Om norsk skrivemåte av importord - Språkrådet...0. Om bakgrunnen Årsmøtet i Norsk språkråd i...

Lånte fjører eller bunad?

Om norsk skrivemåte av importord

Utgreiing for Kulturdepartementet og Norsk språkrådAugust 1997

Innhald:

Forord ....................................................................................................... 7

0. Om bakgrunnen ........................................................................................... 9

1. «Unorsk og norsk – eller fremmedords avløsning» – om norvagiseringog fornorsking ............................................................................................ 121.1. Omgrepa .............................................................................................. 121.2. Kvar ligg farane? ................................................................................. 151.3. Dei språklege problema ....................................................................... 16

1.3.1. Det norske ortografiske mønsteret ............................................... 17a. Etymologi og ortofoni ................................................................... 17b. Om c, q, w, x, z .............................................................................. 19c. Forkortingar .................................................................................. 19

1.3.2. Fonologi ....................................................................................... 20a. Kvantitet, trykk og tonem ............................................................. 20b. Konsonantar .................................................................................. 21c. Vokalar .......................................................................................... 23d. Distribusjon .................................................................................. 25e. Fonologiske vekslingar ................................................................. 27

1.3.3. Morfologi ..................................................................................... 271.3.4. Leksikalske omsyn ...................................................................... 29

2. Normeringshistorikk ................................................................................... 30

3. Importomfanget ........................................................................................... 373.1. Omfang ................................................................................................ 373.2. Importkanalar ...................................................................................... 393.3. Bruksområde og funksjon ................................................................... 393.4. Kva overlever og korleis? ................................................................... 413.5. Typar ord ............................................................................................. 423.6. Leksikalsk integrering ......................................................................... 423.7. Stilistisk markering ............................................................................. 44

4. Fonologisk og ortografisk behandling ........................................................ 454.1. Opptak av lån i talemålet ..................................................................... 45

4.1.1. Om opptaksreglar ........................................................................ 454.1.2. Geografisk oversyn – lån or engelsk ........................................... 47

a. Lydane ........................................................................................... 47b. I samansetningar ........................................................................... 52c. Kvantitet ........................................................................................ 53

4

4.1.3. Fasar i utviklinga ......................................................................... 53a. Tilpassingsfasar ............................................................................. 53b. Historiske fasar ............................................................................. 55

4.2. Opptak av lån i skriftmålet .................................................................. 564.2.1. Om materialet .............................................................................. 564.2.2. Skrivemåten i dei 60 undersøkte orda ......................................... 57

a. I samsvar med rettskrivinga .......................................................... 57b. Unormert kvantitet ........................................................................ 58c. Unormert vokalisme ...................................................................... 59d. Unormert konsonantisme .............................................................. 61

4.2.3. Kva styrer opptaket? .................................................................... 634.2.4. Dei ortografiske og morfologiske løysingane .............................. 654.2.5. Holdningar til lån ......................................................................... 674.2.6. Prinsipp i redaksjonane ................................................................ 68

5. Språkpolitiske syn på norvagisering ........................................................... 715.1. Argument ............................................................................................. 71

5.1.0. Innfallsvinklar til språket ............................................................. 715.1.1. Kulturpolitiske argument ............................................................. 715.1.2. Det internasjonale argumentet ..................................................... 735.1.3. Det nordiske argumentet .............................................................. 755.1.4. Sosiolingvistiske argument .......................................................... 765.1.5. Demokratiske argument ............................................................... 775.1.6. Pedagogiske argument ................................................................. 785.1.7. Strukturlingvistiske argument ..................................................... 805.1.8. Tradisjonsargumentet .................................................................. 815.1.9. Det kulturhistoriske argumentet .................................................. 815.1.10. Fornorsking eller norvagisering? ............................................... 835.1.11. Konsekvens ................................................................................ 865.1.12. Skal Språkrådet gå føre? ............................................................ 865.1.13. Språkvanen ................................................................................ 88

5.2. Den språkpolitiske debatten ................................................................ 89

6. Praksis i andre språksamfunn ..................................................................... 936.1. Dansk ................................................................................................... 936.2. Svensk ................................................................................................. 936.3. Islandsk ................................................................................................ 946.4. Færøysk ............................................................................................... 946.5. Tysk ..................................................................................................... 956.6. Engelsk ................................................................................................ 956.7. Italisensk .............................................................................................. 966.8. Spansk ................................................................................................. 96

5

6.9. Fransk .................................................................................................. 966.10. Russisk .............................................................................................. 966.11. Polsk .................................................................................................. 976.12. Merknader ......................................................................................... 97

7. Tilpassinga i rettskrivinga – drøfting og prinsipp ...................................... 987.0 Innleiing ............................................................................................... 987.1. Kan ein styre ordimporten? ................................................................. 987.2. Norsk eller utalandsk ordform? ........................................................... 987.3. Norvagisering eller fornorsking? ........................................................ 1007.4. Kva ord bør norvagiserast – og kva ikkje? .......................................... 1027.5. Kva tid bør ein norvagisere? ............................................................... 1067.6. Korleis skal ein norvagisere? .............................................................. 108

a. Kvantitet ............................................................................................ 109b. Konsonantar ....................................................................................... 110c. Vokalar .............................................................................................. 113d. Morfologi ........................................................................................... 122

7.7. Valfridom? .......................................................................................... 1227.8. Arbeidsmåten i Språkrådet .................................................................. 1247.9. Tiltak for å fremme norvagiserte former ............................................. 125

Litteraturliste .................................................................................................. 127

Vedlegg:1. Ortografi før 1862 - utvalde ord .................................................................. 1302. Normeringar av importord 1966 - 1991 ...................................................... 1323. Norvagiseringar godkjende i 1996 .............................................................. 1384. Ord ikkje godkjende av departementet i 1996 ............................................ 1405. Eksempel på innarbeidde ord som ikkje er norvagiserte i norma ............... 1416. Spørjeliste for talemålsgranskinga .............................................................. 1427. Brev frå Kultur- og vitskapsdepartementet 5.9.84 ...................................... 1538. Brev frå Norsk språkråd 27.2.85 ................................................................. 1559. Brev frå Kultur- og vitskapsdepartementet 22.7.85 .................................... 15910. Einar Lundeby: Prinsipper for behandling

av fremmede ord. (Samandrag av foredrag. 1987) ................................ 16011. Brev frå Kulturdepartementet 23.5.96 ...................................................... 164

Forord

Skrivemåten av moderne importord er eit avgrensa emne, men det opnar for mangerelevante innfallsvinklar. I eit svært tidsavgrensa utgreiingsoppdrag har det blitt tid tilberre å gjere snarvisittar innom mange av emna som kunne fortene grundigareframstillingar. Ein oppdagar fort at mye må stå ugjort og bli verande ufullstendig. Menhovudmålet har vore at det skulle dragast inn så mange perspektiv og så mange innsikterat det er mogleg å komme fram til ein normeringspolitikk når det gjeld importord inorsk.

Eg har hatt glede av hjelp frå andre. Referansegruppa som Språkrådet sette ned, harvore viktig; medlemmene der har eg kunna ty til fleire gonger. Ellen Skolseg, somarbeidde som assistent, utførte eit heilt nødvendig granskingsoppdrag. Det bør dessutanframhevast at Anglisismeprosjektet på Institutt for britiske og amerikanske studiar,Universitetet i Oslo, alt har gjennomført mye nyttig forsking, som eg har henta ein delfrukter frå.

Utanom desse vil eg takke Vigleik Leira og Johan Myking, som har lese igjennomog komme med nyttige merknader til manuset, dessutan Ernst Håkon Jahr og OddvarNes, som har gitt meg mange nyttige opplysningar.

Bergen 18.8.97

Helge Sandøy

0. Om bakgrunnen

Årsmøtet i Norsk språkråd i januar 1996 vedtok framlegg til ny skrivemåte på om lag 60ord som norsk har lånt frå engelsk. Vedtaka blei oversende til Kulturdepartementet, mendet ville førebels ikkje godkjenne alle dei nye skrivemåtane. I ein del av orda det vargjort framlegg om, kunne det reisast spørsmål om forholdet mellom skrift og uttale. «Vikan [...] ikke se at det foreligger noen prinsipiell avklaring, og vi legger særlig vekt på atde aktuelle skrivemåtene ikke synes å være eksplisitt vurdert i forhold til retningslinjenefra rådsmøtet i 1987.» (Brev frå Kulturdepartementet til Språkrådet datert 23.5.96, jf.vedlegg 11.)

I dette brevet nemner departementet at det ønskjer å få ei fagleg utgreiing om norskskrivemåte av innlånte ord, det som normeringsteknisk blei kalla norvagisering. Måleter at ei slik utgreiing skal «danne basis for en bred drøfting av mulige omforenteretningslinjer for normering av fremmedord i norsk.»

Om innhaldet i utgreiinga seier departementet i same brevet at ho særleg skal drøfte

«forholdet mellom fonetisk og ortografisk struktur ved norvagisering avfremmedord. I den forbindelse må det også drøftes i hvilke sammenhengerdet alt i alt vil være best å beholde fremmed skrivemåte.

Departementet ser det som ønskelig å utvikle et bredere faglig ogspråkpolitisk grunnlag for fremtidige normeringer. I den forbindelse ber viom at utredningen også gir en mest mulig uttømmende analyse av andrerelevante spørsmål knyttet til norvagisering av fremmedord, herunderhvilken vekt som bør tillegges hensynet til nordisk samordning i slikerettskrivningsspørsmål. Det bør særskilt drøftes hvilken reell betydning detteeventuelt har for den gjensidige språkforståelsen i Norden.

I debatten i forbindelse med vedtakene på Språkrådets møte i januar hardet blant annet vært spørsmål om i hvilken utstrekning den offentligenormering skal være med på å styre språkutviklingen, eventuelt om den skalbegrense seg til å være av mer registrerende art. Departementet er klar overat dette er et omfattende tema, men det er likevel grunnleggende, og viforutsetter derfor at det gis nødvendig oppmerksomhet i utredningen.

Et spørsmål som må drøftes i forhold til norvagisering av engelskefremmedord, er betydningen av den økende kunnskap i engelsk språk somden norske befolkning etter hvert har ervervet seg, og i hvilken utstrekningdet er hensiktsmessig at velkjente engelske ord har ulik skrivemåte i engelskog norsk.»

Det er seinare nemnt frå departementet at det ønskjer at det blir teke utgangspunkt iretningslinjene Språkrådet sende over i 1987. Desse retningslinjene har form av eitsamandrag Einar Lundeby laga av innleiinga si på årsmøtet i Norsk språkråd i 1987 (jf.

10 0. Om bakgrunnen

vedlegg 10). Kulturdepartementet gir i brevet sitt eit punktvis oversyn over deiviktigaste prinsippa (jf. elles vedlegg 11):

«1. Det må først vurderes om det fremmede ordet kan få en norsk erstatning,eller om det bør godtas i sin fremmede form. Et norsk avløserord er åforetrekke så sant det kan finnes.2. Når det dreier seg om navn på nye konkrete ting eller begreper som detikke lykkes å finne noe norsk ord for, må det fremmede ordet godtas.3. Særlig engelske ord har ofte en helt annen lydstruktur og et annetbøyningsmønster enn det som er vanlig i norsk, og dersom den norskeuttalen ikke har tilpasset seg det fremmede ordets skriftbilde, må detvurderes nærmere om ortografien skal fornorskes.4. Tilpasning av ortografien bør ikke skje før ordet er kommet i temmeligutstrakt bruk i allmennspråket. Fornorskning bør i regelen ikke skje dersomordet har sitt bruksområde avgrenset til et fagspråk.5. Fornorskning bør som hovedregel ikke skje før ordet har fått en fast eller ialle fall dominerende uttale, slik at en vet hva stavemåten skal gjengi.»

