oorlog in foto’s AUSCHWITZ

o o r l o g i n fot o ’ s

AUSCHWITZZELDZAME FOTO’S UIT OORLOGSARCHIEVEN

Ian Baxter

Amersfoort, 2015

17019_Oorlog in foto's - Auschwitz Definitief.indd 3 13-04-15 10:51

Oorspronkelijke titel: Images of War: Auschwitz Death CampCopyright © Ian Baxter, 2009, 2010

Dit boek is in de Engelse taal verschenen bij Pen & Sword Books Ltd.Verenigd KoninkrijkAlle rechten voorbehouden.

Copyright © 2015 Nederlandse vertaling, BBNC uitgevers bv, AmersfoortVertaling: Jan van den Berg, Imago MediabuildersOmslagontwerp: Imago Mediabuilders, AmersfoortOntwerp binnenwerk en zetwerk: Imago Mediabuilders, Amersfoort

ISBN 9789045318011NUR 689 Oorlog en vrede

[email protected]


Inhoud

INLEIDING 6

Over de schrijver 7

Dankbetuigingen 8

Hoofdstuk 1De evolutie van Auschwitz 9

Hoofdstuk 2Auschwitz-Birkenau 31

Hoofdstuk 3Het vernietigingskamp 68

Hoofdstuk 4Het einde 92


6

Inleiding

Het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau was de plaats waar de grootste massamoord uit de geschiedenis plaatsvond. Meer dan een miljoen mannen, vrouwen en kinderen werden naar dit vernietigingskamp gebracht en in de gaskamers vermoord. Anderen stierven echter een langza-mere, nog pijnlijker dood, toen ze ten onder gingen aan ziekte en uithongering. Auschwitz is een beklemmend beeldverslag van de mensen die naar dit kamp werden ge-stuurd, om er te werken en om er te worden vermoord. Het doet verslag van de mensen die het kamp hebben geleid en beschrijft door middel van ruim 200 foto’s, gedetailleerde onderschrif-ten en begeleidende teksten levendig en gedetailleerd hoe Auschwitz evolueerde van een on-menselijk werkkamp aan het begin van de oorlog tot een moordfabriek. Elk hoofdstuk schetst een bijzonder accuraat beeld van hoe mensen in vernietigingskamp Auschwitz woonden, werkten en stierven. Het beschrijft de mannen die de moordmachine be-dachten en bouwden en hoe het kamp de spil werd van een enorme hoeveelheid arbeidskrach-ten voor de verschillende industrieën die rond Auschwitz werden opgezet. Auschwitz geeft een uniek beeld van het kamp waar iedereen meer dan zeventig jaar geleden werd afgezonderd van de buitenwereld. Alleen door een beeldverslag kan de lezer beseffen hoe groot de verschrikking was die onschuldige mannen, vrouwen en kinderen werd aangedaan.


7

Over de schrijver

Ian Baxter is een militair geschiedkundige, gespecialiseerd in de twintigste-eeuwse militaire ge-schiedenis van Duitsland. Hij heeft meer dan twintig boeken geschreven, waaronder‘Wolf’ Hit-ler’s Wartime Headquarters, Poland – The Eighteen Day Victory March, Panzers in North Africa, The Ar-dennes Offensive, The Western Campaign, The 12th SS Panzer-Division Hitlerjugend, The Waffen-SS on the Western Front, The Waffen-SS on the Eastern Front, The Red Army at Stalingrad, Elite German Forces of World War II, Armoured Warfare, German Tanks of War, Blitzkrieg, Panzer-Divisions at War, Hitler’s Panzers, German Armoured Vehicles of World War Two, Last Two Years of the Waffen-SS at War, German Soldier Uniforms and Insignia, German Guns of the Third Reich, Defeat to Retreat: The Last Years of the German Army at War 1943–1945, Operation Bagration – the Destruction of Army Group Centre, German Guns of the Third Reich, Rommel and the Afrika Korps, U-Boat War, en meest recent Hitler’s Eastern Front Headquarters ‘Wolf’s Lair’ 1941 – 1945.

