bir bakasn itmek isteyince itebi-liyorsa onlar da yakmak isteyince yakabiliyorlard. u halde onlarda da kendi-sininki gibi bir irade, bir zeka olmalyd. te Tanrlk irade, Tanrlk zeka dn-cesi byle balad. Kendisine ktlk etmek isteyen bir soydann nnde

nasl alalyor, ona nasl yalvaryorsa, tekilerinin nnde de alalabilir, onla-

ra da yalvarabilirdi. te ilk yere kapan, ilk dua. Yoluna engel olan daa yerdeitirmesi iin yalvarrken onu dncesinde varlklatrdnn, ilk dncevarlklarn yaratmaya baladnn farknda bile deildi. Kendisinden gl,kendisine stn olan bu dnce varlklar pek oktular, u halde evren, sa-ysz Tanrlarla doluydu (politeisme). Bunlarn kimisi iyilik ediyordu, kimiciktlk. yilikle ktlk, iyiliki ruhlarla ktlk Tanrlar bylece dodular.te ilk insanlarn dini byle balad (lk sistem: Fizik glere tapmak).

2. Yeryznde ve insan dncesinde balayan btn bu ilkeler (stnlk,korku ve umut, stn irade ve stn zeka, glnn nnde eili, yalvar,

dnce varlklar, bu varlklarn okluu, iyiliki ya da ktlk varlklar)insanlarn tarm gereksemeleri iin ge yneldiler. Tarm, toplulukla yaa-maya balayan insanlar iin bir zorunluktu. Tarm baarmak iinse gn g-zetlenmesi gerekiyordu. Topran gkle ilgisi belirmeye balamt. Bir yldzkmesinin grnmesi, en yksek yerine varmas ve batmasyla bir bitkiningvermesi, bymesi ve kurumas arasndaki ilgi, olanca aklyla insanlarngzne arpyordu. u halde yeryzn yldzlar, bu gk varlklar, ynetiyor-lard. On be bin yl nce Msrda yaayanlar yldzlara tapmaya baladlar.Bunlar, Nil nehrinin yukar kylarnda yaayan zenci rktan ilkel topluluklard(kinci sistem: Yldzlara tapmak).

3. nsan bu yldzlara birer ad takma gereini duyunca, bunlara yeryzadlarn yaktrmaya balad. Tebli Habe, rman tamas srasnda grnen


22/428

Dnce Tarihi 21

yldzlara tama yldzlar, sapan srme srasnda grnen yldzlara kz ya daboa yldzlar, aslanlarn susuzluktan lleri brakp rmak boylarna geldiisrada grnen yldzlara aslan yldzlar, kuzularn ya da olaklarn doduu

zaman grnen yldzlara kuzu ya da olak yldzlar adn veriyordu. Bu ben-zetmeler sayszd. Artk kuzu, k mevsiminin ktlk eden ecinnisinden gk-leri temizliyor, boa yeryzne bereket tohumlar sayordu. nsan dili byle-likle mecazlara alyor, gittike zenginleiyordu. Artk insan, gn boasn-dan (boa adn verdii yldzlardan) bekledii gc, yeryzndeki boadanda bekler olmutu. Yerden ge kan mecazlar bylelikle. gene yeryzneindiler. Birtakm yanl kyaslamalar balad. kz, balk ve daha bir sr eykutsallat (nc sistem: Putlara tapmak).

4. Kyaslamalar insanlar maddi anlamlardan manevi anlamlara geirdiler.

yilik getiren tanrlara bilgi, temizlik, erdem melekleri; ktlk getiren tanrla-

ra da [sayfa 24] cahillik; gnah, kabahat zebanileri denilmeye baland. Tanrlarnzleri birbirlerine uymadndan tapnma ikiye blnd. yi tanrlara yaplansevgi ve sevin tapnmasyd, kt tanrlara yaplan korku ve strap tapnma-syd (Drdnc sistem: Kart ilkelere tapmak).

5. Yolculuktan dnen Fenike gemicileri, okyanusun br ucundaki lm-sz bahar lkelerini, kuzey blgelerinin lmsz gecelerini anlata anlata biti-remiyorlard. te cennet ve cehennem dnceleri bu hikayelerden dodu.Yzyllardan beri ldkten sonra ne olacan kendi kendine soran insan, buyerlerde yaayabilmek dncesinden holanyordu. Bylelikle sevgili lle-

rini barndracak bir yer de bulmu oluyordu. Sonsuz bahar lkesi ekiyor,sonsuz karanlk lkesi korkutuyordu. u halde iyiler birinciye, ktler ikinciyegitmeliydiler. Bundan da tanr tzesinin (adaletinin) insanlarn tzelerindekiyanllar dzelttii dncesi dodu (Beinci sistem: Mistiklik, byk yargcatapmak).

6. nsanlar giderek stnde yaadklar yeryzn tanmaya baladlar.Dnyann ap lld. Bu ap, bir kocaman pergel gibi gklere alarakgklerin akllar durdurucu, sonsuz yrngeleri hesapland. Dnyann evreniindeki kkl meydana kt. Tanr dncesi nce dnyadan, sonra g-neten koparak btn evrene yayld. Evren Tanr, nedenle sonucu, etkenleedilgeni, gdc ilkeyle gdlen eyi kendinde toplayan ok daha byk, okdaha yaygn bir varlk olmalyd (Altnc sistem: Evrene tapmak).

7- Sonralar etkenle edilgeni, nedenle sonucu, gdcyle gdleni tek var-lkta birletirmeyi doru bulmayarak bunlar birbirlerinden ayrdlar. Her trlkyaslamalar ancak kendi varlklarna bakarak yapabildikleri iin, evrenin g-dc ilkesine cin, akl, ruh adn verdiler. Tanr da, evrenin kocaman gvdesinihareket ettiren, btn varlklara dalm yaama ruhu oldu. Her varlk, bykvarln bir parasn tamaktayd. Bu para, ate ya da tzd (Yedinci sistem:Evrenin ruhuna tapmak).

8. Matematik ve fizik geliiyordu ama, insanlarn byk ounluu bilgi-

sizdi. Bu yzdendir ki bilginin getirdii bilimsel deyiler, ounluun elindebayalaveriyordu. Bylelikle evrenin herhangi bir makineden baka bir ey


23/428

Dnce Tarihi 22

olmad ileri srld. Bir makine de kendi kendine yaplamayacana gre,herhalde bunun bir iisi olmalyd (Sekizinci sistem: Byk iiye tapmak).

Volneye gre, btn bu basamaklardan eski Msrda klm, sonrala-

r yeryznde tekrarlanm btn eyler eskiden Nil kylarnda da olmutur.Volney, gk lsnn, doum yeri olarak Msr topraklarn grmektedir.Volneye gre, btn din sistemleri, eski Msrn gnee tapmakla balayanfizik glere tapmak sisteminden kmtr. Hintlilerin Chrisnas (Krina), H-ristiyanlarn Chris-tosu (Hristos) hep eski Msrllarn gnee taktklarkoruyu-cu anlamndaki chris szcnden gelmedir. Ayrca, eski Msrllar gnee Ysde diyorlard! ki Latincelemi Ys-su ya daJesus adnn kayna budur. EskiYunanllar bu ad Tanr Bakse de vermilerdi. Bilindii gibi, Tanr Baks de,Meryemden babasz olarak doan saya rnek olarak Minervadan babasz

olarak domutu.[sayfa 25]

Bir yanda sonsuzdan gelip sonsuza giden sonsuz bir uzay, teki yanda d-nen yepyeni bir varlk insan... Bir XX. yzyl dnr, Felicien Challaye, dinduygusunu bu sonlu varlkla sonsuz varlk arasnda kurulan bada bulmakta-dr. Felicien Challayea gre, sonlu ve kutsal olmayan varlk, sonsuz ve kutsalvarlkla karlanca kendinden geer. Gk ls, bu kendinden gei halininsonucudur. Challaye gk lsnn hikayesini, kendi asndan, yle anlat-maktadr: lk insanlar, kendi kiiliklerinin dndaki yaygn gc (Mana) kavra-dklar anda sonsuzu duymulardr. Ben varm, varla katlyorum. Ne yalnzanam babam, bykanamla bykbabam, atalarm, ne de btn insanlk ve

btn hayvanlk beni var edemezdi. Evrenin btn gleri bende toplanyor.Bir gne, bir samanyolu, bir evcen olmasayd, ben de var olamazdm. Ben,evrensel hayatn rnym. Varlmn derinliinde varl buluyorum. Bu var-lk, benim dar kiiliimi her yandan sarmakta ve onu amaktadr. Bu varlksonsuzdan beri benden nce gelmekteydi, snrsz ak boyunca sonsuza ka-dar benden sonra gidecektir. te bu,sonsuz varlktr.

