verzetsmuseum g e b o u w p l a n c i u s a m s t e r d a m

Naam/namen

1. ...................................................................................................................

2. ...................................................................................................................

datum: ..............................

OP

ONDERZOEKIN HET

vErzETsmusEum

B

LEvEN EN vErzET IN bEzET NEdErLaNd 1940 - 1945

‹ pagina � ›‹ pagina 2 ›

colofonop onderzoek (B)

foto’s + tekst: © Verzetsmuseum Amsterdam, 2007

vormgeving: Ina de Jong, Amsterdam

drukwerk: drukkerij Kedde, Amsterdam

Verzetsmuseum Amsterdam

Plantage Kerklaan 61

1018 CX Amsterdam

tel 020 - 620 25 35

www.verzetsmuseum.org

NADE OORLOG

JUN

I 1944–

MEI 1945

BEVRIJDIN

G

MAART 1941 – APRIL 1943

MEI1940

–FEBRUARI1941

JAREN’30

MEI 1943 – MEI 1944

B I N N E N :

Het NederlandseKoloniale Rijk

B O V E N :

informatie-eiland

B

A

B

looproute vaste expositie

naar de wisselexpositie

V A S T E E X P O S I T I E

Nederland in de jaren dertig

mei 1940 – februari 1941– D u i t s l a n d v e r o v e r t E u r o p a –Duitse invalHet leven gaat doorBestuurOranje als symbool van verzetDe Nederlandse UnieDe NSBCensuur/de eerste illegale krantenEerste anti-joodse maatregelenDe Februaristaking

maart 1941 – april 1943– D u i t s e o p m a r s s t a g n e e r t –Invoering persoonsbewijsSchaarste en distributiePropagandaJodenvervolgingOnderwijsKerken/vakbondenCultuur en uitgaansleven (bioscoop)

mei 1943 – mei 1944– D e o o r l o g s k a n s e n k e r e n –De April/meistakingenInlevering van radio’sTewerkstelling in DuitslandStudentenEconomieOntsnappingroutes/spionageOnderduikhulpVervalsingswerkGewapend verzetGevangenschapIllegale pers

juni 1944 – mei 1945– D e D u i t s e r s t e r u g g e d r e v e n –Dolle DinsdagBevrijding van Zuid-NederlandDe SpoorwegstakingHongerwinterIllegale verbindingenFinanciering verzetBinnenlandse StrijdkrachtenTerreur en represaillesVoedselhulp

Bevrijding

Na de oorlog

Het Nederlandse Koloniale Rijk

A

In dit eerste deel krijg je een indruk van Nederland voor de Tweede Wereldoorlog. Je

mag van de volgorde van de vragen afwijken; kies een onderdeel waar het niet druk is.

1. STANDBEELD

Vul aan. Het standbeeld maakt duidelijk dat de Nederlanders in die tijd

2. KRANTENKOPPEN

Beschrijf de situatie in Europa:

3. FILMBEELDEN

De filmbeelden laten twee kanten van de Nederlandse samenleving zien. Omschrijf.

1. 2.

4. ZUILEN

Nederland is opgedeeld in vier politieke en religieuze ‘zuilen’. Elke zuil heeft zijn

eigen politieke partij, krant, radio-omroep, verenigingen en zelfs scholen.

A: protestants-christelijke zuil; B: katholieke zuil;

C: socialistische zuil; D: liberale zuil

Welke omschrijving hoort bij welke zuil? Zet de juiste letter in de vakjes.

Strijdt voor verheffing van de arbeidersklasse.

Heeft zich eeuwenlang achtergesteld gevoeld ten opzichte van de protestanten.

5. POLITIEKE PARTIJEN

In 1931 wordt een nieuwe partij opgericht, de

Ze beweren: “Democratie is ”

De partij blijft klein want de meeste Nederlanders blijven trouw aan hun eigen zuil.

6. INVAL EN CAPITULATIE

Rode vitrine met filmbeelden: op 10 mei 1940 valt het Duitse leger aan.

Het Nederlandse leger biedt meer tegenstand dan verwacht. Op 14 mei wordt

Rotterdam gebombardeerd om het Nederlandse leger tot overgave te dwingen;

900 burgers worden gedood. De Duitsers dreigen meer steden te bombarderen.

De Nieuwe Dag meldt de capitulatie (overgave) op [datum van de krant]

Voor de capitulatie verlaten de Koninklijke familie en de regering Nederland.

In De Standaard staat naar welke stad ze gaan:

Een deel van de Nederlanders vindt dat de Koningin haar volk in de steek laat!

Anderen vinden het juist verstandig dat ze is vertrokken. En jij?