Daarnaast heeft hij meer dan honderd artikelen geschreven, waaronder ‘Last Days of Hitler’, ‘Wolf’s Lair’, ‘Story of the V1 and V2 Rocket Programme’, ‘Secret Aircraft of World War Two’, ‘Rommel at Tobruk’, ‘Hitler’s War with his Generals’, ‘Secret British Plans to assassinate Hitler’, ‘SS at Arnhem’, ‘Hitlerjugend’, ‘Battle of Caen 1944’, ‘Gebirgsjäger at War’, ‘Panzer Crews’, ‘Hitlerjugend Guerrillas’, ‘Last Battles in the East’, ‘Battle of Berlin’ en vele andere. Hij heeft ook talloze militaire onderzoeken beoordeeld voor publicatie, duizenden foto’s en belangrijke documenten aan verschillende uitgevers en filmproductiebedrijven over de hele wereld gele-verd, en lezingen gegeven aan verschillende middelbare scholen, hogescholen en universiteiten in het Verenigd Koninkrijk en de Republiek Ierland.


8

Dankbetuigingen

Ik maak met het grootste genoegen gebruik van deze gelegenheid om de mensen te bedanken die dit boek mogelijk hebben gemaakt. Mijn eerste dankbetuiging gaat naar Wojciech Plosa, directeur van het Staatsarchief Auschwitz-Birkenau, die zijn tijd gul ter beschikking stelde toen ik tijdens een aantal bezoeken tussen 2006 en 2008 in het museum in Auschwitz door vele hon-derden foto’s bladerde. Ik wil ook de staf van het Holocaust Memorial Museum van de Verenigde Staten dankzeggen. Het archief aldaar is een onuitputtelijke bron geweest en heeft me een aantal foto’s opgeleverd uit veel verschillende bronnen, waaronder foto’s uit een zeldzaam fotoalbum van de SS over de nazi-commandanten in Auschwitz. Dit album uit 1944 was het eigendom van en werd samenge-steld door SS-Obersturmführer Karl Höcker, de adjudant van de commandant van Auschwitz, SS-Sturmbannführer Richard Baer. Höcker was van mei 1944 tot de evacuatie van het kamp in ja-nuari 1945 in Auschwitz gestationeerd. Op de foto’s is Höcker in de zomer en herfst van 1944 met andere SS-officieren in Auschwitz te zien; de foto’s geven de lezer nieuwe informatie over hun leven en activiteiten in het kamp. Andere foto’s die door het Holocaust Memorial Museum van de Verenigde Staten zijn aangeleverd, komen onder andere uit een fotoalbum dat bekend staat als het ‘Auschwitz-album’. De oorspronkelijke eigenaar van het album was Lili Jacob (later Zelmanovic Meier) die eind mei 1944 samen met haar familie naar Auschwitz werd gedepor-teerd vanuit Bilke (het huidige Bil’ki in Oekraïne), een stadje in de buurt van Berehovo in Karpato-Roethenië, dat toen onderdeel was van Hongarije. Ze kwamen op 26 mei 1944 aan, precies op de dag waarop professionele fotografen van de SS de aankomst van de trein en het selectieproces fotografeerden. Nadat ze Auschwitz, dwangarbeid in Morchenstern, een depen-dancekamp van Gross-Rosen en transport naar Dora-Mittelbau – waar ze werd bevrijd – had overleefd, ontdekte Lili Jacob een album met de ‘Auschwitz-foto’s’ in een la van een nachtkastje in een verlaten SS-kazerne, toen ze daar aan het herstellen was van tyfus. Na de oorlog nam ze dat album mee toen ze naar de Verenigde Staten emigreerde, en die foto’s werden onderdeel van het bewijsmateriaal bij het Auschwitzproces in Frankfurt (waar Lili Jacob als getuige werd gehoord en Karl Höcker een verdachte was). In 1983 doneerde Lili Jacob het fotoalbum van de aankomst van haar transport aan het Yad Vashem Museum in Jeruzalem. Ik wil ook mijn vrienden Chandran Sivanason en Kevin Bowden bedanken voor hun gezel-schap, toen ik mijn onderzoek in Auschwitz deed. Een heel warme dankzegging voor Chandran voor enkele foto’s in dit boek, waaronder die op het omslag.


