T.C.

KADR HAS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LETME MBA

OK ULUSLU RKETLERDE STRATEJK PLANLAMA

Yksek Lisans Tezi

TALHA ERHAN ZCAN

stanbul, 2011

T.C.

KADR HAS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LETME MBA

OK ULUSLU RKETLERDE STRATEJK PLANLAMA

Yksek Lisans Tezi

TALHA ERHAN ZCAN

Danman: Dr. BRGL AKAR

stanbul, 2011

i

ZET

Gnmzde, hzla gelien teknolojinin ve globallemenin etkisiyle uluslararas

mal ve sermaye hareketleri giderek younlamaktadr. Bun nedenle irketler finansman

kayna gereksinimi sonucu i pazarlardan d pazarlara da ynelmektedir. Bu

gereksinim sonucu ok uluslu irketlerin says gn getike artmaktadr. Bu gelimeler

ile birlikte dnya apnda ekonomik ilikilerin ileyiindeki kresel dinamiklerin

barolnde U ler byk rol oynamtr. ok uluslu irketler, ana irket ile deiik

lkelerdeki birden fazla sayda bal irketler aracyla faaliyetlerini srdrmekte

olduklar iin etkin bir ynetim stratejisine sahip olmalar gerekmektedir.

ok Uluslu irketler giderek artan rekabet ortamnda stnlk salamak ve

piyasadaki krizle mcadele edebilmek iin en geerli yntemlerinden birisi stratejik

plan kullanmaktadrlar. Bu nedenle de bu tez almasnda Ularda stratejik

planlama incelenmesi ngrlmtr

Bu tez almasnn amac, irketlerin verimliliini arttrma ynnde uygulanan

stratejik planlamann ok Uluslu irketler(U)de nasl uygulamaya konulduklar,

stratejik planlamann Ulara olumlu ve olumsuz etkilerini incelenmitir.

almann birinci blmnde Ularn zellikleri,dnya ekonomisindeki

yeri ve nemi gibi bilgiler verilmitir. almann ikinci blmnde ise Ularda

stratejik planlamann nemini anlamak adna stratejik planlama konusu detayl bir

ekilde ele alnmtr. almann nc blmnde ise tezin asl konusu olan

Ularda stratejik planlama konusu yer almtr.

Anahtar Kelimeler: ok Uluslu irketler, Stratejik Planlama, ok Uluslu

irketlerde Stratejik Planlama.

ii

ABSTRACT

Today, international movements of goods and capital are becoming increasingly

concentrated with the influence of rapidly evolving technology and globalization.

Therefore companies are also directed to foreign markets from domestic markets as a

result of the need of financial resources This need of source as a result the number of

multinational companies(MNC) is increasing day. MNC' s played a big role in the

global dynamics leading these developments in the economic relations with the world-

wide operations.MNCs should have an active management strategy on account of

having parent company and affiliated companies in different countries, between more

than one number that continues activities.

In the increasingly competitive environment MNCs uses strategic plan which is

one of the most current methods in order to provide market advantage to be able to fight

the crisis. Thats why in this study MNCs strategic plan has been envisaged in the

review

Aim of this thesis is to investigate how the term of strategic planning

implemented n MNCs which is made by the company to increase the efficiency and

strategic plans positive and negative effects in MNCs.

In the first chapter of the thesis information has been given about MNCs

features, such as the place and importance in the world economy In the second chapter

of the thesis, understand the importance of strategic planning for MNCs on behalf of

strategic planning are discussed in detail. In the third chapter of the thesis of MNCs

strategic planning took place which is the main topic of this thesis.

Key words: Multi-national Companies, Strategic Planning, Strategic Planing of MNCs

iii

NDEKLER

ZET ................................................................................................................................. i

ABSTRACT ..................................................................................................................... ii

NDEKLER ................................................................................................................ iii

TABLOLAR LSTES ..................................................................................................... vi

EKLLER LSTES ...................................................................................................... vii

GR ................................................................................................................................ 1

BRNC BLM

OK ULUSLU RKETLER

1.1. ok Uluslu irketin Tanm ............................................................................... 2

1.2. ok Uluslu irketlerin zellikleri ..................................................................... 7

1.3. ok Uluslu irketlerin Yatrm Yapmasn Etkileyen Faktrler ...................... 13

1.4. ok Uluslu irketlerin Tarihsel Geliimi ......................................................... 17

1.4.1. Ticaret Dnemi ...................................................................................... 19

1.4.2. Smrgecilik Dnemi ............................................................................ 20

1.4.3. Ayrcalk Dnemi .................................................................................. 21

1.4.4. Uluslararas Dnem ............................................................................... 22

1.5. ok Uluslu irketlerin Dnya Ekonomisindeki Yeri ve nemi ..................... 24

1.6. ok Uluslu irketlerin Kreselleme Srecindeki Rolleri .............................. 33

1.7. ok Uluslu irketlerin Etkileri ........................................................................ 38

1.7.1. ok Uluslu irketlerin Olumlu Etkileri ................................................. 41

1.8.2. ok Uluslu irketlerin Olumsuz Etkileri .............................................. 43

KNC BLM

STRATEJK PLANLAMA

2.1. STRATEJ VE STRATEJK YNETM ....................................................... 47

2.1.1. STRATEJ ............................................................................................ 47

2.1.1.1. Stratejinin zellikleri ............................................................... 50

2.1.1.2. Stratejinin nemi ve Yararlar ................................................. 52

2.1.2. STRATEJK YNETM ...................................................................... 55

2.1.2.1. Stratejik Ynetimin zellikleri ................................................ 57

2.1.2.2. Stratejik Ynetimin nemi ve Yararlar .................................. 60

iv

2.1.2.3. Stratejik Ynetimin Aralar .................................................... 63

2.2. STRATEJK YNETM VE STRATEJK PLANLAMA LKS .............. 65

2.3. STRATEJK PLANLAMA .............................................................................. 68

2.3.1. Stratejik Planlamann nemi ................................................................. 71

2.3.2. Stratejik Planlamann zellikleri........................................................... 73

2.3.3. Baarl Bir Stratejik Plann Sahip Olmas Gereken Unsurlar ............... 75

2.3.4. Stratejik Planlamann Yararlar ............................................................. 77

2.4. STRATEJK PLANLAMA SREC ............................................................. 80

2.4.1. Hazrlk Aamalar ................................................................................. 83

2.4.2. Durum Analizi ....................................................................................... 83

2.4.2.1. evre Analizi ....................................................................... 84

2.4.2.2. D evre Analizi ..................................................................... 85

2.4.2.3.Durum Analizinde Temel Yntem: SWOT (GZFT) Analizi .... 86

2.4.3. Gelecein Tasarlanmas .......................................................................... 88

2.4.3.1. Misyonun Tanmlanmas........................................................... 89

2.4.3.2. Vizyonun Tanmlanmas ........................................................... 90

2.4.3.3. Amalar ve Hedeflerin Belirlenmesi ......................................... 92

2.4.4. Performans Gstergeleri ve Maliyetlendirme ........................................ 93

2.4.5. zleme ve Deerlendirme ....................................................................... 95

NC BLM

OK ULUSLU RKETLERDE STRATEJK PLANLAMA

3.1. ok Uluslu irketlerde Stratejik Planlama Kavram ve nemi ........................ 98

3.2. ok Uluslu irketlerde Baarl Bir Stratejik Plann zellikleri .................... 101

3.3. ok Uluslu irketlerde Stratejik Planlama Sreci .......................................... 103

3.3.1. Hazrlk Aamas .................................................................................. 103

3.3.2. Durum Analizi ...................................................................................... 104

3.3.2.1. evre Analizi ...................................................................... 105

3.3.2.2. D evre Analizi .................................................................... 106

3.3.2.3. SWOT Analizi......................................................................... 107

3.3.3. Misyon ve Vizyonun Tasarlanmas ..................................................... 107

3.3.4. Amalar ve Hedeflerin Belirlenmesi ................................................... 108

3.3.5. Performans lme ............................................................................... 109

v

3.3.6. zleme ve Deerlendirme..................................................................... 109

SONU ......................................................................................................................... 111

KAYNAKA ............................................................................................................... 114

EKLER ......................................................................................................................... 131

vi

TABLOLAR LSTES

Tablo 1 ............................................................................................................................ 27

ok Uluslu irket Saysnn lkelere Gre Dalm ..................................................... 27

Tablo 2 ............................................................................................................................ 29

ok Uluslu irketlerin Sermaye Bykl Asndan lkelere Gre Dalm (2008 -

2009/Nisan) ..................................................................................................................... 29

Tablo 3 ............................................................................................................................ 30

ok Uluslu irketlerin Sermaye Bykl Asndan Sektrlere Gre Dalm-

(2008-2009/Nisan) .......................................................................................................... 30

Tablo 4 ............................................................................................................................ 32

Dnyann En Byk ok Uluslu irketleri: 2007 Yl Sralamas ................................. 32

Tablo 5 ............................................................................................................................ 33

Global Gstergeler ve ok Uluslu irketler ................................................................... 33

Tablo 6 ............................................................................................................................ 82

Stratejik Planlama Sreci ................................................................................................ 82

vii

EKLLER LSTES

ekil 1. Stratejik Ynetim, Stratejik Planlama ve Strateji Arasndaki liki .................. 66

ekil 2.Stratejik Planlamann Yararlar .......................................................................... 79

1

GR

Hzla deien ve gelien teknoloji ile birlikte piyasada meydana gelen

deiiklikler, tketici isteklerinin srekli deimesi gibi yaanan bu gelimeler, snrlar

ortadan kaldrarak pazarlarn globallemesini salamtr. Artan bilgi teknolojisinin

kullanm ve pazarlarn homojen bir yap arz etmeleriyle iletmeler faaliyet alanlarn

dnya ynelimli gerekletirmek durumunda kaldklar iin global pazarlarda youn

rekabet artarak devam etmektedir. Globalleme srecine bal olarak zellikle lkeler

arasnda uygulanan liberalleme politikalar ve uluslararas ticaretin gelimesi ile pazara

giren iletme saysnda byk art yaanmtr. Gl sermaye yaplar, gelimi

teknolojiye sahip alt yaplar olan geni corafi alanlarda faaliyet gsteren ok uluslu

irketler, globalleme srecinin hzlanmas ile beraber daha fazla n plana kmaya

balamtr. Global pazardaki rekabet ortamnn artmasyla ok uluslu irketler, retim

iin gereken hammaddeleri, belirledikleri kalite kriterleri erevesinde en uygun

maliyetle ve en hzl ekilde tedarik etmek zorunda kalmaktadrlar. Ayrca ok uluslu

irketler gerek ulusal gerekse uluslar aras pazarda rekabet stnlklerini arttrabilmek,

pazar payn geniletmek ve satlarn artrmak iin yeni stratejiler gelitirme yoluna

gitmilerdir. ok uluslu irketler, stratejilerini ve hatta ynetim uygulamalarn lkeden

lkeye gre ayarlayarak global pazardaki faaliyetlerini daha esnek bir yaklam

benimseyerek stratejik plan oluturmaktadrlar.

okuluslulama yolunda olan faaliyetlerini nitelik ve nicelik ynnden arttran

irketler ve ok uluslu irketler pazar payn arttrmak ve rekabet stnln salamak

iin gelitirdikleri bu stratejileri global normlar perspektifinde eit faaliyet birimlerinde

stratejik planlamasn en iyi biimde yapmaldr. lke d risklerin fazla olduu

koullarda, okuluslu irketler zellikle pazar payn arttrmay ve bymeyi hedefliyor

ise uygulayacaklar stratejik plan belirlerken, i ve d evre analizini ok iyi bir

ekilde yapmaldr. Global pazarda yaanan youn rekabet ortamnda tutunmaya alan

ok uluslu irketler, yapacaklar stratejik planlar uzun, orta ve ksa dnemde iletmenin

organizasyon ynnden ihtiyalarn karlayacak ekilde ve esnek olacak ekilde geni

kapsaml yapmaldrlar. Yapacaklar stratejik planda ana iletme ile ubelerin faaliyet

stratejilerini kapsayacak ekilde ve ok seenekli planlar olmaldr.

