ORGANIZACIJA I TEHNOLOGIJA DRUMSKOG TRANSPORTA

ORGANIZACIJA I TEHNOLOGIJA DRUMSKOG TRANSPORTAProf. dr. Ibrahim JusufraniOSNOVNI POJMOVI O TRANSPORTUTrnsportna industrija je etvrta oblast materijalne proizvodnje koja predstavlja sastavni dio razvoja proizvodnih snaga i ima snano povratno dejstvo u jedinstvenom procesu krunog kretanja kapitala, jer kruni tok kapitala izvrava se normalno samo dotle dok njegove razliite faze prelaze jedna u drugu bez zastoja. Transportna usluga predstavlja proizvod rada transportnih preduzea. Specifinost transporta je u tome to ona nije materijalni proizvod i to ne moe egzistirati odvojeno od procesa kojima se ona proizvodi. Proces proizvodnje transportne usluge je ustvari promjena mjesta prevoenja i kada se ovaj proces zavri, tek tada nastaje i usluga kao proizvod tog rada.Sutina proizvodnje transportnih usluga je savlaivanje prostora kretanjem transportnih sredstava u kojima istovremeno putuju ljudi kao korisnici usluga ili njihova roba i radnici koji vre proces rada, na svojim pokretnim radnim mjestima.

S obzirom na to da se u naoj teoriji i praksi upotrebljavaju sa istim znaenjem rijei saobraaj i transport, a sutinski nemaju isto znaenje, potrebno je dati odreena pojmovna razjanjenja.Pod pojmom transport podrazumijeva se privredna- usluna djelatnost u okviru koje se odgovarajiom transportnom tehnologijom prenosi roba, putnici, vijesti ili energija u odreenom vremenskom intervaku, izmeu dvije take u prostoru.Kao znaajan inilac procesa drutvene reprodukcije, kao opti uslov proizvodnje, saobraaj se tretira kao javna sluba koja ima zadatak da zadovoljava potreba drutva i proizvoda.Proizvod transportne djelatnosti je usluga koja ima svoju ekonomsku vrijednost koja se moe realizovati na tritu.Saobraaj predstavlja organizovano kretanje transportnih jedinica na zajednikoj mrei i ona je posljedica primjenjene tehnolgije i potrebe za prevozom ( transportom )

Saobraaj nije privredna djelatnost i ne donosi ekonomsku korist, ve izaziva tetu kroz utroak energije za kretanje i kroz druge negativne efekte ( ugroavanje okoline, saobraajne nezgode, saobraajna zaguenost itd. ).Idealan uslov bio bi kada bi se obavljanje transporta vrilo bez saobraaja.Saobraaj je ustvari iri pojam od transporta jer pored prevoza robe i putnika obuhvata sve operacije i komunikacije u transportu. Kada se govori o drumskom saobraaju, on bi pored transporta putnika i robe obuhvatio operacije utovara i istovara, pretovara, pakovanja, pediterske i druge usluge bez kojih se drumski saobraaj ne bi mogao odvijati.Transport koji se vri u okviru preduzea, bez obzira na kojoj se udaljenosti nalaze pojedini pogoni jedan od drugog, naziva se internim ( unutranjim ) transportom. Unutranji transpoe+rt se javlja kao jedan od znaajnih faktora koji doprinose porastu produktivnosti rada, boljem iskorienju proizvodnih kapaciteta, racionalizaciji poslovanja itd.

Osnovni elementi svakog procesa proizvodnje: svrsishodna djelatnost tj. Sam rad, predmet rada i orua za rad.Predmet rada u saobraaju su objekti prevoenja- roba i ljudi. Promjene se vre samo u prostornoj promjeni i postoje izvjesne specifinosti predmeta rada u saobraaju, a to su:predmet rada u saobraaju se ne troipredmet rada u procesu transportovanja nije vlasnitvo saobraajnog preduzeapostoje pored osnovnog procesa transporta i izvjesni pomoni i sporedni procesi proizvodnje u kojima kao predmet slue razni pomoni materijali, gorivo itd. Takvi procesi u saobraaju su:odracvanje voznih sredstava i saobraajnog putaproces proizvodnje energije za pokretanje vozila Trei osnovni element u svakom procesu proizvodnje jesu sredstva rada. To su u saobraaju vozni, odnosno plovni park.

Proces prizvodnje u saobraaju odlikuje se jo nekim osobenostima u odnosu na industriju:Prvo, u saobraaju treba razlikovati proces proizvodnje od procesa rada, pa prema tome jedinica za mjerenje proizvodnje se razlikuje od jedinice za mjerenje rada. Proizvodnja u saobraaju ima za rezultat korisni uinak- prevozna usluga koja se moe kvantitativno izraziti proizvodom, teine robe i daljine prevoza, odnosno broja putnika i daljine prevoza. To su jedinice za mjerenje obima prevoza u saobraaju: neto tonski i putniki kilometri.Druga karakteristika procesa transporta jeste da postoji njegova teritorijalna neogranienost. Ova karakteristika je od naroitog znaaja za organizaciju saobraajnih organizacija, a posebno eljeznice.Trea karakteristika je uslovljena teritorijalnom neogranienou i ogleda se u nainu upravljanja i organizacije u saobraajnim preduzeima. Ovo je naroito znaajno za stvaranje krupnih eljeznikih i drugih preduzea u saobraaju

etvrta karakteristika procesa proizvodnje u saobraaju ogleda se u integraciji saobraaja. Ova pojava ima uticaj na poslovnu politiku saobraajnih preduzea, a naroito za voenje tarifne politike. I na kreju neto o transportnom sistemu. Transportni sistem se sastoji iz skupa transportnih sredstava, saobraajnica po kojima se kreu transportna sredstva uz pomo tehnikih ureaja, opreme i objekata koji obezbjeuju normalan rad transportnih sredstava.Transportna sredstva- vozila su namijenjena izvrenju transportnih usluga.Saobraajnice su specijalno pripremljeni i opremljeni putevi po kojima se kreu transportna sredstva. Tehniki ureaji, oprema i objekti sastoje se iz preventivno- remontnih radionica, autobuskih garaa, skladita, utovarno- istovarnih mjesta i robnih putnikih stanica, sredstava veze, signalizacije itd.OSNOVNE FUNKCIJE SAOBRAAJAOsnovne funkcije izraavaju se u sljedeem:Prvo saobraaj ima za cilj da povee sferu proizvodnje sa sferom potronje.Drugo saobraaj utie na razvijanje teritorijalne podjele rada, kako u okviru jedne zemlje, tako i u svjetskim razmjerama, kako bi se to bolje iskoristili prirodni uslovi koji postoje u pogledu izvora sirovina, energetskih goriva, racionalnijeg i boljeg korienja radne snage u pojedinim podrujima itd.Tree izgradnja i modernizacija gradskog saobraajnog sistema uslovljava ubrzanje razvoja drutvene podjele rada i razvoj novih industrijskih grana ( industrija inskih vozila, automobilska industrija idr. ) to ima veliki uticaj na zapoljavanje stanovnitva.etvrto saobraaj je znaajan uslov privrednog razvitka svake zemlje kao i pojedinih regiona.Peto saobraaj je bitan inicijalni faktor privrednog razvitka nerazvijenih podruja u okviru jedne zemlje. PODJELA SAOBRAAJAPodjela saobraaja se moe vriti na razne naine. Kao kriterijumi za podjelu mogu nam sluiti izvjesne tehnike karakteristike, zatim nain organizacije prevoza, kao i izvjesne ekonomske funkcije pojedinih saobraajnih djelatnosti.Transportni sistem sastoji se od vidova saobraaja. Prema nainu prevoza i prevoznoh srdstava saobraajnim putevima, mogue je razlikovati:Kopneni saobraaj, koji se dijeli na drumski, eljezniki, cjevovodni i saobraaj sa prenosivim trakamaVodeni saobraaj, koji dijelimo na pomorski, rijeni, jezerski i kanalskiVazduni saobraajPotanski saobraajTelekomunikacijski saobraaj

Prema nainu povezivanja vrsta saobraaja, razlikujemo jednoredne i viestruke ( kombinovane ) prevoze, koji mogu biti prekinuti ili neprekinuti.Prema na podruju na kome se vri saobraaj, razlikujemo domai, meunarodni saobraaj izmeu drava i kontinenata, tranzitni i pogranini saobraaj. Domai saobraaj moe biti gradski, prigradski, regionalni i meugradski, u BiH postoji kantonalni, u Federaciji i meuentitetski u BiH.Prema definiciji, saobraaj predstavlja sistem koji se sastoji od pojedinih saobraajnih grana koje ima karakteristike podsistema u odnosu na saobraaj kao sistem. S tog stanovita mogue je sistem saobraaja podijeliti na sljedee saobraajne grane:

Prema karakteristikama puta po kojem se odvija, saobraaj se dijeli na:DrumskieljeznikiPomorskiRijeni i jezerskiCjevovodniVazduniPotanski iTelekomunikacijski PODJELA DRUMSKOG TRANSPORTADrumski transport se moe podijeliti prema razliitim obiljejima. Prema namjeni voznih parkova, podruju djelovanja, nainu organizovanosti i karakteristikama kapaciteta voznog parka razlikujemo sljedee vrste transporta:Drumski transport prema namjeniDrumski transport prema teritorijalnom dometu poslovanjaDrumski transport prema predmetu prevoenjaDrumski transport prema nainu organizacijeDrumski transport prema specifinim karakteristikama kapaciteta voznog parkaDRUMSKI TRANSPORT PREMA NAMJENIPrema namjeni voznih parkova pri koritenju kapaciteta imamo_Javni prevoz za opte potrebe i Prevoz za vlastite potreba

JAVNI PREVOZ ZA OPTE POTREBEJavni prevoz je prevoz lica i stvari uz odgovarajuu naknadu koji je pod jednakim uslovima dostupan svim korisnicima prevoznih usluga, a obavlja se kao linijski i vanlinijski. Osnovna karakteristika javnog transporta je da se prevozni kapaciteti stavljaju na javnu upotrbu i uz naplatu izvrenih usluga. Prevoznici obavljaju transport trajno u obliku stalnog zanimanja, neprekidno iz dana u dan, u okviru svoje registrovane djelatnosti. Takav transport moe biti domai, meunarodni, teretni, putniki, linijski i slobodni. Javni transport ima svoje brojne specifine uloge: tehnike i tehnoloke, organizacione, ekonomske i pravne, koje treba imati na umupri obavljanju transportnih usluga.

Prevoznici koji obavljaju javni prevoz pored obavezne sudske registracije moraju posjedovati licencu za obavljanje te vrste javnog prevoza.Zakonom o prevozu u drumskom saobraaju je dozvoljeno da tu djelatnost obavlja javno ili privatno preduzee, odnosno fiziko lice, bilo da je prevoz putnika ili robe, ukoliko ispunjava odreene zakonske odredbe.Zakonom o prevozu u drumskom saobraaju u BiH propisuju se uslovi za registraciju linija u linijskom autobuskom saobraaju, odnosno prevozne isprave za vozila i linije, kao i obaveza prevoznika da registrovane polaske uredno odrava. Tarife za prevoz putnika nisu pod drutvenom kontrolom izuzev u javnom gradskom prevozu. U meugradskom autobuskom saobraaju prevoznici vode kontrolni list kojim se prati protok putnika pri radu vozila.Kod prevoza robe, prevozne isprave propisane su samo za vozila, dok za robu prevoznici sami vode prevoznicu ili sprovodni list, odnosno tovarni list za izvrenje prevoza sa svim potrebnim elementima.

Javni vanlinijski prevoz omogurn je i fizikim licima ako im je to osnovna djelatnost, koju mogu obavljati samo jednim vozilom kojim lino upravljaju i koje je u njihovoj svojini i ukoliko ispunjavaju zakonom predviene norme, kako u pogledu kapaciteta tako i drugih obaveza.

TRANSPORT ZA VLASTITE POTREBEPrevoz za vlastite potrebe naziva se jo i reijski prevoz. Bitna karakteristika te vrste prevoza je u injenici da pravne i fizike osobe obavljaju transportnu djelatnost i /ili zakupljenim prevoznim i drugim kapacitetima za vlastite potrebe. U vozilu se mora nalaziti ovjeren ili popunjen putni nalog.Drumski transport zab sopstvene potrebe, takoer, je definisan zakonom o prevozu u drumskom saobraaju.