Sonlu varln, kendisinden km olduu sonsuz varla ballk duymas,onun nnde eilip ona tapmas, onu evlat bir sevgiyle sevmesi, onda ev-rensel hayatn btn ynlerini bulmas akla uygundur. Bu akla uygunluk vesevgi, gk lsnn temelidir.

Sonlu varln sonsuzluk duygusuna erimesi yle olmutur: lk eilim,karland zaman sevin, karlanmad zaman ac veren bir duygudur (hazve elem). Bu eilim, zekann ie karmasyla ruhsallar, toplumun etkisiylede sosyalleir. Bu sevin ve ac eilimi, korunma igds, insan yalnz btnhayat boyunca gzetmekle kalmaz, lmle yok olu dncesinden tr acekmesine de engel olur. nsan, bu yok olu dncesini sevimsiz, aalatcbularak reddeder. Korunma igds, yok olu dncesinin dourduu son-suzlukla sonluyu badatrmaya abalar. nsann doal eilimlerinden bir ba-kas da, merak eilimi, bu abay destekler. Evreni tanmak, onun kklerine

ve derinliklerine inebilmek bu merak eiliminin karlanmas zorunluundandomutur. nsann nc bir doal eilimi olan sevgi (sempati) de ilk ikieilimin iini tamamlamaktadr. Sevgi, sonlu varlklardan aarak sonsuz varl-


24/428

Dnce Tarihi 23

a ynelmitir (mistisizm). Din, bu doal eilimin, korunma igdsnn,merakn ve sevginin zekayla ruhsallamasndan ve toplumla sosyallemesin-den domutur.

Felicien Challaye din dncesinin geliimini de yle sralamaktadr:1. nsan, nce, kendi kiiliinin dnda her ynde belirmi bulunan yaygn

bir g grd. Bu g, hem maddede, hem ruhta beliriyordu. lkel insanlar bugceMana adn taktlar. Mana dncesine btn dinlerde eitli sembollerhalinde rastlanmaktadr. En ileri felsefelerde bile k noktas hep bu ilkelMana dncesidir.

2. Toteme olan inan bu Mana dncesinden kmtr. Totem, Mananncisimlemesidir. Bir klann insanlar belli bir hayvan, ya da bitki eidini enok Mana toplayc saymlar ve onu kutsal grmlerdir. [sayfa 26]

3. nsan, kendi cann dnnce Manay kiiletirmitir. Bundan da lm-

den sonra yaama dncesi domu, lmden sonra yaama dncesi l-lere tapnmaya yol amtr.

4. Manann kiiletirilmesi canlcl (animizm) meydana getirmitir.Canlclk, doada insann ruhuna benzer ruhlar bulunduuna inanmaktadr.nceleri fetiizm adyla adlandrlan animizmin bycle yol amas kolay-lkla anlalr bir olaydr.

5. nsan, Manada bir dzen ilkesi bulduu zaman, dine tresel kayglargirmi demektir. Erdem, bu dzeni salamak iin gereklidir.

6. nsan, Manay kiiletirince artk onu her bakt yerde grmeye bala-

mtr. Bunun sonucu da elbette oktanrclk olacakt.7. Soyutlamadaki ve tek olan evrenin aklanndaki ilerleme bu ok tan-rlar tek tanrda birletirmeye yol amtr. Bu birletirme, nce bir hiyerari-den (tanrlar sralayarak en byn bulmaktan) geerek, evrenin tek vebiricik Tanrsna varmtr.

8. Budizmde olduu gibi, din dncesinde bir adm daha ilerleme, enginevrenin varln anlamak ve aklamak iin tanr dncesinin gerekmedii-ni, bu anlama ve aklamann tanrsz da yaplabileceini ilerisrer.

Kurban, dua, yasalara sayg, erdem, bayram, efsaneler ve kendinden ge-i hali en ilkel totemizmden ok gelimi dinlere kadar btn dinlerin ortaktemalardr.

Mutluluunu salamak iin abalayan insan, epeyce uzun bir tarih sresisonunda, kendini rahat ettirecek, mutlu klacak yeni bir l buldu. Bu l,gk lsdr. Gerekte bu l nce yerden balad, sonra ge kt. Bilim-sel adan ele alnnca hikayesi bir hayli ilgi ekicidir. Bu l, insann evre-sini sarp onu rkten gizlilikleri aklyor, karanlklar aydnlatyor, ona gvenveriyor, geleceine umutla bakmasn salyordu. Hele, insanln en bykkorkusu olan lm korkusunu karlamas bu ly bsbtn vazgeilmezklmt. l, karanlklar olduu kadar, aydnlklar da dzenliyor, hemen her

alanda yararl oluyordu. nsanlar birbirleriyle olan anlamazlklarn bile bulye vurarak zmeye balamlard. Toplumlar, bu lye snarak birle-meye alyorlard. l, gerekte, insan yapsn eitli alardan kavramas


25/428

Dnce Tarihi 24

bakmndan, ok gl bir lyd.Fransz dnr Auguste Comte (1798-1857) bu lye, insanln akla-

ma gereksemesi (ihtiyac) asndan bakmaktadr. hal kanununun, insan-

ln birbiri ardnca geirdii hale bak as budur:1. Auguste Comtea gre insanlk, nce teolojik hal iindeydi. Evren, in-

san iradesinin tpks iradelerle ynetilmektedir. nsan dncesinin ilk var-d aklama budur. Oysa, bu ilk dnce de basamakldr, yava yavagelimitir. Birinci basamakta insan, evresindeki eyay tpk kendisi gibicanl, akll olarak dnmtr (fetiizm). kinci basamakta insan dncesi,evresindeki olaylarn grnmez varlklarca ynetildii inancna ynelmitir(oktanrclk-politeizm). nc basamakta bu grnmez varlklarn tek vebyk bir iradenin ynetimi altnda bulunduu inancna varlmtr (tektanr-

clk-monoteizm).[sayfa 27]

2. nsanln bu halini metafizik hal kovalamtr. nsanlk bu sre sonundateolojik halden metafizik hale gemitir. Metafizik hal, bir soyutlama (tecrit)halidir. Evreni yneten artk insana benzeyen bir varlk deil, soyut bir gtr,soyut bir ilkedir: Oysa bu halde de insan, soyutlad nitelikleri, soyut iyilii,soyut gzellii, soyut taml (mkemmellii) gerek varlklar saymaktadr.

3. nsanln nc halinde, metafizik hal, yerini pozitif hale (olumlu hal,mspet hal) brakmtr. Bu hal; ortaan sona ermesiyle balar. Yenia d-ncesi artk olaylar baka olaylarla aklamaktadr. Bilimsel ilerlemeler, buhale gelinceye kadar nedeni bilinemeyen birok olaylar, bilim yasalaryla

aklamaya balamtr. Baka bir deyile, nce teolojik aklama, sonra me-tafizik aklama, yerini pozitif aklamaya brakmtr.Baka bir Fransz dnr, Henri Bergson (1859-1941) da gk ls ge-

reksemesinin kaynan yaanlan hayatn iinde bulmaktadr. Bergson, T-reyle Dinin ki Kayna (Des deux Sources de la Morale et de la Religion) adlyaptnda bu konuyu inceleyerek u sonuca varyor: nsan, dnmeden nceyaamak zorundadr. Toplumsallk eilimi (itimailik meyli), insann yaamazorunluunun sonucudur. Toplum nasl insan iinse, insan da ylece toplumiindir. Toplumunsa birtakm gerekleri vardr, ite bu gerekler, insan treyeve dine zorlar. Hayvan toplumlarnda rnein bir arnn, toplumunu unutaraksadece kendi isteklerinin peinden gitmeye baladn dnelim. Bilinsizigds bu haylaz ary toplum ykmne (mkellefiyetine) aracaktr.nk, arlar ykml olmazlarsa kovan yaayamaz. nsan toplumlarnda dabu ykm insan devine iter. Toplumsallk, insan varlnn en byk para-sdr. Suunu sadece kendisi bilen, cezadan yakay kurtaran bir katilin ektiivicdan acs; insann kendi varlna, kendi benliine dnmek isteyiidir. Su-unu aklarsa vicdan acsndan kurtulacaktr, nk devini yerine getirmi,benliinin byk paras olan topluma dnmtr. Toplum alkanlndandoan, igdlerin zorlad bu devseverlik, insan treye ve dine gtrr.