Jamfør elles normeringshistorikken i kapittel 2.Styret i Språkrådet gjekk inn for at Helge Sandøy skulle stå for utgreiingsarbeidet, og

det oppnemnde ei referansegruppe samansett av Tor Guttu, Arnbjørg Hageberg, LarsAnders Kulbrandstad og Lars S. Vikør. Kulturdepartementet oppnemnde Ingvar Engentil å representere departementet.

Kulturdepartementet slutta seg i brev datert 17.12.96 i hovudsak til opplegget fråSpråkrådet. I samsvar med referatet frå styremøtet i Språkrådet 19.12.96 er mandatet forutgreiingsarbeidet slik:

«Utgreiinga skal- gjera greie for dei noverande prinsippa for skrivemåten av framandord, med

hovudvekt på anglisismar- drøfta eventuelle endringar i desse prinsippa- i dette arbeidet vurdera prinsippa som vart stilte opp på årsmøtet i Norsk

språkråd i 1987- undersøkja forholdet mellom fonetisk og ortografisk struktur- så utførleg som utgreiaren finn det aktuelt, greia ut den vidare behandlinga av dei

orda og ordtypane som kjem inn under prinsippa- presentera ulike faglege syn på norvagisering.»

Språkrådet engasjerte Ellen Skolseg til å samle inn og registrere talemåls- ogskriftmålsmateriale til utgreiingsarbeidet. Dette materialet ligg til grunn for framstillingai kapittel 4. Referansegruppa har hatt tre møte for å drøfte opplegget, utgreiinga ogkonklusjonane.

Utgreiinga har vore finansiert i hovudsak frå departementet, men Språkrådet har ògbore noko av utgiftene.

1. «Unorsk og norsk – eller fremmedords avløsning»– om norvagisering og fornorsking

Knud Knudsen gav i 1881 ut ordboka Unorsk og norsk – eller fremmedords avløsning.Boka er på nesten 1000 sider og inneheld uendeleg mange framlegg til norskeavløysarord for importord i språket vårt. Ingen nordmann har vel gjort meir skapandearbeid for å utvikle avløysarord på norsk. Men berre ei lita handfull av framlegga,kanskje under 10, kan seiast å ha fått gjennomslag.

1.1. OmgrepaInnafor språkvitskapen har ein skilt mellom fremmendord og lånord, som samla kankallast importord (Hansen & Lund 1994: 31f.)1. Det som ikkje er importord, er arveord,dvs. ord som har levd i språket så langt tilbake vi kan rekonstruere tidlegarespråkstadium. Skiljet mellom fremmendord og lånord går på om importordet har fått eiform som gjer det veltilpassa språkleg. Ser eit ord norsk ut, som f.eks. plog eller kjeks,er det eit lånord. Ein må ha fagkunnskapar for å avgjere om eller vete at slike ord erlånte. Fremmendorda er derimot ikkje heilt tilpassa norsk språkstruktur (ortografisk,lydleg, eller i bøying), slik at dei framleis kjennest som fremmende.

Hansen & Lund (1994: 32) har illustrert denne inndelinga slik:

ordforrådet

arveord importord

lånord fremmendord

Grensa mellom lånord og fremmendord kan vere problematisk å setje nøyaktig pågrunnlag av så enkle kriterium. Ein må i ein del tilfelle først bestemme om ein skalrekne eit nyare drag som del av norsk språkstruktur. For eksempel er førstestavingstrykk

1 Termen direkte lån er òg blitt brukt (f.eks. i Leira 1992: 42) I denne utgreiinga blir termen importord

brukt, og dette overomgrepet kan vere nyttig i dei mange tilfella ein ikkje treng å presisere om eit order eit fremmendord.

12 1. «Unorsk og norsk ...» – om norvagisering og fornorsking

det tradisjonelle i norsk, og såleis må ordet ´demonstrere med førstestavingstrykkreknast for å vere heilt tilpassa norsk lydstruktur og dermed som eit lånord. Ligg trykketpå ei staving lenger ute i ordet, her tredjestavinga som i demon´strere, kanspråkhistorikaren bruke det som indisium på at ordet er innlånt. Men for den sombeskriv samtidsspråket, blir det eit definisjonsspørsmål om ein skal rekne dennetrykkplasseringa som ‘tilpassa norsk’ eller ikkje; og denne faglege definisjonen vilavgjere om ordet er fremmendord eller lånord.

Det er neppe slik at denne trykkplasseringa gjer at språkbrukarane i dag oppleverorda som fremmende. Desse orda er så mange og kvardagslege at det rimelegaste er årekne dei som normalord i moderne norsk. Får vi eit nytt verb på -ere inn i norsk, harspråkbrukaren òg ein intuisjon på kvar trykket skal liggje i ordet. Denne ordtypen eraltså godt integrert i det norske språksystemet. Den faglege konklusjonen blir da at deter i samsvar med moderne norsk språkstruktur om trykket er plassert andre stader enn påførstestavinga.

Utgangen på -ere vil truleg gjere ein del ord meir attkjennelege som ordgruppe, ogmed litt språkhistorisk orientering vil språkbrukarane kunne få «mistanke» om at ein herhar å gjere med såkalla internasjonale importord. Men da gjeld interessa igjen historia,og ikkje samtidsspråket. Med enda fleire faglege kunnskapar kan ein òg få mistanke omat f.eks. ord på p- er importord.

Dermed ser vi at skiljet mellom lånord og fremmendord ikkje er heilt opplagt. Mendet kan vere eit nyttig skilje. I denne utgreiinga skal vi nettopp drøfte korleisfremmendord kan gjerast til lånord. Dermed må grenselinjene diskuterast nøyare, jf.under pkt. 1.3.

Denne måten å bruke termen fremmendord på skil seg noko frå den meirdaglegdagse, ja, faktisk òg frå den måten termen blir brukt på i fremmendordbøker.Kanskje dei fleste av oppslagsorda i ei fremmendordbok har ein uttale som er heiltveltilpassa norsk, slik at det er kunnskapen om at dei er lånte, som gjer at dei får plass iordbøkene – i tillegg til at dei er lite brukte i daglegtalen. Eit kriterium som ‘litekjent/ukjent’ eller ‘lite brukt’ ville ikkje kunne fungere som kriterium aleine forfremmendord, for da måtte omgrepet også omfatte arveord. Ord som oreigne og kage erdet mange nordmenn som ikkje kjenner eller forstår. Dei er arveord i språket vårt(oreigne er laga av arveorda or og eigne), men semantisk sett er dei ‘fremmendord’ formange språkbrukarar. Kriterium som ‘lite kjent’ ville dessutan fokusere på denindividuelle språkbrukaren. Ettersom vi ønskjer å sjå på språkstrukturen, er dermeddette eit lite fruktbart perspektiv.

I mange tilfelle kan nok dei fleste lett kjenne att visse ord som «fremmendord»,f.eks. ved at dei har særdrag ein veit finst berre i slike ord, f.eks. sluttstavinga -sjon.Men for den innfallsvinkelen som er mest tenleg i denne utgreiinga, må vi halde oss tilein snevrare og klårare definisjon av fremmendord. For oss er det viktig å skilje mellomdet som er strukturelt veltilpassa i moderne norsk lydverk, og det som ikkje er det.Dermed er ei oppstilling vi finn hos Rolf Theil Endresen (1987: 160) betre eigna, derhan lèt heimlege ord vere nemninga for summen av arveord og lånord:

1. «Unorsk og norsk ...» – om norvagisering og fornorsking 13

ordforrådet

arveord lånord

fremmendordheimlege ord

Fornorsking er å byte eit utalandsk ord ut med eit norsk. Den vanlegaste oppfatningaer at det da er tale om å finne eit norsk ord for det utalandske, f.eks. kollisjonspute forairbag. Her er det eigentleg tale om utbyting av ord for eitt og same omgrepet; vi set detspråkleg veltilpassa kollisjonspute inn for det dårleg tilpassa airbag – uttalt som[´εəb��].2 Vi kallar kollisjonspute for eit avløysarord.

Å godta ordet ved å endre på forma for å tilpasse det norsk lydverk og ortografi kanvi også kalle fornorsking, dvs. at vi gjer eit fremmendord om til eit lånord. Når viønskjer å presisere dette meir avgrensa innhaldet, kan vi bruke termen norvagisering,som da vil gå på både fonetiske endringar, som i [Du�s] til [j��s], og ortografiskeendringar, som i juice til jus. Det er diskusjonen om desse to sidene ved norvagiseringsom er emnet for denne utgreiinga.

I dette arbeidet blir norvagisering brukt om den språkstrukturelle tilpassinga avfremmendord til lånord. Det blir viktig å halde frå kvarandre tilpassinga i talemålet ogtilpassinga i skriftmålet: truck [trøk] er tilpassa i talemålet, men ikkje i skriftmålet;taiming [´tai�miŋ] er tilpassa i skriftmålet, men ikkje i talemålet så lenge det er uttaltmed tonem 1; konteinar [kυn´tεi�nar] er tilpassa i både skrift- og talemål.

Norvagiseringsprosessen kan illustrerast slik:

ordforrådet

arveord lånord

fremmendordheimlege ord

norvagiseringskrift

tale!

!

2 Å bruke termen fornorsking på denne måten bryt med ein nynorsktradisjonen der ordet er brukt om å

byte ut bokmålsord med nynorskord, jf. nemninga fornorskingsordliste. Denne bruken har vore styrtav kva nynorsknorma har godteke, ikkje av kva som er arveord. Når beskrive blei «fornorska» medskildre og bevise med prove, gjaldt det eigentleg å byte ut eitt lånord med eit anna, for både skildre ogprove er lågtyske lånord, likeins som beskrive og bevise.


Dette vil òg seie at vi kan skilje mellom1. ortografiske eller skriftmålslege fremmendord som truck, og2. fonologiske eller talemålslege fremmendord som taiming [´taimiŋ].3

Fornorsking skal vi altså bruke om utbytinga av utalandske ord eller termar. Vi skalmed norsk sikte til ord og strukturar som vi reknar som del av det norske språket i dag,dvs. at det har inga historisk avgrensing. Ordet kollisjonspute er slik sett norsk, jamvelom begge ledda i ordet historisk sett er lånord i språket vårt.

1.2. Kvar ligg farane?Går språket vårt under? Representerer anglisismane første fase i ein jamnendringsprosess der norsk språk blir til engelsk? Eller fortel dei om første stadium i eiutvikling der det seinare blir naturleg like godt å «hoppe» over til engelsk?