Imaoci motornih vozila mogu da obavljaju prevoz za sopstvene potrebe i to:Kada su imaoci motornog vozila pravna lica:ako prevoze svoje radnike ili druga lica u vezi sa obavljanjem poslova iz svoje djelatnostiako prevoze stvari za zadovoljavanje sopstvenih potreba u okviru svoje registrovane djelatnostiKada su imaoci motornog vozila fizika lica:kad vozila koriste za sopstvene potrebe

Prevoz za vlastite potrebe po pravilu obezbjeuje vii nivo usluga i olakava komercijalnoj slubi plasman proizvoda na tritu.Negativna strana ovog vida prevoza je to ima nizak nivo intenziteta iskoritenosti tih vozila, da su esto predimenzionirani, tako da za posljedicu imaju znatno vee trokove transporta od optimalnih.

TRANSPORT PREMA TERITORIJALNOM DJELOKRUGU POSLOVANJAUNUTRANJI TRANSPORT

Unutranji transport naziva se jo i domai transport. To je prevoz robe i putnika koji se obavlja samo na teritoriji jedne drave. Taj se transport odvija u skladu sa dravnim i pravnim propisima koji su po pravilu usklaeni sa meunarodnim standardima. Drave koje ratificiraju odreene meunarodne konvencije o prevozu dune su ih primjenjivati u meunarodnom i nacionalnom saobraajnom sistemu.Unutrenji drumski transport moe se podijeliti na gradski, prigradski i meugradski autotrensport. Pod pojmom gradski transport podrazumijecva se transport putnika i robe koji se obavlja na povrini izgraene teritorije grada.

Kod prigradskog transporta potrebno je istai da ne postoje jedinstvene strukturne definicije do kojih se udaljenosti od grada obavlje prigradski transport, ve da udaljenost zavisi od veliine grada i regiona koji ka tom gradu gravitira.Pod pojmom meugradski transport podrazumijeva se transport robe i putnika koji se obavlja izmeu dva i vie gradova.U BiH poslije1996. godine ( Dejtonski sporazum ) u funkciji su kantonalni i meuentitetski prevoz.MEUNARODNI DRUMSKI PREVOZMeunarodni drumski transport naziva se jo i internacionalni transport. Ro je prevoz koji se obavlja izmeu dvije ili vie drava. Meunarodni drumski transport obuhvata i pogranini transport. Pogranini meunarodni transport putnika i robe podrazumijeva transport koji se obavlja izmeu dvije pogranine zone od kojih se jedna nalazi u jednoj, a druga u drugoj dravi, utvrene meudravnim sporazumom. Prema odredbama naeg zakona, usklaivanje redova vonje obavlja posebna komisija Ministarstva za komunikacijei transport drave BiH po pravilujedanput godinje.Meunarodni drumski prevoz odvija se u skladu sa dravnim i meunarodnim pravnim propisima. Meunarodni transport moe biti: javni, za vlastite potrebe, teretni, linijski i slobodni.

Pri vrenju meunarodnog transporta za ulazak na teritoriju nae zemlje drumsko privredno vozilo mora imati posebnu dozvolu te zemlje. Dozvole mogu biti besplatne, sa djeliminim plaanjem naknade ili punim iznosom naknade.Broj dozvola po pojedinim vrstama utvruje se bilateralnim sporazumom dvaju zemalja. Dozvole mogu biti jednokratne, za jedan ulazak, ili vremenske za vei broj ulazaka.Za ubrzanje procedure carinskih i drugih formalnosti pri prelasku dravnih granica uveden je prevoz pod reimom TIR- meunarodni rumski transport- upotrebom specijalno opremljenih vozila i KARNET TIR- a.Kod takvih prevoza carinske formalnosti na granici svode se na kontrolu ispravnosti carinske plombe kojom je tovarni prostor vozila zatvoren.

TIR konvencija stupila je na snagu 14. novembra 1975. godine sa sjeditem u enevi. Bosna i Hercegovina je postala lan sistema TIR 17. juna 2003. godine.Uvoenjem sistema TIR KARNET- a BiH ostvaruje znaajne koristi:poveanje stepena integracije privrede BiH u svjetske i evropske privredne i transportne tokovepoveanje poslovne konkurentnosti i ire ukljuenje domaih prevoznika u meunarodno trite transportnih uslugabolju iskoritenost prevoznih kapaciteta, poveanje efikasnosti bh. transportnog sektorasmanjenje vremena zadravanja na graninim prelazima ( manji trokovi )stvaranje preduvjeta za plasman domaih proizvoda na novim tritima

Putniki saobraaj kao znaajan segment u procesu prevoza putnika za prelaz preko jedne ili vie dravnih granica uspostavlja se sa meunarodnim ugovorima, a na osnovu prethodne saglasnosti ministarsrvai nadlenih tijela drugih drava: meunarodni linijski prevoz putnika:Za linijsku vonjuZa tranzitnu vonju

meunarodni slobodni prevoz putnikaa) Za slobodni prevoz putnika 8 privremeni i naizmjenini )

TRANSPORT PREMA PREDMETU PREVOZAPrema predmetu prevoza transport moe biti:Teretni transportPutniki transport

TERETNI TRANSPORTOvaj transport odvija se u skladu sa domaim i meunarodnim propisima. Teretni transport moe biti:javni za vlastite potrebenacionalnimeunarodnitranzitnipograninibilateralnilinijski islobodni

PUTNIKI TRANSPORTPutniki transport obavlja prevoz putnika. U putnikom prevozu putnici zahtijevaju udobnost, sigurnost, redovnost, tanost, uestalost, brzinu i ekonominostPutniki transport odvija se u skladu sa meunarodnim i domaim pravnim normama. Moe biti: javni, za vlastite potrebe, domai, meunarodni, tranzitni, pogranini, bilateralni, linijski i slobodni.Vozila za prevoz putnika mogu biti namijenjena za gradski, meugradski i turistiki prevoz. Tehniko- eksploatacione karakteristike vozila za svaku od ovih namjena znatno se razlikuju.

DRUMSKI TRANSPORT PREMA NAINU ORGANIZACIJE

Drumski transport prema nainu organizacije moe biti_linijski drumski transportslobodni prevoztaxi prevozLINIJSKI PREVOZ PUTNIKALinijski prevoz putnika i prevoz osoba i robe je prevoz po unaprijed utvrenom redu vonje gdje su cijene i drugi uslovi unaprijed poznati. Linijski prevoz se organizuje da kontinuirano obezbjeuje efikasniji i meusobno povezaniji prevoz putnika. Prevoz putnika u linijskom prevozu moe se obavljati samo na osnovu registrovanih redova vonje.Linijski transport moe biti stalan, sezonski i povremeni, prema potrebi. Stalan linijski transport odvija se neprekidno preko cijele godine, sezonski transport odvija se samo u sezoni, tj. odreenom vremenskom periodu, dok se povremeni odvija samo u odreenim unaprijed poznatim danima SLOBODNI DRUMSKI TRANSPORTPod slobodnim drumskim transportom podrazumijeva se transport po potrebi, od sluaja do sluaja kako za prevoz putnika tako i za prevoz robe. Kod ove vrste transporta sporazumno se odreuju obaveze izmeu prevoznika i korisnika za svaki pojedinani sluajTAKSI PREVOZOvo je posebna vrsta javnog drumskog prevoza koji je po prirodi javni gradski individualni prevoz putnika koji se obavlja po utvrenoj tarifi, a na relaciji koju odreuje korisnik. To je po pravilu slobodni transport. Taksi vozila su obino locirana u blizini eljeznike stanice, hotela i dr. institucija. Taksi prevoz najee je domai, ali moe biti i meunarodni. Taksi prevoz posluje u skladu sa vaeim domaim i meunarodnim propisima i imaju brojne specifinosti: organizacijske, finansijske i kadrovske prirode. Vozila su sa posebnim oznakama radi lakeg uoavanja i diferenciranja od ostalih, imaju taksimetar za pokazivanje iznosa naknade za obavljenu vonju.Cijena taksi usluga moe biti po preenom kilometru, vremenu provedenom u vonji. Cijena je razliita za dnevnu i nonu vonju. PREVOZNA SREDSTVAPrevozna sredstva su ona sredstva koja se kreu pomou motora na vlastiti pogon.Prevozna sredstva se mogu podijeliti na vozila za prevoz robe ili putnika i vozila specijalne namjene. U vozila specijalne namjene spadaju: vatrogasna, komunalna, hitna pomo, autodizalice, tehnike pomoi, pokretne radionice i druga vozila.Transportna vozila po namjeni koritenja dijele se na vozila za prevoz tereta i vozila za prevoz putnika. Vozila za prevoz putnika dijele se na autobuse i putnike automobile

PREVOZNA SREDSTVA ZA PREVOZ TERETAOsnovna podjela teretnih vozila je prema:konstrukciji masama, dimenzijama i radnoj zapremini i vrsti prevoza

PODJELA TERETNIH VOZILA PREMA KONSTRUKCIJIPrema konstrukciji teretna vozila mogu biti:Tertni automobil- vozilo koje u sklopu svoje konstrukcije ima sopstveni pogon i tovarni prostorVuni voz- skup teretnog vozila je skup vunog vozila koje posjeduje pogon i drugog dijela- prikolice za prevoz tereta. Skup teretnog vozila se dijeli na:teretno vozilo na pogon s tovarnim prostorom i prikolicom- tovrnim prostorom

tegljaem ( samo pogonsko vozilo ) i poluprikolicom- tovarnim prostorom

Prema konstrukciji postoje dva osnovna tipa teretnih vozila:prvi je tovarni prostor na vozilu sa sopstvenim pogonom i to vozilo moe da se koristi za transport tereta za koji je namijenjenou drugom teglja- vuno vozilo posjeduje samo pogon bez tovarnog prostora i u njemu mogu da se pridodaju prikolice- tovarni prostor za razliite terete u zavisnosti od potrebe transporta

PODJELA TERETNIH VOZILA PO MASIKod teretnih vozila klasifikacija se obino vri po ukupnoj masi, odnosno korisnoj nosivosti. Za potrebe korisnika vozila glavna karakteristika je korisna nosivost vozila. Teretna vozila se dijele na:male korisne nosivosti 0,5 t ( za potrebe dostave tereta u lokalu )male korisne nosivosti od 0,5 do 3 t ( za potrebe transporta robe u lokalu i prigradu )srednje korisne nosivosti od 3 do 7 t ( za potrebe transporta u lokalu, prigradu i meugradu )

visoke nosivosti od 7 do 12 t (za potrebe transporta u lokalu, prigradu i meugradu ) iosobito visoke nosivosti preko 12 t ( za potrebe transporta u meugradu )

PODJELA TERETNIH VOZILA PO DIMENZIJAMAPo dimenzijama standard dozvoljava irinu vozila do 2,5 m i visini mjereno od tla do 4 m. Prema duini vozila se dijele na:osobito male duine do 5 m ( pogodna vozila za vonju u lokalu )

male duine od 5 do 7 m 8 pogodna vozila za vonju u lokalu i prigradu )srednje duine od 7,5 m do 9,5 m ( vozila za vonju u prigradu i meugradu )velike duine preko 12 m ( vozila za vonju u meugradu )

PODJELA PO ZAPREMINI MOTORAPodjela po zapremini motora vri se prema radnoj zapremini motora i to:male radne zapremine do 900 cmmale radne zapremine od 900 cm do 1300 cmsrednje radne zapremine od 1300 cm do 1800 cmvelike radne zapremine od 1800 cm do 2500 cmvelike radne zapremine preko 2500 cm

PODJELA TERETNIH VOZILA PO VRSTI PREVOZA- NAMJENIPodjela teretnih vozila prema vrsti prevoza izvrena je u zavisnosti od robe koja treba da bude transportovana i to:Standardana teretna vozila i Specijalna teretna vozila ( koja se dijele ) na:teretna vozila sa ureajem za samoistovarteretna vozila furgone, teretna vozila cisterneteretna vozila hladnjaeteretna plato vozilateretna vozila za vangabaritne terete

PRIKOLICEPrikolica je prikljuno vozilo s jednom ili vie osovina tako izvedeno da svojom teinom ne optereuje ili vrlo malo optereuje vuno vozilo. Prikolice za prevoz tereta se dijele na:Prikolice za prevoz teretateretna prikolicateretna samoiskrcajna prikolica

Specijalna prikolica za prevoz teretaprikolica za prevoz kontejneraprikolica cisternaprikolica hladnjaaprikolica za prevoz stokeprikolica za prevoz drva

- Osovine prikolica modu biti neupravljive, samoupravljive i upravljive, a na jednoj osovini mogu biti jednostruki i dvostruki tokovi.