Ik zou het waarschijnlijk wel / niet verstandig hebben gevonden, omdat

2

1

�

4

5

Nederland voor de oorlog

dE jarEN 30

6

‹ pagina 4 ›

2

4

1

5

Periode 1

mei 1940 - februari 1941

duITsLaNd

vEROvERtEurOPa!

1. GERMAANS BROEDERVOLK

De Duitse bezetters gedragen zich in het begin vrij correct. Ze hopen dat daardoor de

Nederlanders de kant zullen kiezen van Hitler-Duitsland en het nationaal-socialisme.

Dat blijkt wel / niet uit de krantenknipsels naast de banier want

2. IN BELANG VAN DE BEVOLKING

Hitler stelt deze nazi uit Oostenrijk aan als nieuwe baas in Nederland.

Zijn naam:

Op de grond is AANBLIJVEN? geprojecteerd. Lees de verhalen in beide kastjes.

Mij spreekt de keuze van Boot / Frederiks het meeste aan omdat

3. ORANJE ZAL OVERWINNEN

In het begin valt de bezetting mee en ook het verzet ertegen is nog ‘klein’. Stel je voor,

het is 1940 en Nederland is bezet. Zou jij zo’n speldje dragen of OZO op de muren

schilderen?

Ja / Nee / Weet niet omdat

4. TOT SAMENWERKING BEREID

De Duitsers schaffen ook in Nederland de democratie af. De enige beweging die naast

de NSB mag bestaan is de Nederlandse Unie. Lees tekstbord 1.4.

Wat hopen de leiders van de Nederlandse Unie te bereiken?

Lees in het kastje de mening van Huib en Jan Drion over de Unie.

Ik ben het wel / niet / een beetje met ze eens omdat

5. VOOR VOLK EN VADERLAND

De citaten op de wandfoto maken duidelijk waarom

Stel je voor…

Zou je bij de Jeugdstorm hebben gewild?

Zeker weten / Misschien / Absoluut niet omdat

Je woont in Utrecht en ziet de poster “Mussert spreekt in Tivoli”. Ga je luisteren?

Ja / Nee / Weet niet omdat

6. NIET VOOR PUBLICATIE

De Duitsers controleren de kranten en de radio.

Het gebruik van de moffenzeef (boven in de vitrine) is een vorm van verzet omdat

Wat maakt de cartoon met de schrijvende handen duidelijk?

7. REGISTRATIE EN ONTSLAG

Op de kaart van Amsterdam van mei 1941 is te zien waar

In januari 1941 moeten alle joden zich laten registreren. Begrijp je waarom bijna

iedereen de papieren invult? (Tekstbord 1.7)

Ja / Nee omdat

8. STAAKT, STAAKT, STAAKT

Lees tekstbord 1.8 bij de ingang van de ruimte en/of beluister het verhaal. Leg uit

waarom men de Februaristaking als een keerpunt beschouwt tijdens de bezetting.

De wandfoto laat zien hoe

‹ pagina 5 ›

6

7

8

5

�

‹ pagina 7 ›‹ pagina 6 ›

2a

�

2b

2c

1. AUSWEIS BITTE!

In de loop van 1941 moet iedere Nederlander vanaf 14 jaar een persoonsbewijs (PB)

bij zich dragen. (Tekstbord 2.1)

Het PB wordt ingevoerd om

Hoe wordt het PB ook vaak genoemd? [Duits]

2. V = VICTORIE

De Duitsers gebruiken radio, krant en bioscoop voor hun propaganda.

Op de ronde zuil zie je propagandaposters en op de wandfoto een groot spandoek.

Waarvan wil de Duitse bezetter de Nederlandse bevolking overtuigen?

a. zal de oorlog winnen.

b. Sluit je aan bij voor een beter Nederland en Europa.

c. Deze vijand zullen we verpletteren:

Kijk in de drie vitrines. Van wie is het propagandamateriaal afkomstig?

a. Dit materiaal is afkomstig van

b. Dit is van

c. En dit van

3. ALLES OP DE BON

Om sommige producten te kunnen kopen heb je behalve geld ook bonnen nodig.

Waarom zijn producten ‘op de bon’?

Bedenk zelf waarom het bonnensysteem erg lastig is voor onderduikers:

Surrogaatproducten (rechter kist) vervangen producten die bijvoorbeeld niet meer

geïmporteerd kunnen worden.

Geef twee voorbeelden.

1.

2.

Hoe is het gebrek aan rubber bij deze fiets opgelost?

1.

2.

Verklaar de speciale koplamp:

4. MEER DAN 100.000 DODEN

In de ruimte achter Café Royale is een tijdlijn met maatregelen tegen de joden.