Nedafor skal vi avdramatisere noko denne faren, men det er rett å minne om at ca.100 språk døyr årleg kringom i verda, slik at halvparten av språka i verda kjem til åforsvinne neste generasjonen. Faren for å bli dregen med i denne kulturtragedien er ikkjeoverhengande for dei skandinaviske språka, men perspektivet frå språkdaudeforskingaer viktig. Det er nok eit mønster at språk som har ein skriftkultur, står seg sterkare ikampen om å overleve. Men også skriftspråk har døydd ut. Det gjeld f.eks.lågtysk/nedertysk, og både kornisk og mansk var noko brukte som skriftmål førspråksamfunna blei svært svekte og måtte bli bilingvale – og deretter heilt engelske.Verdssamfunnet og småsamfunna må ta stilling til spørsmålet om kulturell og språklegvariasjon. Dette økologiske medvettet ser vi aukar i dag.

Det er naturleg at språk låner frå andre språk. Historisk sett er alle språkblandingsspråk. I norsk er vel 30 % av orda lånord, resten arveord (Askedal 1996: 82).Norsk har også vore igjennom ein intens språklåningsperiode før, som starta iseinmellomalderen og varte i alle fall til langt ut på 1700-talet. Da lånte vi inn tyske ordi ei slik mengd at «halve språket vårt» i dag er ord frå lågtysk, nederlandsk eller høgtysk.Ei setning som «Skredderen tenkte at trøya passet fortreffelig, men kunden klaget ogmente at plagget var kort og tøyet simpelt og grovt» (jf. Hødnebø 1971: 41) inneheld 17lånord og berre 3 arveord, nemleg at, og og var. I dag tenkjer dei færraste på at det erslik; setninga blir rekna som heilt ut norsk.

Språket vårt i dag er norsk for oss. Særspråksstatusen er ikkje blitt øydelagd, jamvelom ordforrådet er sterkt omlagt og også noko av språkstrukturen er blitt endra underdette bombardementet av lånord gjennom fleire hundreår. Særspråksstatusen er nok blitttydelegare, for samtidig med at vi fekk lån frå tysk, har både norsk og tysk endra seg påandre punkt slik at avstanden er større i dag enn i seinmellomalderen, da nordmenn og

3 For heilskapen si skuld kan vi òg nemne det som blir kalla tilbakeleveringsord, dvs. ei gruppe

nordiske ord som engelsk og fransk har lånt i mellomalderen, og som norsk no får tilbake med nytyding. Slike ord er skåre, rafte og bag frå engelsk, og ekvipering frå fransk. På vegen tilbake må deialtså gjennom ei norvagisering!


nordtyskarar truleg kunne forstå kvarandre når dei la litt interesse og godvilje til. (Dennesåkalla «semikommunikasjonen» kunne samanliknast med avstanden mellom norsk ogdansk i dag.) Men har vi tapt noko likevel – sosial- og kulturhistorisk? Eller har vivunne på det? Dette er spørsmål som vi kjem tilbake til i kapitla 5 og 7.

Den grunnleggjande synsmåten i denne utgreiinga fell saman med det ein finn i detteutdraget frå kulturmeldinga, St. meld. nr. 61 (1991-92):

«Alle språk er gjenstand for påvirkning og endring, uten at dette er en trusseli seg selv. For at et språk skal kunne brukes i alle sammenhenger, må det haet ordforråd, en terminologi, som er dekkende. Det er derfor viktig å finnenorske ord og uttrykk for nye begreper og fenomener som økendeinternasjonalisering og rask teknologisk utvikling fører med seg, elleralternativt gi ord og uttrykk som tas inn i norsk språk, en god norsk form.»

Her kan vi òg sitere Ivar Aasen frå Norsk Grammatik (1864: §150, Anm.):

«At holde Sproget aldeles reent for alle fremmede Ord vilde neppenogensinde være muligt, og i Grunden kan dette heller ikke være saa ganskenødvendigt, naar kun de indførte Ord passe saavidt sammen med dehjemlige Former, at de ikke falde Folket besværlige eller forstyrre Begrebetom Sprogets Regler. Vi have flere fremmede Ord, end vi selv lægge Merketil, endog i vor simpleste Hverdagstale (f. Ex. Brev, Vers, Note, Non, Mil,Par, Pund, skriva, signa); men de hindre os ikke, fordi de ere lige saa lette ogbekvemme som vore oprindelige gamle Ord.»

Språkstrukturelt er eit ord berre eit ord. Men språkbrukarane gjer ofte orda til nokomeir. Somme ønskjer å brennemerkje det lånte godset og dyrke arveorda. Andre liker åvise seg fram med lånte fjører. Men ikkje alltid er lån og arv avgjerande for verdien påkulturmarknaden. Dei norske bunadene er gamle etterlikningar av herskaplegeutalandske klesmotar, men ved at dei fekk ei særprega form, kunne dei brukast somkjennemerke, og nordmenn har dyrka dei som del av identiteten sin. Med orda er detsom med klesplagga. Ikkje alt som språkbrukaren opplever som god, rotekte oguttrykksfull norsk, vil komme godt ut av ein språkhistorisk «gentest». Språket somkulturelt objekt er det vi som skaper i vår eiga samtid.

1.3. Dei språkstrukturelle problemaNedafor skal vi vise ein del av dei problema som ein må drøfte for å kunne avgjere omeit ord er tilpassa norsk eller ei. Eit slikt språkstrukturelt perspektiv er sjølveutgangspunktet for å kunne drøfte importord fagleg. Dette blir inga fullstendig oversikt,målet er å gi ein illustrasjon av og ei forståing for korleis ein skil mellom fremmendordog lånord. Resten av utgreiinga vil byggje på denne språklege forståinga.


Oddrun Grønvik (1991: 142) kategoriserer krava til at eit importord skal kunnereknast som «fullnorsk», slik:

«- uttale (ingen framande fonem eller fonemkombinasjonar)- rettskriving (ingen framande grafem eller grafemkombinasjonar)- samsvar mellom uttale og skriftbilete- bøying – det må kunna plasserast i gruppe og gå som andre ord med samekjenneteikn»

Desse punkta vil gå att nedafor, berre i ei anna rekkjefølgje.

1.3.1. Det norske ortografiske mønsteret

a. Etymologi og ortofoniDet ortografiske systemet som er blitt utvikla for norsk gjennom mangerettskrivingsendringar, er sterkt påverka av tankane åt dansken Rasmus Rask (1787-1832) om lydrett (= ortofon) stavemåte (Rask 1826). Men det er mange modifikasjonarav dette prinsippet; først og fremst blandar etymologien seg inn. Det kan grunngivastmed at etymologiske former fungerer betre som samleformer for dei ymsandedialektformene i norsk (som skiljet i skrift mellom sann og sand), og dessutan viseretymologiske former ofte betre den indre samanhengen mellom ordformene, f.eks. nårein skriv g i både gi og gav.

Lars S. Vikør (1997: 203) omtaler det ortografiske mønsteret som «dei fundamentalekonvensjonane for overføring av språklydar til skrift, [...] som ligg under dei etablertemønstra som ligg til grunn for dei gjeldande rettskrivingsformene,» og han kallar dettranskripsjonsprinsipp (s. 204).

Den norske ortografien som er utvikla gjennom rettskrivingsendringar i snart 150 år,byggjer altså på tre hovudprinsipp:

1) systemlikskap mellom tale og skrift,2) samform for skiftande dialektar,3) markering av indre samanheng mellom nærliggjande ordformer (= ‘det

morfologiske prinsippet’).

Dette er grunnprinsipp for begge målformene våre.Vi kan altså ikkje seie at norsk ortografi avspeglar norsk tale direkte, men det er

derimot eit nokså godt samsvar mellom skrivemåte på eine sida og uttale på den andresida. Samsvaret går ikkje berre frå tale til skrift, men òg frå skrift til tale. Dette skiljetmellom skriveprosess og leseprosess kan vere viktig for å forstå ymsande ortografiskeprinsipp. Poenget kan illustrerast med fransk skriftmål, som har eit nokså fastregelsystem for korleis skriftbiletet skal lesast, slik at ein kan slutte frå skrift til tale.Men det er langt verre å slutte frå tale til skrift. Ein som vil skrive eit ord uttalt f.eks.


[lε] på fransk og ikkje alt kjenner den skrivemåten som skal brukast for den aktuelletydinga, har minst 39 teoretisk moglege skrivemåtar å velje mellom, og alle er i samsvarmed det franske ortografiske systemet – pga. fleire ulike måtar å skrive vokallyden [ε]på og pga. at så mange konsonantar og konsonantkombinasjonar til sluttt i eit skrive ordikkje blir uttalte.4 Men den som les, kan for kvar av dei 39 skrivemåtane slutte seg til atuttalen må vere [lε]. Dette viser at problema kan vere heilt ulike ved lesing og skriving.

I norsk har vi òg nokre samanfall som vi kan seie viser ein parallell: Både nd og nnkan uttalast likt i store delar av landet, og den som kjem frå eit slikt område, kan ikkjeutan vidare vete sikkert korleis eit ord [san] skal skrivast. Men derimot kan han slutteseg til uttalen av skrivemåtane sand og sann. I andre delar av landet er det derimot fulltsamsvar mellom skrivemåte og uttale av nd og nn, og det er ein av grunnane til at vi skili skrift. Tilsvarande er det også med f.eks. stj, skj og sj, som i delar av landet får sameuttalen, mens dialekten i andre landsdelar skil mellom to eller alle trekonsonantsambanda.

I fransk er det dei historiske skrivemåtane som har skapt den ortografiskesituasjonen, i norsk er det altså i stor grad argumentet om at skriftmålet skal veresamlande for mange dialektar, som har gjort at vi held oppe skilnader i skriftbiletet somikkje er uttalt i alt norsk talemål. Det ligg ein prinsipell likskap med det franskeeksempelet i dette, nemleg at skrive- og leseprosessen blir ulik, men den praktiskekonsekvensen i norsk blir heilt annleis for samanfalla er relativt få.5 Norsk har såleis eitgodt gjensidig samsvar mellom tale og skrift, og det er resultatet av målrettarettskrivingsendringar frå 1862, jf. kapittel 2. Målet har vore å skape ei rettskriving somer enkel å bruke for flest mogleg.

Derfor er det frå Språkrådet si side uttrykt eit ønske om at lånorda skal skrivast slikat dei føyer seg inn i det norske ortografiske mønsteret, f.eks. i innleiinga somformannen i fagnemnda, Dag Gundersen, heldt på årsmøtet i Norsk språkråd i januar1996 (Gundersen 1996b). Formuleringa ‘det norske ortografiske mønsteret’ er abstrakt,men ho har skapt få problem i det praktiske normeringsarbeidet – fordi det er stor semjeom dette mønsteret.

Stridsspørsmålet går meir på om ein skal skrive etter dette mønsteret, eller om einskal halde på den utalandske skrivemåten. Er ein først blitt einig om å norvagisere f.eks.

4 Desse 16 ortografiske formene for [lε] er faktisk brukte i fransk: lai, laid, lait, lais, laids, laits, laie,

laies, lei, leie, lez, les, legs, lès, laye, layes. Elles kunne desse òg ha funnest utan å bryte medsystemet: laiz, laix, laip, laips, laist, leid, leit, leiz, leis, leix, leip, leids, leits, leips, leist, leies, led, let,lex, lep, leds, lets, leps.