Prikolice za prevoz tereta su najzastupljenije u eksploataciji. Odnos ukupne i vlastite mase prikolica zavisi o tipu, a kree se u granicama od 3 do 6,4. vei odnos omoguava ekonominiji prevoz zbog manjeg uea vlastite mase u ukupnoj masi vozila. Bruto masa za prevoz tereta iznosi od 3 do 34 tone, a prikolica za kontejnere od 18 do 50 tona. Kako se snaga vunih vozila sve vie poveava, tendencija je i poveanje bruto mase prikolica.

POLUPRIKOLICAPoluprikolica je prikljuno vozilo s jedne ili vie osovina tako da se prednjim dijelom oslanja na sedlo tegljaa prenosei dio svoje teine na stranji dio tegljaa. Izvode se kao:teretnespecijalneza prevoz kontejnerahladnjae cisterneza prevoz drva

Veina poluprikolica izvode se kao sanduari, tj., s prostorom za utovar u obliku sanduka. Bruto masa iznosi od 18 do 41 t. Odnos bruto i vlastite mase moe biti od 3 do 6, sa samoiskrcajnim sandukom od 2,3 do 5,2 za prevoz kontejnera, a cisterni od 3,2 do 5,4. visina prostora za utovar neoptereene poluprikolice iznosi od 910 do 1800 mm.Broj bonih strnica moe biti od 1+1 do 5+5, a najee je 3+3.Poluprikolice se najee proizvode sa dvije i tri osovine. Bruto masa koja se preko sedla prenosi na teglja iznosi od 6,5 do 17 t.

PREVOZNA SREDSTVA ZA PREVOZ PUTNIKAZa prevoz putnika u drumskom saobraaju upotrebljavamo:biciklemopedskuterbicikle sa motorommotociklputnike automobileautobusetrolejbuse

Autobus je putniko vozilo namijenjeno za perevoz veeg broja putnika ( uobiajeno od 10 do 60 putnika ). Moe imati jednu ili dvije platforme ( sprata ), moe vui i prikolicu. S obzirom na to da im namjena moe biti razliita, autobusi se dijele na:gradski prigradskimeugradskiautobus za duge linijezglobni autobustrolejbus

zglobni trolejbusautobusi za specijalne namjeneminibuskombibusKAPACITET AUTOBUSAPod kapacitetom autobusa podrazumijeva se broj mjesta u autobusu, odnosno broj putnika koji se moe istovremeno prevoziti u autobusu. U izmjeritelje kapaciteta spadaju: nominalan broj mjesta za sjedenje u meugradskom autobusu i povrina poda po jednom mjestu za sjedenje.

Gradski i prigradski tip autobusa po pravilu se razlikuju po broju mjesta za sjedenje ( vei broj mjesta za sjedenje u prigradskom autobusu ), koji se odreuje koeficijentom mjesta za sjedenje.Kapacitet autobusa neposredno zavisi od korisne povrine poda autobusa koji se koristi za smjetaj putnika.U autobusima za gradski i prigradski saobraaj povrina namijenjena jednom putniku koji sjedi ne bi smjela biti manja od 0,315 m, a po jednom putniku koji stoji ne manja od 0,2 m. normativ za putnike koji stoje u asovima vrnih optereenja ne bi smio biti manji od 0,15 m.

TROKOVI EKSPLOATACIJE VOZILAOsnovne karakteristike transportnih trokova

Transportni trokovi predstavljaju novani izraz vrijednosti utroene koliine opredmeenog i ivog rada na obavljanju procesa transportovanja, koji obezbjeuju normalav proces reprodukcije i zadovoljenje potreba stanovnitva za saobraajnim uslugama.

KLASIFIKACIJA TROKOVATrokovi se mogu posmatrati i analizirati sa razliitih osnova. Tako se moe dati podjela trokova zasnovana na ekonomskoj sutini pojedinih elemenata:Utroka sredstava za rad ( trokovi amortizacije )Utroka predmeta rada ( materijal, pomoni materijal)Utroka ivog rada i trokova usluga od drugihPored razliitih pristupa i miljenja u razvrstavanju trokova poslivanja koji zavise od raznih faktora ( npr., nain formiranja trokova infrastrukture ), trokove u drumskom saobraaju moemo klasificirati po veem broju obiljeja, i to:

Po ekonomskom obiljejuPo proizvodnom obiljejuPrema nainu nastajanja trokovaPrema nosiocima trokovaPrema nainu utvrivanja trokova

Trokovi po ekonomskom obiljeju dijele se na dvije grupe elemenata trokova i to:Trokovi ivog rada iTrokovi opredmeenog rada

Trokovi ivog rada predstavljaju nadoknadu vrijednosti utroka radne snage, a obuhvataju plate radnika, doprinose na plate za penzijsko- invalidsko i socijalno osiguranje radnika, te naknade za godinji odmor radnika, rad na dane dravnih praznika, bolovanje do 42 dana, rad iznad redovnog radnog vremena. Trokovi opredmeenog rada obuhvataju trokove i to:materijalne i druge trokovetrokove nadoknade troenja osnovnih sredstava

Materijalni trokovi definisani su novanom sumom utroka sirovina i materijala (gorivo, mazivo, rezervni dijelovi, autogume, utroena voda, investiciono odravanje osnovnih sredstava i sl. )

Drugi trokovi obuhvataju line izdatke koji padaju na tert trokova, a tu spadaju putni trokovi i dnevnice, ternski dodaci, trokovi toplog obroka, naknadno utvreni trokovi iz ranijih godina, otpisana sumnjiva i sporna potraivanja itd.

Trokovi nadoknade troenja osnovnih sredstava obuhvataju dvije vrste trokova i to:Trokove nadoknade troenja transportnih sredstavaTrokove nadoknade troenja putne onfrastrukture i troenja ostalih osnovnih sredstava ( autobaze, garae, radionika oprema i ureaji isl.) Trokovi transportnih sredsatava rezultiraju novanim iznosom naknade za njihovo troenje- promjenu tehnikog stanja osnovnih sredstava pri izvravanju transportne proizvodnje- prevoza. Ova vrsta trokova naziva se amortizacija, to ustvari predstavlja opis transportnih sredstava.

Trokovi po proizvodnom obiljeju su trokovi u vezi sa obimom proizvodnje, a dijele se na stalne ( fiksne ) trokove koji se formiraju po vremenu i uglavnom su nezavisni od obima transportne proizvodnje i promjenjive ( varijabilne ) trokove koji se mijenjaju upravo proporcionalno sa brojem preenih kilometara voznog parka.Prema nainu nastajanja trokovi se mogu podijeliti:direktne ( prevozne ) trokove koji nastaju direktno na vozilima koji obavljaju transport i indirektne ( reijske ) trokove koji nisu u direktnoj vezi sa radom vozila i ne mogu se tano rasporediti na vozilu koja su nainila ove trokove.

Meutim, ovi trokovi se ipak rasporeuju po odreenim usvojenim principima i kriterijumima, od kojis najei- pojedinano ili kombinovano nabavna vrijednost vozila, korisna nosivost vozila, ukupno ostvareni direktni trokovi, ostvareni prihod vozila itd. Indirektni trokovi mogu se zslovno podijeliti na proizvodno- radionike i administrativno- upravne trokove.

Podjela trokova prema nosiocima podrazumijeva podjelu prema vrsti i namjeni kapaciteta voznog parka- trokovi transporta tereta, trokovi odravanja i opravki voznog parka, trokovi prevoza putnika, turizma, ugostiteljstva ako organizacija obavlja i ove djelatnosti.Prema nainu utvrivanja trokove moemo podijeliti na stvarne trokove, koji se utvruju po isteku obraunskih perioda i , planske trokove koji se utvruju prije poetka poslovnog perioda, kada se planira obim transportne proizvodnje, trokovi poslovanja i s tim u vezi cijene transporta po raznim jedinicama proizvodnje ( tkm.t. itd. )

TEHNOLOGIJA DRUMSKOG PREVOZAOSNOVNE TEHNOLOGIJE DRUMSKOG TRENSPORTAU procesu prevoza robe, a donekle i prevoza putnika, primjenjuju se:Klasine tehnologije iSavremene tehnologije

KLASINA TEHNOLOGIJA DRUMSKOG SAOBRAAJAPod klasinom tehnologijom u drumskom saobraaju podrazumijeva se tehnoloki proces sa svim fazama bez uspostavljanja prevoznog lanca sa drugim granama saobraaja i bez koritenja transportnih ureaja kao to su palete, kontejneri i dr.

Klasina tehnologija obuhvata tri kljune faze tehnolokog procesa: utovar, prevoz i istovar, koje se vremenski mogu posebno izraziti kao:Faza utovarapoetak utovarazavretak utovara

Faza prevozapoetak prevozazavretak prevoza

Faza istovarapoetak istovarazavretak istovara

Kada se uporauje odnos klasine i savremene tehnologije moe se rei da se klasina tehnologija bitno razlikuje od savremene tehnologije, a karakterie je:

veliko uee ivog radamanja zastupljenost manipulacijskih strojevamanji radni uinakopta primjena prevoznih sredstavamanja djelotvornostneovisnost i nepovezanost utovarno- istovrnih operacijaslabije zatien supstrat od vanjskih uticaja i oteenja i dr.

SAVREMENE TEHNOLOGIJE DRUMSKOG SAOBRAAJASutina savremene tehnologije prevoza je da se roba ili putnik ne prevozi iskljuivo jednim prevoznim sredstvom, nego se posmatra ukupno funkcionisanje prevoznog lanca, pri rmu se potuje optimum, to je i cilj poslovanja svakog preduzea iz oblasti saobraaja. To nalae potrebu optimizacije modela usmjeravanja robe na pojedine pravce prevoza, ime tehnologija prevoza sve vie postaje obiljeje zajednike tehnologije svih transportnih grana.

TEHNOLOGIJA PREVOZA PUTNIKAPod tehnologijom prevoza putnika podrazumijevaju se sljedei osnovni poslovi i procesi rada u preduzeu:Projektovanje procesa prevozaOrganizacija pripremeOrganizacija i eksploatacija procesa saobraaja, tj., realizacija operativnih poslova u procesu saobraajaOrganizacija i realizacija kontrole i bezbijednosti saobraaja

Osnovni model tehnologije putnikog prevoza ine etiri specifine tehnologije i to:priprema tehnologije prevozatehnologija realizacije prevozatehnologija zavretka prevozaanaliza realizovanog procesa prevoza

DEFINICIJA I OSNOVNI KONCEPT TEHNOLOKOG PROCESA PREVOZA PUTNIKAPod tehnolokim procesom u putnikom prevozu podrazumijevamo niz postupaka i metoda koje su povezane u loginom slijedu u kome svaki prethodni postupak uslovljava naredni, kojima treba da se obezbijedi uspjeno funkcionisanje procesa prevoza putnika.

Koncept tehnolokog procesa prevoza putnika sastoji se iz etiri faze:I faza: Istraivanja prevoznih zahtjeva i drugih karakteristika putnikih tokovaprikupljanje i obrada statistikih podatakapriprema, organizovanje i obrada sistematskog i kontrolnog brojanja putnika i ankete putnikapodaci o karakteristikama saobraaja na podruju opsluivanjasnimanje vremena vonje i putovanja

II faza: Projektovanje procesa prevozautvrivanje potrebnog broja prevoznih sredstava i njihove struktureizrada redova vonjeizrada plana rasporeda voznog osobljakreacija tarifnog sistemapriprema dokumentacije za vozno osoblje

III faza: Realizacija procesa prevozanadgledanje procesa prevoza i operativno upravljanjeuruivanje putne dokumentacije i vozila voznom osoblju i preuzimanje i ovjera ove dokumentacije po obavljenom prevozuotklanjanje poremeaja u redu vonjeprikupljanje primjedbi vozaa na proces prevoza i tehniko stanje vozila

IV faza: Analiza realizovanog procesa prevozaPruzimanje i obrada bazne dokumentacijeIzvjetaj o realizaciji procesa prevoza po parametrima planaUtvrivanje karakteristika odstupanja od planiranog procesa prevozaPriprema za sljedei prevoz Da bi se mogao uspjeno realizovati tehnoloki proces prevoza, mora da bude dobro organizovan, to znai da svaku njegovu fazu sa datim opisom rada treba da prate odgovarajui kadrovi koji treba da obezbijede optimalno funkcionisanje prevoznog procesa.