2

BRNC BLM

OK ULUSLU RKETLER

1.1. ok Uluslu irketin Tanm

ok uluslu irket (U) kavram, hzla gelien teknoloji ile birlikte meydana

gelen ekonomik ve sosyal gelimelere paralel olarak iletmelerin faaliyet boyutlarnda

ve yaplarnda deimelerin ortaya kmasyla birlikte zerinde youn tartmalar

yaplan kavram haline gelmitir. letmecilik literatrnde nemli bir yere sahip olan

ok uluslu iletmelerin, tanm konusunda, kesin bir gr birliine rastlanamamtr.

Uin halen btn yazarlar tarafndan kabul edilen bir tanm bulunmamakta, birok

yazar Uin farkl zelliklerini dikkate alarak bu irketleri tanmlamaya almaktadr.

Bu nedenle literatrde ok uluslu irket ile ilgili birok tanmlama yaplmtr.

Literatrde rastlanan bu deiik kavramlar kimi zaman birbirinin yerine kullanlmtr.

En basit tanm ile ok uluslu irket, farkl ulusal bal kurulu ve merkez

brolar kapsayan ve farkl hedefleri olan irketlerin corafik olarak dald bir

gruptan oluan irkettir1.

Geni anlamda ok uluslu irket, retim faaliyetlerini salayan ve ayn

zamanda yatrmn ilave krlln gerekletirmesi iin farkl lkelerde reten ve

pazarlama faaliyeti yapan bir organizasyondur. Bu tanma gre, okuluslu irket deiik

lkelerde yavru irketler ve bayilerle faaliyet gsteren ve toplam satlar, varlklar

veya igcnn %20 si ana lke dnda olan bir iletme olarak tanmlanabilir.2

ok uluslu irket terimi ilk olarak 1960 ylnda Linienthal tarafndan ortaya

koyulmutur. ok uluslu irket kavramn tanmlarken bu iletmeleri, birden ok lkede

1 Sumantra Ghoshal & Christopher A. Bartlett, The Multinational Corporation as an Interorganizational Network, The Academy of Management Review, Vol. 15, No. 4, October 1990, s. 603. 2 Fikret Gntekin, ok Uluslu letme ve Uluslar aras letme, s.3 http://fikretgultekin.com/yukseklisans/%C3%87okuluslu%20%C4%B0%C5%9Fletmeler.pdf (17 Haziran 2009).

3

faaliyet gsteren, merkezi bir lkede bulunan, faaliyette bulunduklar lkenin kanun ve

adetlerine uyan irketler olarak tanmlamtr. Ayrca ok uluslu iletmelerin sahip

olduu dier bir zellii ise en az iki olmak zere birok lkede genel ynetim

stratejilerine bal olarak kaynaklarn farkl lkelere yayan ok uluslu bir ynetim ve

mlkiyet yapsna sahip olmalardr.3

ok uluslu irketlerin tarihsel geliimini inceleyen Richard Robinson bu

irketleri u ekilde tanmlamtr;4

1. Uluslararas irket: Bir lkeye gl bir ekilde yerletikten sonra merkezi

ynetim sistemini esas alarak dier lkelere girmeye alan ve yerleen irkettir.

2. ok Uluslu irket: Yneticilerinin kar edebilmek iin firma kaynaklarn

lke kimliklerini dikkate almakszn dattklar, yerliyabanc faaliyet ayrm

bulunmayan irkettir.

3. Uluslar tesi irket: Uluslar aras ya da lkeleraras snrlarn tesine

geebilen iletme anlamnda olup, okuluslu isletmelerin politik, ekonomik hatta

ideolojik snrlar tanmadn belirten, okuluslu bir irket gibi kabul edilen ve

ynetimi eitli uluslardan gelen kiilerden olan kurulu tarafndan gelitirilen firmadr.

4. Uluslar st irket: Hibir lkeye mevcut olmayp uluslararas bir anlama

ile kurulan, bir kurulu nezdinde tescil edilmesiyle bu kurulua bal olan ve denetimi

bu kurulu tarafndan gerekleen ve vergisini irketini kurmu olduu lkeye

deyeceinden, milliyetini hukuken kaybedecek olan irkettir.

ok uluslu irket kavram insann aklna birden fazla ulusa sahip olan irketi

artrabilmektedir. Ancak bu kesinlikle yanl bir deerlendirme olacaktr. nk her

trl irketin kurulabilmesi iin ulusal bir sermayeye ve bir kurulu anlamasna sahip

olmas gerekmektedir. Genel anlamyla ok uluslu irket, herhangi bir lkede ulusal

sermaye ile kurulan ve uluslar aras alanda faaliyetleri bulunan ulusal irketlere verilen

3 Rza Akolu, Globalleme Srecinde Uluslararas Finansal Ynelimler, Ktahya: Dumlupnar niversitesi ..B.F. Yaynlar, No:2, 1993, s.5. 4 Richard D. Robinson, The Developing Countries, Development, and the Multinational Corporation, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 403, No. 1, 1972, s. 67-79

4

isimdir. Bu nedenle ok uluslu irket ile uluslar aras irket ayn anlama gelmekte ve

aralarnda yapsal, ilevsel ya da hukuksal adan herhangi bir fark bulunmamaktadr.5

UNCTAD n tanmyla (tanmn orjinalinde kavram uluslararas iletmeler

olarak yer almaktadr)ok uluslu irket, anonim olsun, olmasn ev sahibi iletmeleri ve

onlarn itiraklerini ieren iletmelerdir. Ev sahibi iletme kendi lkesi dndaki bir

iletmenin aktiflerini kontrol eden bir iletme olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm, U

un faaliyetlerinin belli bir hareket serbestsi iinde gerekletirildiinin altn

izmektedir. U; faaliyette bulunduklar lkelerde oluturduklar genellikle esnek a

yaplar ile zellikle vergi, yatrm ve gelirlerini o lke dna kaydrabilme, yeni

yatrmlar iin yer belirleme gibi konularda kendilerine avantaj salamaktadrlar.6

Sermaye hareketleri asndan tanmlama yapldnda ise, dorudan yabanc

sermaye yatrmlar (DYSY-Direct Foreign Investment-DFI ) ad verilen yatrmlarla,

yabanc lkedeki fiziki sermayeye sahip olan ve bunu ileten firmaya, ok Uluslu irket

ad verilmektedir.7

Uluslararas kurululardan BM, ok uluslu irketlerin tanmn, yap ve

faaliyetlerini akla kavuturmak, uluslararas hukuki bir stat vermek ve tabi

olacaklar uluslararas hukuk kurallarn oluturma almalarna yardmc olmak

amacyla, u ekilde yapmaktadr: ok uluslu irketler, ekonomik iletme birimlerinin

hukuki ekli ve ura alanlarna baklmakszn iki ya da daha fazla lkede faaliyet

gsteren; iletme birimleri arasnda, kresel stratejiyi oluturmak zere uyumlu ve ortak

politikalarn saptanmas salayan; bir ya da birden fazla karar alma merkezinin etkin

kontrolne dayal bir karar alma sistemine sahip olan; bilgi, kaynak ve sorumluluklar

birimler arasnda paylaan ekonomik iletmelerden oluan ticari bir teebbstr8.

nl iktisat Galbraithe gre ok uluslu irketler, uluslararas ticarete zg

belirsizliklere uyum salayabilmektedir. Gmrklere, kotalara, ambargolara kars esnek

5 Mustafa Kemal Akayn, Kresellemenin Kentsel Politika zerine Etkileri,(Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, SBE,2004),s.102 6 Cenk Ecevit, Kreselleen Dnyada ok Uluslu irketler ve Politik Risk,(Yksek Lisans Tezi, Kadir Has niversitesi, SBE,2008),s.40. 7 Ecevit, s.41. 8 Kadir D.atrolu, ok Uluslu irketler, Ankara:Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi YaynlarYayn No: 536,1984, s. 22

5

bir yapya sahiptir. ok uluslu irketin tamam zerinde dzenleme yetkisi olan tek bir

kamu otoritesi olmadndan, kendilerine en elverili sistemleri semekte, lkelerin

hukuk sistemleri arasndaki farktan yararlanmakta, boluklar nedeniyle kresel

stratejilerini uygulayabilmekte, ulusal hukuk dzenlemelerinden kolaylkla

kaabilmektedir.9

Livingstone un yapm olduu tanma gre, uluslararas faaliyet gsteren

iletmede seime bal olarak, birden fazla lkede srekli personeli olan, personel

yapsnn bu zelliine bal olarak gnlk faaliyetlerde tek bir lke ynetimin

tamamyla kontrolnde olmayan yatrmlardr10.

Gilpin(1987,s.232)e gre, globalleen dnyada en nemli ekonomik

aktrlerden biri haline gelen okuluslu irketler birden fazla lkede kazan salayc

iktisadi faaliyetlerde bulunan ve uluslararas retimde bulunan firmalar olarak

tanmlanabilir. Oligopolc bir yapda olma eiliminde olan okuluslu irketler birden

fazla lkede retim ve sat faaliyetlerini yrtr ve irketin mlkiyeti ve ynetimi

birden fazla lke vatandana ait olabilir11.

Perlmutter ve dierleri (1989,s.52) ok uluslu irketi birden fazla lkede

yatrm yapan ve retimle ilgili kararlar bir merkezden alan eitli yollarla bal

irketlerin kararlarn etkileyebilen, irket varlk ve btnln ilgilendiren konularda

karar alma ve uygulamada merkezilemi, genel bir ynetim stratejisi altnda mlkiyet

ve st ynetimi ok uluslulam ve ekonomik faaliyetleri btnlemi olan irketlerdir

eklinde tanmlamtr.

Dunning (1988,s.56)e gre ise, ok uluslu irketler, birok lkede gelir getirici

varlklarn denetimini yapan ve dorudan yabanc sermaye yatrmlarn yrten

iletmelerdir.

9 Haluk Kabaaliolu, ok Uluslu letmeler Hukuku, stanbul: ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar,1982,s.406. 10 Kinsey Joanna, Marketing in Developing Countries, New York: Mc-Millian Publishing,1988,s. 212, Aktaran: Hasan Taraf , Kreselleme Sreci ve okuluslu letmelerin Kreselleme Srecine Etkisi C.. ktisadi Ve dari Bilimler Dergisi, Cilt: 3, Say:2, 2002, ss.33-47,s.37, http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/146.pdf, (19 Haziran 2009) 11 Cokun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, Globalleme Srecinde ok uluslu irketler,2004, s.5 http://www.canaktan.org/ekonomi/cok-uluslu/aktan-makale.pdf, (16 Haziran 2009)

6

Sherman ve Bohlander, (1992,s.51) nn yapm olduklar tanma gre,

okuluslu irket iki veya daha ok lkede faaliyet alan olan, krnn bir blmn

yatrm yapm olduu lkedeki irketlerinin faaliyetlerden elde eden ve mal

varlklarnn bir ksm dier lkelerde olan irkettir. Sherman ve Bohlandere gre

okuluslu irketin en nemli karakteristik zellii ise irketin bykldr.

Rugman ve Hodgetts (1995,s.36) ok uluslu irketin tanmn u ekilde

yapmtr;

ok uluslu irket merkezi bir lkede olup faaliyetleri dier lkelerde de

devam etmekte olan irkettir.