5 Ved å kombinere samanfall på to stader i eit ord, slik vi gjorde i det franske eksempelet, kunne vikomme til at språkbrukarane i visse dialektområde har seks måtar å skrive eit tenkt ord på innafor detnorske ortografiske mønsteret: Eit ord uttalt f.eks. [ʃɔ�r] kan i visse delar av landet teoretisk settgjengivast som: sjår, skjår, stjår, sjor, skjor og stjor. I andre dialektområde kan samanfalla vere færre,og somstad ingen.

Fullstendig gjensidig samsvar mellom tale og skrift finst knapt nokon stad. Sjølv islandsk, somhar eit svært regelrett ortografisk mønster, har systematiske samanfall i talen der skrifta skil mellom i -y, í - ý og ei - ey.


scoop, er alle samde om at skrivemåten må bli skup. (Dei få problema som finst kringbruken av dette mønsteret, skal vi komme tilbake til nedafor i pkt. 1.3.2. og 7.6.)

b. Om c, q, w, x, zDesse konsonantane var emne alt for første norske rettskrivingsombota (i 1862), dvs. atdei blei bytte ut med «norske» tilsvar etter kvart som ein norvagiserte stavemåten.Dermed er desse fire bokstavane i alfabetet vårt i dag ei markering av at vi har medutalandske ord å gjere. Dei er ei ortografisk markering av statusen som fremmendord.Men ikkje alle orda skrivne med desse bokstavane kan reknast som fonologiskefremmendord. Det er ingenting i uttalen av ordet cirka som gjer dette ordet til eitfremmendord. Vi kunne godt ha rekna det som lånord – hadde det ikkje vore forskrivemåten.

Det kan nok hende at synsbilete med slike «fremmende» bokstavar vil auke i omfangatt etter kvart som Noreg blir meir fleirkulturelt. Etter kvar er det fleire innbyggjararsom har namn med desse bokstavane (f.eks. Chiang, Chishti, Querkinaj, Warmahaye,Xavier, Xu, Zabala), og bokstavane blir stundom brukte i utalandske nemningar einmøter frå desse kulturane, f.eks. i religiøse termar (machsor, muezzin). Men dette er såklårt avgrensa semantiske område at dei ikkje treng verke forvirrande for mønsteret fornorsk ortografi.

c. ForkortingarNokre utalandske ordforkortingar er tekne i bruk som ord, slike som PC og TV. I deifleste dialektane har desse orda fått ein uttale som er heilt i samsvar med norskordstruktur: «teve, pese», men dei blir i mange dialektar ikkje bøygde som svakehankjønnsord, for e-en i andrestavinga er del av stammen: «teve-ar, pese-ar». Vi skrivorda med ei bokstavforkorting, og denne skrivemåten skaper avvikande eller spesielleskrivemåtar av bøyingsformene: TV-en, PC-ar eller tv-en, pc-ar. Dette er ein ortografiskpraksis som vik av frå dei heilt veltilpassa orda. (I skrift møter ein òg stundomskrivemåtar som tv'en/TV'en, tvar/TVar osv., men dei er ikkje godtekne i norma.)Lydleg har slike forkortingar den fordelen at ein lett uttaler dei med dei norskebokstavnamna, og såleis føyer dei seg fonologisk lett inn i norsk lydstruktur. (Eit unntaker aids, som til vanleg blir uttalt [εids].)

Spørsmålet om forkortingar går berre på skriftbiletet, og det vil ikkje bli drøfta meir idenne utgreiinga; det er nemnt her for oversynet sin del.


1.3.2. FonologiDette punktet skal illustrere korleis spørsmålet om tilpassing til norsk lydstruktur(fonologi) kan drødftast og vurderast. I kapittel 7 finst ei grundigare drøfting av fleireproblem.

a. Kvantitet, trykk og tonemKort trykksterk vokal krev konsonantgruppe eller dobbelkonsonant bak i norsk. Derforer bag uttalt med kort vokal ein anomali. Ordet må ha to g-ar for å bli veltilpassa.6

Orda som skaper dette problemet, er engelske einstavingsord, som svært ofte hardenne strukturen. I nokre tilfelle har ein i norsk sloppe unna problemet ved at ei engelsk(eller lågtysk) fleirtalsform er teken i bruk som stammeform, som f.eks. i boms (<bums), drops (men eitt (fly)dropp), hands, kaps, kiks (gjennom tysk, < kicks), kjeks,kjoks, klips, koks, (stil)longs, odds, pens (< points), pins, props, pumps, rips (= ‘ribbe,ullty’), scones, shorts, slacks, slings, slips, tanks, tips og triks.7 I dei fleste tilfella hardesse formene oppstått «spontant» – dvs. at formene var mye brukte før dei bleinormerte slik. I tilfellet med pins derimot gjorde fagnemnda eit vedtak så tidleg at detkan ha innverka på kva ordform har vunne fram.8 (I svensk er fenomenet òg velkjent, ogorda blir omtalte som «kepsbildningar», jf. Ljung 1988: 18, 66 og 68.)

Engelsk har lang vokal når det følgjer r etter vokalen i skriftbiletet, f.eks. smart[smɑ�t] og flirt [fl��t]. I ein del retroflekterande norske dialektar, særleg deisøraustlandske, har desse importorda fått halde på lang vokal: [smɑ��] og [vflø��ə],som da rimar på inkjekjønnsforma rart [rɑ��] og preteritumsforma førte [vfø��ə]. Langvokal kan ein møte også i f.eks. art, part, sart, start. Kva for nokre av desse orda somhar lang vokal, skiftar frå språkbrukar til språkbrukar.

Men i store delar av landet følgjer importorda det tradisjonelle systemet som er slikat uttalen med lang vokal framom ei konsonantgruppe (og retrofleks t) er avhengig av atandrekonsonanten i konsonantgruppa er ein del av ei bøyingsending: Det heiter altså

6 Unntak frå dette prinsippet er berre nokre småord som aller oftast står trykklett: nok, til, at, vil osv.7 Dialektalt (i f.eks. romsdalsk) finst også «huks» for huk. Som unormert ord finn ein mangstad òg

f.eks. forma «japs» (Leira 1992: 53).Det finst også ein del tostavingsord som har fått ein «fleirtals-s» i stammen: ansjos, binders,

bunkers, dias, old boys, kippers, leggings, nikkers, parkas, pikkels, pitprops, puttis, pyjamas, sinders,turnips, østers. I somme dialektar gjeld dette òg for «doris» (= dory) og for «potetes», som kom inn på1700-talet. At vi har lånt ei fleirtalsform, gjeld òg dei italienske orda kolli, lire, spagetti, lasagne(Leira 1992: 53). I desse tilfella er ikkje det fonologiske resonnementet om kvantiteten relevant.

8 I mange av desse orda – både med ei og to stavingar – er det lett å tenkje seg at den engelskefleirtalsendinga har komme lett inn pga. at ordet blei brukt med eit kollektivt innhald, som f.eks. iboms, drops, kippers, kjeks, kjoks, koks, pikkels, tips og turnips. Referansen til to eller eit par – ogdermed fleirtal – har kanskje avgjort formene i nikkers, pens, pumps, shorts og slacks. Opptaket avslike lån kan så ha letta for eit meir generelt mønster som ser ut til å utvikle seg no, for det er ikkjenaturleg å rekne med noko fleirtalsinnhald i f.eks. bunkers, hands eller kiks. Det nyare ordet pins harnok vakla litt i forma mellom «pinn» og «pins» i eintal, og det blei normert til denne forma med -s i1992. Det engelske ordet cap vinglar i talemålet mellom éi form med og éi utan -s, jf.talemålsgranskinga i pkt. 4.1.2.


[rɑ��] rart og [vfø��ə] førte med lang vokal fordi det er lang vokal i andre former avsame ordet, som rar [rɑ�r] og føre [vfø�rə]. Ord som ikkje har bøyingsending ikonsonantgruppa, må derimot ha kort vokal: adjektivet svart [svɑ�] – forresten imotsetning til svart av svare – og skjørt [ʃø�]9. I samsvar med dette systemet heiter detderfor [smart, flørte, art, part, sart, start] med kort vokal. Importorda har dermedføydd seg etter det heimlege kvantitetssystemet.

Engelsk har gjerne to trykk på samansette substantiv: know-how, roast beef, hot dog[#nəυ #haυ, #rəust #bi�f, #hɒt #dɒ�]. Her bruker norsk eitt trykk, og det er plassert påførste stavinga: [´noυhaυ, ´roυstbif, ´hɔtɔ�]. For å markere dette må ein i norsk skriveorddelane i eitt. (Det same gjeld i dansk, jf. Hansen & Lund 1994: 102.)

Verb + adverb følgjer i austlandsk og trøndersk eit mønster der dei utgjer eitonemgruppe saman, dvs. at dei to orda blir uttalte som om dei var eitt ord, og dei fårtonem 2: kaste ned [vkaste'ne�]. Dette mønsteret går også lånte uttrykk inn i: haldeopp.

Når norsk lagar verbalsubstantiv, dvs. substantiv på -ing, får det tonem 2. Det samegjeld såkalla nomen agentis-ord, dvs. der vi legg -ar til verbstammen. Verbet bake ståraltså i eit grammatisk eller systematisk forhold til substantiva baking og bakar, og détkjem m.a. fram i tonemet. Det vanlege er at lånte verb følgjer same mønsteret, slik atkutting og kuttar står til verbet kutte, og digging til digge. Eit nytt lån som rafte ser ut tilå føye seg godt inn i mønsteret med [vraftiŋ]. Sameleis er det i pønkar, krasjing ogskannar. Men i nokre tilfelle der substantivet har vore lånt først, kan vi ha avvik:taiming, doping og dumping blir kanskje oftast uttalte med tonem 1. Men stundom hørerein tonem 2 brukt i dumping, og den uttalen kan ein vel vente vil vinne fram etter kvartsom dumpe òg blir ei vanleg verbform med tilsvarande innhald, nemleg ‘selje i utlandettil lågare pris enn heime’. Substantiv på -ing som manglar tilsvar i verb, kan halde påtonem 1, for dei er ikkje verbalsubstantiv: smoking, dressing, dvs. at dei står ikkje tilnoko verb smoke og dresse. Ordet camping har òg tonem 1, truleg pga. at verbet campe(= ‘slå opp telt’) er lite brukt, og at camping ikkje fungerer som verbalsubstantiv, men ereit ord med tydinga ‘campingplass’ eller ‘telttur med bil’. Ein kan neppe hevde atcamping med tonem 1 ikkje er tilpassa norsk dersom ein ser på det som eit isolertsubstantiv.

b. KonsonantarNokså uproblematiske når ein norvagiserer, er utalandske skrivemåtar med c, q, x, z; herfølgjer ein uttalen. Vi kan stille opp prinsippa nedafor, der utalandsk skrivemåte står førpila og norvagisert etter (uttalen i klammeparentes). Her er både eldre og yngrenorvagiseringar, og dermed også importord frå både fransk, tysk og engelsk.