TRANSPORTNI PROCES I ELEMENTI TRANSPORTNOG PROCESATransportni proces predstavlja proces prevoenja putnika i robe, ukljuujui sve pripremne i zavrne operacije, a to su: priprema (putnika i robe), prijem, ukrcavanje, prevoz, iskrcavanje putnika, istovar robe. Transportni proces obuhvata i upuivanje vozila na mjesto ukrcavanja putnika, odnosno utovar robe. U pripremne radnje spadaju provjera dokumentacije, kupovina i kontrola karata i vrijeme za ulazak putnika, dok kod robe obuhvataju sve aktivnosti koje prate prevoz robe od ugovaranja, utovar prevoz, istovar i drugih aktivnosti (pediterski poslovi, carinjenje i dr.).

CIKLUS TRANSPORTNOG PROCESA

Potpun ciklus transportnog procesa predstavljen je na Sl. i obuhvata:upuivanje transportnih sredstava na mjesto ukrcavanja putnika utovar robe,prijem i ukrcavanje putnika, odnosno prijem i utovar robe, prevoz putnika robe,iskrcavanje putnika, istovar robe,predaja robe.

Potpuni ciklus transportnog procesa

Prosta vonja predstavlja potpun ciklus transportnog procesa i sastoji se iz ukrcavanja putnika utovar robe, prevoza putnika - robe, iskrcavanja putnika istovar robe i dolaska vozila na slijedee mjesto ukrcavanja putnika utovar robe.

Prosta vonja

Sloena vonja je transportni proces sastavljen od nekoliko potpunih ili nepotpunih ciklusa transportnog procesa pri emu se transportno sredstvo u toku izvrenja transporta kree od poetne take vonje ka krajnjoj sa usputnim stajanjima radi ukrcavanja i iskrcavanja putnika, odnosno utovar i istovar robe.

Sloena vonja

(U-I) predstavlja usputno stajanje radi ukrcavanja-iskrcavanja putnika, utovar istovar robe.

Obrt je transportni proces koji se sastoji iz jedne ili nekoliko vonji sa povratkom prevoznog sredstva u prvobitnu polaznu taku.

Obrt 6o predstavlja povratak vozila u prvobitnu polaznu taku

VOZNI PARK I ELEMENTI RADA VOZNOG PARKADEFINICIJA I SASTAV VOZNOG PARKA

Pod pojmom voznog parka podrazumijeva se skup svih transportnih sredstava autrotransportnih preduzea. Vozni park drumskog transportnog preduzea sastoji se od motornih i prikljunih vozila. Ako se u voznom parku nalaze vozila iste marke i istog tipa, onda je to homogeni vozni park.

Sastav voznog parka je po pravilu heterogen, tj. sastavljen je od vozila razliitih maraka i tipova, kategorije korisnih nosivosti su razliite, pa su i tehniko-eksploatacione karakteristike razliite. Heterogeni vozni park je skup grupa vozila razvrstan po markama i tipovima vozila u voznom parku

IZMJERITELJI EKSPLOATACIJE VOZNOG PARKA

Svrha analize tehniko-eksploatacionih pokazatelja jeste poznavanje nivoa izmjeritelja eksploatacije i njihovog uticaja na proizvodnost. Iz tog saznanja stvoreni su uslovi za preduzimanje potrebnih mjera za poveanje proizvodnosti rada prevoznih sredstava, te vrenje prevoza uz sniene prevozne trokove.

Dobro organizovan prevoz podrazumijeva dobro planiranje i optimalnu organizaciju eksploatacije prevoznih kapaciteta.

U javnom prevozu putnika i robe definisan je sistem tehniko-eksploatacionog pokazatelja rada prevoznih sredstava.

Sistem tehniko-eskploatacionih pokazatelja rada vozne jedinice sastoji se od: a) Pokazatelja vremenskog bilansiranja rada vozne jedinice, b) Pokazatelja iskoritenja preenog puta, c) Pokazatelja iskoritenja kapaciteta vozne jedinice i prevozne sposobnosti voznog parka, d) Pokazatelja uslova pri izvrenju transportnog zadatka, e) Pokazatelja ostvarenog obima prevoza, f) Rezultativni pokazatelji rada voznog parka.

U (a) grupu pokazatelja spadaju izmjeritelji i koeficijenti vezani za vremensko bilansiranje vozilo-dana voznog parka:

koeficijent tehnike ispravnosti koeficijent iskoritenja voznog parka koeficijent iskoritenja tehniki ispravnog voznog parka vozilo-sati rada VHrvozilo-sati vonje VHwvozilo-sati dangube VHdkoeficijent iskoritenja vremena u toku 24 sata i koeficijent iskoritenja radnog vremena .

U (b) grupu pokazatelja spadaju izmjeritelji i koeficijenti bilansiranja preenog puta:

ukupan preeni put VKpreeni put sa putnicima VKtpreeni put bez putnika VKp i nulti preeni put VKnkoeficijent iskoritenja preenog puta i koeficijent nultnog preenog puta .

U (c) grupu pokazatelja spadaju koeficijenti iskoritenja kapaciteta vozne jedinice:

koeficijent statikog iskoritenja kapaciteta (broja mjesta) jedinice i koeficijent dinamikog iskoritenja kapaciteta (broja mjesta) vozila koeficijent iskoritenja prevozne sposobnosti linije Ki koeficijent iskoritenja mjesta u voznoj jedinici Kik.

U (d) grupu pokazatelja spadaju izmjeritelji vezani za brzinu ostvarenja transporta:

srednja saobraajna brzina Vsprevozna brzina Vpbrzina obrta Vo eksploataciona brzina Vekoeficijent izmjene putnika srednje rastojanje prevoza jedne tone tereta ili jednog putnika vrijeme trajanja ulaska i izlaska putnika tu,iprosjena duina vonje - poluobrta na liniji ukupan broj vonji uestalost vonje f i interval vonje i.

U (e) grupu pokazatelja spadaju:

broj preveznih putnika Pmogui obim prevoza Pmaxukupan broj prevezenih putnika po dionicama (linijama) Pu tok putnika qtransportni rad U mogui transportni rad Umax

U (f) grupu pokazatelja spadaju:

puna proizvodnost voznog parka za transportni radpuna proizvodnost voznog parka za ostvareni obim prevozaradna proizvodnost voznog parka za ostvareni transportni radradna proizvodnost voznog parka za ostvareni obim prevoza

INVENTARSKI VOZNI PARKDEFINICIJA I SASTAV INVENTARSKOG VOZNOG PARKA

Pod pojmom inventarski vozni park podrazumijeva se skup svih vozila koja se vode u inventaru jednog autotransportnog preduzea. Vozni park drumskih transportnih sredstava sastoji se od: autobusa, zglobnih autobusa, teretnih motornih vozila, tegljaa, prikolica i poluprikolica.

TEHNIKA STRUKTURA INVENTARSKOG VOZNOG PARKAPrevozna sredstva koja se nalaze u inventarskom stanju voznog parka dijele se na:vozila tehniki ispravna, sposobna za ekploataciju, vozila tehniki neispravna, nesposobna za eksploataciju.

U praksi rijetko nastupa sluaj kada su sva vozila sposobna za rad i to najee kod voznih parkova sa malim inventarskim brojem vozila.

Podjela inventarskog voznog parka homogene strukture po tehnikom stanju

gdje je:Vs - broj tehniki ispravnih - za rad sposobnih vozila Vn - broj tehniki neispravnih, nesposobnih vozila

Podjela inventarskog voznog parka heterogene strukture po tehnikom stanju:

gdje je:

- skup broja sposobnih vozila po grupama vozila

- skup broja nesposobnih vozila po grupama vozila

Tehniki neispravna vozila mogu se dalje ralanjivati po slijedeim obiljejima:vozila na opravci i vozila koja ekaju na opravci.

Vozila na opravci mogu se podijeliti prema vrsti opravke (tekue odravanje, laka, srednja, vanredna invensticiona opravka). Vozila koja ekaju na opravku mogu biti zbog nedostatka kapaciteta ili usljed nedostatka rezervnih dijelova. U neispravna vozila su ubrajaju i vozila koja oekuju otuenje (prodaju) ili rashodovanje (otpisana ili totalno unitena u saobraaju).

EKSPLOATACIONA PODJELA TEHNIKI ISPRAVNOG VOZNOG PARKA

Tehniki ispravna vozila u voznom parku mogu biti na radu ili van rada, a takoe i djelimino na radu, a djelimino van rada. Uzroci usljed kojih dio voznog parka ili itav vozni park sposoban za eksploataciju moe biti van rada mogu biti zbog:nedostatak vozaa, nedostatka posla, reima rad voznog parka, via sila.

Homogeni vozni park

Ako se sa oznai broj vozila koja se nalaze na radu, sa broj tehniki ispravnih sposobnih vozila koja se nalaze van rada u garai, onda e eksploataciona podijela djela voznog parka sposobnog za rad biti:

Heterogeni vozni park

Eksploataciona podjela heterogenog tehniki ispravnog voznog parka sastavljenog od n grupe vozila je:

gdje je:

-skup broja vozila na radu po grupama vozila

- skup broja sposobnih vozila van rada po grupama vozila.

TRANSPORTNI RADUkupno ostvareni transportni rad moe se izraziti kao suma ostvarenog rada po svakoj vonji sa putnicima, odnosno robom, koji se dobije kao proizvod broja prevezenih putnika ili tona robe i rastojanja na kojem je prevoz izvren.Za prevoz robe je:

- broj tona robe u pojedinim vonjama,

- rastojanje prevoza robe.

Za prevoz putnika je

Pi - broj putnika pri pojedinim vonjamali - rastojanje prevoza putnika

Preko protoka putnika transportni rad se rauna:

qi - protok putnika na i- tom meustaninom rastojanjuli - meustanino rastojanje

ODREIVANJE KOEFICIJENTA ISPRAVNOSTI t I NEISPRAVNOSTI VOZILA nKoeficijent tehnike ispravnosti utvruje koji dio od ukupnog raspoloivog vremena u danima su vozila tehniki ispravna- sposobna za eksploataciju. Za jedinicu voznog parka to je odnos broja sposobnih prema broju inventarskih dana.Za cijeli vozni park u toku jednog dana to je odnos broja sposobnih vozila prema inventarskom broju vozila.Za cijeli vozni park u nekom posmatranom vremenskom periodu to je odnos sposobnih sutodana prema inventarskim autodanima.

Prema tome, izraz za koeficijent tehnike ispravnosti bie:- za jedinicu voznog parka

- za homogen vozni park

- za heterogen vozni park u toku jednog dana

isto tako

ODREIVANJE KOEFICIJENTA ISKORITENJA VOZNOG PARKA Izrazi za koeficijent iskoritenja voznog parka bie:-za jedinicu voznog parka

- za homogen vozni park

- za heterogen vozni park u toku jednog dana

Isto tako

- za homogen vozni park u ma kom periodu

ODREIVANJE KOEFICIJENTA ISKORITENJA TEHNIKI ISPRAVNOG- SPOSOBNOG VOZNOG PARKA Izrazi za koeficijent iskoritenja voznog parka kada je reim rada takav da su svi dani u toku godine radni bie:- za jedinicu voznog parka

- za homogen vozni park u toku jednog dana

REIM RADA I RADNO VRIJEME VOZNOG PARKAAutotransportna prduzea, a samim tim i vozni park, imae u kalendarskom periodu od Di dana, Drr radnih dana po reimu rada koji je usvojen ( godinji fond radnih dana voznog parka ).Broj normiranih dana dangube ( neradnih dana autotransportnog preduzea ) bie:

Pri reimu petodnevne radne nedjelje broj normiranih neradnih dana voznog parka, Ddn5 = 100 dana, dok je broj radnih dana 265 godinje.

Pri reimu estodnevne radne nedjelje broj normiranih neradnih dana voznog parka, Ddn6 = 60 dana, dok je broj radnih danavoznog parka 305.

Pri utvrivanju radnog vremena voznog parka, koristi se sloen pokazatelj autoas.- Za svako vozilo autoasovi su suma svih asova rada vozila u odreenom periodu vremena.

- Za grupu vozola ili homogen vozni park autoasovi e biti

- Za heterogen vozni park autoasevi e biti

KOEFICIJENT ISKORITENJA RADNOG VREMENA Za odreivanje stepena iskoritenja vremena koje vozilo provede na radu slui izmjeritelj koji se naziva koeficijent iskoritenja radnog vremena i koji oznaavamo sa . Koeficijent iskoritenja radnog vremena moe se odrediti za prostu ili sloenu vonju, za jedan obrt, za jedinicu voznog parka u toku dana ili za cjelokupan vozni park za ma koji vremenski period. Koeficijent iskoritenja radnog vremena jednak je odnosu vremena (u asovima) provedenom u vonji (kao kretanju) prema vremenu provedenom na radu, za jednu prostu ili sloenu vonju, obrt, jedinicu voznog parka u toku dana kao i cijeli vozni park za ma koji vremenski period.