Jarblad (2003,s.11) ok uluslu irket iin yapm olduu tanma gre ok uluslu

irket, kresel seviyede retim zincirlerinin farkl aamalarn denetim altna alabilen,

retim faktrlerinin ve devlet politikalar ile salanan avantajlarn kullanmnda

blgesel farkllklardan dolay meydana gelen potansiyeli kullanabilen, kaynak ve

faaliyetlerini kresel lekte ynlendirebilen irketlerdir.

Yukarda verilmi olan tanmlardan hareketle, ok uluslu irketler, genel

merkezi belli bir lkede olup srekli olarak sermaye, retim ve pazarlama alanlarnda

ekonomik faaliyet alanlar birden fazla lkede gerekleen ve faaliyetlerle ilgili kararlar

bir merkezden alan eitli yollarla bal irketlerin kararlarn etkileyebilen, bal

irketlerin mlkiyetinin nemli bir ksmn elinde tutan ve bal irket zerinde karar

mekanizmas ve kontrol gc bulunan irketlerdir, diyebiliriz.

ok uluslu irketlerin tanmlarndan anlalaca zere, ok uluslu irketlerin

tanmlanmas noktasnda bir fikir birlii bulunmamaktadr. Bununla birlikte yaplan

btn tanmlarn zerende uzlalan iki nemli ortak unsurdan sz edilebilir.

7

Bu iki nemli unsur unlardr;12

- Bu irketlerin dorudan retime ynelik faaliyet gstermeleri,

- Sz konusu etkinlikleri birden fazla lkede gerekletiriyor olmalardr.

ok uluslu irketler ile ilgili yaplan tanmlamalara deindikten sonra

gnmzde Ulara bu kadar ok nem verilmesinin sebebini anlamak iin ncelikle

Ularn zellikleri ok iyi bilinmesi gerekmektedir.

1.2. ok Uluslu irketlerin zellikleri

ok uluslu irketlerin birincil amac, dier pek ok zel ekonomik yaplanma

gibi,-nerede ikamet ettiklerine baklmakszn- sahiplerinin refahn ve servetini

maksimize etmektir.13

Ayrca ok uluslu irketler global pazar alanlarn geniletmek, pazar payn ve

kar oranlarn artrmak ve rekabet stnl salamak iin azgelimi lkelerde

kamunun yetkilerini azaltarak kendilerine pazar yaratmay hedeflemektedirler. Bu

hedeflere ulamak iin ok uluslu irketlerin pazara girmeden nce u politikalar

izlemektedirler.

ok uluslu irketlerin temel politikalar;

1. Hkmet garantili deme olmadka,

2. Enflasyon, devalasyon ve dviz kuru dalgalanmalarna kar koruma

olmadka

12 Erkal Fidan, ok Uluslu irketler ve Az Gelimi lkelere Etkileri,Celal Bayar niversitesi BF Ynetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:1,Say:1,1995,s.102 13 Rajneesh Narula and John H. Dunning, Industrial Development, Globalization And Multinational Enterprises: New Realities For Developing Countries, (ev) Hidayet Keskin, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Y.2008, C.13, S.2,s.418, http://iibf.sdu.edu.tr/dergi/files/2008_2_24.pdf, (24 Haziran 2009)

8

3. Garantili bir yatrm getirisi olmadka pazara girmeyin

4. Tarifelerde otomatik artlar bulunan veya bu artlarn yetkisini elinde

tutmak,

5. Gerek rekabetin bulunmad pazarlara girin,

6. Kontroln sizde olmad ortaklklar kurmayn.

7. Pein deme yapmayn. olarak kabul edilmitir.14

ok uluslu irketlere ilikin ortak politikalar genel olarak bir merkezde

retilmekte ve irket faaliyetleri yine bu merkez aracl ile denetlenmektedir. Bir ok

lkede faaliyet gsteren irketlerin mlkiyetleri de eitli lkelere dalm

olabilmektedir. Dnyadaki ekonomik btnlemenin itici gcn oluturan okuluslu

irketlerin saysnn yaklak 37.000, uzantlaryla birlikte 170.000'den fazla olduu

tahmin edilmektedir. Bu irketlerin gerek etki alanlar lisans ve dier kullanm

sonucunda, bu rakamlarn ngrdnden ok daha genitir. Kabaca sylemek

gerekirse bugn dnya ticaretinin %50 si ok uluslu irketler tarafndan yaplmaktadr.15

ok uluslu irketlerin sermayesinin birden fazla lkenin giriimcisine ait

olabilmesi, ayn anda birden fazla kresel pazara hitap edebilmesi ve faaliyetlerinin

dnyann eitli blgelerine yaylmas gibi zellikleri sebebi ile dnya ekonomisinde

nemli bir deiim arac olarak grev yapmas, ok uluslu irketlerin en nemli

zelliidir.

ok uluslu irketler gelimi teknolojilere sahiptirler, dnyadaki teknoloji

transferinde etkindirler ve teknolojik yenilik konusunda aratrma-gelitirmeye (ARGE)

byk nem verirler.16

ok uluslu irketler sahip olduklar byk sermaye ile teknoloji ve ynetim

bilgileriyle monopol gc elde ederler. Bu nedenle yksek fiyat politikas belirleyerek

14 Emek Aratrma Dergisi 1999/1,s.26-27, Aktaran: Akyan,Mert, MF ve Dnya Bankas Su Politikalar, ok Uluslu irketlerin Trkiyedeki Uygulamalar,TMMOB 2. Su Politikalar Kongresi, s.369, (24 Haziran 2009), http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/10944.pdf 15 Ali Gner Tekin, Kapitalizmin pini ok Uluslu irketler Mi ekecek?, Ekonomistler Blteni, Ocak 2003,s.1, http://www.angelfire.com/ok4/aligunertekin/200301KapitalizminIpi.pdf, (24 Haziran 2009) 16 Havva Berrin Kk, Dorudan Yabanc Yatrmn Ekonomik Bymeye Etkisi ve Trkiye Uygulamas (19872006),(Yksek Lisans Tezi, Eskiehir Osmangazi niversitesi, SBE,2007),s.81.

9

normalst kar elde ederler. ok uluslu irketler, elde ettikleri bu kar korumak ve

rekabet stnln salamak iin uluslararas piyasalara girerler.17

ok uluslu irketlerin gc, retim iin gerekli olan teknoloji ve bu ileri

rnlerin pazar zerindeki kontrolleri ve onlarla rekabet edebilecek az gelimi

lkelere, kendi teknik becerilerini (know-how) umulandan daha g koullarla

verebilmelerinden kaynaklanmaktadr.18

ok uluslu irketler, yabanc bir lkede dorudan sermaye yatrm yaparken

gittikleri lkeye genellikle dviz transfer etmektedirler. Bununla beraber, bu irketler

dviz girii olmadan makine ve fiziki donatm eklinde de dorudan yatrm

yapabilmektedirler. Yine bu yatrmlar, bazen her iki tarzn da dnda lisans, teknik

bilgi ve know-how gibi gayri maddi haklar eklinde de olabilmektedir. Dorudan d

yatrma karar veren ok uluslu irketler, d piyasalara girilerinde genellikle u

biimlerdeki d yatrm kanallarn kullanmaktadrlar: Yabanc irketin bir veya daha

ok sayda yerel irketle ortak teebbse gitmesi (joint venture), mlkiyeti tek bana

kendisine ait yeni bir bal irket oluturmas, mevcut bir yerel firma ile birleme veya

onu satn almas (irket evlilikleri - merger &acquisition), bir ya da daha ok saydaki

ortak ile stratejik ittifaklar.19

Btn bu zelliklerin yan sra ok uluslu irketler,sahip olduu irketlerde esnek

retim sistemini uygulamaktadr. Bu nedenle de toplam kalite ynetimi(TKY) ve insan

kaynaklar ynetimi(KY) uygulamalar bu tr irketlerde ok nemlidir ve kullanm ok

yaygndr. KY ve TKY uygulamalarnn Ularda ne kadar nemli olduunu belirtmek

istenir ise rnek olarak ok uluslu irketlerden biri olan Honda Canada, Toyota Canada ve

Suzuki ile General Motors Co. Ortaklndaki CAMI irketi zerine yaplan bir almada,

yneticilerin, ii ve iveren ve yneticiler birbirine gven duymas iin sorunlar birlikte

zme, gven, iletiim gibi deerleri srekli ycelttikleri ok yaygn olarak bilinmektedir.

17 Haldun Soydal,Trkiyede Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Verimlilik Analizi:Otomotiv Sektr zerine Bir Uygulama,( Doktora Tezi, Seluk niversitesi SBE,2007),s.26 18 Nuray Tanrtanr, Kt Salk Dzeyi, Yksek Karllk (okuluslu la irketlerinin Rol), Devlet Planlama Tekilat Avrupa Birlii likiler Genel Mdrl, Haziran,1997,s.5, www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/3118/AB-ILAC.DOC , (24 Haziran 2009) 19 Halil Seyidolu, Uluslararas ktisat, 15. Bask., stanbul: Gzem Yaynlar, 2003,s.718-722,Aktaran: Ali en,Murat Karagz,Trkiyedeki Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Byme ve hracata Etkisi, Kocaeli BF Dergisi ,ss.1064 -1075, http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/42.pdf ,( 28 Haziran 2009)

10

David ve Wheelen (1993,s.331)e gre ok uluslu irketler en belirgin

zellikleri unlardr;

ok sayda ok uluslu irket dnya genelinde i yapyor olmasna ramen,

karar alma srecinde kresel frsatlar n plana kmaktadr.

ok uluslu irketin kabul edilebilir bir orandaki varlklarnn yatrm

uluslararas alana yaplr. Bir gre gre bir iletmenin toplam varlklarnn

%20 si dier lkelerde ise okuluslu bir iletmedir. Dier bir gre gre ise,

dier lkelerdeki faaliyetlerden elde edilen kr ve sat, toplam sat ierisinde

en az %35 dzeyinde ise kresel alanda faaliyet gsteren bir okuluslu iletme

olarak kabul edilir.

ok uluslu irketin fabrika dzeyindeki retimleri pek ok lkeyi

kapamaktadr. Bu fabrikalar montaj fabrikalarndan, tamamen entegre

fabrikalara kadar deiik trde olabilir.

ok uluslu irket ynetiminin ald kararlar dnya perspektifi zerine

kuruludur.20

Yeni bir firma kurmak yerine uluslararas piyasalara giren okuluslu isletmeler

girdikleri lke pazarlarnda faaliyet yapan firmalardan pazar bilgisi ve pazarlama

kanallarna hkim bir firmay satn almak suretiyle zaten mevcut bir organizasyon ve

tecrbeli i grenle zaman kaybetmeden kendi rnlerini pazara srme sansna sahip

olmaktadr. Yabanc lkede satn alnan bir firma eski kimliini tamamen kaybederek,

yeni bir hviyet, yani satn alan yabanc firmann hviyetine brnmektedir.21

atrolu (1984,s.24)na gre ise, Ularn temel zelliklerini aadaki gibi

sralamak mmkndr.

ok uluslu irketler birden ok lkede faaliyette bulunurlar,

20 Hunger, J. David, Thomas L. Wheelen, Strategic Management, Addison- Wesley Publishing Company: New York,1993,s.331: Aktaran Taraf,s.37-38 21 Erol Eren, Ynetim ve Organizasyon, Beta Yaynevi, Gelitirilmi 5. Bask, stanbul 2001, s.126-127

11

Asl faaliyet alanlar bir ya da birden ok mal ve hizmetin uluslar aras

dzeyde retimi, datm ve pazarlamas olup, dorudan yatrm, teknoloji,

ynetim ve organizasyon transferi yaparlar.

ok uluslu irketler kendilerine bal tm kurulu ve uzantlarn faaliyet

ve ynetimlerini merkezi kararlarla etkiler ve ya kontrol ederler.

ok uluslu irketlerin gl finans yaplar vardr.

Modern ve stn teknolojiye sahiptirler.