Bu devseverlik, trenin ve dinin birinci kaynadr. Bu devseverlik iyice de-

ilirse, insanlarn korunma igdsne dayand grlr. nsan, akas, bugrevseverliiyle kendisini korumakta, yaama zorunluuna uymaktadr. Bu


26/428

Dnce Tarihi 25

kaynak, kiinin, iradesini iten bir kaynaktr. Bu kaynaktan gelen din ve tre,insan koruyan bir din ve tredir.

Din ve trenin ikinci kayna, insan heyecandr. Toplumsal insan bir tak-

lit, bir benzeme gereksemesi iindedir. nsan yaps, rnek almak, benzemekeilimini tar. Bu ikinci kaynaktan kan din ve tre, model olarak alnankiiliin yaratt heyecan yaamak ve taklit etmekle gerekleir. Toplum,kiiyi, toplumca beenilenleri taklide arr. Bu kaynak, birinci kaynak gibi,kiinin iradesini iten bir kaynak deil, tersine, eken, aran bir kaynaktr.Bu, heyecandan doan taklitilik kayna iyice deilirse, insanlarn yaratmaigdsne dayand grlr. nsan, akas, bu taklitiliiyle, gene yaamazorunluunun sonucu olan yaratma gereksemesini karlamaktadr. Bu kay-naktan gelen din ve tre, insann yaratma gereksemesini karlayan bir din ve

tredir.[sayfa 28]

Bu iki eit din ve tre, ayr nitelikler, ayr zellikler tamaktadr. Birincikaynaktan (alkanlktan, korunma igdsnn sonucu olan grevseverlik-ten gelen) din ve tre statiktir, toplumsaldr, tutucudur, eskiye baldr, ko-lektiftir. kinci kaynaktan (heyecandan, yaratma igdsnn sonucu olantaklitilikten gelen) din ve tre dinamiktir, bireyseldir, eskiyi acdr, ileriyegtrcdr, kiiseldir.

Bergson, yaptnn ikinci blmnde gk lsnn asl gerekesi olanlm korkusu stne unlar sylemektedir: Hayvanlar leceklerini bilmezler,leceini bilmek insancadr. nsandan baka btn canllar, doann (tabi-

atn) istemi olduu gibi, hayat hamlesine uymaktadrlar. nsann leceinibilmek dncesiyse, doann verdii zeka ile elde edildii halde, doannkarsna dikilmekte, insann hayat hamlesini yavalatmaktadr. leceini bil-mek dncesi umut krc bir dncedir. nsan, lecei gn de bilseydi,bu dnce, daha da umut krc olurdu. lm olay bir anda meydana gele -cektir, oysa her an meydana gelmedii grldne gre srekli olarak tek-rarlanan bu deney, insanda belirsiz bir kuku yaratmakta, lm dncesiyleeriilen kesinliin etkilerini hafifletmektedir. Bu hafifletme olmasayd insannhayat hamlesi bsbtn krlrd. lmek kesinliinin, yaamay dnmek iinyaratlan canllar dnyasnda, insan dnce ve anlayyla belirmesi, doannniyetine aka kardr. Doa, bylelikle, kendi yoluna konulan engel stndesendelemektedir. te bu sendeleyi onu yeniden dorulamaya, lmn ka-nlmazl dncesine kar yaamann lmden sonra da srecei dn-cesini koymaya zorluyor. Doa, dncenin yerletii zeka alanna bu hayaliatmakla, her eyi yerli yerine koymu olmaktadr. Bu hayalin lm dnce-sinin kt tepkilerini nleyebilmesi, kendisini uuruma kaymaktan alkoyandoann dengesini gsterir. O halde bize dinin kaynaklarn belirten hayal vedncelerin zel bir oyunu karsnda bulunuyoruz. Bu adan baklnca din,zekann lm kanlmaz olarak dnmesine kar doann savunucu bir

tepkisi olmaktadr.Bu tepki, kii kadar, toplumla da ilgilidir. Toplum, kiisel emekten yararla-nr. Kiinin hamlesi yavalamamaldr ki toplumun hamlesi de yavalamasn.


27/428

Dnce Tarihi 26

Bundan baka uygarlkta ilerlemi toplumlar, srtlarn srekli yasalara, sreklikurululara (messeselere), zamana bile meydan okuyan antlara dayarlar.lkel toplumlarsa sadece kiilerden kuruludur. Onlar kuran kiilerin srek-

liliine inanlmazsa etkileri de kalmaz. u halde llerin de dirilerle birliktebulunmas gerekmektedir. Bunun sonu, atalara tapma olacaktr. O zaman daller, tanrlara yaklaacaktr. Bunun iin de tanrlarn hi olmazsa anlar ha-linde var olmas, bir din bulunmas, dncenin mitolojiye doru ynelmesigerekecektir. Zeka, k noktasnda, lleri, iyilik ya da ktlk yapabildikleribir toplumda dirilere karm olarak dnmek zorundadr.

KAVRAMDA GZ

stn glerle evrili olduklarn gren, bu stn glerden korkan ilk in-san topluluklar koruyucularn evrelerinde aradlar. Bu koruyucu ou za-man bir [sayfa 29] hayvan, kimi topluluklarda bir bitki, pek az rastlanmakla bera-ber kimi topluluklarda da deniz ya da yldz oldu. Bu koruyucunun adna to-tem dendi. nsan denilen yaratn ilk dini, totem dinidir. Artk her topluluun(klann) kendisini koruyan bir totemi vard. Yzyllar bylece geti. nsanlarbir hayli mutluydular. Tanrlar yanbalarndayd ve onlar koruyup gzetiyor-du. Totem andan sonra tanr, insanlardan gittike uzaklaacak, bir dahabu kadar yaknlarna sokulmayacakt. Totemin ana dncesi, bir Malenezya

deyimi olanManadr. Mana, her yere dalabilen, bir bakma tapan insanlarnkendisinde de bulunan yaygn ve kutsal bir gtr.Gn geldi, insanlar, totemle yetinemez oldular. evrelerinde gzleriyle

grmedikleri birtakm yaayan ruhlar dnmeye baladlar. llerinin deyaamakta devam ettikleri dncesi kafalarn kurcalyordu. Canlclk diyeevirebileceimiz bu animizm, insanlarn ikinci dinidir. Grnmez ruhlar, ya-ayan ller elbette bycl douracaktr. Bunun iindir ki, nerede ani-mizme rastlarsak yanbanda bycl de buluyoruz. Totemizmin temeldnceleri (mana, tabu, yar insan yar hayvan atalar), animizmde de devametmektedir. lk dinin bu ilk ilkeleri en gelimi tektanrc dinlerde bile devam

edecektir. Animizme nceleri fetiizm deniyordu. Bu sz zencilerin perili vebyl nesnelerine bakarak Portekizli gemiciler yaktrmlard.Feitiio, Por-tekiz dilindebylnesne demektir.