Koeficijent koritenja radnog vremena:- za prostu vonju

- za sloenu vonju

- za obrt

IZMJERITELJI I KOEFICIJENTI ISKORITENJA PREENOG PUTAPreeni put Preeni put se naziva rastojanje koje vozilo pree za odreeno vrijeme izraeno u kilometrima.Preeni put moe biti produktivan i neproduktivan.

Produktivan preeni put Preeni put sa teretom, odnosno sa putnicima, predstavlja produktivan put i dio je ukupnog preenog puta.

Neproduktivan preeni put Neprodkuktivan preeni put je izvrena vonja bez tereta, odnosno bez putnika. Neproduktivan preeni put moe biti nulti ili prazan.Nulti preeni put podrazumijeva vonje vozila od garae do mjesta rada i obratno (do mjesta utovara i od mjesta istovara). Nulti preeni put obuhvata takoe i vonje kada vozilo odlazi u garau radi snadbijevanja ili tehnikih usluga. Prazan preeni put naziva se vonja obavljena bez tereta u procesu transportnog rada ili dolaenja vozila od mjesta istovara do mjesta utovara.

Ukupan preeni put jednog vozila u toku dana sastoji se:

Prema tome, ukupan preeni put bie:- Za jedinicu voznog parka:S obzirom na to da vozilo u toku transportnog procesa ostvaruje i produktivan i neproduktivan preeni put bie: odnosno

Preeni put homogenog voznog parka za ma koji vremenski period bie:

gdje je:K i VK - ukupan preeni putK- preeni put na prevoznom putu transportnog procesaKt i VKt- preeni put sa teretom ili putnicimaKp i VKp- prazan preeni put, tj., brz teretaKn i VKn- nulti preeni put

Za vozni park heterogenog sasatava je:

Za taksi automobile produktivan preeni put podrazumijeva vonje sa ili bez putnika koje su platene.

Prosjena godinja kilometraa u periodu od godinu dana se obino rauna na osnovu ukupno preenog puta voznog parka u periodu od godinu dana po jednom inventarskom vozilu:

gdje je - ukupna godinja koilometraa voznog parka Vi- prosjean inventarski broj vozila

KOEFICIJENT ISKORITENJA PREENOG PUTA Bie:- Za jednu prostu vonju:

- Za jednu sloenu vonju:

- Za jedan obrt:

gdje je:- kilometri sa teretom ( putnici ) u toku proste vonje, sloene vonje i obrt- ukupni kilometri u toku proste vonje, sloene vonje i obrt

- za jedinicu voznog parka je

KOEFICIJENT NULTOG PREENOG PUTA

Za odreivanje stepena nultog preenog puta slui koeficijent nultog preenog puta koji je jednak odnosu nultog preenog puta prema ukupnom preenom putu. Koeficijent nultog preenog puta pznaavamo sa .

Prema tome, koeficijent nultog preenog puta bie:

- Za jedinicu voznog parka

- Za homogen vozni park za ma koji period vremena

- Za heterogen vozni park u ma kom periodu vremena

SREDNJA DUINA VONJE SA TERETOM Kst

Srednjom duinom vonje sa teretom pri radu jednog vozila naziva se aritmetika srednja vrijednost svih duina vonji sa teretom.

gdje je- duina vonji sa teretom

Z broj vonji sa teretom

SREDNJE RASTOJANJE TRANSPORTA JEDNE TONE TERETA K st1

Za analizu rada voznog parka vaan element je rastojanje prevoza jedne tone tereta ( jednog putnika ). Stoga se uvodi pojam srednje rastojanje transporta jedne tone tereta ( jednog putnika ).Srednje rastojanje transporta jedne tone tereta ne mora biti jednako srednjoj duini vonje sa teretom.

Srednje rastojanje transporta i terta u toku jedne proste vonje bie:

gdje jeq koliina prevezenog tereta u toku proste vonjeKt preeni km sa teretom u toku proste vonjeZa sloenu vonju srednje rastojanje prevoza 1 tone tereta bie:

Za homogen vozni park ili grupu vozila iste korisne nosivosti bie:

gdje je:U ostvaren transportni rad u tkmQ koliina prevezenog tereta u t- Za heteogen vozni park sastavljen od n grupa vozila bie:

gdje je:U1, U2,......Un- ostvaren transportni rad u tkm grupa vozilaQ1, Q2,......Qn- koliina prevezenog tereta u t po grupama vozila

PREVOZNA TRANSPORTNA BRZINA Vp

Pod prevoznom brzinom podrazumijevamo prosjenu brzinu, koju ostvarujemo pri transportu robe ili putnika, izmeu dvije take uraunavajui i vrijeme svih usputnih zadravanja koja ne proistiu od uslova saobraaja, kao to su ukrcavanje i iskrcavanje putnika, odnosno utovar i istovar robe, snadbijevanje vozila, odmor vozaa i putnika i dr.

Ova brzina esto se naziva brzina dostave.

Prevozna ili transportna brzina karakterie brzinu prevoza putnika ili brzinu transportovanja robe od polazne do zavrne take relacije na kojoj je prevoz obavljen.Za prevoz na autobuskim linijama prevozna brzina je:

gdje je:Kl duina linije [ km ]Hw vrijeme vonje [ h ]Hui vrijeme stajanja za ukrcavanje- iskrcavanje na meustanicama linije

Prevozna brzina bie:- Za jedinicu voznog parka

gdje je:K rastojanje u kilometrima izmeu dvije posmatrane take putaHp vrijeme u asovima potrebno za obavljanje tog transporta ( bez tu u polaznim i ti u zavrnim takama prevoza )

- Za homogen vozni park

gdje je:VK ukupan preeni put u kilometrima od strane voznog parkaVHp ukupno vrujeme u asovima u toku transporta za posmatrani vremenski period

- Za vozni park heterogenog sastava bie:

Transportna brzina je obino manja od saobraajne brzine Vs, jer su u asove prevoza ukljuena vremena usputnog stajanja vozila ( ukrcavanje- iskrcavanje putnika na meustanicama, utovar- istovar robe usput ) i vremena trajanja vonje.

BRZINA OBRTA Vo

Pod brzinom obrta podrazumijevamo prosjenu brzinu koju ostvarujemo u gradskom ili meugradskom linijskom transportu putnika ili robe, pri emu vozila stalno saobraaju izmeu dva terminusa.Brzina obrta jednaka je odnosu dvostruke duine linije i vremena vonje i zadravanja na usputnim i krajnjim stanicama ( ukrcavanje i iskrcavanje, odnosno utovar i istovar robe, smjena ili odmor osoblja, pregled vozila i dr. ).

Prema ovom za jedan obrt bie:

kako je

to e biti

brzina obrta bie:

odnosno

gdje je:Ko ili 2Kl dvostruka vonja linije u kmTo vrijeme trajanja obrtatw vrijeme vonje u toku obrtatui ukrcaj- iskrcaj putnika na meustanicama linijetdt vremena zadravanja vozila u terminusima linije

EKPLOATACIONA BRZINA Ve

Pod eksploatacionom brzinom podrazumijevamo uslovljenu srednju brzinu vonje, pri emu uzimamo u obzir cjelokupno vrijeme koje vozilo provede na radu, ukljuujui sve dangube u toku vremena na radu ( prosjeno preeni put vozila u km za jedan as rada vozila ). Eksploatacionom brzinom karakterisana je intenzivnost izvrenja transportnih procesa.Eksploataciona brzina dobija se odnosom ukupno preenog puta prema vremenu provedenom na radu.

Prema tome, eksploataciona brzina bie:- Za jedinicu voznog parka

gdje je:K ukupan preeni put u kilometrima u toku vremena provedenog na raduHr odgovarajue vrijeme u asovima

- Za homogen vozni park za ma koji vremenski period:

gdje je:VK ukupan preen put od strane voznog parka u toku vremena provedenog na radu za posmatrani vremenski periodVHr odgovarajue vrijeme u asovimaVHw vrijeme vonjeVHd ukupno vrijeme dangube

U preeni put i vrijeme ukljuuju se i nulte vonje.

- Za heterogen vozni park sastavljen od n grupa vozila u ma kom periodu vremena:

KOEFICIJENT STATIKOG ISKORITENJA KORISNE NOSIVOSTI VOZILA

Koeficijent statikog iskoritenja korisne nosivosti vozila jednak je odnosu koliine transportovane robe prema koliini koja je mogla biti transportovana sa punim iskoritenjem korisne nosivosti vozila. Koeficijent statikog iskoritenja korisne nosivosti vozila oznaavamo sa .

Koeficijent statikog iskoritenja korisne nosivosti vozila za jedno vozilo u toku jedne vonje sa teretom bie:

gdje je:q koliina transportovanog tereta u toku jedne vonje sa teretomq korisna nosivost vozila

Za jedno vozilo u nekom posmatranom periodu vremena bie:

gdje je:Qi koliina tereta transportovana jednim vozilom u nekom posmatranom vremenskom perioduq korisna nosivost vozilaZ broj vonji sa teretom u posmatranom periodu vremena.

- Za homogen vozni park ili grupu vozila iste korisne nosivosti u nekom posmatranom periodu vremena bie:

gdje je:Q koliina stvarno prevezenog tereta u tonamaq korisna nosivost jednog vozila u tonamaVZ broj vonji sa teretom voznog parka ili grupe vozila u posmatranom vremenskom periodu

Za vozni park heterogene strukture korisne nosivosti sastavljen od n grupa pri emu se korisna nosivost jednog vozila po grupama razlikuje, dok su sva vozila jedne grupe iste korisne nosivosti bie:

gdje je:

odnosno ukupna koliina transportovanog tereta svih grupa vozila i

odnosno koliina koju je bilo mogue transportovati da su nosivosti svih vozila, u svim grupama pri svakoj vonji sa teretom bile upotpunosti iskoritene.Kod transporta putnika koeficijent ispunjenosti, tj., koeficijent statikog iskoritenja broja mjesta vozila ima isto znaenje, s tim to se pri njegovom odreivanju uzima, umjesto koliine robe, broj putnika ( P ), a umjesto korisne nosivosti vozila, broj mjesta ( p ).

KOEFICIJENT DINAMIKOG ISKORITENJA KORISNE NOSIVOSTI VOZILA Za odreivanje stepena iskoritenja korisne nosivosti vozila sa gledita ostvarenog transportnog rada slui koeficijent dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila.Koeficijent dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila jednak je odnosu ukupno ostvarenog transportnog rada prema moguem transportnom radu pri punom iskoritenju korisne nosivosti vozila.Koeficijent dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila oznaavamo sa .

Koeficijent dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila za jedno vozilo u toku jedne vonje sa teretom bie:

- Za jedinicu voznog parka u nekom posmatranom periodu vremena bie:

gdje je:Z broj vonji sa teretom u posmatranom periodu vremenaq koliine tereta prevoene u pojedinim vonjamaq korisna nosivost vozilaKt preeni kilometri sa teretom u pojedinim vonjama

- Za homogen vozni park ili grupu iste korisne nosivosti bie:

gdje je:VZ broj vonji sa teretom cjelokupnog voznog parka

- Za heterogen vozni park sastavljen od n grupa vozila bie:

gdje je:

tj. suma ostvarenog transportnog rada svih grupa vozila u voznom parku i odnosno mogui transportni rad cjelokupnog heterogenog voznog parka

RAD I PROIZVODNOST VOZNOG PARKATransportni procesi imaju za cilj transport robe i putnika, a zadatak preduzea drumskog transporta je izvrenje tih transporta sa maksimalnom proizvodnou uz minimalnu cijenu kotanja.

PRORAUN RADA VOZNOG PARKATransportni rad voznog parka izraava se u tonakilometrima [ tkm ] i putnikkilometrima [ pkm ]. Rezultat tog rada ocjenjuje se koliinom transportovane robe u tonama i brojem transportovanih putnika na odreeno rastojanje.