Uzmanlalan mal ve hizmetlerle ilgili olarak merkezi plan ve programlar

irket btnl asndan uluslar aras dzeyde yaplr.

ok uluslu irketlerle ana vatan arasnda organik bir iliki bulunur.

Bu iliki ya ortaklk seklinde ya da ekonomik mali ve politik destek

biimindedir. ok uluslu irketler temelde zel sermayeye dayanr.

irket btnl ve ana lke kazan ve ekonomik karlar dnya

apnda lde maksimumlatrlmas ana ilkeleridir.

Faaliyet alanlar ile ilgili olarak rekabet artlarn (monopol-oligopol)

evrim-oluum srecinde bizzat ya da aralarnda anlama yolu ile

oluturmulardr.

ok uluslu irketler, sistem ve ideoloji, gelimilik az gelimilik

farklar gzetmeksizin uluslar aras boyutlarda yatay ve dikey

btnlemelerle hem irket bnyesinde hem de aralarnda esnek ve dinamik

bir organizasyon yaps gelitirmilerdir.

ok uluslu irketlerin ulusal ve uluslar aras istikrarszlklardan uzun

dnemde etkilenme olaslklar olduka dktr.

12

ok uluslu irketlerde sonu olarak esnek ve dinamik yapda firma ya da

firmalar grubu olup sadece okuluslu deil bununla birlikte ve bundan daha

byk nitelikleri kapsamaktadr.

ok uluslu irketler iin yaplan tanmlamalar ierdikleri zelliklere gre belli

gruplarda toplanabilir.22

lk gurupta irketin finansal ve ekonomik gc kriterdir. Bu gc

oluturan eler ise irketin bilano bykl, retimi dier lkelerde sahip

olduu kaynaklarn deeri ve dnya leindeki yaygnldr.

kinci gurupta irketteki karar alma sreci ve denetim kriterdir. Buna

gre farkl lkelerde retim faaliyetinde bulunan irketin retimle ilgili

kararlarnn teknoloji seimi, kaynak kullanm- birden ok lkede

saptanarak uygulanmas irketin ok uluslu olma niteliini belirleyen en

nemli zelliidir.

Ularn ortak zellikleri ise;

Birden fazla lkede ilev gstermeleri,

Merkezden denetlenmeleri,

btn irket blmleri iin birbirine uygun homojen bir politika

izlenmesi,

eitli lkelerdeki yavru irketlerin ilevlerini kontrol eden teebbsler

olmas eklinde sralanabilir.23

Artan ve younlaan rekabetin sonucunda, Ular hem kendi lkelerinde hem

de farkl lkelerde yatrm yapmak istemelerinin farkl nedenleri bulunmaktadr. Bu

nedenlerin yan sra Ular, daha farkl lkelere yatrmlarn kaydrarak rekabet

stnl salamak, hem de krlarn arttrmak iin yatrm yapmak iin konuk lkeyi

seerken de yatrm yapmalar etkileyen baz faktrler sz konusudur.

22 Cenk Ecevit, Kreselleen Dnyada ok Uluslu irketler ve Politik Risk, (Yksek Lisans Tezi, Kadir Has niversitesi SBE,2008),s.41 23 Aysen Tokol, ok Uluslu irketler ve Endstri likilerine Etkileri, -G; Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt: 3, Say: 2, 2001, www.isgucdergi.org,(20 Haziran 2009)

13

1.3. ok Uluslu irketlerin Yatrm Yapmasn Etkileyen Faktrler

Yatrm yapmak iin genellikle drt neden olduu sylenir: Bunlar doal

kaynaklara sahip olmak, yeni pazarlara ulamak, rasyonelletirme yoluyla hlihazrdaki

d retimi yeniden yaplandrmak ve stratejik neme sahip yaratlm kaynaklar

kullanabilmektir. Bu nedenler, genel olarak iki gruba ayrlabilir. lk neden, temel

olarak aktif-deerlendirmeyi kapsamaktadr; Bir baka deyile, yatrm yapan irketin

ana amac, var olan aktiflerini kullanarak ekonomik getiri elde etmektir. En sonda yer

alan nedense, aktif-gelitirmekle ilgilidir yani irket var olan aktiflerine yenilerini

eklemeyi amalamaktadr.24 Saydmz bu nedenler ok uluslu irketlerin yatrm

yapmasn etkileyen sebepler ile ayn niteliktedir.

Birok irket lke dnda doan frsatlar deerlendirmek ve yeni pazarlar ele

geirmek istemektedir. irketler sat ve karlarn kendi lkeleri iinde arttrma

olanana i pazarlarn doymuluu nedeniyle sahip olamamakta ve lke d frsatlar

deerlendirmektedir. Gnmzde irketlerin sat ve karlarnn nemli bir ksmn lke

dndan salamalar, irketleri yabanc lkelerdeki frsatlar deerlendirmeye

itmektedir. Ayrca irketlerin lke iinde bymeleri de lke dna kmalar iin baka

bir nedendir. Artan finansal olanaklar, irketleri lke dndaki kaynaklar aratrmaya

tevik etmektedir.25

ok Uluslu irketlerin ana amac evrensel kar maksimize edecek ekilde

dnya apnda ekonomik faaliyetleri btnletirmek ve organize etmektir; global irket

her parasnn hizmet etmesi beklenen organik bir yapdr. 26

irket faaliyetlerinin ok uluslu hale dnmesi iin bir baka neden ise irketin

dardaki en nemli mterisini izlemek istemesidir. rnein, Volkswagenin nl

aralarn ABDde retmeye karar vermesi birok Alman otomobil para yapmcsnn

24Dunning,(ev).Keskin, s.426 25 Merve Doru Murtezaoglu, ok Uluslu irketler ve Finansal Raporlama Sorunlar-Bir Uygulama (Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi SBE,2008),s.18 26ok Uluslu irketler, http://www.bayilik.com/cokuluslusirketler.asp ,(28 Haziran 2009)

14

da, cam ereve malzemesi, fren tertibat ve dizel enjeksiyon pompalar paralar

retmek zere ABDde tesis kurmasna yol amtr.27

Bunun yan sra Ularn yatrm yapmak ya da dier lkelerle ticaret yerine

yabanc lkelerde yatrmda bulunmalarnn bu saydklarmzn dnda farkl nedenleri

de vardr. Bunlar; 28

Kr maksimizasyonu,

Yurtii piyasann massedemeyecei bir lee ulamak,

Uluslararas alanda ortaya kan arbitraj olanaklarndan yararlanmak,

Sahip olunan stn teknoloji yardmyla yerel firmalar zerinde avantaja

sahip olmak.

Birden ok lkede faaliyette bulunmak suretiyle ortaya kan riskleri

datmak,

Anlalaca zere Ularn bir lkeye sermaye yatrm yaparken hedefledii

eitli amalar vardr. Bu amalar zetlemek gerekirse, u ekilde zetlenebilir.

Kr salama amac,

Kresel pazarda sahip olduklar gc korumak,

Rekabet stnlklerini arttrmak,

retim maliyetlerini drmek,

Dk maliyetli igc ve/veya verimlilik salamak

Kalknmakta olan lke piyasasna girerek bu piyasay elinde tutma,

27 Sinan nsar, Uluslararas iletmelerde retim Stratejileri Journal Of Yasar University, October 2007 2(7),,s.699, 34.http://joy.yasar.edu.tr/makale/no7_vol2/06_unsar.pdf, (25 Haziran 2009) 28 okun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, Yeni Ekonomi ve Yeni Rekabet, Rekabet. Dizisi No: 1, Ankara: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu, 2004.

15

Kalknmakta olan lkedeki hammaddeleri kontrol altnda tutarak, bunlar

ileyerek dnya piyasasna srme.

Ularn yatrm kararlarn verirken veya alternatif lkeleri deerlendirirken

gz nnde tuttuklar nemli bir etken olan psikolojik faktrler, gemiten gelen bir

takm endielerle, gelecekten ktmser sonular beklenmesine neden olmaktadr. Pek

ou smrge gemiine sahip olan lkelerde, yabanc yatrm kart ekonomik bir

milliyetilik uygulanabilmektedir. Bunun sonucunda da yabanc sermaye yatrmlarna

karlk hem yasal hem de fiili baz kstlamalara gidilebilmektedir. Bu tr aleyhte

uygulamalar yrten lkeler yabanc yatrmcy tedirgin ederek araylara itmektedir.29

Ular yabanc sermaye yatrmlar yaparken aadaki faktrleri yatrm

yapmadan nce ararlar;30

Yerel piyasann byme gizilgc,

Piyasaya giriteki mevzuat kolaylklar,

Emek maliyeti ve kalitesi,

stikrarl ve dengeli bir yerel para biriminin varl,

Sermaye ve kar transferiyle ilgili olanaklar ve kstlarn olmamas,

Fikr mlkiyet haklarnn korunmas,

Ticaret (zellikle d ticaret) politikalar,

Devlet dzenlemeleri,

Vergi oranlar ve tevikler,

Siyasal istikrar,

29 Suat Tekin, Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Beklentiler, YASED, stanbul, 1988, s:232, Aktaran: Soydal,s.30 30 Melih Ba, Dorudan Yabanc(Latrma) Portfy Yatrmlarnn Scakl Ve Dayanlmaz Arl Forum Gazetesi, 17.07.2006, http://www.bireygelisim.com/~stratejikfinans/dogrudan_17_07_2006.htm, (25 Haziran 2009)

16

Makroekonomik politika evresi,

Altyap /destek hizmetleri.

Yukardaki maddelerde belirtildii gibi Ularn yatrm yaplacak lkede

zellikle ekonomik, siyasal veya sosyal istikrarszlklarn varl yatrm karalar

zerinde olumsuz rol oynayan en nemli faktrlerdendir. Ayrca, Ularn yatrm

yapmadan nce nemle zerinde durduklar bir faktrde ekonomik belirleyicilerdir.

lkede uygulanan yatrm tevikleri, dviz kuru, byme oran, lke altyapsnn

durumu, enflasyon oran, istikrar gibi kavramlar yatrm yerinin seiminde nemli bir

faktr tekil etmektedir. Ve Ular bu tr ekonomik ve politik faktrleri gz nne

alarak yabanc lkeye yatrm yapma kararn da tm ekonomik verileri, bu verilerin

yllar ierisindeki deime oranlarn, istikrar belirleyici olarak kabul etmekte ve

yatrm kararn buna gre vermektedir.

Ularn bu amalarna ulaabilmek iin yatrm yapmasn etkileyen

faktrler var olduuna nceden deinmitik. imdi bu nemli faktrleri zetlemek

gerekir ise, Ular rnlerine yeni hammadde kayna bulabilmek, sosyal, politik ve

ekonomik istikrar ve yatrm yapacaklar lkedeki vergi oranlar, konuk lkedeki

yabanc sermaye mevzuatnn elverililii ve konuk lkedeki enflasyon ve faiz oranlar,

yatrm yaplacak lkenin dnyada uzun dnemdeki politik ve ekonomik yeri ile yine

uzun dnemdeki potansiyel gelime trendi, d ticaret ve dviz rejimlerinin uygunluu

lkede siyasi otoritenin ve devlet idarecilerinin izlemekte olduu siyasi ve ekonomik

rejim, gibi faktrleri sralamak mmkndr.