9

Hoofdstuk 1

De evolutie van Auschwitz

Het stadje Auschwitz (Oswiecim) lag in een afgelegen hoek van Zuidwest-Polen, in een drassig dal waar de rivier Sola in de Wisla stroomt, op zo’n 55 kilometer ten westen van

de oude stad Krakau. Het stadje was buiten Polen nagenoeg onbekend en na de bezetting van Polen werd Oswiecim samen met Opper-Silezië opgenomen in het Reich en door de Duitse autoriteiten omgedoopt tot Auschwitz. Voorafgaand aan de oorlog woonden er zo’n 12.000 mensen, van wie er bijna 5.000 Joods waren. De omgeving in de heuvels aan de voet van het Tatra-gebergte, waarvan de toppen het hele jaar met sneeuw zijn bedekt, ligt in een vochtig, vaak nevelig, drassig dal. In de winter is het weer guur en in het hele gebied bleef de sneeuw vaak tot eind maart of zelfs begin april liggen. In de lente kwam het hele gebied weer tot leven en zag het er prachtig uit, vooral als het warme weer allerlei wilde bloemen liet ontluiken in de uitgebreide weiden. De Duitsers hadden het kleine provinciestadje Auschwitz uitgekozen om er een nieuw con-centratiekamp te bouwen. Oorspronkelijk was het een voormalig Pools werkkamp en een artil-leriekazerne. De plaats van dat kamp was goed gekozen, omdat Auschwitz heel goede treinver-bindingen had en heel erg afgelegen lag. Nadat hij er op 27 april 1940 een bezoek had gebracht, kreeg SS-Hauptsturmführer Rudolf Höss toestemming om te beginnen met de aanpassing van het werkkamp in Auschwitz. Er werd ook afgesproken dat er zo’n 10.000 gevangenen gehuisvest zouden worden. Een paar dagen later, op 4 mei 1940, werd Höss officieel benoemd tot commandant van het nieuwe quarantainekamp in Auschwitz.Om het nieuwe kamp te bouwen en te verbouwen en de twintig bakstenen barakken aan te pas-sen voor de gevangenen, kreeg Höss een bouwbudget van twee miljoen Reichsmark. Met die ruime toelage kon hij de bestaande barakken voor de bewakers opknappen, de twee barakken buiten het hek verbouwen tot verblijven voor officieren en een ziekenhuis voor het garnizoen, een barak bouwen voor de Blockführer bij de poort, acht wachttorens aan de buitenkant van het kamp oprichten, een hooizolder bouwen, een crematorium in het verlaten kruitmagazijn in-richten en het huis van drie verdiepingen aan de zijkant van het bestaande kamp opknappen, zodat het bewoonbaar was voor hem en zijn gezin. In mei en begin juni verliep de bouw van het kamp betrekkelijk langzaam, maar er werd al snel een hek met tweedehands prikkeldraad rond de buitenkant van het kamp neergezet en de bouw van nieuwe gebouwen begon toen ook. Bij de ingang van Auschwitz liet Höss een nieuwe stalen poort, die in een in allerijl ingerichte werkplaats was gesmeed, in een nieuwe ombouw aanbrengen. Aan de bovenkant liet hij de inscriptie aanbrengen die hij in Dachau zo geweldig


10

vond: Arbeit Macht Frei (Arbeid maakt je vrij). Voor hem markeerden die woorden een nieuwe reis voor alle gevangenen die door die poort liepen; hij geloofde dat zware arbeid de gevange-nen op de een of andere manier een spirituele vrijheid zou bezorgen. In juli en begin augustus gingen de werkzaamheden in het kamp door. De arbeidskrachten woonden en werkten in afgrijselijke omstandigheden. Tegen oktober leefde er een allegaartje van gevangenen, bestaande uit Joden, leden van de intelligentsia, verzetsmensen, politieke ge-vangenen en Poolse rooms-katholieke priesters. Die probeerden allemaal te overleven en toch werd er niets gedaan om de moeilijke omstandigheden te verbeteren. De gevangenen hadden onvoldoende gereedschappen en machines, te weinig beschermende kleding en schoeisel, en waren ondervoed; daarnaast werden ze tijdens hun werk steeds geestelijk en lichamelijk mishan-deld door de bewakers. Begin december waren de werkzaamheden goed opgeschoten, ondanks de behoorlijk slech-te weersomstandigheden waar de arbeiders mee te maken hadden. Het kamp zou, als het klaar was, beschikken over een heel grote keuken, een gas-, water- en stroomvoorziening, een theater, registratiegebouwen, een kantoor voor de Blockführer, een kantoor voor de commandant, de kampadministratie, een SS-ziekenhuis, een volledig operationeel crematorium, kantoren voor de Gestapo, een medisch blok en een groot waterbassin voor het geval er brand zou uitbreken. Het plan was ook om tweeëntwintig gebouwen van twee verdiepingen te verbouwen tot verblijf-plaatsen voor de gevangenen. Er werden plannen gemaakt en goedgekeurd voor een zieken-huis voor de gevangenen, en kantoren voor enkele gevangenen in het kamp. Het merendeel van deze gebouwen werd opgetrokken in rode baksteen en stond in rechte rijen in het kamp. Elk blok kreeg een nummer, bij wijze van identificatie. Het wachthuis van de Blockführer was een houten gebouw en stond net buiten de hoofdpoort. Een ander gebouw dat buiten het buitenste hek werd gebouwd, was een groot gebouw van rode baksteen dat het registratiegebouw werd genoemd. Daar werden nieuwe gevangenen geïnventariseerd, kregen ze hun kampregistratie-nummer en werd een foto van hen gemaakt, voordat ze door een bewapende bewaker door de hoofdpoort naar binnen werden gebracht om hun straf uit te zitten.