Btn gzel sanatlarn kknde animist bycln izleri vardr. lk in-sanlarn erdemleri de toteme tapmalar; totemin isteine aykr davrantabulunmamalarnda belirmektedir. Klann toteme sayg duyan yeleri erdem-lidirler. nsann evresinde korkulacak, taplacak bu kadar eitli gler, ruh-lar, yaayan ller bulunmas elbette oktanrcl douracakt. ok saydakitanrlara ilkin Msrda rastlyoruz. Eski Msr oktanrcl aka totemizm ve

animizm kalntlarna dayanmaktadr. Mana, tabu, lmden sonra yaama d-

nceleri, oktanrclkta devam ediyor. yi ruhlar iyi tanrlar, kt ruhlar dakt tanrlar meydana getirmitir. oktanrcln totemizmden doduuna


28/428

Dnce Tarihi 27

baka bir kant da, her klann ayr birer totemi olduu gibi, eski Msrda ya-ayan her topluluun da ayr bir tanrs bulunmasdr. Bu yerli tanrlar balolduklar topluluun br topluluklar stndeki etkilerine gre ne gemiler

ya da geride kalmlardr. Msr oktanrclnn en nemli geni, kars zisve olu Horusla birlikte Tanr Oziris genidir. Eski Msr oktanrlar l,sekizli, dokuzlu gruplar halinde toplanmaktadrlar. Bu gl tanrlarn yanndaakl da ilemektedir. Eski Msr edebiyatnda len bir kadnn yaayan kocas-na gnderdii yle bir mektup vardr: Ey benim arkadam, benim kocam.Hibir zaman yemekten, imekten, sarho olmaktan, kadnlarla sevimeninzevkini tatmaktan ve enlikler yapmaktan geri kalma. Gndzn de, gecele-yin de kendini her trl zevke terk et. Kalbinde kayglarn yer etmesine saknmeydan verme. nk, Bat lkesinde uyku ile karanlk hkm srmektedir.

Buras yle bir lkedir ki, iinde bulunanlar hibir zaman darya kama-

yacaklardr. Uyumaktadrlar ve artk hi uyanmayacaklardr. Burada hkmsren tanrnn ad tam bir snmedir.

Gk ls aratrsnda eski Msrn ok nemli bir yeri vardr. [sayfa 30]ncesizlik ve sonraszlk iinde bilincin bilinle kavranmas (uurun, u-

urla idrak edilmesi) insanla balyor. Bu, gerek bir balang deil,basz vesonuz olmakta olann insan maddesince sezilmesidir. Baka bir deyile, buhikaye, evrensel diyalektiin hikayesi deil, kendi kendini sezen maddeninhikayesidir. Biz insanlar henz bu byk hikayenin iindeyiz. Aklamaya a-ltmz macera, kendi maceramzdr.

Gnmzden be bin yl nce Msrda bir terzi yaad. Bu terzi, yz bin yl-lk bilin diyalektiinin oldurduu bir dnceydi. Be bin yldan beri, gk veyer lleri iinde parlayan btn klarda, bu terzinin kvlcm vardr. Terzi,Msr papirslerindeHermes Tut adn tayor. Yunanllar ona Ermis ya da kez bilgin anlamna Trismegiste diyorlar. Yahudilere gre adHonoktur. Arap-lar,Hermes-l-Heramise adyla anmaktadrlar.Kurana gre o, Adem ve oluitten sonra gelen, nc peygamberdristir.

Ksas- Enbiya, onu yle anlatyor: Hazreti itten sonra peygamberlik drisaleyhisselama geldi. Ve ona dahi otuz sahife nazil oldu. Kalemle yaz yazan veelbise diken ilk insan odur. Ondan nce insanlar, hayvan derisi giyerlerdi. d-ris aleyhisselama gklerin, esrar almt. Sonunda Tanr, onu diriyken gekaldrd. Hazreti dris ge ekildikten sonra insanlar doru yoldan ayrldlar,putlara tapar oldular. Tanr, onlara Nuh aleyhisselam gnderdi (Ahmet Cev-det,Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, 1323 basks, s. 4).

Oysa Yunan kaynaklar onun krk iki yapt bulunduunu yazmaktadrlar.Hermesin bu deerli papirsleri kaybolmutur. Bugn, onun dncelerini,rencilerinden gelen Msr ve Yunan kaynaklarndan reniyoruz.

Tevrat, onu yle anlatmaktadr: Ve Yared yz altm iki yanda Hanokunbabas oldu. Hanok, yz yl Tanryla yrd ve Hanokun btn gnleri

yz altm be, yl oldu ve gzden kayboldu. nk, onu Tanr ald (Tevrat,Tekvin kitab, 5. bap, 18-24).Tevratn hesabna gre terzi Hermes, ilk insanlardan biridir, altnc ku-


29/428

Dnce Tarihi 28

aktandr. Baba-oul dizisi yle sralanmaktadr: Adem (930 yl yaam), it(912 yl yaam), Eno (905 yl yaam), Kenan (910 yl yaam), Mahalel(895 yl yaam), Yared (962 yl yaam), Hermes ya da Hanok (365 yl ya-

am).. Tevrat, Hermesin .. 3000 ylnda yaad bilindiine gre, insansoyunun gnmzden on bin yl nce baladn bildirmektedir. Oysa bilim,gnmzden krk milyon yl nce insana pek benzeyen yaratklarn yaama-ya baladn hesaplam bulunuyor. ada bilimle Tevratn arasnda, otuzdokuz milyon dokuz yz doksan bin yl var.

Terzi Hermesin, kendinden sonraki btn dnsel akmlara k tutandncesi udur:nsanlar lml tanrlar, tanrlar lmsz insanlardr.

Terzi Hermes, evrensel dn yle kuruyor: Kocaman boluun en al-tnda lmllk yeri dnya var, en stnde de lmszlk yeri Zuhal yldz...

Zuhal yldz, evrensel akln btn esrarn tamaktadr, yedinci ve son kattr,lmszle orada eriilir. Zuhal, parlak bir k iindedir. Ruhlar, oradan ko-parak, dnyaya [sayfa 31] doru dmeye balarlar. Bu d bir sinavdr. D,byk ktan, inildike yava yava koyulaan karanla dorudur. Ik ruh,karanlk maddedir. Ruh, ksa bir snama iin yeryzne inip maddeyle birle-ecek, ama maddeye boyun emeyecektir. Ruhun maddeye boyun emesi,ona yenilmesi demek, sonsuz olarak yok olmas demektir. nsan ruhu, tmelruhun (Tanrnn) ocuudur. Snav kazanamazsa, o ruhta bulunan tmel k(Tanrsal nur) snecek, k yalnz bana kt yere dnerek ruhu karanlk-ta brakacaktr. Ruh da, ksz kalnca, karanln iinde eriyip tkenecektir.

Byk boluk, inen kan ve arada eriyip tkenen saysz ruhlarn kasrgasylakavrulmaktadr. Snav kazanan ruhlar, yedi kat ge baaryla ykselip lm-szle kavuurlar. Salt gerei (mutlak hakikat) renirler. Maddeye boyunemeyen baarl ruh, yeryzndeki ksa snavn verdikten sonra, ilk basa-mak olarak aya ykselir. Ay, dnce dehasdr, elinde gm bir orak tutar,doumlar ve lmleri dzenler. Ruhlar cesetlerden kurtararak byk adoru eker (cezbeder). Gn ikinci katn yneten Utarit yldzdr. Utarit,soyluluk dehasdr, snavn baaryla vermi ve birinci katta cesetlerindenayrlm ruhlara kacaklar yolu gsterir. Bu kata kan ruhlar, soyluluklar-n (asaletlerini) tantlam ruhlardr. nc kat Zhre yldz ynetmektedir.Zhre, ak dehasdr, elinde ak, aynasn tutar, birbirlerini unutan ruhlar akaynasnda birbirlerini bulurlar. Drdnc kat gk, gnein egemenlii al-tndadr. Gne, gzellik dehasdr, baar klar, samaktadr, prl prldr.Baarl ruhlar, lmszle ykselebilmek iin byle bir tm gzellikten ge-erler. Gne, onlar tatl klaryla okayarak lmszle hazrlar. Beincikat Merih yldz ynetir. Merih, tzenin (adaletin) dehasdr, elinde tzeninkeskin klcn tutmaktadr. Altnc kat yneten Mteri yldzdr. Mteri, bili-min dehasdr, elinde byk gcn asasn tutmaktadr. Yedinci ve son katsa,lmszle kavuulan byk aydnlk, tmel akln tm srrn saklayan Zuhal

yldznn katdr.Ruhlar lmszle gtren, dnya snavnda, iradelerini kullanarak,glerine dayanarak, ac ekerek elde ettikleri aydnlk bilintir. Bu bilince


30/428

Dnce Tarihi 29

(uura) kavuabilmek iin, ykselmeyi istemek yeter. Ykselen ruh, aydnlkbilincine dayanarak, tm gzellik, tm g, tm akl olacaktr. Buysa lm-szlktr.