Tm ekonomik ve politik, sosyo-kltrel nedenler bir lkeden dier lkeye

yabanc yatrmn yaplmasn etkilemektedir. Bir lkede hukuki ve idari dzenlemelerin

oturmam olmas srekliliin bulunmamas, yerel irketlere ak olan belirli is ve

ilemlerin yabanc irketlere yasaklanarak ayrmcln olmas, vergi ve sbvansiyonda

yerli isletmelerin avantajlaryla rekabeti lehlerine evirmesi, yabanc yatrmclarn

ithalat ve ihracatlarna kota konulmas, belirli girdileri kullanmas gibi isletme

politikasna mdahale edilmesi, yabanclarn patent haklarna, ticaret markalarna ve

telif haklarna sayg gsterilmemesi ve yasal gvenceye alnmamas, resmi

17

prosedrlerin karmakl, uzun srmesi, brokratik engellerin okluu, lkelerin

olumsuz ekonomik gstergeleri, yapsal sorunlar ve kltrel faktrler, ulam ve

telekomnikasyon gibi modern altyaplarn yeterli dzeyde olmamas, yetimi igc

ve dier destek hizmetlerini salayacak mesleki ve teknik organizasyonlarn

bulunmamas, gibi tm faktrler Ularn yatrm kararn olumsuz etkileyecektir.31

Ularn yatrmn etkileyen faktrlerden sonra, Ularn gnmzdeki

durumunu, dnya ekonomisindeki nemini ve etkilerini daha iyi kavrayabilmek ve

Ularn gelecei ile ilgili ngrde bulunmak iin, Ularn tarihsel geliiminin ok

iyi bilinmesi gereklidir. Bu nedenle Ularn tarihsel geliim srecini incelemekte

fayda vardr.

1.4. ok Uluslu irketlerin Tarihsel Geliimi

U'larn tarihsel geliimi ile ilgili kaynaklar incelediimizde, Ularn

gemii ile ilgili farkl grler bulunmaktadr.

rnein; ktisatlara gre, 15 ve 16 nc yzyllar ok uluslu irketlerin ortaya

kt dnemlerdir. Bu dnemlerde zellikle ngilteredeki ok uluslu irketler, bu lke

ile kolonileri arasndaki mal ticaretinde nemli rol oynamlardr. Kolonilemenin

azald daha sonraki dnemlerde ise ok uluslu irketler snr tesi ilemleri

yrtmlerdir. kinci Dnya Savandan sonraki dnemdeki ticaretin serbestlemesi

ile birlikte ok uluslu irketler bugnk konumlarnn ilk halini almlardr.32

Baka bir kaynakta, U'larn 19.yzyln ortalarnda imalat alannda ortaya

ktklar ve II. Dnya Sava'na kadar geen srede kurumsal bir kimlie kavutuklar

sylenmektedir.33

31 Soydal,s.31 32 Chris Adams; Richard Coombes, Global Transfer Pricing: Principles and Practise, LexisNexis: UK, 2003, s. 1 33 Paul Hirst ve Grahame Thompson, Kreselleme Gerekli bir mit mi?, (ev). Nasuh Uslu, Kreselleme Okumalar, (Edit.) Kudret Blbl, Ankara: Kadim Yaynlar, Haziran 2006. s.46

18

Dier bir kaynaa gre ise, Rnesans Dneminde, ticari faaliyetlerin uluslar

aras boyut kazanmasnda, talyan ticaret ve banka merkezlerinin rol byk olmutur.

14. yzylda, 150 civarnda talyan Bankasnn ok uluslu faaliyet gsterdii tahmin

edilmektedir. Bu nedenle de ok uluslu irketlerin temelinin 14.nc yzyla dayand

dnlmektedir.34

Ularn varolularnn tarihiyle ilgili eitli grler olmasna ramen

Ularn II. Dnya Savandan sonra ekonomik ve sosyal deimelerin sonucu olarak

ortaya km olduu gr yaygn olarak kabul edilmitir.

lk olarak Avrupa irketleri daha sonra baz ABD irketleri birok lkede ilev

grmeye balamlardr. II. Dnya Savasndan sonra ABD irketleri, 1950 lerden

sonra ngiliz ve Avrupa irketleri ilev grdkleri alan geniletmilerdir. Son

dnemlerde Japonya, Brezilya, Gney Kore irketleri kendi lkeleri dnda youn

biimde yatrma ynelmilerdir.35

Bunun ile birlikte Ularn tarihi geliimi farkl kaynaklarda farkl isimlerle

snflandrlmtr. rnein Nurdan Aslann Dunningin 1993 tarihli Multinational

Enterprises and the Global Economy adl almasndan yola karak ok uluslu

irketlerin tarihsel evrim srecini aadaki gibi ele almtr;

Merkantilist Kapitalizm ve Smrgecilik (15001800): Baz smrgelere

ait doal kaynaklarn devlet imtiyazl firmalar tarafndan kullanld

sretir.

Giriimci ve Finansal Kapitalizm (18001875): retici ve tketici kesime

ok az kontroln uyguland, finansal yatrmlarn gerekletirilip

altyaplarnn oluturulduu bir aamadr.

Uluslar aras Kapitalizm (18751960): Doal kaynak ve pazar temini

amacyla yatrmlarn hzla artt; ABD kkenli kartellerin oald

34 John H. Dunning, Multinational Enterprises and the Global Economy, Wokingham, Addison- Wesley, 1993, s. 97-98. 35 Zafer Akgl, ok Uluslu irketlerde letme Sermayesi Ynetimi(Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi SBE,2008),s.6

19

dnemdir.

ok uluslu Kapitalizm (19451960): Dolaysz yabanc yatrmlarda ABD

irketi ve yatrmlarnn en nemli g oluturduu bir dnemdir.

Kapitalizmin kresellemesi (1960 ve sonras): Bu dnemde retim

optimizasyonu ve kar frsatlar salamaya ynelik abalarn artt

grlmektedir. Dolaysz yatrmlar iinde Avrupa ve Japon sermayesinin

paynn artmas, ortak giriimciliin ve irket birlemelerinin artmas, bu

dnemin belirgin zellikleridir. 36

Ularn tarihsel geliimini ele alan almalardan yola karak, Ularn

tarihsel geliimi srecini genel olarak drt dnem olarak incelemek mmkndr.

Bunlar;

Ticaret Dnemi

Smrgecilik Dnemi

Ayrcalk Dnemi

Uluslararas Dnemi

1.4.1. Ticaret Dnemi

XV. yzylda balayp XVIII. Yzyln ikinci yarsna kadar devam eden bu

dnem zellikle Avrupa'daki sanayi devrimine kadar devam etmitir. Ticaret dnemi,

kiisel araylar nedeniyle 1500'l yllarn balarnda C. Columbus ve arkadalarnn

denizlere almasyla balam ve 1850'lerde Sanayi Devriminin ortaya k ile son

bulmutur.37

36 Nurdan Aslan, Dnya Ekonomisinde Gelimeler: Kreselleme, Ekonomik Entegrasyon Kresel ve Blgesel Yaklam, Editr: Osman Kkahmetolu, Hamza etepe ve evket Tylolu, Bursa:Ekin Kitabevi, 2005, s. 12 37 Esin Can Mutlu, Uluslararas letmecilik, stanbul: Beta Yaynlar,1999,s.15, Aktaran: Gulnar Serazhatdinova, Globalleme Srecinde ok Uluslu Turizm irketlerinin Yeri Ve Trkiyenin stihdam zerindeki Etkileri(Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi SBE,2007),s.39.

20

Byk keiflerle balayan ticari dnem Avrupann endstri devrimi sresince

devam etmitir. Giriimci ticaretiler ok geni alanlarda seyahat etmiler ve egzotik

eyalar satn almlardr. Bunlar deerli metaller, baharatlar, ipekler ve kleler gibi

allmam eyalard. Bu eyalar lkelerinde ok yksek karlarla sattlar. Riskler ok

bykt, basar byk oranla personel motivasyonuna ve denizcilie ait hnerlerine

balyd. Bu dnemde, ngiltere, Fransa ve Hollanda hkmetlerinin iletmelerine

byk imtiyazlar verildi.38

pek Yoluna alternatif yol aray, maceraperestlik gibi nedenlerle balayan

uzak seyahatler nce Amerikann kefine ve sonras yine dier keifler ile birlikte yeni

kefedilen blgelerine smrlmesi ile Avrupa ticaretinin ykselmesine sebep olmutur.

Sanayi devrimi ile sona eren bu srete zellikle ipek ve baharat yollarnn etkisiyle

birok lke zenginleirken ngiliz, Fransz ve Hollanda iletmeleri gnmz ok uluslu

iletmelerine nclk etmilerdir.39

1.4.2. Smrgecilik Dnemi

1850li yllarn sonlarndan 1914l yllara kadar yani I. Dnya Savann

balangcna kadar sren smrgecilik dnemi ismini verdiimiz bu dnemde ise

corafi keifler tamamlanm ve lkelerin birbirleriyle olan ticari ilikileri en geni hale

gelmitir. Bu dnemde Sanayi Devriminin retimi byk lde artrmasyla birlikte

insan ve hayvan gc yerine makine kullanlmaya balanmasnn sonucunda byk

iletmelerin kurulmutur.

Ayrca bu dnemde ok uluslu irketler zellikle ilenmi maden ve tarm

rnlerine nem vermitirler. ok uluslu irketlerin madenlerin ve petroln karlmas

iin smrgelerdeki giriimlerinde bulunmas ile yabanc sermaye yatrmlarnn ilk bu

dnemde balamtr. Ularn yapm olduklar d yatrmlar eitli sanayi kollarna

38 Beliz Dereli, ok uluslu letmelerde nsan Kaynaklar Ynetimi stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yl:4 Say:7 Bahar 2005/1 ,s.66 http://www.iticu.edu.tr/kutuphane/dergi/s7/M00083.pdf (30 Haziran 2009) 39 mer Diner, Stratejik Ynetim ve letme Politikas, stanbul; Beta Yaynlar 1998,,s.116, Aktaran: Ecevit, s.49.

21

ynelmi olup, bu yatrmlar genellikle Avrupa'dan Asya'nn gneydousuna ve Latin

Amerika'nn gelimemi lkelerine doru olmutur.

Bu dnemde bat irketleri denizar lkelere yaptklar yatrmlar nedeniyle

byk risklere katlanmlardr. Yaplan yatrmlardaki temel ama irket faaliyetlerini

genileterek byk kar salamak deil, yatrmn yapld yerlerde politik ynden

egemenlik kurmaktr. Bu dnemde zellikle ngiltere'nin yatrmlar hissedilir bir

ekilde artm olup bu lkeyi Almanya, Hollanda ve Fransa takip etmitir.40

1.4.3. Ayrcalk Dnemi

1914-1945 yllar arasnda yaanan ayrcalk dnemi ad verilen bu dnemin en

nemli zellii d ticareti engelleyici politikalarn ortadan kaldrlmaya balanmas ile

Ular yatrm ve say olarak art gstermi olmalardr.

Bu dnemde zellikle otomobil ve benzeri sanayilerde d lkelere yaplan

yatrmlarda art grlmtr. Bu dnemde otomobil sanayisindeki ilk kurulan ok

uluslu irket; ngiltere, Fransa ve Almanya'da otomobil retim irketi kuran General

Motors olmutur.

ngiltere'de deterjan irketi olan ve lke dnda retim ve datm tesisleri kuran

Lever Brothers ilk modern ok uluslu irket olarak kabul edilebilir. Lever Brothers daha

sonra 1929 ylnda Hollanda'nn Dutch Margarine Union irketiyle birleerek Unilever

adn almtr. Dier Avrupa irketleri olan; Nestle, ICI, Philips ve Royal Dutch Shell

gibi irketler de kendi lkeleri dnda yatrmlar yapmaya balamlardr. Bu irketler

de modern ok uluslu irketlerin temelini oluturmulardr.41

1929 ylnda yaanan Dnya Ekonomik Krizi Ularn art gstermesine

sebep olmu ve II. Dnya Savann etkisiyle Ular ev sahibi lkelerdeki yerel

almalarla yer deitirerek Asyallarn, Afrikallarn ve Latin Amerikallarn Batdaki

giriimlerini arttrmtr.