Begin 1941 vond er een reeks vergaderingen plaats die voor de SS belangrijk waren, omdat Auschwitz langzaam in een nieuwe cruciale fase van zijn ontwikkeling terechtkwam. Tijdens Himmlers bezoek aan het kamp op 1 maart schetste de Reichsführer nieuwe grootse plannen voor het gebied. Net buiten het stadje Auschwitz bezochten Himmler, Höss en een delegatie van an-dere SS-functionarissen een drassig terrein in Zasole, naast het hoofdkamp. Himmler had aller-lei kaarten en tekeningen van architecten bij zich en kondigde aan dat het terrein waar ze stonden, was uitgekozen voor een nieuw kamp. Auschwitz moest snel worden uitgebreid en er zou een enorm satellietkamp worden gebouwd dat veel groter was dan alles wat ooit eerder was gepland of voorzien. Dat nieuwe kamp zou ten minste honderdduizend gevangenen moeten huisvesten.


11

Himmler stelde niet alleen voor om een enorm satellietkamp op te zetten, maar was ook van plan om het inwoneraantal van kamp Auschwitz van de verwachte tienduizend gevangenen te verhogen naar een verbazingwekkend aantal van dertigduizend. Hij maakte Höss duidelijk dat de enorme toename van het aantal gevangenen die dwangarbeid moesten uitvoeren, dringend nodig was voor de verdere ontwikkeling van de regio. De Reichsführer zag voor zich dat groepen slavenarbeiders zouden worden ingezet voor de verbetering van de dijken langs de Sola en de Wisla en ook aan het werk zouden worden gezet bij het slopen van gebouwen in het stadje om geplande nieuwbouw mogelijk te maken. Om met die nieuwbouw te kunnen beginnen, eiste hij dat alle Joden en Polen die rond het kamp woonden, uit hun huis werden gezet en werden op-gesloten in een kamp in de buurt van Auschwitz; zij moesten worden ingezet als ongeschoolde bouwvakkers. Door deze mensen uit hun huis te zetten, kreeg het stadje de gelegenheid om personeel van een nieuwe grote onderneming te huisvesten, die Himmler graag in die regio wilden laten bouwen – I.G. Farben. I.G. Farben had al een tijdje belangstelling voor de regio rond Auschwitz en was vooral blij met het grote aantal geschoolde en ongeschoolde bouwvakkers uit de concentratiekampen. Er werd geschat dat er tussen de acht- en twaalfduizend mannen nodig zouden zijn om de fabriek te bouwen; door de nieuwe plannen van de Reichsführer om het aantal gevangenen in Auschwitz te verhogen tot dertigduizend, waren dat er meer dan genoeg. Door Auschwitz uit te breiden, leverde Himmler niet alleen voldoende slavenarbeiders, maar kon hij ook tienduizend gevange-nen gebruiken voor zijn geplande landbouwbedrijven. De stoutmoedige plannen van de Reichsführer om Auschwitz te veranderen in een enorm centrum voor landbouwkundige experimenten, vormden een fundamenteel onderdeel van zijn aanpak. Hij maakte ook bekend dat hij niet van plan was af te zien van zijn plannen voor de af-gravingen van grint en zand. Hij deed zijn best om Höss ervan te verzekeren ervan dat die on-dernemingen goed waren voor de regio en dat die niet verwezenlijkt konden worden zonder de uitbreiding en ontwikkeling van Auschwitz. Dat was volgens hem de reden waarom I.G. Farben de hoogste prioriteit moest krijgen. Er was al een terrein uitgekozen voor de fabriek, zo’n drie kilometer verderop. Deze fabriek zou worden gebouwd voor de productie van synthetisch rub-ber, dat Buna werd genoemd, en gevangenen van Auschwitz zouden helpen bij de bouw. Ande-re bouwvakkers uit Duitsland zouden ook worden aangevoerd en worden ondergebracht in lege huizen in het stadje Auschwitz. Het stadje zelf zou onder handen worden genomen en er zou-den scholen en ziekenhuizen worden gebouwd, die alleen bestemd waren voor de Duitse arbei-ders. Himmler kondigde bij Höss ook aan dat hij van plan was om een deel van de wapenindus-trie naar de regio te verplaatsen. Terwijl de plannen voor de uitbreiding van Auschwitz in de loop van de zomer van 1941 ver-der werden ontwikkeld, waren de leefomstandigheden voor de gevangenen daar afgrijselijk. Een groot aantal gevangenen zag er steeds magerder uit en het gevangenisziekenhuis lag elke dag vol met zieken. Hoewel de Polen die door ziekte waren uitgeschakeld, konden worden ver-