• c [k] > k conservative > konservativ, container >konteinar,

9 Eit dialektområde på Sør-Vestlandet vik av frå det tradisjonelle norske mønsteret med at dei har lang

vokal også i arveord av denne typen, f.eks. adjektivet svart.


scandale > skandale, script > skript• c [s] > s civil > sivil, service > sørvis• ck [k] > kk check > sjekk, kick > kikk• q > k liqueur > likør, qualificere > kvalifisere,

squash > skvåsj• x > ks crucifix > krusifiks, fax > faks• z > s trapez > trapes, blitz > blits, zenith > senit

Desse prinsippa er så godt gjennomførte at vi kan seie at ord som framleis er skrivnemed c, q, x, z, er ortografiske fremmendord.

Utalandske konsonantgrupper kan svare til éin lyd eller til konsonantgruppe i norsk.Svært vanlege er desse:

• ch, sh [ʃ] > sj [ʃ, sj] shawl > sjal, polish > polisj, squash > skvåsj,chocolade > sjokolade, chef > sjef, douche > dusj,ketchup > ketsjup, champagne > sjampanje

Desse samsvara ser også ut til å vere uproblematiske når ein først har bestemt seg for ånorvagisere eit aktuelt ord.

I nokre tilfelle er dei norske løysingane ikkje like «automatiske»:

• ch- [T] > sj- sjåk

Fremst i ord kan den engelske T-uttalen av ch gi både sj- og kj-uttale i norsk. Detteymsar noko i dialektane; i normeringa har ein brukt kj-løysing i kjoks av engelsk chuck,men elles halde seg mest til sj-løysingar. Begge er veltilpassa norsk ortografi ogfonologi, slik at her er problemet å velje kva dialekt ein vil lage samsvar med.

• k og g framom i, y, ei og øy.Det tradisjonelle ortografiske systemet i norsk føreset ein palatal uttale av k og gframom dei fire nemnde vokalane: kino, gyse, geit, gøy. Vi har alt i fleire generasjonarhatt nokre unntak: gitar, gitter, gir, gymnas, men nokre av desse orda har fått palataluttale i somme dialektar, som f.eks. [´jitar, jymnas]. Skiftande uttale finn ein òg i andreord som ikkje fell inn under denne regelen, som gevær, gebiss og sketsj, som kan bliuttalte som [je´v��r, je´bis, ʃets].10 Dette viser at norsk har hatt ein periode dertalemålet har vakla i korleis orda er blitt tekne opp, med eller utan tradisjonellpalatalisering. Fleire eksempel er keisar, kippers, keitete, kynikar, gidde, gissel, sommange nordmenn uttaler med såkalla hard konsonant, dvs. k og g. (Ordet gissel varimportert alt i norrøn tid.) Desse orda kjennest neppe som fremmendord i dag, og vi må

10 Årsaka er at ein i eldre norsk måtte ha palatal uttale av g og k også framom e, ø og æ. Det har gjort at

vi har fått dei engelske importorda kjeks og gjeng i samsvar med den eldre palataliseringsregelen, men«kep» (eng. cape) har derimot ikkje fått palatalisering.


seie at norsk fonologi ikkje lenger krev ein palatalisert uttale av k og g framom dessevokalane.

Eit uttrykk for at skriftbiletet held på og blir tvitydig, kan vi sjå av eksempelet gøyovafor, for verbet har palatal førstekonsonant, adjektivet ikkje. Det same ser vi inormeringa av importordet kei/kjei (= ‘jente’, gjennom svensk frå romani, der ordettyder ‘dotter’). I dette ordet, som altså skal ha palatal uttale, har Språkrådet valt å gi einalternativ skrivemåte som bryt med det tradisjonelle rettskrivingsmønsteret vårt. Isvensk er ordet skrive tjej, og den tilsvarande skrivemåten tjei i norsk kunne ha løystproblemet, ettersom den vanlegaste uttalen av tj fell saman med kj, som i tjørn og tjøre.

«Avpalataliseringa» har skapt eit teknisk problem i det ortografiske mønsteret vårt,for vi kan ikkje slutte frå skriftbilete til uttale lenger. Nokon palatal uttale finst neppe imoderne lånord som gir, gimmick, kidnappe, og heller ikkje ginseng, kibbutz, kilt,kypriot og kimono, som refererer til utalandske fenomen. Desse orda er ikkje mange, ogdei er kanskje heller ikkje så frekvente i språket. Men dei er mange nok til at ein ikkjekan seie at palatalisering av g og k er nokon regel i norsk i dag.

Dette gjer at norvagiseringa av kicke til kikke i 1996 ikkje kan seiast å føresetje eituttale med kj-lyd (jf. «kikke på»). I uttalen har ein unngått samanfall med dettradisjonelle verbet kik(k)e, men ein står altså att med fleire eksempel på eit meirgenerelt ortografisk problem, som ikkje er emne for denne utgreiinga.

Ordet kyberrom, som er meint som fornorsking av cyberspace11, må ein rekne medvil bli uttalt med k, og det har mønster i greske importord (jf. kybernetikk).

c. VokalarNokre av vokalane er lite diskutable når ein skal endre på skrivemåten – og her gjeldalle tilfella ord frå engelsk:

• oo > u [��] scoop > skup• ir, er [��] > ø [ø] flirte > flørte, service > sørvis• ea [ε] > e [e, ε] heade > hedde, overhead > overhedd

I desse tilfella har talemålet kringom i landet valt same løysinga. I første og tredjetilfellet er det tale om skrivemåtar som er fremmende for norsk, slik at det er naturleg atvi tek utgangspunkt i den engelske uttalen når vi overfører ordet til norsk. I tilfella medengelsk ir og er kunne ein òg ha tenkt seg at ein hadde følgt den engelske skrivemåtennår ein uttalte på norsk. Det skjer ikkje ofte. I det heilt nye ordet nerd12, finst både denbokstavrette uttalen [nεrd] og den meir engelsk-liknande uttalen [nørd] (òg medretrofleks sluttkonsonant [nø�(], som nærmar seg enda meir den engelske uttalen,samtidig som han i austnorsk svarer til tradisjonell uttale av rd). I det eldre lånordet

11 I dette ordet har engelsk si form for palatalisering, dvs. s-uttale.12 Ordet har nok komme inn i ungdomsspråket nokså nyleg, kanskje formidla av TV-serien om Steve

Urkel på TV-Norge. Tydinga av ordet på norsk kan vere farga av denne figuren.


konsern finst òg både e- og ø-uttale. Men det sterkaste mønsteret i norsk er nok åoverføre er uttalt med [��] på engelsk til ør på norsk.

Tidlegare blei ord med den engelske ai-diftongen innlånte med norsk ei, som i å teiteav to tight (kanskje gjennom sjømannsspråket). Det same ser ein i det engelske skylight,som er blitt til m.a. [ʃεi�lεit] i norsk. I dag ser det ut til å ha blitt vanleg å brukediftongen ai på norsk, som i f.eks. taits av den same engelske stammen: tights. Vi kanstille opp det moderne prinsippet slik:

• igh, i, ui [ai:] > ai [ai:] haike, fait, gaid, taime

Dette avspeglar nok at ai-diftongen med kvart er blitt mye vanlegare i norsk, og idag må ai reknast som normalnorsk diftong. I somme dialektar er denne diftongen heiltny, slik at gamle ord som mai og kai blei og blir uttalte anten med ei eller med tostavingar (altså som ma-i13, ka-i14 – for å «sleppe unna» ai-diftongen). I andre dialektarkan ai ha nokså lang tradisjon i ei lita gruppe gamle «importnamn» som mai og Nikolai.Etter krigen har talet på ord med ai auka sterkt. (I dei dialektane som uttaler dentradisjonelle diftongen ei som ai, fell den nye diftongen sjølvsagt saman med dengamle.)

Dei to vanskelege punkta i norvagiseringa gjeld vokalane a og u når dei på engelsker uttalte [æ] og [)], dvs. som korte vokalar. Språkrådet foreslo i 1996 ein del ordskrivne med same vokalen som finst i det engelske skriftbiletet, dvs. løysingar somføresette bokstavrette uttalar:

• a [æ] > a [ε, æ, a] fancy > fansy, campe > kampe, campus > kampus,caravan > karavan, match > matsj, ranch > ransj,shabby > sjabby, snackbar > snakkbar,snacks > snaks, taxi > taksi

• u [)] > u [ø, �] rush > rusj

Kulturdepartementet ville ikkje godkjenne desse framlegga og viste til at det her ikkjefanst ein fast uttale, slik prinsippet frå Språkrådet i 1987 tilsa at det burde vere. Ordapønk og pønkar/er, som i 1987 blei normerte til skrivemåtar med u, blei no godteknemed ø. (Fagnemnda hadde gått inn for denne skrivemåten alt i 1992, og han var alt tekeni bruk i 1993-utgåvene av Nynorskordboka og Bokmålsordboka.)

Det har ikkje vore full konsekvens i normeringstradisjonen når det gjeld desse toordtypane. Det ser vi både av dei to orda som blei normerte med u i 1987, men med ø i1996. Frå før har vi det eldre klubb, og dei noko nyare trøbbel og bløff. Framlegga fråårsmøtet i 1996 var heller ikkje konsekvente seg imellom, altså pønk, men rusj. Nokre

13 Legg merke til at Margrethe Munthe lèt mai rime på glad i!14 Orda hai og kai er lånte til norsk frå nederlandsk, der dei òg har to stavingar: haai og kaai. Ein kunne

kanskje tenkje seg at det ville lette opptaket med tostavingsstruktur i norsk. Men mai kjem av latinskmaius, og kan ikkje forklarast slik.


ord med engelsk [�] blei i 1938 og rett etter normerte med e: metsj, penteri, pledd. Denførste ordforma har rettskrivinga seinare gått bort frå att. (Jamfør under 4.1. omdialektuttalane.)

Problema ein strir med her, er at stammevokalen blir fonemisert til ulike fonem i deiymse norske dialektane når orda blir tilpassa norsk uttale. Ein stor del av landet lètvokalen [�] i engelsk gå til det fonemet som reflekterer skrivemåten e i norsk (ev.svarer til refleksen av norrøn e). I mange dialektar har dette fonemet ein open uttale avkortallofonen: [ε, æ]. Dette gjer at uttalen av f.eks. bag i desse dialektane rimar påuttalen av arveordet vegg. Vedtaket frå 1938 om metsj må byggje på ei slikfonemisering.

I Oslo-området blir no fonemet /�/ brukt i ord som bag [b��]. Som kort vokal fanstdenne lyden frå før berre framom r. Etter denne nyutviklinga rimar ikkje vegg og bagher.

For ordtypane med engelsk [�] og [)] er det altså ingen heilt opplagt rett måte ånorvagisere på.

d. DistribusjonEin kan neppe seie at norsk språkstruktur er blitt vesentleg endra på grunn av utalandskpåverknad. Men nokre mindre drag er omlagde pga. importorda – som no må reknastsom lånord. Fonologisk har vi, som nemnt ovafor, i nyare tid fått inn diftongen ai. Detsame kan vi òg seie om oi, sjølv om han står berre i ei mindre gruppe ord. (Ui finst berrei hui og huie, men desse to orda gjer det neppe fruktbart å seie at diftongen er ein del avsystemet.) Elles er det ikkje lett å påvise at talemålet har fått nye fonem.