Terzi Hennesin bu retisi, eski Msrn Tep ve Memphis tapnaklarnnbyk ve kutsal srrdr. Bu yzden de hibir papirste yazlmamtr. Sadeceyeraltnda gizlenmi bir maarann duvarlarna sembolik iaretlerle kazlm-tr. Yzyllar boyunca, tapnaklar bakanlar birbirlerine azdan anlatmakta-drlar. Bylelikle sr, ona layk olandan baka, kimsenin eline gemez. Tep veMemphis tapnaklarna balanarak yllarca snav geirip ile ektikten sonrabu srra kavuanlar, onu, en dayanlmaz ikenceler altnda bile aklamazlar.

Dinler, hemen hepsi, kendilerine en byk kvlcm yollayan nc pey-gamber drisi birka satrla geitirmilerdir. Bunun nedeni de kolaylkla an-

lalmaktadr.Hermesin rencilerinden Asklepios, byk ustasnn u szlerini deaklamaktadr: nsanlar, lml tanrlardr, tanrlar da lmsz insanlar...Eyann d, ii gibidir. le d arasnda hibir ayrlk yoktur. Kk bykgibidir. Kkle byk[sayfa 32]arasnda hibir ayrlk yoktur. Evrende hibir eyne i, ne d, ne kk, ne byktr. Bir tek yasa ve o yasann grd bir teki vardr. Bu szlerin anlamn anlayan, gerei grr. Kimi insanlar, bu anla-ylar, olaanst abalar ve yetkinlikleriyle teki insanlarn grmediklerinigrebilirler. Oysa nedenler nedeni daima gizlidir. nk sonsuzluk, pek ksabir son olan zaman ve gene pek ksa bir son olan mekan iinde anlalamaz

ve anlatlamaz. Bizler, ancak, ldkten sonra onu anlayabilir ve anlatabiliriz.nk, yaarken zaman ve mekanla snrlyz. Snrszlk, snrllk iinde kav-ranamaz.

te, dinleri ve felsefeleriyle, elli yzyl kaplam bulunan k karanlk di-yalektii buralardan gelmektedir.

Hermesin byk srrn renebilmek iin geirilecek snavlar pek gl-dr. Akl ve iradesi gsz olan istekliler, ya yolun dnlebilecek parasndantersyz edip geriye dnerler, ya korkudan ldrrlar, ya da bin bir rktcgrn iinde yrekleri durur, bir uuruma yuvarlanr, lr giderler. Snavbaaryla geiren pek az kii vardr.

stekliyi nce zis tapnana gtrrler. Tapnak, yeralt mezarlarna gidendeliklerle doludur. Tapnan kapsnda zis heykeli vardr. zis, oturmutur,dizlerinde kapal bir kitap vardr, yz rtldr.Heykelin altnda u sz yazl-dr: Yzmdeki rty hibir lml kaldramad.

u halde?... Bu yolda yryebilmek iin lmszle hazrlanmak gerek-mektedir. Buysa, uzun yllar isteyen, katlanlmas pek zor bir abadr. stekli,buna katlanmay gze alrsa, tapnak hizmetilerinin yannda kalmak, orta-l sprmek, bulak ykamak, ayakyollarn temizlemek zorundadr (ken-dilerini hor gren ve hor grdren kyniklerle melamileri hatrlaynz). Btn

bu ileri yaparken tek sz sylemek, konumak yasaktr. Bu snavdan geenistekli, isteinde direniyorsa, kk bir deliin iinden karanlk bir labirentebraklr. Kap, stne, grltyle kapatlr. stekli, dizleri ve dirsekleri stnde


31/428

Dnce Tarihi 30

srne srne, amurlu ve ylanl dehlizlerde uzun uzun dolaacaktr. Arasrakck odalara yolu derek ayaa kalkabilecek, bu kk odalarda, eitliiskeletlere, hayvanlara ve ylanlara rastlayacaktr. Sonra, gene kk delikler-

den karanlk yollara girerek, srne srne ilerleyecektir. Bu kk odalarda,kimi zaman, sessiz bir rahibe rastlayacak, rahip ona, geriye dnmek isteyipistemediini soracaktr. Srr renmek iin direniyorsa, gene kaderiyle babaa kalarak, karanlk yollarda srnmeye devam edecektir. Derinlerden ku-lana, yle seslenen lklar gelecektir:Bilim ve g isteyen deliler, buradagebermilerdir... Artk geriye dnlemez yollara girmi bulunmaktadr, kim-se karsna kp geriye dnmek isteyip istemediini sormayacaktr buradankurtulmak iin lmekten baka bir ey yaplamaz. Souk, karanlk, ylanlar,akrepler, korkun lklar, alk, susuzluk; srnmekten paralanm dizler,

kanayan avular... stekli, ya da artk aresiz, dizlerinin gittike gmlerekayaklarnn ykseldiini, ok dik bir yokutan aaya doru srklenmekte ol-duunu hissetmektedir. Glkle srklendii bu yolun sonunda da, korkunbir uurumla karlaacaktr. Tutunabilir de dmekten kurtulursa, ldrmasiten bile deildir. ldrmayacak kadar [sayfa 33] glyse evresine baknabi-lir ve srnd dehlizin sol ucunda kk bir kurtulu kaps bulunduunugrebilir. Uuruma yuvarlanmadan o kurtulu kapsna srayabilirse uzun birmerdiveni trmanarak masallardaki gibi renk renk denmi bir odaya vara-caktr. Odann duvarlarnda yirmi iki srr belirten nak semboller, harfler vesaylar vardr (Hermesin rencisi olan Pythagorasn say mistikliini, slam

hurufiliini ve noktaviliini hatrlaynz). Buras, Ozirisin kl tapnadr. Bu-rada, insan, gerei belirtmek ve tzeyi gerekletirmek iin tanrsal glebirleir.

steklinin ilesi henz balamtr ve daha pek uzun yllar srecektir. Gei-recei saysz snavlar arasnda ate snav, su snav, ehvet snav vardr. Bun-larn her biri, yukarda anlattklarmzdan da rktc ve yorucu snavlardr.Ate snav, cehennem atei gibi yanan kzgn bir frndan cesaretle gemeyigerektirmektedir. Gerekte, bu frn, isteklinin cesaretini denemek iin hazr-lanm yapma bir frndr. ehvet snav, kimileri iin belki de ok daha g birsnavdr. stekli, gnlerce, a ve susuz, karanlk dehlizlerde dolatktan sonraeitli renklerle denmi bir yatak odasna varacak, orada, bir ehvet mziidinleyerek, kendisine iki ve yiyecek sunan plak ve gen bir gzelle kar-laacaktr. Gzel kz, ona, bugne kadar ektiklerinin karl olarak, kendi-sini ve elindekileri sunacaktr. Eer bu gen kza kanar da aln, susuzluunve ehvetin gcne boyun eerse, o gne kadar ektii btn ileler bounaharcanm olacaktr. O zaman, artk, mr boyunca tapnakta tutsak olarakhizmetilik etmek zorundadr, kamaya alrsa hemen ldrlr.

stekli, bu snavlarn her birinin sonunda, tek bana ta bir odaya kapat-larak, aylarca, kendi kendine dnmeye braklmaktadr. Bylelikle, hamur

gibi yorulan insan yaps, gittike, tanrlk yapya yaklamaktadr. Eski Msrrahiplerinin o byleyici ve etkileyici gleri, bylesine bir yorulma sonundaelde edilmitir.