De tijdlijn loopt verticaal door op de tegenoverliggende vitrine.

Schrijf twee plekken op die “Verboden voor joden” worden.

1.

2.

De jodenster wordt verplicht vanaf

In het begin proberen de Duitsers de joden wijs te maken dat ze zich moeten melden

om te gaan werken in Duitsland. Hoe kun je dat zien op deze OPROEPING?

Geef twee voorbeelden.

1.

2.

Wat denk je, zou jij de Duitsers hebben geloofd?

Ja / Nee / Weet niet omdat

Zoek in de wandfoto de vitrine over ‘Remi van Duinwijck’.

Wat is er met hem gebeurd?

Hoeveel joden heeft de verzetsgroep Westerweel gered?

Waar werd dit dambord voor gebruikt?

Naar welk vernietigingskamp gaat de trein vanuit kamp Westerbork in Drenthe?

Wat voor briefjes steken er uit de fotowand van de trein?

Hoeveel Nederlandse joden zijn er tijdens de Tweede Wereldoorlog omgekomen?

2a

2b

2c

Periode 2

maart 1941 - aPril 194�

duITsE

OpmaRssTagNEErT

4

‹ pagina 9 ›‹ pagina 8 ›

1

2

�

4

Periode �

mei 194� - mei 1944

dE OOrLOgs

KaNsEN kErEN

7

51. MELKSTAKING

Russische troepen dringen de Duitsers terug. De Engelsen worden de baas in de

lucht. Steeds meer Duitse mannen moeten het leger in. Duitsland heeft arbeidskrach-

ten nodig uit de bezette gebieden.

De ‘melkstaking’ (tekstbord 3.1) breekt uit omdat

Veel Nederlanders denken lange tijd dat de Duitse bezetting wel mee zal vallen.

De Duitse reactie op de melkstaking zorgt voor een keerpunt. Verklaar.

2. RADIO'S ONDER DE VLOER

Kijk in de vitrine. Het kleinste radiootje zit verstopt in een

Waarom moet iedereen na de melkstaking zijn radio inleveren? (tekstbord 3.2).

1.

2.

Zou jij je radio inleveren? Ja / Nee / Weet niet omdat

3. WERKEN IN DUITSLAND

In mei 1943 moeten alle mannen van 18 tot 35 jaar zich melden voor de ‘arbeidsin-

zet’. Verzetsmensen zijn daar tegen. Waarom? (Zie onder: Melden? Dat nooit!)

Stel je voor dat jij wordt opgeroepen. Wat zou je doen?

Ik zou onderduiken en niet in Duitsland gaan werken.

Ik zou naar Duitsland gaan want als je niet gaat en wordt gepakt heb je een veel

groter probleem.

Ik zou mijn ouders vragen wat ik moet doen en dat advies opvolgen.

Ik weet het niet.

4. DE GRENS OVER

Na mei 1940 gaan de grenzen dicht. Toch ontsnappen ruim 9000 mensen uit

Nederland. Hoe heet het bouwwerk dat je op de wandfoto ziet?

Mensen die - bijvoorbeeld met bootjes over de Noordzee - naar Engeland gaan worden

genoemd.

Zoek het koffertje onder de trap. Waarvoor werd het gebruikt?

5. VERBERG DE VERVOLGDEN

In de loop van de bezetting groeit het aantal onderduikers tot ruim 300.000 in 1944.

Stel je voor, je bent actief in het verzet en je bent op zoek naar onderduikplekken voor

mensen die gevaar lopen. Hoe reageren de drie mensen die hier wonen? Bel aan.

Ze zijn bereid mensen in huis te nemen

Ze hebben angst en durven het niet

Bedenk een overtuigend argument om een onderduiker in huis te nemen:

6. VALSE PAPIEREN

Ga links voorbij de voordeur de ruimte in. Verzetsmensen vervalsen verschillende

soorten documenten (tekstbord 3.8). Waarom vervalsen ze persoonsbewijzen?

7. AANSLAGEN EN OVERVALLEN

Knokploegen (tekstbord 3.9) steken bevolkingsregisters in brand omdat

Wat willen knokploegen buitmaken met gewapende overvallen?

1.

2.

Verzetsmensen doden Duitsers en landverraders. Hoe reageren de Duitsers op dit

soort aanslagen? (Bekijk de roze poster op de wandfoto.)

Vrouwen zijn actief in het verzet. Noem daarvoor twee ‘bewijzen’ die je in deze ruimte

kunt vinden:

a. In dit zwangerschapskorset worden vervoerd.

b. In de kinderwagen worden vervoerd.