12

vangen, drongen de autoriteiten er steeds meer op aan dat de gevangenen die niet meer kon-den werken, weggebracht en geëxecuteerd moesten worden. Tegen het midden van 1941 wer-den er beetje bij beetje steeds meer executies uitgevoerd. Er kwamen bijna elke dag berichten van de Veiligheidspolitie of van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) in Berlijn waarin stond welke gevangenen geëxecuteerd of opgehangen moesten worden. Het militaire gerechtshof uit Katowice kwam elke vier tot zes weken naar het kamp; de in staat van beschuldiging gestelde gevangenen, van wie de meesten al in het kamp zaten, werden voor een tribunaal gebracht en in veel gevallen ter dood veroordeeld. De omvang van de executies was in de praktijk zo groot geworden dat de Gestapo besloot dat het efficiënter was om de veroordeelden meteen naar het crematorium te brengen, waar ze zich in het mortuarium moesten uitkleden, voordat ze werden doodgeschoten. Hun naakte lichamen werden dan in de kamer ernaast verbrand en de as werd met de rest van de moordslachtoffers van die dag afgevoerd. Vanaf september 1940 was het crematorium druk bezig met het verbranden van de lichamen van gevangenen die een natuurlijke dood waren gestorven of die waren vermoord of geëxecu-teerd. Tegen 1941 had het crematorium zijn maximale capaciteit van achttien lichamen per uur bereikt. Het directe gevolg van de enorme toename van doden in het kamp was dat Höss toe-stemming moest geven voor de uitbreiding van het crematorium. Hij wist immers heel goed waarom het heel belangrijk was om zijn kamp te voorzien van een uitgebreide moordfabriek: de vernietiging van het bolsjewisme stond op het punt om serieus te worden aangepakt. Hoewel Auschwitz een kamp voor voornamelijk Poolse gevangenen bleef, ontving Höss rap-porten dat de SS bezig was om communistische functionarissen uit krijgsgevangenenkampen van het Duitse leger te halen. De eerste van die Sovjet-gevangenen werden in juli naar Auschwitz getransporteerd. Enkele honderden van hen marcheerden door de hoofdpoort en vanaf het moment dat ze aankwamen, werden ze veel slechter behandeld dan de Poolse gevangenen. Ze werden gehaat in Auschwitz. Velen van hen werden geslagen en gemarteld, terwijl sommigen in de grintafgravingen werden doodgeschoten of werden veroordeeld tot de kelders van Blok 11. Daar werden ze opgesloten in donkere, koude cellen tot ze van de honger stierven. Ten gevolge van het toegenomen aantal doden in Auschwitz werkte het crematorium alweer op volle kracht. Executies kwamen nu zo frequent voor dat Höss gedwongen was om bij verga-deringen te praten over effectievere methodes om te moorden dan het uithongeren, doodschie-ten of ophangen van de slachtoffers of het geven van een dodelijke injectie. Höss zei tegen zijn staf dat het van wezenlijk belang was dat ze een methode zouden vinden die op een snelle, ef-fectieve manier het kamp kon ontdoen van de gevangenen die hij onwenselijk vond of die niet in staat waren om te werken. Eind augustus kwam SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann van het RSHA in Berlijn aan in Auschwitz voor een bijeenkomst met de commandant. Eichmann was een specialist op het ge-bied van de emigratie van Joden en had de opdracht gekregen om de logistiek van massale de-portaties van Joden naar getto’s en concentratiekampen in het door de nazi’s bezette Oost-Eu-


oorlog in foto’s AUSCHWITZ

Documents

Transcript of oorlog in foto’s AUSCHWITZ