Større er endringane i den fonologiske distribusjonen, dvs. i mønsteret for kvarlydane kan stå i ordet. Eit eksempel på det er det vi nemnde ovafor om at søraustlandsk idag held på og får utvida distribusjonen av [æ] til ordtypen bag (jf. òg nedafor underpkt. 4.1.2. og 7.6.). Dette mønsteret ser no ut til å bli stabilt. Nedafor skal vi sjå på nokreandre distribusjonelle endringar i eldre og nyare norsk språkhistorie.

Ei av dei eldste endringane som skjedde i nordisk på grunn av lånord, var at fonemetp kom i bruk fremst i ord. Lydendringar i germansk hadde tidlegare endra opphavlege p-ar først i ord (jf. latinsk pater og norsk far), men når lånord som plog, penn, papir, pla,plage og pall kom inn, fekk språket igjen lyden i denne posisjonen.

Tidleg i norrøn tid fekk vi òg inn ord med b etter vokal, som f.eks. i bibel. I nordiskvar opphavlege b-ar i denne posisjonen blitt endra til v-ar (stemt bilabial frikativ [β]), jf.tysk leben og norsk leve.

I norrønt hadde ein ikkje kort d etter vokal, det var ð som fylte tilsvarande funksjon(dvs. som fungerte som arkifonem for d og þ i denne posisjonen). I mellomnorsk fall ðut i det meste av norsk talemål. Men etter kvart kom lånord til med plosiven d i denneposisjonen, f.eks. nåde frå lågtysk. (I norrønt heitte det tilsvarande ordet náð.) Slikelånord har det blitt nokså mange av, og i tillegg er det i ein del ord blitt nokså vanlegmed ein leseuttale med d (dvs. der d-en i skrift reflekterer den norrøne ð-en), som f.eks.


i fred. Desse endringane gjer at nye ord med d etter vokal, f.eks. node (jf. Internett-node), må seiast å falle inn i moderne norsk lydstruktur.

Eit gammalt mønster i språket vårt var at vi ikkje kunne ha konsonanten j til slutt ieit ord. I austlandsk blei dette mønsteret endra da g blei til j etter r og tjukk l: elg >[�+j]. Austlandsk kunne dermed få nye imperativformer som følgj og tenkj [fø+j,tε,ç], der andre norske dialektar har føl og tenk som imperativ av verba følgje ogtenkje.15

Denne historiske avgrensinga mot j i utlyd gjaldt òg for sj, jamfør at verbet hesje harhatt tilsvar i substantivet hes. Men her har mange dialektar fått samanfall i uttalen avopphavleg sj og opphavleg rs (og ls), i anten . eller ʃ, jf. tvers og hals. Dermed blei .mogleg i slutten av ord, og hesj uttalt [hε.] var mogleg like godt som tvers [tv�.].Såleis blir lydstrukturen i eit lånord som hasj også akseptabel i desse dialektane.

Vestnorsk og nordnorsk er det som lengst har halde på uassimilerte uttalar av sj – ogdermed «hatt problem med» fremmende uttalar som vinsj (som er blitt til vins). Men deròg er i dag uttalen [ʃ] for sj på frammarsj, både i heimlege ord og importord. Etter kvarter orda med utgang på sj blitt svært mange i språket. Normerte ord av denne typen inorsk er brotsj, dusj, fetisj, fromasj, gulasj, krasj, lunsj, marsj, pastisj, punsj, revansj,tusj, vinsj o.fl.

Skriftmåla har eitt ord med lj utanom belj: detalj. Men det finst ikkje noko ordnormert med nj. Derfor verkar nok ein ikkje uvanleg uttale som [la´sanj] nokofremmend i mange dialektar, og det kan vere mange som kjenner seg usikre på korleiseit slikt ord bør uttalast på norsk. Somme seier òg [la´sanje], slik det òg heiter i svenskog dansk. Den italienske uttalen er med -e, dvs. at nordmenn som seier [la´sanj], harteke i bruk ein «fransk» lesemåte av ordet.

Norrønt hadde ikkje lang v. Men mange norske dialektar har v etter kort vokal, f.eks.ved at ord som leve, never eller sau blir uttalte som [leva, never, s�v]. Etter detortografiske mønsteret for kvantitetsmarkering skulle slik uttale svare til skrivemåtarmed vv. Importord som show kan dermed falle inn i eit gammalt mønster i slikedialektar. I andre dialektar representerer desse importorda ein ny distribusjonell struktur.

Men norsk ortografi har ikkje ord med skrivemåten vv . Det er eit problem ved ei ev.norvagisering av show, der sjovv med vv ville svare til den vanlegaste uttalen av ordet.Fagnemnda foreslo skrivemåte med enkel v i 1996, men det blei avvist av årsmøtet. Herer det faktisk det tradisjonelle ortografiske mønsteret for norsk som representerer størsteproblemet.

Mange dialektar, særleg søraustlandske, har i arveord berre kort vokal framom m. Inyare lånord har derimot lang vokal komme inn i f.eks. boom, zoome, og dermed gitt eit

15 Dette eldste mønsteret er det som er bevart i dialektar som har imperativen seg til infinitiven seia (<

segja).Einaste arveordet med utlydande j er belj (til verbet belje). Det er ikkje belagt i norrønt, og Aasen

(1873) fører opp berre belji, belg og byl, dvs. alle former som følgjer det gamle distribusjonellemønsteret. Ross (1902) har belj frå Vestfold, der tjukk l + j er ein del av det distribusjonellemønsteret.


nytt mønster. I ein del vestlandske og midlanske dialektar vil derimot denne strukturenikkje vere ny, for han finst alt i ord som f.eks. sumar.

Etter ein slik gjennomgang av endringar bør det nemnast at hovudmønsteret også idistribusjonen er stor tilpassing. I dialektar med f.eks. tjukk l blir denne lyden ofte tekeni bruk også i moderne importord. Slik finst f.eks. uttalen [´s�p+y'bɔ�t] for supplybåt (=forsyningsbåt), og i ordet konklusjon er tjukk l svært vanleg.16

e. Fonologiske vekslingarSpråket inneheld ein del lydskifte som i fonologien ofte blir beskrivne som fonologiskeog morfofonologiske reglar. Her bruker importorda å tillempe seg desse reglane noksåsnart. Eit relativt moderne ord som truck, blir f.eks. i dialektar med ein morfofonologiskpalataliseringsregel bøygd heilt ut som eit arveord, slik at det i b.f. eintal fårpalatalisering. Det gir desse formene i mange dialektar: [trøci,] i nemneform og[trøca] i dativ.

Norske dialektar har ein regel om at verb og adjektiv med lang vokal + t i stammenfår forkorta vokalen når endingar som begynner med t eller d blir lagde til, som i møt+e– møt+te. I mange dialektar gjeld dette også om vokalen er ein diftong: blaut - blaut+t.Slik er det obligatoriske systemet i nynorskrettskrivinga òg. I importordet teit skulle einfør ikkje føye til -t i inkjekønn. I 1996 blei dette endra til valfritt teitt i inkjekjønn inynorsk slik at adjektivet kunne bøyast i samsvar med det morfologiske systemet der: eitteitt teaterstykke.

1.3.3. MorfologiI norsk er tradisjonen svært sterk for å bruke norsk bøying på importord. Unntaka ermest lån or latin og gresk, og sjølv der er talemålet ofte «norskare» enn det normerteskriftmålet, som når ord av typen museum i dialektane blir bøygde på regelrett måte medmuseumet og museuma i bestemt form eintal og fleirtal.

Engelsk fleirtal på -s møter ein svært sjeldan i norske tekstar. Vi bøyer både jobb ogbag med norske bøyingsendingar. Einaste orda som skal ha engelsk fleirtal i normertspråk, er fan17, slide, still og i bokmål mile. Dei har desse bøyingane:

bokmål: 1: fan - fanen - fans - fanene mile - milen - miles - milene2: slide - sliden - slides - slidesene still - stillet - stills - stillsa/stillsene

nynorsk: 1: fan - fanen - fans - fanane2: slide - sliden - slides - slidesane

16 I ein austlandsk uttale som [vkυŋk+�'ʃυn] er både trykkplassering, dei tre vokalane og konsonantane

ŋ, + og ʃ endra frå långivarspråket og tilpassa norsk.17 Det kollektive ordet fans har berre eintalsbøying: fans - fansen.


still - stillet - stills - stillsa

Dette blir ei svært spesiell bøying ettersom endinga i bestemt form fleirtal kan delasti to: fleirtal s + bestemt form ene. Det har vi ikkje elles i moderne norsk.

Dessutan kan ordet royalty ha både norsk og engelsk fleirtal. Det kan heite båderoyaltyar (bm. royaltier) og royalties i ubestemt form fleirtal. Ordet facts finst berre iubestemt fleirtal i normert språk.

Nokre av dei norvagiserte maskulinorda som har fått utgang på -s, er ikkje er blittheilt tilpassa tradisjonell norsk morfologi. Ord som pins kan nemleg mangle ending iubestemt fleirtal, men dei kan også få ending. Longs skal vere utan ending i ubestemtform fleirtal. Dei har altså slik bøying:

bokmål: 3: pins - pinsen - pins, pinser - pinsene4: longs - longsen - longs - longsene

nynorsk: 3: pins - pinsen - pins, pinsar - pinsane4: longs - longsen - longs - longsane

Slik er også bøyinga for tanks. Kjeks har maskulinbøying i eintal og nøytrumsbøying ifleirtal (som det tradisjonelle ordet ting), drops kan vere maskulint i eintal. Slikalternativ bøying finst ikkje for kjoks, som altså er eit heilt regelrett maskulint ord. Viser at som gruppe er desse orda noko ueinsarta, og det kan avspegle at det har voreproblem med å få dei heilt tilpassa tradisjonell bøying ved normeringa. Somme dialektarlèt derimot både kjeks og drops gå som heilt normale maskuline ord, og her kan eintenkje seg at dei heilt moderne låna som pins også lett vil følgje same mønsteret.

I 1984 blei det vedteke å ta ut endinga -s i fleirtals i deadline, gag, gimmick, hit,pellet, slapstick og stand-in. For deadline og slapstick blei det det vedteke at «ordet skalikkje ha fleirtalsbøying», dei nye redline og blueline fekk heller ikkje fleirtalsformer;hine orda fekk normal fleirtalsbøying for hankjønnsord.

I talemålet går det uproblematisk å bøye ord som jobb og bag. Men i ortografien blirdet problem med bag, slik at ein ser skriftformer som både bagen, bag'en, «bag»en ogbag-en. Meir om dette i pkt. 4.2.2.

Ein del importord frå engelsk føyer seg inn i eldre mønster for franske/tyskeimportord ved at dei får avleiingssuffiks som -ere og -abel og trykk etter fransk/tyskmønster: allokere, fisjonabel. Her kan ein tale om attkjenningsprinsippet: Ein prøver åplassere mest mogleg av dei nye orda inn i det som alt er kjent. Det same ser vi òg inokre eldre engelske importord som daggert og «rekkert»; dei har fått sistestavingatolka som det mye brukte ert-suffikset i norsk. På engelsk har dei utgang på -er og -et:dagger, racket.