Za proraun rada voznog parka uzeemo najprije jedinicu voznog parka. Jedinica voznog parka provede na radu u toku dana:H r = 24 p [ h ]

Od toga u vonji:H w = H r * [ h ]

ili kad zamijenimoH w = 24 * p * [ h ]

Ukupan preeni put za to vrijeme bie:K = H w V s [ km ]

ili kad zamijenimoK = 24 * p * * V s [ km ]

Od ukupno preenog puta, preeni put sa teretom ili putnicima iznosi:K t = K * [ km ]

ili kad zamijenimoK t = 24 * p * * * V s [ km ]

Znamo da je veliina transportnog rada jednaka proizvodu preenog puta sa teretom, putnicima, korisnom nosivou vozila i koeficijentom dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila.Pri tome jedinica voznog parka ostvarie u toku dana transportni rad:u d = K t * q *

ili kad zamijenimou d = 24 * p * * * * q * V s

Transportni rad voznog parka, koji ima V i inventarski broj vozila i iji je stepen iskoritenja za rad , u toku jednog dana bie:U d = u d V i [ tkm ]ili kad zamijenimo

U d = 24 * V i * * p * * * * q * V s [ tkm ]

a u toku bilo kog vremenskog perioda:

U = U d D i [ tkm ]

ili U = 24 * VD i * * p * * * * q * V s [ tkm ]

PRORAUN PROIZVODNOSTI VOZNOG PARKA

Pod proizvodnou voznoga parka podrazumijeva se koliina prevezenog tereta u tonama, odnosno ostvareni transportni rad u tkm u jedinici vremena.

RADNA I PUNA PROIZVODNOSTProizvodnost moe biti radna i puna.Pod radnom proizvodnou voznog parka podrazumijevamo proizvodnost uzimajui u obzir vrijeme provedeno na radu za posmatrani vremenski period.Dobija se kada koliinu prevezenog tereta u tonama ili ostvareni transportni rad u tkm u nekom periodu vremena podijelimo sa asovima rada vozila u tom vremenskom periodu.

Pod punom proizvodnou voznog parka podrazumijevamo proizvodnost, uzimajui u obzir cjelokupno kalendarsko vrijeme za posmatrani vremenski period. Dobija se kada se ostvareni obim prevoza ili transportni rad podijeli ukupnim kalendarskim vremenom vozila, tj., inventarskim autoasovima.Za jedinicu vremena moe se uzeti jedan as ( na radu ili inventarski ), dan, mjesec, godina itd.Punu proizvodnost oznaavamo simbolima WU i WQ, dok radnu oznaavamo simboloma WU' i WQ'.Za proraun proizvodnosti uzeemo za jedinicu vremena jedan as.

PRORAUN RADNE I PUNE PROIZVODNOSTIPrema datim definicijama, puna proizvodnost bie:i

Za radnu proizvodnost izrazi dobijaju oblik:i

Proizvodnost koja se ostvari za 1 as rada vozila na prevoznom putu procesa transporta naziva se asovnom proizvodnou vozila.

asovna proizvodnost rada teretnog vozila na prevoznom putu bie:- u tonama

- u tonakilometrima

IZBOR ITINERERA U DRUMSKOM TRANSPORTUVRSTE ITINERERA

S ciljem postizanja dobre organizacije prevoza, to podrazumijeva najveu proizvodnost uz najniu cijenu prevoza, vri se izbor najpovoljnijeg prevoznog puta.Za uporeivanje proizvodnosti i nivoa transportnih trokova pri vrenju transporta koristi se metoda uporeivanja vrijednosti izmjeritelja eksploatacije koji se postiu na pojedinim vrstama prevoznog puta.

U te svrhe vri se uporeivanje preenog puta i izraunavanje izmjeritelja: koeficijenta iskoritenja preenog puta- , koeficijenta nultog preenog puta- , vremena obrta- T0, broja vonji- Z, broja obrta- Z0 i obima prevoza- Q.Kada se analiziraju sve mogue kombinacije kretanja vozila u toku prevoznog procesa, moe se konstatovati da se svi prevozni putevi grupiu u etiri grupe:ponavljajui,radijalni (zrakasti),prstenasti,sabirni ili distributivni, odnosno sabirno-distributivni

Za uspjenu analizu metoda organizacije kretanja vozila koriste se odreeni pojmovi koji imaju slijedee znaenje:- odreeni pravac kretanja vozila na jednoj relaciji izmeu dvije krajnje take naziva se prevozni put, ITINERER ili MARRUTA,- duina prevoznog puta je rastojanje preenog transportnog sredstva od polazne do krajnje take prevoznog puta,- nulto dnevno vrijeme vozila je poetno vrijeme za prelazak nultih kilometara do prvog mjesta utovara i na kraju od posljednjeg mjesta istovara do povratka u garau,

- obrt transportnog sredstva je zavren potpuni ciklus transportnog procesa sa povratkom transportnog sredstva u polaznu taku,- vrijeme obrta potrebno vrijeme rada vozila za izvrenje potpunog ciklusa transportnog procesa i povratak u polaznu taku,- interval kretanja je vrijeme izmeu nailaska dva uzastopna vozila na nekoj taki linije, koja se kree u istom smjeru,- frekvencija kretanja je broj vozila na as koja prou u jednom smjeru kroz neku taku na prevoznom putu.

PONAVLJAJUI PREVOZNI PUT

Ponavljajui prevozni put je takvo kretanje vozila pri vrenju transportnog procesa gdje se vonje ponavljaju istim prevoznim putem izmeu dvije take. Kod ponavljajuih prevoznih puteva vonja moe biti:u jednom smjeru sa teretom,u oba smjera sa teretom i sa djeliminim iskoritenjem preenog puta u jednom ili oba smjera

U svim narednim sluajevima garaa moe biti:van prevoznog puta izmeu terminusa i izvan terminusa A i B, 2.van prevoznog puta i nije izmeu terminusa A i B, negdje na prevoznom putu.

Bitno je da od poloaja garae u odnosu na prevozni put zavisi da li e vozilo u toku dana troiti nulto vrijeme za savlaivanje nultih kilometara ili e se nulti kilometri nalaziti na prevoznom putu, pa se nulto vrijeme nee odbijati, jer je ukljueno u obrt vozila.

PONAVLJAJUI PREVOZNI PUT SA POVRATNOM PRAZNOM VONJOM SA POLOAJEM GARAE VAN PREVOZNOG PUTA IZMEU TERMINUSA A I B

Ovaj prevozni put naziva se prost ponavljajui, jer se u toku rada transportnog sredstva za vrijeme jednog obrta obavi samo jedna vonja sa teretom.U sluaju ponavljajueg itinerera sa povratnom praznom vonjom, u toku jednog obrta vozila ostvaruju jednu vonju.U ovom sluaju broj vonji sa teretom Z = Z 0 + 1 . Vozilo se sa posljednje vonje sa teretom ne vraa u terminus A, ve se nultim kilometrima Kn2 vraa u garau.

Ponavljajui prevozni put sa povratnom praznom vonjom sa poloajem garae van prevoznog puta izmeu terminusa A i B

Vrijeme obrta je:

Mogui broj obrta bie zavisan od vremena rada vozila na prevoznom putu, odnosno asova za izvrenje obrta H 0. Nulti preeni put vozila u toku dana bie:dok e potrebno vrijeme za savlaivanje nultog preenog puta H n biti:

asovi rada na prevoznom putu H r = H o + H n, tj.

asovi rada vozila na prevoznom putu bie:

dalje je: gdje je:

je prosta vonja poslije Z 0 obrta ostvarena na kraju radnog vremena vozila

odavde je:

Ukupan preeni put u toku jednog radnog dana je:

Preeni put sa teretom u toku jednog radnog dana je:

Preeni put bez tereta u toku jednog radnog dana je:

Koliina robe i transportni rad za jedan radni dan je: ( t ) ( tkm )

Koeficijent iskoritenja preenog puta je:

Koeficijent nultog preenog puta:

PREVOZ PUTNIKAUOPTE O PREVOZU PUTNIKA

Pod pojmom prevoza putnika u saobraaju porazumijeva se kretanje putnika od jednog mjesta ( mjesto ukrcaja ) do drugog mjesta ( mjesta iskrcaja ) u odreeno vrijeme i predstavlja mjeru aktivnosti prevoznih preduzea. Oreeni prevoz putnika izraava se transportnim radom u putnikom kilometrima ( pkm ).

Putniki kilometar je osnovna jedinica mjere koja uslovno predstavlja prevoz jednog putnika na udaljenost od jednog kilometra.

Radi se o mjeri fizikog obima prevoza i pokazatelj je rada i rentabilnosti poslovanja prevoznog preduzea, a zavisi od broja prevezenih putnika i duine puta.

KLASIFIKACIJA AUTOBUSKIH LINIJAAutobusku liniju predstavlja utvren i na odgovarajui nain opremljen prevozni put po kome se kree autobus izmeu dvije krajnje take- terminusa linije. Prevoz putnika na liniji vri se po utvrenim- objavljenim redovima vonje, po tarifama koje su, takoer, publikovane. Po teritorijalnom obiljeju linije u BiH mogu biti:optinskekantonalne ( regionalne )entitetskerepublikemeunarodne

IZMJERITELJI RADA AUTOBUSA U MEUGRADSKOM SAOBRAAJU

U meugradskom autobuskom saobraaju obino se prate sljedei izmjeritelji:

Prevezeni putniciKoeficijent izmjene putnikaKoeficijent statikog iskoritenja kapaciteta autobusaTransportni rad

Koeficijent dinamikog iskoritenja kapaciteta autobusaProsjena duina vonje na poluobrtu i srednje rastojanje prevoza jednog putnikaNeravnomjernost tokova putnikaOstali pokazatelji ( broj putnika po kilometru linije za transportni rad, veza koeficijenta , , sm, izmjeritelja K sp i K sp

PREVEZENI PUTNICIBroj prevezenih putnika PBroj prevezenih putnika u toku poluobrta jednak je sumi ulazaka putnika na poetnom terminusu i na svim meustanicama linije:

( n-1 ) - broj meustaninih rastojanjaq kapacitet autobusa- broj mjesta

Pu1, Pu2, Pui broj putnika koji su uli na poetnom terminusu i meustanicama linije

prosjean koeficijent statikog iskoritenja kapaciteta u toku poluobrta

sm koeficijent izmjene putnikaUkupan broj prevezenih putnika u toku Z poluobrta bie:

Mogui obim prevoza P maxDobija se kao proizvod kapaciteta autobusa q (broj registrovanih mjesta) i broja meustaninih rastojanja (dionica linije) n-1. Ako je broj stanica du jednog smjera linije jednak n1, onda je broj meustaninih rastojanja dionica jednak n-1, pa je:

P max mogui obim prevoza proizvod kapaciteta autobusa q i broja meustaninih rastojanja n-1n broj stanica du jednog smjera linijen1 - broj meustaninih rastojanja

KOEFICIJENT IZMJENE PUTNIKA U MEUGRADSKOM AUTOBUSKOM SAOBRAAJU sm

U toku poluobrta vozila na meustanicama linije vri se izmjena putnika, jer jedan dio putnika izlazi, a na njihova mjesta ulaze drugi putnici.Koeficijent izmjene putnika u meugradskom autobuskom saobraaju definisan je odnosom ukupnog broja prevezenih putnika u poluobrtu P prema prosjenom broju prevezenih putnika po jednoj dionici linije za obim prevoza q Q .

Koeficijent sm moe se izraunati po formuli:

Kl duina linijeKs, P1 srednje rastojanje prevoza jednog putnika

Ovim odnosom dobijaju se rezultati koji nisu tani i vei su od stvarnih vrijednosti. Koeficijent izmjene putnika sm- moe imati gornju i donju vrijednost. Gornja ili maksimalna vrijednost izmjene putnika odgovara broju maustaninih rastojanja: sm = C * qC broj meustaninih rastojanjaq kapacitet vozilaOvaj sluaj nastupa ako na svakoj meustanici izau svi putnici, a na njihovo mjesto ue isto toliko putnika.Donja ili minimalna vrijednost jednaka je jedinici, a to je sluaj kada su svi putnici direktni, tj. putuju od poetnog do krajnjeg terminusa linije.

MENADMENT U SAOBRAAJUOPTI PRISTUP MENADMENTU U SAOBRAAJU

Pod menadmentom podrazumijeva se proces kojim se resursi organizacije integriu u cjelovit sistem radi postizanja ciljeva.Po Duckeru, Menadment je efektivno i efikasno koritenje resursa za postizanje eljenih ciljeva.