32/428

Dnce Tarihi 31

Son snav, mezar snavdr. stekli, diri diri ve zel bir trenle bir meza-ra gmlr. Oysa artk, dnyallndan hemen, hibir ey kalmam, meza-ra pek yaraan bir yapdr. Mezarda, tam bir letarjiye derek, kendi ruhuyla

karlar. Uzun yllar sonunda elde ettii bu sonu, onu, byk srra, gereigibi hazrlamtr. Mezardan ktktan sonra, kendine gelince, byk rahiplebirlikte, Msrn scak, sessiz ve derin bir gecesinde, tapnan rasathanesinekacak ve orada yedi kat gn yedi yldzn seyrederek, byk rahibin a-zndan Hermesin srrn renecektir.

steklinin geirdii snav, tek ruhtan kopan saysz ruhlarn yeryznde ge-irmekte olduklar snavn kk bir rneidir. Hermese gre,insanca lm-l olmak da, tanrca lmsz olmak da elimizde... Ancak, Hiyerofan denilenbarahibin yeni ermiine syledii gibi,her akl bu gerei kavrayamaz... B-

yk srr gnlmzde saklayarak eylemlerimizle syleyelim. Bilim gcmz,inan klcmz, skut kalkanmz olsun. Ufaklklar, ki byk ounluktur, yaaptal ya da ktdrler. Aptalsalar, bu gerek karsnda akllarn bsbtnyitirirler. Ktyseler, bu gerei ktye kullanarak bsbtn ktlk ederler.Gerei gizlemekten baka kar bir yol yoktur. Bilmek, bulmak, susmak ge-rek. [sayfa 34]

ALTINA

sadan nce 700 yllarndayz. Yunanllar yzyldan beri derebeylik a-n yaamaktadrlar. Mal edinenlerle mal edinemeyenler yerlerini almlar,snflar domu. Tedirginliklerinin nedenlerini henz kavrayamyorlar ama,eitlik ve zgrlk iinde geen eski altnalarnn zlemini ekmeye bal-yorlar. Ozan Hesiodos yle yaknyor:

Heyhat, demek ki gkyznn beniAlaka yaanlan bu kederli zamana atmas gerekiyormu.Bu a daha nce ya da daha sonra gelemez miydi?Oysa bugn yeryznde bet bereketin kalkt

Ac ve kederli bir yokluk a yayoruz.Zeusn grevlendirdii, gece ve gndzalan insanlar trl skntlar iinde bocalyor.Ama yaknda Zeus, insann beikten kt anYaland bu a mezara sokacaktr.Bu a ki ocuklar babadan; babalar ocuklardan uzaklatranKimsenin kimseye sayg duymad, grevlerin unutulduuKimsenin dostu ve konuu kalmad bu a son bulacak.Amansz saldranlar antlar hie sayacak, hakka kar

Alay ederek bir tek canl brakmayacaklar.te o zaman, gk kubbeye doru birlikteUtan ve Nemesis, gvdeleri parlak giyitlerle, uacaklar


33/428

Dnce Tarihi 32

nsann kendilerini srp att uzak yerlere gideceklerTanrlarn gsterecekleri yere yerleeceklerBizse burada aclar iinde kalacaz.

Yrtc kular gibi gller gszlere saldracak.

zlemi ekilen bu altna nasl bir adr?.. Yzyllarca nce, kuzeydengelerek Balkan yarmadasnn gneyine inen yon, Dor ve Eolya boylar, bu-ralar ele geirerek yerletiler. obanlkla geiniyor, eitlik ve zgrlk iindeyayorlard. Kimsenin kimseye stnl yoktu. Herkes doadan ortaka veeite payn alyordu. Bolluk vard ve yoksulluk bilinmiyordu. Dzeni, doalyasalar salyordu. Devlet, yasa, d ve i basklar yoktu. Hemen hibir suilenmiyor, buna kar da hibir ceza dnlmyordu. Mutluydular. ylesine

mutluydular ki, altnan zlemi, sonralar, Kutsal Kitaplarda bile dile getiril-

mitir. Altna, Tevratta Eden baheleri (cennet) olarak belirtilir. nsan, bu-radan, bir hrszlk sonunda kovulmutur.

te Askral Hesiodos, bu an zlemini ekmektedir. ifti ocuudur.Kardei Perses, soylu kiilerden seilen yarglara para yedirerek mallarnnstne oturmutur: [sayfa 35]

Ey Perses, kulana kpe et diyeceklerimi:Karnn doyur da yle kalk kavga dveBakalarnn mal iin, gcn yetmeyecek bir daha

Bunu yapmaya, neyse burada bitirelim kavgamzArtk letik mirasmz, ama ok eylerialp gtrdn, hediye yiyici baylaraYaltaklanp iyice, gnlldr onlar byle ilere.Budalalar bilmiyorlar yarmn btnden ne kadar ok olduunuEbegmecinde ve iri otunda ne byk yarar bulunduunu.

nk, artk mal kavgalar vardr, yasalar vardr. Yaanlan bu yeni ada,altnaa gre nedenleri bir trl anlalmayan bir sr dalavereler dnmek-tedir. Eitlik bozulmu, insanlarn kimi glenirken kimi gszlemitir. n-sanl utan ve pervaszlk kaplamtr:

Kt bir utan yoksula yoldalk eder.Utan insanlara hem dokunur hem de yarar.Utan yoksullarda, pervaszlk zenginlerde bulunur.Maln alnm deil, Tanr vergisi olan hayrldr.Bir kimse byk varlk toplarsa yumruk gcyleYa da diliyle, yama ederse ok kez olduu gibiKazan hrs akln yanltnca

nsanlarn, utanmazlk utanc susturunca.Ne olur? diyeceksiniz. Hesiodos, aresiz, bylelerini Tanryla rktmeye,


34/428

Dnce Tarihi 33

dzensizlii Tanr korkusuyla nlemeye alyor:

Karartverirler Tanrlar bahtn, kalmaz evinin bereketi

Bu adamn, pek ksa srer varln yoldalBylesine Zeus kendi kzar, sonunda da onaHaksz ilerine karlk ykler ar bir ceza.

nk, artk sular ve cezalar vardr. Ama ne sular cezalardan rkmekte,ne de cezalar sular nleyebilmektedir. Bu yzden insanlar, tresel nitelikleredinmeli, rnein Hesiodosun dedii gibi, yarmn btnden ok olduunubilmelidirler. Yaknda Yunan topraklarnda boy gsterecek olan treci dn-celer, ezenleri nlemekten ok ezilenleri teselliye yarayacak olan tresel ku-

rallar hazrlayacaklardr. imdilik Tanrya yalvarmaktan baka yapacak birey yoktur:

Fakat sen uzak tut deli yreini bunlardanGcn yettii kadar kurban sun lmsz TanrlaraSaf ve temiz olarak, yak gzel but paralarn [sayfa 36]Ayrca arap tts sunarak dost kl kendineYatacan vakit yatana, bir de kutlu k kncaTa ki sana dost olsun yrekleri ruhlarTa ki satn alasn bakasnn maln, deil seninkini bakas.

Peki ama, bu altna birdenbire neden yok oluverdi?.. Gn en tepesin-den braklan bir ekicin yere on gnde deceini sanan zavall Hesiodosbunu nereden bilsin:

Fakat Zeus gizledi geimi fkelenince yreiAldatt iin onu Prometeusun dzeniBu yzden insanlar iin aclar tasalar bulduyle dedi fkeyle bulut toplayc Zeus ona:Iapetes olu, ok bilmilikte olmayan ei.Seviniyorsun atei aldna, aldattna beniFakat byk dert aacam gelecekteki insanlarn banaOnlara ben ate yerine bir afet yollayacam, hepsiNeelenecekler yrekten okayp severek afetlerini.

Hesiodosun hakk var. Nitekim aradan bunca yzyl getii halde, insan-larn pek kk bir aznl bilerek ve pek byk ounluu bilmeyerek buafetlerini yrekten okayp sevmektedirler1.

1 Hesiodostan aktardm iirsel paralar, gen yanda len deerli bilim adam Suat YakupBaydurun ok baarl evirisinden alnmtr.


35/428

Dnce Tarihi 34

ZDE BMLENDREN MARDUK

Bulabildiimiz ilk dnce rnlerine Smerlerde rastlyoruz. Bu ilk d-

nceleri Smer Tanrs Marduk simgelemektedir.Smer Tanrs Mardukun byk nemi, bugn dnya uluslarn etkileyen byk dine kaynaklk etmi olmasdr. Tevratlancildeki hikayelerin, ku-rallarn kaynan grmek isterseniz, .. drdnc bin yla kadar inmeniz ge-rekecek. O zamanlar Dicleyle Frat nehirleri arasnda (Mezopotamya) Smer-ler diye adlandrlan bir kavim yayordu. Smerlerin birok tanrlar arasndaMarduk, maddeye biim veren, ve deltay yaratan tanr saylyordu. Tevratlancildeki hikayelerin ou Smer efsaneleridir.