8. LEZEN EN DOORGEVEN!

Verzetskranten worden in het geheim gedrukt. Daarop staat de doodstraf.

Voor Paula Joachimsthal zijn de verzetskranten belangrijk omdat

Hoeveel Trouw-medewerkers zijn in 1944 geëxecuteerd door de bezetters?

Had je dezelfde keuze gemaakt als Wim Speelman? Ja / Nee / Weet niet omdat

Hoeveel valse persoonbewijzen heeft de hoofdbezorger van de Trouw?

Bedenk zelf een naam voor een illegale krant:

6

8

7a

7b

‹ pagina 11 ›‹ pagina 10 ›

�

4

1

1. INVASIE

Op 6 juni 1944 begint eindelijk de langverwachte invasie van Amerikaanse en Britse

troepen.

Waar komen ze aan land?

Weet je hoe deze dag in het Engels wordt genoemd? Nee / ja, namelijk:

2. DOLLE DINSDAG

Op 4 september 1944 is Antwerpen bevrijd. De Nederlanders zijn op 5 september in

een feeststemming omdat

Wat doen NSB’ers en Duitse soldaten?

Is de feeststemming achteraf gezien terecht? Ja / Nee

3. BEVRIJD?

Dit deel van Nederland is bevrijd in de winter van 1944:

4. SPOORWEGSTAKING

De Nederlandse regering in Londen roept in september 1944 op tot een spoorweg-

staking (tekstbord 4.3). De regering wil dat de Nederlandse spoorwegmensen gaan

staken om

Argument van de Duitse propaganda tégen de staking:

Argument van het verzet vóór de staking:

Tot hoe lang duurt de staking?

Welke gevolgen heeft de staking voor Paula Joachimsthal (scholier uit Amsterdam)?

Henk Das zegt: "Verdorie, waarom hebben ze toen niet gestaakt." Waarom zegt hij

dat?

5. HONGERWINTER

Na de spoorwegstaking volgt een barre hongerwinter.

Zoek in het keukentje twee dingen die ze dan eten.

1.

2.

Er is bijna geen voedsel meer. Wat is er nog meer schaars?

1.

2.

3.

In de vitrine ligt naast het bord een knipkaart.

Daarmee kunnen kinderen krijgen.

Aan de rechterkant van de wandfoto met sneeuwlandschap zit een vitrine.

Wat werd in dit doosje verstuurd?

6. VERZET IN DE LAATSTE FASE

Wat maakt deze wandfoto duidelijk over het verzet in de laatste fase (tekstbord 4.6)?

Wat is de BS (tekstbord 4.5)?

Verzetsman Jan Brasser gaat door het leven met verschillende namen en beroepen.

Welke?

1. naam

beroep

2. naam

beroep

3. naam

beroep

Geallieerde vliegtuigen droppen vanaf augustus 1944 containers aan parachutes naar

beneden. Voor wie zijn ze bestemd?

Wat wordt er in gedropt?

Hoe kunnen duiven helpen bij de strijd tegen de Duitsers?

Welke gevaar lopen ze?

6

5

Periode 4

juNi 1944 - mei 1945

duITsErs

tERuggEdrEvEN

1

bEvrIjd!

Jezelf een vraag stellen

Daarmee begint verzet

En dan die vraag

Aan een ander stellen

Remco Campert, dichter

1

5

�

6

4

‹ pagina 12 ›

1. Vanaf maart 1945 wordt het nog bezette deel van Nederland bevrijd door

geallieerde troepen. Kijk naar de vlaggen en noem drie geallieerde landen:

1.

2.

3.

Ook Nederlandse soldaten in de Prinses Irene Brigade en verzetsmensen strijden

mee. Er wordt zwaar gevochten en veel schade aangericht.

2. Vul in (zie tekstbord 5):

De Duitse troepen geven zich over op [datum]

landverraders worden opgepakt.

NSB-leider Anton Mussert wordt

Wat vind jij van de straf voor Mussert?

Een goede straf, want hij heeft zijn land verraden.

Onterecht, want je mag best een andere politieke mening hebben.

Niet goed, want het is een onmenselijke straf.

Jammer, zo komt hij er te makkelijk vanaf.

Anders,

3. De bevolking is blij met de komst van de geallieerde bevrijders, maar de

Nederlandse meisjes moeten oppassen voor deze soldaten. Waarom?

4. Wie is Lien Lisser?

Wat overkomt haar als ze terug is in Nederland?

5. Jan Brasser heeft het feest van de bevrijding niet meegemaakt omdat

6. De po en het vergiet zijn gemaakt van

Daaruit blijkt dat er toen

7. Verzet?! Tegen welk onrecht zou jij je willen verzetten?7