Menadment je stoga neophodan kako bi osigurao predvidiv, efikasan i efektivan uticaj organizacije na uslove sredine. Menadment je u stvari vizionarski i strateki proces u kome se osmiljava i orijentira prema onome ta e se dogoditi, strategijski uobliava i obezbjeuje potrebne preduslove za ostvarivanje eljenih ciljeva. S tim u vezi menadment upravlja svim polugama funkcionisanja ekonomskog subjekta (tehnolokim procesima, ljudskim resursima i dr.). Na taj nain menadment je proces koji reaguje na prijetnje i anse, protiv je sistema participacije jer one poveavaju stepen neizvjesnosti i rizika jer su njegove odluke sukcesivne, pravovremene, metodoloki osmiljene, primjenljive koje ispoljavaju konkretne i efektivne rezultate.

Proces menadmenta ine odreene faze, a odnose se na: planiranje, organizaciju, ljudske resurse i kadrove, voenje i kontrolu. U zavisnosti od djelatnosti, organizacije, poslova koji se obavljaju razlikujemo uglavnom tri nivoa menadmenta: vrhovni, srednji i operativni.

Vrhovne menadere ine generalni direktor, zamjenik, pomonici i oni donose planske ciljeve preduzea, odreuju strategiju i poslovnu politiku.

Srednji menaderi (direktori sektora, izvrni direktori, rukovodioci slubi) razrauju utvrenu strategiju i poslovnu politiku i oni su odgovorni za ostvarivanje strategije i poslovne politike. Oni koordiniraju i nadziru aktivnosti operativnih menadera.Operativni menaderi (efovi odjeljenja, radnih jedinica i sl.) koordiniraju i nadziru aktivnosti neposrednih izvrilaca.

Prema ulozi koju ostvaruju te aktivnosti koje provode na realizaciji funkcija preduzea, pokazuje sljedea slika.

Funkcija i nivoi menadmenta u preduzeu

Kao najee spominjana uloga menadera, posebno vrhovnih menadera to je strateg, sposoban upravljati promjenama koje se stalno nameu u savremenim uslovima razvoja i poslovanja, da je voa, motivator, realizator i kao najvanije da je donosilac odluka. Istovremeno, uspjeni menaderi moraju da posjeduju vizije buduih kretanja i deavanja, poduzetnike osobine, talenat, sposobnost na rizike, da poznaju poslovne procese, trite, okruenje, te ira tehnika, drutvena i ekonomska znanja i sposobnosti organizacije, rukovoenja, logistike, marketinga, informatike te niza drugih disciplina.

STRATEKI MENADMENTStrateki menadment u najirem smislu znai svjesno usmjeravanje poslovnog subjekta u skladu sa njegovom okruenjem. Smisao stratekog menadmenta odnosi se na obezbjeenje uspjenog funkcionisanja svakog, pa i preduzea drumskog saobraaja, u promjenljivim uslovima poslovanja. Izuzetna dinaminost promjena, praktino svakodnevno prisutna u okruenju, prouzrokuje potrebu za adekvatnim prilagoavanjem saobraajnog preduzea, to implicitno ukazuje da je dugorona ocjena promjena savremena neophodnost.

Prema veini autora, sve definicije strategije mogu se svrstati u dvije grupe shvatanja strategije i to u uem i u irem smislu. Prema uem shvatanju, pod strategijom se definiu naini ostvarivanja ciljeva, a prema irem shvatanju, strategija obuhvata politike, ciljeve i nain njihovog realizovanja. ire shvatanja strategije se uglavnom odnosi na strategije razvoja i funkcionisanja sistema kao cjeline drumski saobraaj, drumski teretni, drumski meugradski, gradski saobraaj, a ue shvatanje je imanentno razvoju i poslovanju pojedinanog preduzea.

Politika upravljanja moe se definisati kao skup pravila i principa u okviru kojih se donose odluke i planiraju akcije. Politika je u stvari metod rada privrednog subjekta ili pojedinca radi postizanja svojih ciljeva. U praksi su prisutne razvojna i poslovna politika. Poslovna politika se u sutini svodi na upravljanje preduzeem a u svojoj konkretizaciji obuhvata metode i sredstva za ostvarivanje izabranih ciljeva. Ona ini dio razvojne politike koje se utvruje na dui rok, a obuhvata sva znaajna pitanja za uspjeno poslovanje preduzea, poslovnu orijentaciju, mjesto i ulogu preduzea na tritu, principe marketinga, upotrebu finansijskog potencijala preduzea, rekonstrukciju i proirenje kapaciteta, sistem zarada radnika, raspodjele dobiti i dr.

U literaturi je uglavnom prihvaen opti model stratekog menadmenta koji se moe primijeniti kako na saobraaj ili njegove vidove u cjelini, tako i na preduzea pojedinano. Prihvaeni opti model stratekog menadmenta sadri glavne elemente, a odnose se na snimak i analizu okruenja, formulisanje strategije, provoenje strategije i kontrolu provoenja strategije.

Bitne faze pri formulisanju strategije su definisanje misije, definisanje ciljeva, projektovanje strategije i postavljanje smjernica za politiku. Misija predstavlja svrhu i filozofiju poslovanja preduzea. Kao kriteriji za formulisanje misije u drumskom saobraaju mogu se koristiti i to osnovna definicija transportne usluge, definisanje trita transportnih usluga i korisnika usluga, filozofija preduzea, te javni imid preduzea. Provoenje strategije predstavlja proces realizacije koja se esto zove operativnom strategijom, a kontrola strategije ima za cilj otklanjanje odreenih nedostataka i usavravanja primijenjenog modela strategije.

Definisanje ciljeva predstavlja kljuni zadatak preduzea. Tri opta cilja preduzea su opstanak, efikasno funkcionisanje i olakavanje opstanka i progres. Meutim, glavni konkretniji ciljevi kao uslov ostvarivanja optih ciljeva preduzea, ukljuujui i preduzea drumskog saobraaja, su uee na tritu, nivo sposobnosti i efikasnosti pruanja usluge, prihod i dobit, rast i razvoj. Za preduzea drumskog transporta, ima ciljeva koji nisu tako opipljivi kao to su brojni konkretni ciljevi, a to je drutvena odgovornost, vrenje javne funkcije, a odnosi se na poveanje bezbjednosti saobraaja, smanjenje zagaenja ovjekove sredine, smanjenje buke itd.

STRATEGIJE, POLITIKE I CILJEVI U SAOBRAAJU

Da bi formulisali strategiju i poslovnu politiku za ostvarivanje eljenih ciljeva razvoja i poslovanja, menadment drumskog transporta treba da obezbijedi:- sistemsko istraivanje kretanja strategije razvoja i proizvodnje u proizvodnim granama privrede i s tim u vezi sistematsko istraivanje transportnog trita,- analiziranje dinamike strukture i regionalnih tokova potranje za usluga prevoza robe,- analiziranje i upoznavanje konkurentske snage drugih preduzea drumskog transporta i preduzea drugih grana saobraaja,

- utvrivanje poloaja sopstvenog preduzea na saobraajnom tritu u formiranju tokova ponude kapaciteta i usluga - analiziranje sopstvenih kapaciteta i prevoznih mogunosti s ciljem prilagoavanja tokovima potranje,- projektovanje zadataka i ciljeva poslovne politike kako kratkorone, tako i dugorone razvojne politike,- utvrivanje strategije i mjera za nastupanje na transportnom tritu radi realizacije postavljenih ciljeva.

U stvari, da bi se ostvarili postavljenih ciljevi, ukupan proces aktivnosti menadmenta u drumskom transportu pretpostavlja tri dinamina meusobno povezana procesa i to utvrivanje stanja i odnosa na tritu prevoza robe ili putnika, utvrivanje sposobnosti i mjesta svog preduzea na tom tritu, te metode i naine postavljanja i ostvarivanja ciljeva poslovanja i razvoja preduzea.

Nastale promjene na tritu pogodovale su transportu.Istovremeno u znatno veem stepenu se ispoljavaju sposobnosti menadmenta, jer i pored eventualno povoljne potranje, treba obezbijediti prevoz blagovremeno pod najniom tarifom, ali i ostvariti dobit iz ostvarenog prevoza. Na taj nain faktori funkcije menadmenta na ukupnoj organizaciji i funkcionisanju preduzea dobijaju izuzetan znaaj. etiri osnovna zadatka se postavljaju pred menadment preduzea drumskog transporta u sadraju poslovne politike i to:

- da preduzee ostvari to vei obim prevoza, ali i prihoda,- da se ostvare to manji trokovi u proizvodnji saobraajnih usluga,- da se angauje to manja masa transportnih sredstava za izvrenje datog obima saobraajnih usluga,- da se ostvari dobit u poslovanju odnosno da se ostvare vei prihodi od uinjenih rashoda poslovanja u izvrenju prevoza.

Realizacija osnovnih zadataka podrazumijeva osmiljavanje i preduzimanje niza instrumenata i mjera od strane menadmenta, koje bi se mogle saeti u sljedeem:- uspjena akvizicija prevoza kao vaan instrument poslovne politike obezbjeuje vei obim prevoza, - kvalitet usluga, odnosno blagovremeno i bezbjedno dostavljanje robe kupcu i u ispravnom stanju posebno specifinih vrsta robe,- brzina prevoza, a to zavisi od tehnike strukture transportnih sredstava,

- koritenje transportnih sredstava u oba pravca, odnosno obezbjeenje povratnog tovara ime se poveava obim prevoza,- tehniki nivo saobraajnih sredstava i koritenja sredstava integralnog transporta po brojnim aspektima poveava konkurentsku sposobnost preduzea. Prilagoavanje tehnikih saobraaja po koliini, strukturi i dinamici potranje,- mjere komercijalih povlastica, nie cijene za izrazito konkurentske prevoze, nie cijene za zadovoljajui obim prevoza odreenih korisnika,

- mjere koje obezbjeuju maksimalno povoljnu optimalnost izmeu bruto rada (trokovi) i neto rada (prihodi),- stepen bezbjednosti prevoza koji u izvjesnoj mjeri zavisi od tehnikih karakteristika i strukture saobraajnih sredstava,- mjere unutranje organizacije i iskoritenosti ljudskog faktora u smislu odravanja transportnih sredstava, organizacije poslovnih funkcija-saobraaja, odravanje, marketing, kadrovi i dr.

FUNKCIJA MENADMENTA

Osnovne funkcije menadmenta su:- planiranje- organizovanje- postavljanje osoblja - voenje - kontrola.

Poslovne odluke u prevozu posebno operativne odluke uglavnom se donose u kratkom razdoblju. Menaderi moraju biti spremni na brzu reakciju, to zna imati negativne utjecaje na kvalitetu odluke. Odreene odluke, iako djelotvorne, nailaze na nerazumijevanje podreenog osoblja. Zbog velikog broja ograniavajuih faktora na itinereru, menaderske odluke moraju biti brze i efikasne.

MENADMENT LJUDSKIH RESURSA

Menadment ljudskih resursa ini niz meusobno povezanih aktivnosti i zadataka meneadmenta i organizacije usmjerena na osiguravanje odgovarajueg broja i strukture zaposlenih, njihovih znanja i vjetina, interesa, motivacije i oblika ponaanja potrebnih za ostvarivanje aktuelnih, razvojnih i strategijskih ciljeva preduzea.

S ciljem uspostavljanja kvalitetnog odnosa i partnerske saradnje, organizacije treba da uine slijedee korake: - analizirati ljudsku stranu proizvodnosti, a ne samo tehnika rjeenja, - razviti osjeaj zajednike sudbine i ciljeva u preduzeu, - menaderi ljudskih resursa moraju ravnopravno sudjelovati u odreivanju strategijskog usmjeravanja preduzea.

Elementi ljudskih resursa su:

- ekonomski sistem, - institucionalne aktivnosti, - trite rada, - kultura drutva.

Izvori ljudskih resursa mogu biti vanjski i unutranji. Pribavljanje treba biti dugorona strategija i odgovarati na potrebe kandidata te pruiti realnu sliku posla i organizacije. Za uspjeno obavljanje menaderskog posla menaderi treba da posjeduju odreene vjetine i znanja:- tehnike vjetine, - socijalne vjetine, - strategijske vjetine, - dijagnostike i analitike vjetine, - komunikacijske vjetine.