40 nan zalp, ok Uluslu letmeler: Uluslararas Yaklam, Anadolu niversitesi, Eskiehir, 1998,s.27-28, Aktaran: Serazhatdinova, s. 40. 41 zalp,s.27-28, Aktaran: Serazhatdinova, s. 41

22

Piyasadaki talebin retimden az olmas ve retilen mallarn elde kalmasnn

sonucunda iletmeler kendi lkeleri dndaki lkelere yatrm yapma gereksinimi

duymulardr. Yksek cretli batl yneticilerin ve teknik elemanlarn yerine Afrikal,

Asyal ve Latin Amerikal yneticileri tercih etmeyle balamlardr. Bylece okuluslu

irketlerde ilk kez ev sahibi lke (yatrm yaplan lke) vatanda ynetici personel

istihdam edilmeye balanmtr.42

1.4.4. Uluslararas Dnem

II. Dnya Sava'nn sona ermesiyle balayan bu dnemde, lkeler arasndaki

ekonomik ve siyasi gelimelere paralel olarak ok uluslu irketlerin yapm olduu

dorudan uluslar aras yatrmlar nem kazanmtr.

Uluslararas sermaye hareketleri bakmndan II. Dnya Sava sonrasnda nemli

yeni unsurlar ortaya kmtr. Amerika Birleik Devletleri'nin d yardm ve kredileri

arttrmas ve GATT, Dnya Bankas gibi anlama ve kurulularn ortaya kmas

uluslararas mal ve sermaye akmn hzlandrc bir ortam hazrlamasna sebep

olmutur. Ayrca, sava yllar boyunca ulam ve haberleme alanlarnda elde edilen

byk teknolojik gelimeler ve Amerika Birleik Devletleri'nin sava yllar boyunca

AR-GE harcamalarn finanse etmesi ve aratrmalarn sonularn kendi firmalarnn

kullanmna sunmas, ok uluslu irketlerin 1950'den sonra yaylmalarnda nemli rol

oynamtr.43

Bu dnemin balarnda, tm kararszlk ve deiikliklere ramen, yine de

iletmeler iin kresel bir genileme dnemi olmutur. letmeler, 1945-1970 yllar

arasnda, Dnya apnda hem yeni pazarlar, hem de retici gler aramaya baladklar

iin bu yllara Global letme Yllar denilmitir.44

42 Wallerstein I., Ulusal ve Evrensel: Dnya Kltr Diye Bir ey Olabilirmi?, Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi, Der.Anthony D.King, eviren :Glcan Sekin, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998,Aktaran: Handan Temizel , Erol Turan ve Metehan Temizel, Kresel letmecilikte lkelerin Sosyo-Kltrel Yaplarndan Kaynaklanan Sorunlar,Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005,,s.465, (25 Haziran 2009) http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/Handan%20TEM%C4%B0ZEL%20-%20Erol%20TURAN%20-%20Metehan%20TEM%C4%B0ZEL/TEM%C4%B0ZEL,%20HANDAN.pdf 43 Serazhatdinova, s. 42. 44 Mutlu,s.25,Aktaran:Ecevit,s.50

23

Ulam ve haberleme gibi alanlarda meydana gelen gelimeler, ok uluslu

irketlerin da almalarnda kolaylk salamakla birlikte, irketleri yeni rgtleme

biimlerinin arayna da sokmutur. ok uluslu irketler darya ilk aldklar yllarda

d birimleri daha fazla otonomiye sahipken, d faaliyetlerinin artmasyla firma,

bnyesinde bir uluslararas birim kurmu, firmann uluslararaslama derecesi

ykseldike faaliyetlerini "ulusal" ve "uluslararas" diye ayrmak olanaksz hale gelmi,

firma btn ilevlerini uluslararas bir bak asyla ele almak zorunda kalmtr. Bu

rgtleme biimi de "global yap" olarak adlandrlmtr.45

ok uluslu irketlerin 1950'den sonra, o dnemlerin yeni ynetim anlay olan

rgtlenme sistemine gemesi, tek bir rn ve sanayi dalna bal kalmayp ok

blml ve birok sanayi dalna bal irket yaps eklinde rgtlenmeleri, ok uluslu

irketlerin hzl bir d gelime srecine girmelerini salamtr.

Her trl mal reten Amerikan iletmeleri, 1950-1960l yllar arasnda dnyaya

almaya balamlar ve uluslararaslama hemen hemen bir Amerikan olay haline

gelmitir. Bu iletmeler, teknik, finansal, ynetim ve pazarlama avantajlarn, cretleri

daha dk olan denizar lkelerdeki igc ile birletirmeyi denemilerdir.46

1970li yllarda, Amerikan iletmeleri iin uluslararaslamann ekicilii yava

yava azalmaya balamtr. nk Amerikan iletmelerinin faaliyetleri, tasarruf,

uygunluk ve gelimi teknolojilere dayandrlmt. Buna ramen Avrupa ve Japon

iletmeleri kaynak tasarrufu ve enerji yeterlilii konusunda daha etkili ve tedbirli

davranmlar ve Amerikan iletmelerine kar bu konuda byk avantajlar

salayabilmilerdir. Bu nedenle, gelimekte olan lkelere yaplan yatrmlarda direkt

olarak yer almay istemiler ve ellerindeki kaynaklar deerlendirerek ve gelitirerek

Amerikan iletmelerinin yerini almaya balamlardr. 1980ler, uluslararas alanda daha

da deiikliklere neden olmu, rekabet hzla artmaya devam etmi, teknoloji transferleri

fazlalamtr. Tm bu deiimler uluslararas faaliyetleri daha da karmak hale

getirmitir. Byk veya kk kar amac gden veya gtmeyen, retime veya hizmete

ynelik, gelimi veya gelimekte olan uluslardaki okuluslu iletme yneticileri

45 Dilara Sln, Uluslartesi letmeler, zmir Ticaret Odas, Nisan 2005, s.2-3 ,(24 Haziran 2009) http://www.izto.org.tr/NR/rdonlyres/76725962-594E-4515-BDCC-0BDA11CBA745/4656/uluslarotesi.pdf 46 Temizel ve dierleri, s. 466

24

kltrel farklklar daha fazla dikkate alma gerei duymulardr. 1990 ve 2000lerde ise

dnya tam anlam ile kresel ekonominin etkisine girmi, ayrca siyasal savalardan ok

lkeleraras ticari savalar gndeme gelmitir.47

zellikle 2000li yllarn bandan itibaren ok uluslu irketler gerek saylar,

gerekse sahip olduklar ekonomik gleriyle dnya ekonomisi zerinde yetkin konuma

gelmilerdir.48

1.5. ok Uluslu irketlerin Dnya Ekonomisindeki Yeri ve nemi

Ulusal ekonominin yeni kreselleen ekonomiye entegrasyonu iin nemli bir

anahtar olan dorudan yabanc sermaye yatrmlar, sermaye ile birlikte ynetim

becerisi know-how ve yeni teknoloji transferi salamas, pazarlama, ihracat ve

istihdam olanaklarn arttrmas nedeniyle tasarruf a olan ve teknoloji retmekte

zorlanan lkelerin kalknmasnda nemli ilevlere sahip olmaktadr.49

ok uluslu irketlerin dnya ekonomisindeki faaliyet alan hzla artmasyla

gnmzde dorudan yabanc yatrmn ciddi art gstermi ve global ekonominin

yapsnda ve ileyiinde kkl bir biimde deiimlerin olumasn salamtr. Bu

nedenle de Ular, dnya ekonomisinde ve lkelerin dier lkelerle olan uluslararas

ekonomik ilikilerde nemli bir rol oynamaktadr. Bununla birlikte Ular lkelerinin

kalknmasna nemli katklar bulunmaktadr.

Gerekten okuluslu irketlerin dnya ekonomisi iindeki pay hali hazrda

gelimeleri ok parlak olarak nitelenen birok ulusu geride brakacak bir bykle

ulamtr. Grlebilir bir gelecekte yabanc irket yatrmlarnn devam edecei ve

47 Mutlu s.32-45,Aktaran: Ecevit, s.50 48 Sevgi Aksoy, Kreselleme ve ok Uluslu letmeler erevesinde Trkiyede zelletirme,(Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi SBE,2006),s.29 49 zgr alkan,Dnya Yatrm Raporu2002 erevesinde Dorudan Yabanc Yatrmlar zerine Deerlendirmeler, DTM Dergisi, Ocak 2003, s.1.

25

retimin ok uluslu hale dnmesinin dnya ekonomisinin yapsal bir karakteri haline

gelecei belirtilmektedir.50

rnein, ABD'nin ithalatnn neredeyse yars, "ilgili taraflar" arasndaki

ilemlerden olumaktadr. Bununla, satc ve alcnn belli bir oranda ayn irket

tarafndan sahip olunduunu ve byk ihtimalle kontrol edildii kast edilmektedir. Ayn

zamanda, yurt dndaki ABD varlklarnn %24'n de, ABD'li okuluslu firmalarn

yurt dndaki irketlerinin deerleri oluturmaktadr. yleyse, ABD ticaret ve yatrm

ok uluslu irketlerce kontrol edilmemekle birlikte, nemli ksm bu irketlerce

gerekletirilmektedir.51

ok uluslu irketlerde doru bir iletiim varl ile okuluslu irketler dnya

apnda faaliyetlerde bulunurken deien koullara kolayca uyum salayabilirken ok

uluslu irketler bu dorultuda kitlesel retim teknolojileri ile byk ilerlemeler

gerekletirip ulusal refahlarn artrarak dnya apnda ekonomik ve siyaset kltr

belirleyen aktrler haline gelmilerdir. Ayrca dnya apnda ekonomiye hizmet eden

bu irketler refah ve istihdam yaratarak yaam standardn artrmtr ve lkelerin

rekabet gc dolaysyla yaam kalitesi global piyasalarn istekleri dorultusunda mal

ve hizmetleri en elverili biimde salayan global firmalarn varlna bal olduundan

ok uluslu irketlerde srdrlebilir rekabet gc ve yaam standartlarnn en nemi

belirleyici olarak ifade edilmitir.52

Dnya ticaretinin 2/3 dnya gelirinin 1/3 bu kurululara aittir. ok uluslu

giriimlerin %55i ABD; %11i Japonya, %9u ngiltere, %4,5i ise Almanya

kkenlidir. Reel sektrdeki ve dnya ticaretindeki gelimeler, ok uluslu irketlerin

dorudan yatrmlarnn bir sonucudur. ok uluslu irketler ada kapitalizmin

dinamiini oluturmakla birlikte ihracat artsnda, teknoloji transferinde, istihdam

artsnda, i verimlilii gibi gelimi ynetim tekniklerinin yaylmasnda nemli misyon

50 Nusret Ekin Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas Yayn: stanbul, No:47, s.37-38, Aktaran: Cahit Aydemir ve Mehmet Kaya, Kreselleme Kavram Ve Ekonomik Yn Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi,Issn:1304-0278 Bahar-2007 C.6 S.20 ,s.277, http://www.e-sosder.com/dergi/20260-282.pdf ,(29 Haziran 2009) 51 Fikret Gntekin, okuluslu letme Ve Uluslararas letme,s.7,(25 Haziran 2009) http://fikretgultekin.com/yukseklisans/%C3%87okuluslu%20%C4%B0%C5%9Fletmeler.pdf 52 Derya Taner, Trkiyede letiim Tekeli ve Trk Telekomnikasyon A.nin zelletirilmesi, (Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel niversitesi SBE,2006),s.39