Med vedtaket om bøyinga av gospel i 1984 fekk ein stadfesta at den engelsketrykklette stavinga -el skal ha synkope etter tradisjonelt norsk mønster slik det engelskesykkel i si tid fekk det:


gospel - gospelen - gosplar/-er - gosplane/-ene

Når ein lagar samansetningar med verb som førsteledd, bruker ein i norsk stammenav verbet + bindevokalen -e-: bak-e-pulver. Ved nye importord dukkar det stundom oppproblem før orda går inn i mønsteret. Eit eksempel på det er ordet dumpingvarer, sometter norsk ordstruktur burde heite dumpevarer. Dette problemet kjem nok av atsubstantivet dumping kom inn før verbet dumpe. Det same gjeld nok for brifingmøte,skanningmikroskop og bookingassistent.

Engelske importord med romansk opphav følgjer det etablerte norske mønsteret fortrykkplassering, dvs. på suffikset, som i allokere og digital. Dermed skjer opptaket«smertefritt.»

1.3.4. Leksikalske omsynEin del importord frå engelsk har eller kan få gjennomsiktig ordoppbygging. Verbetbook kan dra med seg assosiasjonen til ‘føre opp i bok’ dersom ein lèt det få forma bokepå norsk. (Svensk har gjennomført boka.) Ulempa med denne løysinga er at ho bryt medden uttalen som dominerer i dag, nemleg kort o, og det vil seie at om ein går inn forforma boke, satsar ein på at skriftbiletet med tida verkar inn på uttalen.Kulturdepartementet godtok derfor ikkje dette vedtaket i Språkrådet, og det refererte tilretningslinjene frå 1987.

Orda innsidar og utsidar blei godkjende. Her er det sjølvsagt føresett ein uttale med ii -sidar, og dermed blir orda fullstendig norske parallellar til dei engelske. Dei ersamansette av to norske arveord. Dei kan da reknast som avløysarord og dermed falleunder fornorsking. Somtid kallar ein òg slike tilfelle for tydingslån. I alle fall er ikkjedette typiske norvagiseringstilfelle, jamvel om dei blei behandla i gruppe med dei iSpråkrådet i 1996.

Ettersom verbet putte er eit tidlegare godkjent og normert lånord i norsk, må velinnputt sjåast på på same måten, dvs. som avløysarord for input. Annleis er det medoverhedd (også frå 1996), som har eit sisteledd som ikkje finst i norsk. Her er detteleddet bokstavert i samsvar med eit norsk ortografisk mønster. Førsteleddet held på denopphavlege skrivemåten sin, fordi det fell saman med det norske ordet over. (Om detikkje var slik, måtte ein ha vurdert ein annan skrivemåte av førstevokalen, jf. å i sjåk aveng. choke.) Dermed blir overhedd ei blanding av eit tradisjonelt norsk ord som vikjenner att i det engelske over, og eit norvagisert ledd hedd frå engelsk head. (Slike ordblir kalla hybridord.) Prinsippet som ligg til grunn, kan vi seie er at der vi kjenner att inorsk eitt eller fleire av ledda i det engelske ordet, gir vi det tradisjonell norsk form. Vikunne tale om attkjenningsprinsippet. Og bruker vi det på heile ordet, blir konsekvenseneit tydingslån eller avløysarord.

Attkjenningsprinsippet står svært sterkt i den norske ordimporten. Sisteledda i f.eks.rankingliste og grapefrukt har vi gitt fullnorsk form, og ordet astronaut har fått norskuttale, truleg fordi ledda astro- og naut var kjende frå før i norsk.

2. Normeringshistorikk

1862Første offisielle endringane av fremmendord skjedde 18.2.1862 veddepartementsrundskrivet om å endre rettskrivinga på fem systematiske drag. Dette varførste norske rettskrivingsendringa som gjorde at dansk-norsk skilde lag med dansk.Endringane var ikkje spesielt retta mot fremmendord, men dei var eit vedtak om meirlydrett stavemåte generelt:

N1: fjerne stum e: Philosophie > Filosofi,N2: byte ut ph med f: Philosophie > FilosofiN3: byte ut c, ch og q med k der dei blir uttalte k: Technique > Teknik, concis >

koncis, qualificere > kvalificereDei andre draga gjaldt skrivemåten av lang vokal og skrivemåten av diftongar.

Det var prinsippet om ortofoni som var mye diskutert i samtida, og vedtaketgodkjende ideen om at det skal vere eit prinsipielt samsvar mellom lyd og bokstav.

Det var fleire i Noreg som alt hadde prøvd seg med å skrive importorda meirortofont. For eksempel brukte Mauritz Hansen ein ortofon skrivemåte i femte utgåva avgrammatikken sin i 1837. Året etter sende Kyrkjedepartementet ut rundskriv om at bokavar forboden som lærebok.

Ivar Aasen var i grammatikken sin (1864: §150, Anm.) òg oppteken av omimportorda var strukturelt tilpassa eller ei, men han engasjerte seg ikkje spesielt i korleisein kunne tilpasse skrivemåten av dei moderne importorda. Han var nok meir opptekenav å unngå at dei fortrengde norske ord.

1869Knud Knudsen arbeidde aktivt for 1862-reforma, og han ville gå enda lenger.Ortofoniprinsippet var oppe i språkdiskusjonen også i grannelanda, og det pregaskandinavistmøtet i Stockholm i 1869 der det blei laga framlegg om tilnærmingarmellom dansk og svensk rettskriving. Mellom dei endringane som dette møtet gjekk innfor, og som ville ha verknad først og fremst for importorda, var å byte ut x med ks og thmed t. Dette blei gjennomført i dansk-norsk med rettskrivingsreglane åt Aars frå 1874.

Stockholm-møtet vedtok den prinsipielle retningslinja at «[s]om en for bægge sprogfælles beslutning blev vedtaget, at fremmede ord, som kunne anses for fuldt optagne isproget, skrives efter dettes regler.» (Lyngby 1870: 64, her sitert etter Vinje 1996: 14.)Ein del delegatar var imot og ville at importorda skulle skrivast etter rettskrivinga ioriginalspråket slik at det skulle bli vanskelegare å ta dei opp i språket (Vinje 1996: 14).

2. Normeringshistorikk 31

1885I 1885 vedtok Kyrkjedepartementet å godkjenne J. Aars: Norske Retskrivningsregler tilbruk i skolen. Dette var sjuande utgåva av boka, men med denne autorisasjonen fekk hony status. Dermed blei f.eks. ein del endringar Aars hadde begynt å ta inn alt i utgåva frå1866, offisielt velsigna. Endringane blei ikkje innførte som konsekvent gjennomførteprinsipp, men vi kan likevel tolke inn desse retningsgivande prinsippa:

N4: x > ks exempel > eksempelN5: z > s bazar > basar, magazin > magasin, zirat > sirat, zone > soneN6: ds > s provinds > provins

Aars innfører som hovudregel at vanleg kjende og brukte ord skal skrivast etter samemønster som norske. Problemet er tydeleg dei «nyare» importorda frå fransk, for deiskulle i stor grad skrivast som på opphavsmålet: jaloux, chef, marche, present.

1898Særskild drøfting fekk skrivemåten av importord i rettskrivingsinnstillinga frå Aars,Hofgaard og Moe i 1898, der eit tilleggskapittel heiter «Skrivemåten av fremmede ord»(s. 139-146). Dei tek der utgangspunkt i problema barn har med å skrive desse orda:

«Disse vanskeligheter kan ikke helt hæves, hvis man ikke vil bestemme sigtil at skrive alle fremmede ord som om de var norske, efter den uttale de harhos os, uten alt hensyn til deres skikkelse i det fremmede sprog. Altså somman gjør i italiensk, spansk, osv. Men et så radikalt skridt vil vi ikkeforeslå.» (S. 139.)

Deretter (s. 140) deler dei importorda i tre grupper:

1) dei som «ikke godt kan undværes», og som ein bør tilpasse heilt til norsk,2) dei som «godt kunde undværes. Dem kan man ikke ønske opptatt i vort sprog, og

ved dem vil det snarest være en fordel at de beholder fremmet skrivemåte ogsåledes blir noget vanskeligere at bruke.»

3) Dei orda som hører til fagspråket og ikkje er i vanleg bruk. Dei bør ein «ikke værefor snar til at oppta [...] med fuld borgerrett og norsk skrivemåte.» Det kan nemleg«vise sig at de ikke er så uundværlige som de mener, de som nu bruker dem».Deretter kjem ei mengd framlegg til endringar.

1907Innstillinga frå 1898 er utgangspunktet for framlegget til ny rettskriving i 1907, og derblei skrivemåten i ein del enkeltord endra. Mange av endringane gjaldt sj-lyden:

32 2. Normeringshistorikk

N7: g, sch, ch, sh [ʃ] > sj [ʃ] logis > losji, dusch > dusj, punch > punsj,shawl > sjal

N8: on > ong salon > salong, bullion > buljongN9: in > æng bassin > bassængN10: c, ç [s] > s concert > konsert, exercis > eksersis,

façade > fasade

Men òg nokre andre omleggingar skjedde da, f.eks. bureau > byraa. Her innførte einfor første gong valfridom i slike ord, nemleg i balkon/balkong og alliance/allianse.

I Aars & Hofgaard (1907: 28f.) er importorda ordna i tre grupper:

1) dei «som skrives likefrem efter vor uttale av dem» (f.eks. sjal),2) dei «som skrives halvt efter norsk uttale» (f.eks. briljant), og3) dei «som har beholdt helt fremmed skrivemaate» (f.eks. etage).

Det er tydeleg at orda komne frå fransk representerer største problemet, og Aars &Hofgaard kommenterer det påfallande at somme ord får «tysk betegnelse av sj-lyden,uagtet de er av fransk oprindelse; f.eks. brosche, depesche o.fl.» (s. 28).

Endringar som forfattarane framhevar, er at ein no skal skrive k, og at «Ph for f, thfor t, w for v, x for ks, og z for s brukes ikke mer» (s. 29).

Dei endringane som no er nemnde, gjaldt «dansk-norsken/det almindeligebogsprog». I landsmålet var ikkje importorda blitt spesielt behandla nokon gong, og detvar no blitt ein del tilfeldige forskjellar i skrivemåten mellom dei to målformene. Eindepartementsoppnemnd komité samansett av Hans Eitrem, Amund B. Larsen og SteinarSchjøtt fekk i oppdrag å drøfte ev. utjamningar mellom målformene. Den meiner iinnstillinga si at ein må unngå slike forskjellar når uttalen er lik i begge målformene.Det har ein følgt i rettskrivingsreformene seinare.

1912I 1912 kom den autoriserte ordlista åt Matias Skard i ei utgåve som var sterkt utvida,m.a. med mange importord skrivne etter norsk ortografisk mønster. Ein del av desseorda var ikkje norvagiserte enda i riksmålet, f.eks. mansjett, nasjon, nøytral, sjef ogsjokolade.

1917Ved dei store rettskrivingsendringane har ikkje importorda vore noko viktig tema, slik atdei får berre sparsam omtale, og endringane i dei har knapt vekt nokon strid. Innstillingaom 1917-reforma har på s. 73 ei lita spalte om «Nogen laaneord», som tek opp berrenokre gamle lån i språket med ulik form i landsmål og riksmål, f.eks. plaaster og


plaster. Det blir understreka at riksmålsforma «nationalt sett er like god som lands-maalsformen», og landsmålet skal ta inn desse riksmålsformene.