Stavovi i motivi koji imaju uticaj na menaderski uspjeh:

- pozitivni stavovi prema autoritetu, - potreba za natjecanjem, - potreba za dokazivanjem i potvrivanjem, - potreba za pokazivanje moi, - potreba za istaknutom pozicijom i ponaanjem, - potreba za odgovornou i osjeaj odgovornosti

Faktori koji utiu na individualnu motivaciju u organizacijskim uslovima: - individualne osobine- obiljeja radne situacije- obiljeja posla

Jedan od najefikasnijih naina ostvarenja konkurnetske prednosti jeste stalno obrazovanje i usavravanje svih zaposlenih. Znanje postaje temeljni kapital i bitna poluga razvoja i stoga mnoga preduzea sve vie ulau u obrazovanje svojih zapslenika.

Obrazovanje i razvoj imaju brojne efekte za cijelu organizaciju: - organizacijski efekti, - individualni efekti, grupni efekti, - konani efekti.

ULOGA MENADMENTA U KREURANJU TARIFNE POLITIKE

Da bi prevoznik uopte posjedovao svijest o visini pripadajue vozarine, mora poznavati strukturu trokova poslovanja. Prevoznika firma treba biti organizovana na takav nain da postoje strune salube koje su u stanju pruiti sve relevantne podatke za analizu poslovanja. Kod prevoznika koji nemaju osnovna znanja i iskustva iz saobraajne tehnologije esto dolazi do pojave nerazumijevanja veliine i strukture trokova poslovanja te ponekad i samih uzroka pojave odreenih trokova.

Tokom obavljanja osnovne djelatnosti prevoznika firma ima slijedee trokove:

direktne trokove - Tdvarijabilne trokove - Tvfiksne trokove - Tf

T = Td +Tv + Tf

Direktni trokovi su zavisni o kretanju vozila, odnosno o itinereru prevoznog precesa, a vie su naglaeni u meunarodnom nego u domaem teretnom prevozu. Pojedina saobraajna trita stvaraju prevoznikoj firmi znatno vee direktne trokove (Austrija, vicarska, Italija, Francuska putarine, Velika Britanija i skandinavske zemlje trajekt, Austrija uprtni voz).Varijabilni trokovi su trokovi koji nastaju kretanjem vozila. S obzirom na to da su varijabilni trokovi zavisni o kretanju vozila, odnosno o preenoj udaljenosti, u kalkulacijama su prikazani kao trokovi po preenoj kilometrai (Tv = ...KM/km).

Fiksni trokovi su trokovi polovanja koji nisu vezani za kretanje vozila. U kalkulacijama se posmatraju po jedinici vremena (auto/dan, auto/sati); Tf = ... KM/AH. Na pojedine fiksne trokove prevoza firma teko moe uticati. Strune slube planiranja moraju biti svjene veliine i strukture trokova to mora biti to preciznije izraeno u godinjem planu poslovanja firme.Ukoliko vozila svojim premalim kretanjem i niskim obimom prevoznog uinka ne ostvaruju planski finansijski prihod, s obzirom na strukturu transportnih trokova, posebno fiksnih trokova, prevoznika firma ostvaruje finansijske gubitke. S obzirom na nesrazmjer izmeu prevozne ponude i potranje, firma s negativnim poslovanjem ne moe dugo izdrati na saobraajnom tritu.

Veliinu, strukturu i obiljeja fiksnih trokova te njihov utjecaj na poslovanje pojedini menaderi nedovoljno kvalitetno i nepravovremeno prepoznaju. Praenje naturalnih pokazatelja voznog parka je u domeni saobraajnih tehnologa te je nuna dobra koordinacija izmeu menadera i saobraajnih tehnologa. Prevoznici bez kvalitetnih znanja o trokovima poslovanja, nedovoljne strunosti i znanja iz saobraajne tehnologije te bez razumijevanja odnosa izmeu naturalnih pokazatelja rada voznog parka i finansijskih rezultata poslovanja vrlo posmatraju nerealno niske vozarine. S ciljem uspostave realne tarife koja prevoznicima omoguuje odrivi razvoj, tarifa mora biti utemeljena na naturalnim pokazateljima rada voznog parka uspjenih prevoznikim firmama.

MENADMENT U PREVOZNOM PROCESU

S obzirom na sloenu strukturu i dinaminost prevoznog procesa nuno je da menader bude odluna osoba. U skladu interdisciplinarne prirode saobraajne djelatnosti, menader treba imati ira znanja i vjetine iz raznih podruja. Odgovorni menaderi u saobraajnoj djelatnosti moraju razmatrati i preispitati trenutne odluke s ciljem utvrivanja njihovog doprinosa dugoronim programima, a podreeni menaderi moraju biti stalno upoznati sa dugoronim planovima. Iako menaderi u pojedinim situacijama smatraju da je odluivanje njihov glavni posao, injenica je da je odluivanje samo korak u planiranju.

U prevoznom procesu, posebno u fazi prevoza, pojavljuje se odreeni broj ograniavajuih faktora. Brzo prepoznavanje tih faktora omoguuje izbor kvalitetnijih alternativnih rjeenja.

U izboru moguih alternativnih rjeenja menaderi se mogu osloniti na: - iskustvo- eksperimentisanjeistraivanje i analizu

U znatnoj mjeri, menaderi u prevoznikim firmama, posebno bez odgovarajueg obrazovanja iz saobraajne djelatnosti, oslanjaju se u svojim odlukama na iskustvo i eksperimentisanje. Uspjeni menaderi u kvalitetno organizovanim prevoznikim firmama uviaju ulogu istraivanja i analiza pri odabiru odgovarajueg alternativnog rjeenja

UPRAVLJANJE KVALITETOM USLUGE U TRANSPORTU ROBEPrema standardu (ISO 9000-1/7.9.), upravljanje kvalitetom definisano je: Da bi ostvarili svoje ciljeve, organizacija treba da obezbijedi da tehniki, administrativni i ljudski faktori koji utiu na kvalitet proizvoda bude pod kontrolom, bio to hardver, softver, procesni proizvod ili usluga.Prema petlji kvaliteta (ISO 9004-2), upravljanje uslugom sadri slijedee elemente prikazane na slici. Iz tih razloga kvalitet usluge u transportu robe mora biti podloan ocjeni korisnika.

Blok dijagrama upravljanja kvalitetom usluge prema petlji kvaliteta ( ISO 9004- 2 )

Ocjena korisnika transportne usluge mora biti analizirana sa mogunou uticaja na korekciju usluge.

Sluba marketinga mora da ima formiranu realnu ponudu usluge (na osnovu stvarnih podataka preduzea) koja je pristupana u svakom momentu korisnicima i potencijalnim korisnicima.

Kod realizacije transportne usluge transporter obezbjeuje projekat transportne usluge procesa sa definisanom:- specifikacijom transportne ponude (kojim se tipom kapacitetom i markom vozila vozi roba, koju opremu posjeduje vozilo itd.),- specifikacijom izvrenja transporta (definisanim termin planom poev od vremena preuzimanja robe, prekidima vonje ukoliko su potrebni zbog specifinosti robe do vremena isporuka robe),- specifikacijom kontrole transportne usluge (opis kontrole, ko vri i kada se vri).

Transportni proces mora biti podloan ocjeni kroz sopstvenu kontrolu izvrenja procesa transporta i mogunosti ocjene korisnika usluge.

Veza korisnika transportne usluge i transportera odraava se direktno kod transportera (veliinom ostvarenog transportnog rada), to je uslovljeno nivoom kvaliteta transportne usluge.

Da bi se postigao maksimalno mogui kvalitet usluge, kroz upravljanje kvalitetom usluge prikazane na blok dijagramu, potrebno je sprovoenje permanentne kontrole i analize: - Postizanje odreenog nivoa u kvalitetu usluge je precizno definisanje svojstva i pokazatelja kvaliteta usluge, a uslov je detaljno istraivanje zahtjeva korisnika usluge.- Pouzdanost usluge potovanje ugovorenih obaveza.- Raspoloivost usluga obezbjediti permanentnu uslugu u transportu robe

- Koncepta kvaliteta usluge prema standardu moe se koristiti, ali za oblast transporta robe izvriti istraivanje pokazatelja svojstva (definisati pokazatelj, sistematizovati ih po svojstvima i dati modele za njihovo odreivanje).- Rada slube unutranje kontrole preduzea, kroz obezbjeenje potovanja Zakona o bezbjednosti saobraaja, dodatnim angaovanjem obezbjedi vii nivo kvaliteta u transportu robe.

Uvidom u stanje rada preduzea iz dobijenih podataka obezbijedila bi se adekvatna inervencija na elemente koji utiu na kvalitet usluge, na svim nivoima kroz:- kadrovsku strukturu preduzea,- obezbjeenje pravilnog izbora nabavke novih transportnih sredstava vozila,- pravovremenu dostavu robe,- skraenje vremena administrativnih poslova,- obezbjeenje pruanja adekvatne brze usluge (i adekvatne lokacije poslovnica),- adekvatnu marketinku slubu,

- stvaranje imida preduzea, praenje kvaliteta transportne usluge i stalno prilagoavanje zahtjevima korisnika,- ispitivanje ekolokih uslova i- permanentnu kontrolu nivoa trokova uz zadovoljenje korisnika transportne usluge i obezbjeenje dobiti,

a konano dobilo bi se opte poveanje nivoa kvaliteta transportne usluge.

ELEMENTI KVALITETA TRANSPORTNE USLUGEUpravljanje kvalitetom usluge mogue je kroz djelovanje na elemente koji mogu uticati na kvalitet usluge.Elementi koji utiu na kvalitet usluge:- kadrovi- transportna sredstva- vrijeme- administracija- lokacija

- marketing- imid- tok procesa- ekologija- trokovi

Kvalitet usluge je jedan od najznaajnijih pokazatelja efikasnosti poslovanja preduzea. Da bi se obezbijedio visoki nivo kvaliteta usluge u transportu, preduzee mora obezbijediti gore navedeno.

Kadrove jer bez obuenih i osposobljenih izvrilaca, nijedno preduzee nee moi da prui kvalitet koji e moi da zadovolji zahtjeve korisnika transportne usluge.Transportna sredstva (vozni park) su neodvojivi element kvaliteta od kadrova, jer bez adekvatnih transportnih sredstava nijedno preduzee nee moi da prui kvalitet koji e da zadovolji zahtjeve korisnika transportne usluge.Vrijeme je bitan faktor koji direktno utie na vanu osobinu transportne usluge brzu dostavu robe, ime se spreava kvarenje robe (kvarljive robe) u toku transporta.

Administracija transportno preduzee je usluno preduzee koje se specijalizovalo za odreene procese transporta robe, a u sklopu tih procesa i odgovornosti za njihovo provoenje, lake i bre e ispuniti zahtjeve korisnika usluge.Lokacija ima brojne znaajne prednosti od kojih su znaajni: dostupnost, mogunost pruanja brze usluge isporuke, adekvatna lokacija poslovnica i dr.Marketing bez koga se danas ne moe zamisliti poslovanje nijednog preduzea, pa ni preduzea za pruanje transportnih usluga. Sluba marketinga svojim djelovanjem na tritu transporta mora da pokae najkvalitetnije mogunosti svog preduzea.

Imid (tradicija) je faktor koji moe imati odluujui uticaj na tritu transportnih usluga, kod korisnika usluga. Naime, prepoznatljiv stil i nain rada preduzea u odnosu na trite transportnih usluga je veoma vaan i ostavlja pozitivan utisak na korisnike.Tok procesa podrazumijeva stalno pruanje (provoenje) definisanog kvaliteta usluge u transportu. Tok procesa pruanja usluge mora se stalno kontrolisati, poboljavati i prilagoavati zahtjevima korisnika.Ekologija zatita ivotne sredine mora biti prisutna kao faktor u svim preduzeima. Posebno iz razloga to u zavisnosti od vrste transportovane robe, starosti voznog parka i odravanja vozila direktno ima velikog uticaja na ivotnu sredinu.

Trokovi definiu koliko je preduzee efikasno u realizaciji transportne usluge. Trokovi se mogu korektivnim akcijama svesti na optimalnu mjeru. Optimalnost visine trokova uz zadovoljenje korisnika transportne usluge obezbjeuje profitabilnost preduzea.

U

(2o)

(1o)

(4o)

(3o)

G

I

U

(2o)

(5o)

(4o)

(3o)

I

U

(2o)

(1o)

(4o)

(U-I)

(3o)

G

I

(3o)

U

(2o)

(1o)

(4o)

(6o)

(5o)

G

I

(3o)

A

B

Garaa

Kt

Kp

Kn2

Kn1

Utovar

Istovar

Q

FUNKCIJA

PLANIRANJE

ORGANIZOVA-

NJE

IZVRAVANJE

KONTROLA

VRHOVNI

SREDNJI

NII

NIVO MENADMENTA

_1186834495.doc