26

stlenmektedirler. U yatrmlar,1960lardan beri Euro piyasalar ve bankaclk

sektrnn geliiminde nemli katk salamtr. Ular gerek iletme sermayesi,

gerek d ticaret, gerekse sabit sermaye yatrmlarnn finansmannda Euro

piyasalarndan artan lde yararlanmtr.53

Ular uluslararas bor alma ve bor verme konularnda da kullanlan nemli

aralardr. Ular genellikle, daha sonra geri dnecei midiyle, tabi irketleri

araclyla ( tabi irketlerinin bulunduklar lkelere ) sermaye tedarik ederler. Bu sre,

yani okuluslu irketlerin tabi irketlerine sermaye tedarik etmesi, dorudan yabanc

sermaye yatrmlarn, uluslararas kredi verme ilemlerine (bor verme-dn alma),

ksmen de olsa, alternatif haline getirmektedir.54

ok uluslu bir irketin piyasaya girii ve faaliyetleri, zellikle satclarn

saysnn snrl olduu piyasalara rekabeti de beraberinde getirebilir. Piyasa rekabeti,

daha dk fiyatlar eklinde olabilecei gibi, reklam ya da rn farkllatrmas veya

ulus tesi irketin yeni bir rn piyasaya srmesi eklinde de gerekleebilir. Bu

takdirde, dorudan yabanc yatrmlardan beklenen; daha dk ve yksek kalitede

mallar, rn eidinin artmas ve yeni rnlerin retilmesi suretiyle, piyasalarn daha

etkin ilemesi sonucunda ilgili endstrinin performansn ykseltmesi ve tketici

refahn artrmasdr. Ancak, sz konusu piyasada faaliyet gsteren yerli firma

bulunmuyor ya da ulusal firmalar ile yabanc ubelerin rekabet gleri arasnda byk

bir fark var ise ve ithalattan ya da dier yabanc ubelerden kaynaklanan rekabet

yetersiz ise yabanc firma, sz konusu piyasada hakim bir pozisyon elde edebilir. Bu

durum piyasann etkin ileyiini bozarak, firmalarn daha yksek karlar elde etmesine

ve tketici refahnn azalmasna ve/veya endstrinin dinamik bymesinin

snrlanmasna yol aabilir.55

53 Muhsin Kar ve Harun Arkan, Avrupa Birlii Ortak Politika ve Trkiye, stanbul: Beta Yaynlar, Ekim 2003. s. 17. 54Suna Okay, okuluslu irketler Teorileri erevesinde, Yabanc Sermaye Yatrmlarnn ncelenerek, Deerlendirilmesi D Ticaret Mstearl Dergisi, Yl:3 S:8,1998.,s.22. www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/cokulussayi8.doc (17 Haziran 1009) 55 Hakan etinta, Global Bir Ekonomide Dorudan Yabanc Yatrmlar ve Rekabet, T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearl s.2, http://www.foreigntrade.gov.tr, ( 26 Haziran 2009)

27

Tm dnyay tek bir pazarm gibi dnp retim, ynetim ve iletme

stratejileri buna gre belirleyen ok uluslu irketler greceli daha dk maliyetli retim

yapabildikleri ve karlarn maksimize edebildikleri her yerde retim yapmaktadrlar.

Btn bunlardan hareketle, ok uluslu irketlerin dnyann gerek ekonomik, gerekse

siyasi yaplanmas zerinde byk bir gce sahip olduu sylenebilir.56

Tablo 1

ok Uluslu irket Saysnn lkelere Gre Dalm

(irket Says)

1954-2003

2004 2005 2006 2007 2008

Ocak-Nisan

1954-2008/Nisan

(Birikimli) 2008

2009

Toplam

AB lkeleri (27) 3.223 1.006 1.545 1.979 2.084 1.789 666 416 12.042

Almanya 1.062 355 469 556 563 595 215 161 3.761

Hollanda 532 138 192 270 255 286 96 37 1.710

ngiltere 418 130 308 461 456 248 104 61 2.082

Dier AB lkeleri 1.211 383 576 692 810 660 251 157 4.489 Dier Avrupa lkeleri (AB

Hari) 719 265 320 372 492 548 197 139 2.855

Afrika lkeleri 113 37 55 43 47 52 15 19 366

Kuzey Amerika 402 98 111 136 165 149 61 37 1.098

A.B.D. 370 87 97 113 132 130 57 28 957

Kanada 32 11 14 23 33 19 4 9 141 Orta ve Gney Amerika,

Karayipler 44 12 16 10 21 12 5 5 120

Yakn ve Orta Dou lkeleri 1.315 349 380 410 506 567 177 176 3.703

Azerbeycan 128 51 55 81 120 136 38 48 619

Irak 199 46 57 73 112 88 27 35 610

ran 421 123 121 109 106 139 43 38 1.057

Dier 567 129 147 147 168 204 69 55 1.417

Dier Asya 430 151 163 165 278 233 87 62 1.482

in Halk Cum. 139 56 32 22 42 46 17 12 349

Gney Kore Cum. 59 16 18 12 24 13 7 4 146

Dier 232 79 113 131 212 174 63 46 987

Dier lkeler 77 30 23 54 36 47 13 11 278

Toplam 6.323 1.948 2.613 3.169 3.629 3.397 1.221 865 21.944

56 Abdullah zkan Globalleen Dnyada Demokrasinin nemi ve Trkiyenin Konumu, Globallesen Dnyada Trkiyenin Yeri. stanbul: Kadir Has niversitesi Yaynlar, 2004,s.452.

28

Kaynak: Hazine Mstearl

Ular d piyasalar konusunda geni deneyimleri ve yeryzne dalm sat

ve pazarlama rgtlerinin olmasndan dolay ev sahibi lkelerin ihracat olanaklar

artmakta ve dviz girii salamaktadr. Ular, ihracat arttrma ve dviz girii

salama gibi etkilerinin yan sra Ular, ev sahibi lkenin sermaye birikimine ve

retim kapasitesine dolaysz olarak katkda bulunduu iin, Ularn hem balangta

getirdii sermaye ile hem de salad krlar yeniden yatrarak gittii lkenin retim

kapasitesini arttrr. Bu nedenle Ular lkelerin ekonomik kalknmas asndan

nemli bir rol oynamakta ve lkeler her geen gn ok uluslu irket saylarn arttrmaya

almaktadr. Ularn lkelere gre dalmn inceleyecek olursak Tablo 1de

grlecei zere Ularn says AB lkelerinde 2004 ylnda 1.006 iken 2007 ylnda

2.084 saysna ulaarak her yl art gstermitir. Fakat 2008 ylnda yaanan kresel

ekonomik krizin etkisi ile Ularn says 2.084ten 1.789a dmtr.

ok uluslu irketlerin sermaye bykl asndan incelediimizde ok uluslu

irketlerin sermaye byklnde 2008 yl ve 2009 ylnn Ocak-Nisan ay dnemi

verilerini incelediimizde btn lkelerde 2009 yl sonuna kadar d yaanabilecei

ngrlmektedir.(Bkz. Tablo 2)

ok uluslu irketlerin sermaye bykl asndan sektrlere gre dalm

incelendiinde ok uluslu irketler genelde retim sanayine ynelmekte ve bu yolla

dorudan retime ve istihdama katkda bulunmaktadrlar. Bunun haricinde ok uluslu

irketler 2008-2009 yllarnda toptan ve perakende ticaret, ulatrma, haberleme ve

depolama hizmetleri, inaat sektrnde younlamlardr.( Bkz. Tablo 3)

Buna karlk orta ve kk lekli ok uluslu irketler hizmet sektrne veya

ticari yatrmlara ynelmekte ve istihdam dolayl yoldan etkilemektedirler. ok uluslu

irketler istihdamn yannda, baka olumlu gelimelerde salamaktadrlar. Bu irketler

lkelerin pazar ekonomisiyle tantrlmasnda, dinamik bir serbest piyasa atmosferinin

yerletirilmesinde nc rol oynamaktadrlar. Getirdikleri sermaye, kullandklar

29

teknoloji, yeni ynetim modelleri, pazarlama ve retim yntemleri, daha pek ok

yeniliklere nderlik etmektedirler.57

Tablo 2

ok Uluslu irketlerin Sermaye Bykl Asndan lkelere Gre Dalm

(2008 - 2009/Nisan)

lkeler

2008 2009 (Ocak-Nisan)

500.000$

Toplam

500.000$

Toplam

AB lkeleri (27) 952 471 173 193 1.789 225 142 26 23 416

Almany

a 323 170 50 52 595 88 56 10 7 161

Hollan

da 153 65 28 40 286 19 12 3 3 37

ngilter

e 137 63 23 25 248 38 19 3 1 61

Dier AB lkeleri 339 173 72 76 660 80 55 10 12 157

Dier Avrupa lkeleri (AB Hari) 287 159 53 49 548 66 50 15 8 139

Kuzey Afrika lkeleri 14 13 8 -- 35 5 4 -- 1 10

Dier Afrika lkeleri 13 3 1 -- 17 2 7 -- -- 9

Kuzey Amerika 86 38 10 15 149 24 10 2 1 37

A.B.D. 78 31 8 13 130 18 7 2 1 28

Kanada 8 7 2 2 19 6 3 -- -- 9 Orta ve Gney

Amerika, Karayipler 6 1 3 2 12 2 3 -- -- 5 Yakn ve Orta

Dou lkeleri 233 219 74 41 567 75 69 11 21 176

Azerbey

can 55 42 24 15 136 15 23 5 5 48

Irak 31 42 12 3 88 14 14 3 4 35

ran 58 66 10 5 139 20 15 1 2 38

Dier 89 69 28 18 204 26 17 2 10 55

Dier Asya 107 74 33 20 234 22 26 9 5 62

Dier lkeler 31 5 1 9 46 9 1 1 -- 11 Toplam 1.729 983 356 329 3.397 430 312 64 59 865

Kaynak: Hazine Mstearl

57 Nigel Driffield ve James H. Love, Does The Motivation For Foreign Direct Investment Affect Productivity Spillovers To The Domestic Sector, Birmingham:Aston Business School Research Institue, 2002, s:6.

30

Tablo 3

ok Uluslu irketlerin Sermaye Bykl Asndan Sektrlere Gre Dalm-

(2008-2009/Nisan)

Sektrler

2008 2009 (Ocak-Nisan)

500.000$

Toplam

500.000$

Toplam

Tarm, Avclk,Ormanclk ve Balklk

24 20 9 7 60 7 5 -- 4 16

Madencilik ve Taocakl 39 31 8 15 93 10 9 2 2 23

malat Sanayi 195 135 65 64 459 55 42 10 9 116

Gda rnleri ve ecek malat

13 13 3 4 33 11 2 -- -- 13

Tekstil rnleri malat 9 6 2 3 20 1 1 -- 2 4

Kimyasal Madde ve rnlerin malat

22 11 7 7 47 6 4 -- 1 11

B.Y.S. Makine ve Tehizat malat

20 14 4 6 44 2 2 2 1 7

Motorlu Kara Tat , Rmork,Yar-Rmork m.

9 4 3 5 21 1 1 2 -- 4

Dier malat 122 87 46 39 294 34 32 6 5 77

Elektrik, Gaz ve Su 64 23 8 20 115 20 8 2 3 33

naat 153 132 61 36 382 28 33 9 6 76

Toptan ve Perakende Ticaret, 407 253 83 59 802 122 95 25 15 257

Oteller ve Lokantalar 131 61 11 23 226 26 28 3 5 62

Ulatrma, Haberleme ve Depolama Hizmetleri

159 76 38 27 300 45 29 8 2 84

Mali Arac Kurulularn Faaliyetleri

14 5 3 22 44 3 1 1 2 7

Gayrimenkul Kiralama ve Faaliyetleri

404 195 54 39 692 91 42 4 9 146

Dier Toplumsal, Sosyal ve Kiisel Hizmet Faa.