Derimot kjem det meir om ny skrivemåte av importorda i boka Den nye rettskrivningfrå 1918 (Dep 1918).18 Viktigaste endringane (jf. Dep 1918, side 24 i riksmålsdelen ogside 15 i landsmålsdelen) var at fleire ord fekk bytt ut c med s i innlyd (som aksept), og

N11: omlegging til suffikset -sjon for tidlegare -tion, -sion, -ssion, som i nation,revision, discussion (med nokre få unntak),

N12: regulering av e - æ etter same prinsipp som for heimlege ord (Dep 1918: 5), dvs.at æ skulle skrivast berre når lyden var lang framom r: portrett, men populær,

N13: dobbelskriving av konsonant blei også meir konsekvent gjennomført, f.eks.artikkel. Avleidde importord har konsonant som i grunnordet: kapellan.

N14: j, ch, sch > sj: drosje, sjakk, sjalusi,N15: oi > oa: toilett > toalett,N16: ch blei regulert til kj og skj framom e: kjemi, skjema,N17: engelsk aw > å: trawle > tråle,N18: ll [lj] > lj: guerilla > gerilja.

Etter alle desse endringane var det no etablert ein nokså fast måte å norvagisere påfrå latin, gresk, fransk og tysk. «For ord frå desse språka vart det no berre spørsmål omein ønskte ein norsk skrivemåte eller ikkje.» (Grønvik 1980: 47.) Eit strukturdrag somenno ikkje er norvagisert i skrift i franske importord, er utgangen på [aŋ]: restaurantmøblement, raffinement osv. Einaste norvagiserte formene av denne typen i norma er:volang og presang.

1938I mandatet for rettskrivingsnemnda frå 1934 heiter det at «framandord må skrivast likt ibåe måli». I rettskrivingsinnstillinga frå 1935 (Tilråding 35) er ei spalte s. 52 vigd tilskrivemåten av «fremmedord». Der blir det understreka kor vanskeleg det er å finnebeste skrivemåten, og at ein i slike ord ikkje kan gjennomføre verken den historiskeeller den lydrette skrivemåten i alle orda. Det prinsipielle er uttrykt slik:

«Vanlige fremmedord bør en skrive lydrett så langt råd er. I mer sjeldsyntefremmedord, særlig i historiske, literære og tekniske ord, kan en derimotlettere la den gamle tradisjonelle (og oftest også internasjonale) skrivemåtenstå ved lag.Reglene bør av praktisk-pedagogiske grunner være så greie og lette å lære

som mulig. Av det følger bl.a. at sideformer bare i nødsfall bør tillates. Likeens at fordelingen av to tegn for samme lyd såvidt mulig bør skje etter et fast

18 Av Anton Aures Nynorsk boklista II går det fram at den nynorske delen var utarbeidd av Olav

Midttun.)


gjennomført prinsipp: av den grunn foreslår vi at en skal skrive centimeter,men prosent (d.v.s. c fremst i ordet, s inne i ordet).»

Deretter kjem ei lang rad framlegg om ny skrivemåte av enkeltord.I Tilleggstilråding frå 1936 (KUD 1936) viser 34-komiteen til at

«[D]e fleste som har uttalt sig, krever at en skal gå enda lenger i lydrettskrivemåte – særlig når det gjelder c og s. Det er klart at dette vil være enlette for alle dem som ikke kjenner ordene fra fremmede språk.» (S. 11.)

Og deretter kjem ei tilleggsliste som omfattar først og fremst ord der s-en blir sett innfor c-en også i framlyd.

I sjølve vedtaket for 1938-rettskrivinga heiter det at

«[S]krivemåten av fremmedord er regulert mer i samsvar med uttalen. Forsjeldnere fremmedord og tekniske fagord er likevel i regelen den tidligereskrivemåten fastholdt. I noen få tilfelle er dobbeltformer tillatt.» (S. 44.)

Deretter kjem ei nokså lang liste med ord som skal ha ny skrivemåte, ikkje alle er heiltnorvagiserte. Under bokmålsseksjonen finn vi den lengste lista, truleg pga. at nynorskenalt hadde den norvagiserte skrivemåten frå før.

Ord som innstillinga frå 1935 nemner, men som ikkje kjem med i vedtaket, er:insjeniør, seleber, selle, sellulose, sjampanje, sjanger, sjenerell, sjeni, sjurnalist, sjåsé.

1959I Framlegg til læreboknormal frå 1957 er det ikkje noko eige avsnitt om importorda,men under ei liste over «einskildord med ulik form i dei to skriftmåla» står desse fem,som no skal ha felles eineform: jon, lisens, marsjall, service, silhuett, vise-. (I denendelege forma frå 1959 er det forma ion som blir innført.) Det kan her nemnast atbokmålet hadde før hatt valfritt service - servise. Under ei liste med «Ord med eller utane i utlyd» s. 75f. går gravyr og kamuflasje inn som felles eineformer. I 1959 blei ogsåhaik, handikap og vaier norvagiserte. Dermed blei diftongen ai for første gong normert inorsk for engelsk [ai].

1984Det nordiske språkmøtet på Røros i 1982 tok opp spørsmålet om ein felles skandinaviskstavemåte på engelske importord. På møtet i Marstrand året etter (13.-15.9.83) blei detsemje om ei gruppe ord – for norsk 62 ord. Med nokre endringar blei desse ordavedtekne på årsmøtet i Språkrådet 27.-28.1.84. Kulturdepartementet, som fekk tilsendtframlegga, sende i brev datert 5.9.84 ein del av dei tilbake til Språkrådet og bad om nybehandling og at Språkrådet drøfta visse prinsipielle spørsmål kring normeringa av


fremmendord (jf. vedlegg 7). På årsmøtet 25.-26.1.85 tok Språkrådet opp att deitilbakesende orda, og det vedtok å halde fast på vedtaket frå året før. I brev datert27.2.85 svarte Språkrådet på dei prinsipielle spørsmåla frå departementet (jf. vedlegg 8).Departementet godkjende i brev datert 22.7.85 ein del av dei nye vedtaka, men avvistesju19 (jf. vedlegg 9).

Mange av endringane frå 1984-85 gjaldt tyske, italienske og franske lån, ogendringane følgde prinsippa ovafor (jf. Grønvik 1991: 151f.). 8 av orda var komne fråengelsk.

Spørsmålet om prinsippbehandling tok departementet opp att i brevet frå 22.7.1985.Det gjorde at spørsmålet blei tema på årsmøtet i 1987. I same brevet fråKulturdepartementet blir det uttalt:

«Det bør vises varsomhet ved norsk normering av spesialord somhovedsakelig brukes i begrensede faglige sammenhenger. [...] Ordet børvære i utstrakt skriftlig bruk før det får særskilt norsk normering.»

1987På årsmøtet åt Språkrådet 22.-23.1.87 heldt Einar Lundeby ei innleiing om prinsipp for‘normering av fremmendord’. Det var allmenn tilslutning til foredraget, og leiaren iSpråkrådet avslutta debatten med at «tankane Lundeby la fram i innleiinga si, børdrøftast vidare i fagnemnda, og det bør sendast eit brev til departementet.»

I eit brev til departementet 26.6.87 opplyste Språkrådet at styret og fagnemnda haddedrøfta spørsmålet om prinsipp, og at styret hadde bedt Lundeby lage «en oversikt pågrunnlag av foredraget». Oversikta (eller samandraget) blei sendt departementet, jf.vedlegg 10. Det vil seie at det aldri blei gjort noko formelt vedtak i rådet, fagnemndaeller styret om formulerte prinsipp for fornorsking og norvagisering. Men både referatetog breva tyder på at semja var stor, og skrivet frå Kulturdepartementet 23.5.96 visertilbake til desse drøftingane.

1996Språkrådet drøfta ikkje prinsippsaka seinare før fagnemnda i 1993 begynte å førebu sakatil årsmøtet i 1996. I fagnemnda blei ymse prinsipp diskuterte, men det var ikkje fleirtalfor å formulere prinsippvedtak. Brevskiftet med departementet og saksarbeidet fram til1987 blei heller ikkje drege inn, slik at det blei ikkje oppfatta verken i fagnemnda ellerpå årsmøtet i Språkrådet at det låg føre vedtekne og styrande retningslinjer. Fem av deiåtte fagnemndmedlemmene var komne inn i Språkrådet etter 1987. Som nemnt i kap. 0vedtok Språkrådet i januar 1996 norvagisert skrivemåte i om lag 60 ord. Rådet avviste 5av framlegga frå fagnemnda (jåt, pøbb, pøkk, sjov, tim).

19 Av desse sju orda var eller blei dei fleste godkjende i svensk (kommandosoldat, sprej, fajt, kvilta,

dykdalb) og to i dansk (kommandoraid, kvilte).


Da vedtaka i Språkrådet blei oversende Kulturdepartementet, såg departementet detslik at «retningslinjene fra 1987 [...] utgjør [...] et naturlig utgangspunkt fordepartementets vurdering» (jf. brev frå Kulturdepartementet 23.5.96). Med å vise tilprinsippet om at «[o]rdet bør ha fått en fast eller iallfall dominerende uttale», kunnedepartementet førebels ikkje ta stilling til vedtaka om ny skrivemåte av ord «derbokstaven a i engelsk uttales tilnærmet norsk /æ/». I tillegg nemner det også framleggaom ny skrivemåte av booke, rush, spray, display og pace. Det var i alt 15 ord, jf.vedlegg 4. Departementet godkjende 32 norvagiserte ord. Desse kom i tillegg tilordvedtaka som ikkje trong godkjenning i departementet, og dermed omfattanorvagiseringa i 1996 49 ord, jf. vedlegg 3.

I arbeidet i fagnemnda har somme lagt vekt på at ein ny skrivemåte kunne vere medog påverke den framtidige uttalen av dei aktuelle orda, og at det var både ønskjeleg ogtruleg at ein bokstavrett uttale etter Språkråds-vedtaka ville sigre. Synsmåten var heraltså ein annan enn den Lundeby formulerte i 1987. Derfor skriv også departementet at«[v]i kan imidlertid ikke se at det foreligger noen prinsipiell avklaring, og vi leggersærlig vekt på at de aktuelle skrivemåtene ikke synes å være eksplisitt vurdert i forholdtil retningslinjene fra rådsmøtet i 1987.» Det skriv ein annan stad i brevet: «Før man gårvidere med tilsvarende normeringer finner departementet at det er behov for en nærmerevurdering knyttet til hovedregelen om at fornorskning ikke bør skje før ordet har fått enfast eller dominerende uttale.»

I ord-vedtaka frå 1996 blei det sett opp valfridom mellom norvagisert og engelskskrivemåte unnateke i seks ord. Departementet seier at det ser valfridommen «som enhensiktsmessig ordning og finner det i så måte vanskelig å gjøre unntak».

3. Importomfanget

3.1. OmfangOmfanget av importord er stort. Men å gi ein nøyaktig prosentdel på det, er umogleg,noko pga. at det stundom er vanske

Om norsk skrivemåte av importord - Språkrådet...0. Om bakgrunnen Årsmøtet i Norsk språkråd i...

Documents

Transcript of Om norsk skrivemåte av importord - Språkrådet...0. Om bakgrunnen Årsmøtet i Norsk språkråd i...