Bu efsanelere gre teki tanrlar, Marduku, okyanus tanrs Tiamatla sa-vamaya ardlar. Marduk, Tiamat yendi ve denizlere snrlar ekti. Tan-

rlara tapnan bir varlk bulunsun diye de balktan insan yaratt. Sonralarinsanlardan honut kalmayan tanrlar, onlar yok etmeyi kararlatrdlar. Tan-r Ea, tanrlar kurulunun [sayfa 37] bu kararna kar, ok sevdii bir insan olanUt-Napitimi kurtarmay dnr. Onun dne girerek bir gemi yapmasnfsldar. Ut-Napiim, yapt geminin iine karsn, ocuklarn, iilerini, hay-vanlarn ve tohumlarn doldurur. Tufan balamtr, btn insanlar boul-mulardr. Ut-Napitimin gemisi yzmektedir. nsanlarn boulduunu grentanrlar, kukuya kaplmlardr. Tanrlar kraliesi olan tar szlanmaya bala-mtr:nsan yeniden balk oldu. Tanrlar kurulunun bu kararna katldm

iin ben de sorumluyum bundan...Frtna, yedi gn srdkten sonra kesilir: Ut-Napitim, nce bir gvercinsalverir, gvercin geri gelir: Ertesi gn bir krlang salverir, o da geri gelir.nc gn bir karga salverir, karga geri gelmeyince, gemisini durdurur vegemisinin konduu dan doruunda bir kurban keser. Tanrlar, kurbann ev-resine sinekler gibi rler. Tufan tertipleyen tanr Enlil, tanrlar kurulununkararna ihanet ettii iin tanr Eaya bir gzel kr. Tanrlar artk yapacaklarbir ey kalmad iin, Ut-Napitimle karsna lmezlik balarlar.

Nuh ve Tufan hikayesinin asl olan bu Smer efsanesi, Tevratlancildendrt bin yl (krk yzyl) ncedir.

Gene ayn blgede, .. XX. yzylda yaam kral Hamurabinin (2003-1961) kanunlarn inceleyiniz. Smer efsanelerinin mirass olan Asur-Ba-bilonya uygarlnn bu byk yapt, Hamurabi kanunlar, Tevrat kurallarnakaynaklk etmilerdir. Samuel Reinach, Qrpehus adl kitabnda yle demek-tedir: Hamurabi kanunlar, Musevi kanunlar iin ilerisrlmesi gelenek halinegelen tarihten yedi yzyl nce yaplmtr. Eer Musevi kanunlarnn Musayatanr tarafndan yazdrld doruysa, tanr, Hamurabinin yaptn arm de-mektir.


36/428

Dnce Tarihi 35

TANRILARA KAFA TUTAN KRAL

lk mitolojik tanrlara Smerlerde rastladmz gibi tanrlar hie sayan ilk

insanlara da gene Smerlerde rastlyoruz. Felsefesel dncenin temeli mito-lojik dncedir. zellikle antika Yunan felsefesinde mitolojik dnceninizlerine Platonda bile rastlanr. Hint, in, ran vb. gibi uluslarn ilk felsefelerimitolojileriyle kaynaktr. Bu bakmdan Glgamn nemi bugn insanlnelinde bulunan en eski mitolojik metin olmasdr. nsanln en eski destanolan Glgam Destan, dnce yaps bakmndan da mitolojik kalntlarnen ilgincidir. Babillilerin ilk szckleriyle adlandrdklar destan Sha Nagbamuru (Her eyi grm olan) deyimiyle anlr. Smer, Asur, Akad vb. gibi e-itli Mezopotamya topluluklarnca ilenmi olan destann bugn elde bulunanmetni Smerlerden kalmadr. Asur ve Akadlardan kalma blmler de bulun-

mutur. lkin Thompson tarafndan ngilizce The Epic of Gilgamish (Oxford1930) adyla yaymlanm ve daha sonra Almanca, Franszca, Trke evirileriyaplmtr. Bu destann bulunmasyla Herakles Mitosu ve Tufan yks gibibirok gelimi mitlerin kaynaklar da meydana km olmaktadr. Destan, te-mel dnce olarak, doann srlarn bilmek isteyen insann [sayfa 38] aratrcabasn iler ve tanrlara bile kafa tutacak ldeki gcn belirtir. lmsz-ln insan iin olanaksz bulunduunu saptar. nsan, karsna kacak doaengellerini yenip aarak kendi yolunu kendi yaratacaktr. nsann kendi yolu-nu amasna tanrlar bile engel olamayacaktr. Tufan bile gnderseler insan

soyunu yok edemeyeceklerdir. Tanrlar ve doa, insana her gn biraz dahayenilecek ve srlarn her gn biraz daha kaptracaktr. Destan, ayn zamanda,insann idealist dlerle kendini kendine yabanclatrmadan nce ok dahagereki bulunduunu da tantlamaktadr. Tanrlar, insana yardm etmemek-te, tersine, glkler karmaktadrlar. nsan bu glkleri kendi alnteriyle,bilinli abasyla yenmektedir. Destann bir baka zellii de, insann inanladeil, bilgiyle davranmas gerektiini belirtmesidir. Glgam inanmaz, ancakher eyi grp bilir(Sha Nagba muru). Bilmek ve anlamak, onun insanlk ni-teliidir. Glgam, efsaneletirilmi gerek bir kahraman sanlmaktadr. Kimiincelemecilere gre Mezopotamyada iki rmak vadisinin gneyinde gerek-

ten yaam ve hkm srmtr. nl destanlarnda yar insan, yar tanrsaylmtr. Kimi yorumculara gre de tanrlara kafa tutan insann, insan gc-nn simgesidir. Grd iler, tpk Yunan mitolojisindekiHeraklesin ileri gi-bi on iki tanedir. Bu ok eski mitosunHerakles mitosunu geni lde etkile-dii bellidir. Destanlarda anlatldna gre Glgam, ok akll ve ok alkanbir gen kralm. Halkn da, kendisi gibi bo oturmamalar iin, ie koarm.Uruklu kzlar ve kadnlar tanrlara yalvarp kocalarnn ve sevgililerinin biraz dakendilerine braklmasn istemiler. TanraAruru kadnlara acm ve toprakvcutlu yar hayvanEnkiduyu yaratarak Glgamla dost etmeye karar vermi.Bylelikle gen ve cesur kral eitli servenlere srkleyip Uruk erkeklerinirahat brakmasn salam. Gerekten de bu iki gl yaratn dostluu, bir-ok tehlikeli servenlere atlmalarn gerektirmi. Bu dostluk bir grele ba-


37/428

Dnce Tarihi 36

lam, Glgam olaanst gcyle.Enkiduyu tuttuu gibi yere arpvermi.Yaratldndan beri ilk kez yenilgiye urayan Enkidu ok arm. Oysa buyenilgide bir eit orospular olantarrahibelerinin de rol varm. Gen kral,

ormanlarda yaadn duyduu bu yar hayvan yarat kandrp kente getir-mesi iin onlardan birini grevlendirmi. Enkidu da yedi gn ve yedi gece burahibeyle yatm, ondan insancl olmasn renmi. ki yiitin ilk servenleri,tanr Enlilin Sedir dan korumakla grevlendirdiiHumbaba ya daKumba-ba adl devi ldrmek olmu. Bu baar Glgam ylesine yceletirip gzel-letirmi ki, tanratardayanamam, onunla evlenmek istemi. Ama genkral bu evlenmeye yanamam, stelik de tanrayla alay etmi. Onuru kr-lan tanra ok kzm ve tanrAnuya bavurarak cn alabilecek kutsal birboa yaratmasn dilemi. Kahramanlarmzn ikinci ii bu boay ldrmek

olmu. Gen kral, Uruk kentini evreleyen duvarlarn stne kp cnn al-

nn seyretmeye hazrlanan tanrann gzleri nnde, bir baltayla boannkafasn uuruvermi. Daha pek ok olaanst baarlar kazanan iki yiidinbu servenlerinde sonucu alan, edeyile devleri, boalar vb. ldren hepGlgamtr, arkadaEngidu sadece yardmc durumdadr. Btn bu serven-lerden sonraEngidu hastalanm ve lm. Arkadann lmne ok zlengen kral bylelikle ilk kez lmn acln [sayfa 39] renmi ve lmszleerimenin yollarn aratrmaya balam. Dedelerinden Ut Napitim (Mezo-potamya Nuhu)in Tufandan kurtularak lmszle kavutuunu hatrlamve onu bulup lmszln yolunu renmek istemi. Birok servenlerden

sonra dedesini bulmu, ondan nl Tufan yksn dinlemi (Bu yk, des-tann on birinci blmndedir). Dedesi ona, denizlerin dibinde byl bir otbulunduunu, bu otu bulup yiyebilirse lmszle kavuacan sylemi.Dnnde, denizlerin dibine dalp bu otu koparan Glgam tam onu yiyiceisrada otu bir ylana kaptrm. lmszlk umudunu yitiren Glgam, Urukadnm ve yeralt tanrs Nergalin izniyle yeryzne dnm olan arkadaEngidunun ruhuyla konuup avunmaya alm. lmn kesin olduunubildiinden, dostuna br dnya stne birok sorular sormu. Destan busorulardan meydana gelen bir blmle sona ermektedir.

LLER KTABI

Yirmi drt saatlik gnler ve yedier gnlk haftalar tertipleyen ilk takvimingnmzden yetmi yzyl nce (.. V. bin yl) eski Msrda yapldn ha-trlarsanz, gk bilgisinin eski Msrda ne kadar gelimi bulunduunu btngerekliiyle belirtmi olursunuz. Kont de Volney, gk lsnn kaynanMsr topraklarnda bulmakta hakldr. XVI. yzylda Paris dolaylarndaki Issykynde bir zis tapnann bulunduunu da hatrlaynz. Eski Msr tanrlar

zis, Oziris ve Serapise eski Yunanda, eski Romada, Latin talyasnda, dnya-

nn hemen her kesinde rastlayacaz. Gnein evresinde toplanan bir gksistemi akm, eski Msrdan yola karak dnyaya yaylmtr.


38/428

Dnce Tarihi 37

Btn dinlerdeki erdem kurallarn toplaynz. Sonra da bunlar papirs to-marlarnda gizlenen eski Msr llerkitabnn, lmden sonra Ozirisin mu-hakemesinde okunan, u blmyle karlatrnz: Hi kimseye ktlk et-

medim. Yaknlarm bahtszla srklemedim. Gerek evinde alaklk etme-dim. Kimseyi gcnn dnda altrmadm. Benim yzmden kimse korkuduymad, yoksulluk ve ac ekmedi, bahtsz olmad. Tanrlarn kt grdklerieyleri hibir zaman yapmadm. Klelere kt muamele ettirmedim. Kim-seyi a brakmadm. Kimseye gz ya dktrmedim. Kimseyi ldrmedim.Kimsenin kahpece ldrlmesini emretmedim. Kimseye yalan sylemedim.Hibir utandrc davranta bulunmadm. Zina etmedim. Yiyecekleri pahalve eksik satmadm. Terazinin dirhemi zerine hibir zaman elimi bastrma-dm. Teraziyle tartarken hibir zaman hile yapmadm. St ocuklarnn az-

larndan st uzaklatrmadm. Hayvanlar almadm. Tanrnn kularn akurup avlamadm. lm bal tutmadm. Hibir arkn suyunu baka yneevirmedim. Ben temizim, temizim, temizim.

Eski Msrn lmden sonra yaama dncesi, gk lsnn bu en e-kici yan, yeryz erdemini glendirmektedir. nk, lmden sonra sonsu-za kadar mutlulukla yaayabilmek iin dnya stndeki ok ksa sreli erdemsnavn [sayfa 40] baaryla vermek gerekir. Bu snav baaryla veremeyenler,ldkten sonra yeniden ldrlp yok edilirler. Tanr Oziris tahtnda oturmak-tadr. nndeki terazinin bir kefesinde dirhem yerine gerek (hakikat) vardr.lnn , tartacaktr. l, hayatnn hesabn doru vermise cennetlik olur

ve sonsuz mutlulua kavuur. Eski Msrllar buna inanmaktadrlar. u halde,erdemli bir yaay, eski Msr dininin temelidir. Nitekim dnyann drt buca-ndaki eitli dinler de hep bu temele dayanmaktadrlar.

.. ondrdnc yzylda Msrda Thebae kentinde ok akll gen bir kralyaad. Bu kraln ad drdnc Amenotep (ya da Amenofis)tir. nsanlar tektanrya balamay dnd srada henz yirmi yandayd. Tarihiler, onunbu ileri lksne eitli nedenler yaktryorlar. Kimine gre Amenotep, The-bae rahiplerinin siyasal egemenliklerini, krmak istemitir. Kimine gre deMsrl olmayan uyruklar balamak amacn gtmtr. inden gelen bir tektanr sevgisine uyduunu syleyenler de var. Nedeni ne olursa olsun, drdn-c Amenotepin baarmak istedii i, tarih apnda nemli bir itir.

O zamanlar Msrda her kentin, her kasabann ayr tanrs vard. Bu tanrlar,totem dncesinin kalntlaryd. Nasl totem sadece kendi klann koruyupgzetiyorsa, kasaba tanrlar da kendi kasabalarn koruyup gzetiyordu. The-bae kasabasnn da Amon adnda bir tanrs vard. Thebae bakent olmadannce nemsiz bir tanryd bu. Byk tanr Rann yannda ad bile anlmazd.Thebae bakent olunca Amon ba tanr oldu, gene de Ray bir kalemde sile-medii iin, adna Amon-Radendi. Amon, artk her adn banda ya da sonun-da yer alyordu. Kendisiyle savaacak olan Amenotepin ad bile onunla ss-

leniyordu. Amenotep,Amon honutturanlamna geliyordu. Amonun ondanhonut olup olmad bilinemezdi ama, bu gen adamn Amondan honutolmad pek yaknda grlecekti.


39/428

Dnce Tarihi 38

Btn tanrlar glerini gneten alyorlard. Ra da Doan Gne Tanrsyd.Amenotep, evrensel gnein evrensel bir din yaratmaya yeteceini dnmolmaldr. Gne yuvarlan kiiletiren Aton gen, kral tahta kncaya kadar

pek nemsenmemiti. Amenotep, egemenlii eline alr almaz byk din dev-rimine Amonun yerine Atonu getirmekle balad. Bata Amon olmak zerebtn tanrlarn adlarn sildiriyor, onlara tapmay kesinlikle yasak ediyordu.Gen kraln korkusundan btn Amonlu adlar Atonlamaya baladlar. Kendi-si de Amenotep adn brakarak Atonun bykl anlamna gelen Akhnatonadn ald. Bu byk devrimi Thebae kentinde diledii abuklukla baarama-yacan anlayan gen Akhnaton, krallnn drdnc ylnda bakenti de de-itirdi. Orta Msrdagne yuvarlann ufku anlamna gelen Akhhetaton adlyeni bir bakent kurdu. Bu yeni bakent, Aton tapnaklaryla sslenmiti (bu

kentin bugnk ad Tel-el-Amarnadr). Artk btn Msrda tek tanr egemen-

di. Atondan bakasna tapmak yasakt. oktanrclk bir akll delikanlnn zelgcyle bir anda silinivermiti ortadan.

Amenotepin tek tanrs Aton iin yazd u ark, onun bu kocaman dev-rimle ne byk bir ama gttn aka anlatyor:Sen ki eyann oluu s-rasnda zaten yaamaktaydn ey canl Aton, ufukta parlayarak ykseliyorsun.Gzelliin btn lkeleri [sayfa 41]aydnlatyor. Gl byklnle dnyannstnde grndn zaman klarn, yarattn alemin son ularna kadarbtn uluslar kucaklyor...

Evrensel gnei evrensel bir dnce olarak btn uluslara yaymak... te

Amenotepin bykl buradadr. Ne yazk ki mr bu byk devrimin kk-lemesine yetmemitir. ld zaman yirmi dokuz yandayd. lmndenpek az sonra gericiliin tepkisi balad, birka yl iinde de insanlar birle -meye ve zgrle aran bu dnce, yobaz ve karc kafalarn saldrlarkarsnda yklp gitti.

EVREN-TANRI

lk din kitab, .. 2000 ylnda Hindistanda dzenleniyor. Evreni kiiletirip

tanrlatrmak da Hindlilere zg bir bulu. Ar zengin aznlkla ar yoksulounluun yaad bu byk lke, ayn zamanda, gizemciliin (mistisizmin)de kayna.

Tarihte bilinen ilk kutsal kitap, Vedizm dininin kitab olanRig-Veddir. Ve-dalarn ilk arklar byclk arklardr. Bunlarda henz byk tanrlarn ad-lar g

Orhan Hancerlioglu Dusunce Tarihi

Documents

Transcript of Orhan Hancerlioglu Dusunce Tarihi