139 52 16 17 224 23 20 -- 2 45

Toplam 1.729 983 356 329 3.397 430 312 64 59 865 Kaynak: Hazine Mstearl

31

Dnyann en byk 100 ekonomisinden 51'i ok uluslu irketlerdir. Uluslararas

ilikilerde, ekonomik gleri, geni finansal kaynaklar ve lobi almalar sayesinde

gl bir etkileri bulunmaktadr. 58 Dnyadaki en byk 500 ok uluslu irketin sadece

185i ABD dndaki lkelere aittir ve bu alanda lnn sahip olduu toplam irket

says 430dur.59

Ularn dnya ekonomisindeki yeri ve nemini anlamak iin ok uluslu

boyutta faaliyet gsteren irketlerin yapm olduu sat ve krn incelemekte fayda

vardr. Tablo 4de ki dnyann en byk ok uluslu 2007 yl sralamasna gre Wal-

Mart Stores 2007 ylnda, 351,139 milyar $ sat ve 11,284 milyar $ kr ile dnyann en

byk ok uluslu irketleri sralamasnda birinci srada yer almtr. Bu tabloda en ok

gze arpan nokta ise yeni kurulmu irketler olan Chevron ve Conoco Phillips adndaki

Chevronun 200,567 milyar $ sat ve 17,138 milyar $ kr, Conoco Phillips 172,451

milyar $ sat 15,550 $ kr ile dnyann en byk ok uluslu irketleri sralamasnda ilk

bee girmesidir.

58 http://www.bibilgi.com/%C3%87ok-uluslu-%C5%9Firket, (27 Haziran 2009) 59 Alan Rugman, Regional Strategy and the Demise of Globalization, Journal of International Management, 9th Edition,2003, s.415, Aktaran: Aktan ve Vural, Globalleme Srecinde okuluslu irketler, s.4

32

Tablo 4

Dnyann En Byk ok Uluslu irketleri: 2007 Yl Sralamas

Sra irket lke Satlar (Milyar $) Kar (Milyar $)

Wal-Mart Stores .B.D. 351,139.0 11,284.0

Exxon Mobil .B.D. 347,254.0 39,500.0

General Motors .B.D. 207,349.0 -1,978.0

Chevron .B.D. 200,567.0 17,138.0

Conoco Phillips .B.D. 172,451.0 15,550.0

Kaynak: Fortune, 30 Nisan 2007, Global 500 listesinden uyarlanmtr. http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2007/full_list/index.html, Aktaran: Dikkaya ve zyakr,s.6

Bunun yan sra ok uluslu irketlerin edindikleri ekonomik g, birok lkenin

yllk milli gelirlerini fazlasyla geride brakmaktadr. rnein Gney Afrika

Cumhuriyetinin 2005 Yl GSYH deeri 242,025 milyar $ olarak gerekleirken ayn

yl, Wal-Mart Stores irketi, 288,189 milyar $, Exxon Mobil ise 270,772 milyar $ sat

hacmi gerekletirmitir. 60

Dnyadaki yaklak 79,000 ok uluslu irketin, yaklak 790,000 yabanc bal

kurulusunun toplam satlar dnya gayri safi hslasnn %10undan fazlasn

oluturuyor ve global ihracatn te birini gerekletirmektedir.61

60 Deniz zyakr, Kreselleme Srecinde ok Uluslu irketlerin Rol ve Ulus-Devletin Anma Argman Olarak MAI Anlamas (Yksek Lisans Tezi, Kafkas niversitesi SBE,2007),s.50 61 UNCTAD, Dnya Yatrm Raporu 2008,YASED, s.11

33

Tablo 5

Global Gstergeler ve ok Uluslu irketler

Kaynak: UNCTAD, Dnya Yatrm Raporu 2008,YASED, s.11

1.6. ok Uluslu irketlerin Kreselleme Srecindeki Rolleri

Dnya ekonomisi ierisinde devasa glere sahip olan Ular kreselleme

srecinde yaylmasnn en etkili aracdr. Ayrca Ular dorudan kreselleme

srecini hzlandrc bir etkide bulunduu iin Ularn kreselleme srecinde nemli

rol oynamaktadr.

Ularn kreselleme srecindeki rollerine deerlendirmeden nce

kreselleme olgusuna ksaca deinmenin anlaml olabilecei dncesindeyiz.

34

1990'larn bandan itibaren dnya ekonomisinin gsterdii geliim olduka

nemlidir. Bu ayn zamanda bir dnemim baladn bir bakasnn bittiini

gstermektedir. Sovyetler Birliinin dalmas sonucu souk sava dnemi bitmi, iki

Almanya tekrar bir araya gelmitir. Avrupa Birlii lkeleri kendi aralarnda Birlii daha

da glendirecek admlar atmaktadr. Avrupa Birlii bir yandan parasal birlii

olutururken dier yandan yelerinin saysn artrmaktadr. Kuzey Amerika Serbest

Ticaret Anlamas ve GATT imzalanmtr. Politik alandaki bu gelimelerin yannda bir

baka gelime ekonomi alannda yaanmaktadr. Teknolojik gelimseler sonucu para,

mal ve hizmetler ile bilgi kolaylkla yer deitirmekte, kreselleme olarak adlandrlan

olgu gndeme gelmektedir.62

Kreselleme olgusu ile birlikte 1990'l yllarn ortalarndan itibaren U'larn

portfy ve dorudan yatrmlarndan ve gelimi lkelerin tasarruf fonlarndan pay

alabilmek iin gelimekte olan lkeler arasnda rekabet ortam domutur. Bu kresel

ticaret ve yatrmn en nemli unsurlar ise U'lardr. Dnyada DYYler be yz binin

zerinde irket tarafndan gerekletirilmektedir. Ancak bunlar iindeki en byk yz

U tm irketlerin yabanc varlklarnn yaklak bete birini kontrol etmektedirler.63

Artan ksmi ticari serbestlik ile birlikte dnya zerinde mal, hizmet, bilgi ve

sermaye hareketleri hzlanmtr. Bu ise iletmelere dnyann deiik blgelerinde daha

kolay ticari faaliyet yapabilme olana salamaktadr. Byle bir ortamda yerel lke

snrlar ierisinde faaliyet gsteren kk iletmelerde etkilenmektedir. nk daha

nceleri yerel pazar ierisinde yerel mterilere hitap eden bir kk iletme,

kreselleme srecindeki hzlanma ile birlikte dorudan kresel alanda faaliyet gsteren

okuluslu iletmelerin rekabeti ile kar karya kalmtr. Byle bir rekabet ortamnda

bu tr iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri olduka gtr. Ular kreselleeme

srecinin hzlanmas ile daha fazla n plana kmaktadrlar. Gl sermaye yaplar,

gelimi teknolojiye sahip alt yaplar ve faaliyet gsterdikleri alann genilii sebebiyle, 62 Suk H.Kim; Eugene Swinnerton, 1994 Final Transfer Pricing Regulations of the United States, Multinational Business Review, Spring 1997, Vol. 5, Issue 1, s. 17, Aktaran: Hseyin Ik, ok Uluslu irketlerde rtl Kazan ve rtl Sermaye,(Doktora Tezi, stanbul niversitesi SBE,2005) s.19 63 Mehmet Burak Ildr, "Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn ktisadi Etkileri: Trk Otomotiv Sektr rnei", (Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi SBE,2001),s.16

35

kresel alanda faaliyetlerini ve rekabet glerini kolaylkla yrtebilmektedirler.

Mevcut rekabet ortamnda gl bir rekabeti yap sergileyen ok uluslu iletmeler,

kreselleme srecinin hzlanmasyla da yakndan ilgilidirler.64

ok uluslu irketler kresel lekte oluturduklar retim-datm kanallar

yoluyla rakiplerine kar olduka nemli bir rekabet avantaj elde etmektedirler. Kresel

reel ve finansal piyasalara girme nemli bir avantaj salad gibi, bu piyasalarda yer

alan aktrlere de byk frsatlar sunmaktadr. eitli iletiim aralarna ve ekonomik

gce sahip Ular, devlet ve blge snr olmakszn pazarn kresellemesini

salamaktadr.65

Bu nedenle ellerindeki geni yatrm kapasiteleri sebebiyle devletler ok uluslu

irketleri kendi lkelerine ekebilmek iin dk vergiler, rahat evre ve i yasalar

uygulamaya balamlar ve bir sre sonra da bu bir yara dnmtr. Dorudan

yabanc yatrmn birincil kayna olduklar iin zellikle az gelimi ve gelimekte olan

devletlerin ekonomileri ve sosyal politikalar zerindeki etkileri devam etmektedir.66

Ular, zellikle finansal kriz dnemlerinde zel sermaye akmlar iinde en

istikrarl olan, dorudan yabans sermaye yatrm yaparlar. Ular sadece sermaye

akmlar kanal deil ayn zamanda dnyada en iyi teknoloji ve ynetim tekniklerinin

etkin uygulaycs ve tevik edicisidir. Bu yzden konuk lkeye birok boyutta etkide

bulunabilir.67

letiim olanaklarndaki gelimeler kreselleme srecinin hzlanna nemli

katklar salamaktadr. Dier taraftan okuluslu iletmelerde de ynetime yeni olanaklar

sunmaktadr. rnein, biliim sektrnn nde gelen iletmelerinden Hewlett Packard,

dnya zerinde yaylm binlerce ubesini bir intranet araclyla koordine etmektedir.

Bu a zerinde 100.000den fazla kiisel bilgisayar ve yaklak 23.000 UNIX i

istasyonu mevcuttur. Byle byk lde merkezka bir yapya sahip olan HP ,

kurduu iletiim ayla dank paralar arasnda ibirlii salayarak nemli bir 64 Taraf,s.34-35 65 Nedim Macit, Kresel G Politikalar Trkiye ve slam, Ankara: Fark Yaynlar,2006,s. 32, Aktaran: Ecevit,s.38 66 Wikipedia, ok Uluslu irket, http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ok_uluslu_%C5%9Firket (20 Haziran 2009) 67 Deniz Gvercin, Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Ekonomik Byme likisi, ( Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi SBE,2007),s.45

36

esneklie ulamtr.68Bu ekilde iletiim olanaklarndaki gelimeler kreselleme

srecini de hzlandrmaktadr.

ok uluslu irketleri dnyann yeni efendileri olarak nitelendiren Bakayaya

gre 1800l yllarn sonu ve 1900l yllarn banda kendi devletlerini arkalarna

alarak dnyay yeniden paylama yarna giren byk firmalarn yerini 1990larda

devletleri nlerine katp kovalayacak gce ulam ok uluslu dev firmalar alm

bulunuyor. General Motorsun yllk cirosu Danimarkann GSMHsinden fazla.

Exxonun cirosu Norvein, Toyotann cirosu da Portekizin GSMHsinden daha

fazladr. En byk drt ok uluslu irketin (transnasyonalin) yllk cirosu inin

GSMHsine eit ama tm Afrika Ktasnn GSMHsinden daha da fazladr.69

Kreselleme ok uluslu irketlere temel olarak be ynde fayda salamtr:70

A. Srat: Kreselleme ile lkesel pazarlar arasndaki duvarlarn kalkmas,

iletmelere byk srat kazandrmtr. Kreselleme sayesinde Ular srekli farkl

mamullerle farkl pazarlara girme ansna sahip olmulardr.

B. Maliyetleri Drme: Pazarlar arasndaki duvarlarn kalkmas, iletmelere

maliyetleri drme ynnden de byk faydalar salamtr. Kresellemeden sonra

iletmeler standartlarna uygun en dk maliyetli girdiyi, dnyann neresinde olursa

olsun, elde etme ansna sahip olmulardr.

Kreselleme ayrca datm maliyetlerinin de dmesini salamtr. Artk

iletmeler datm ve retim maliyetlerinin minimum olduu noktalarda retim

yapmaktadrlar.

C. Standardizasyon: Kreselleme deiik lkesel pazarlar iinde, ortak

paydada birleen tketiciler tespit ederek, bu kesimlere ynelik standart rnler ve

hizmetler retilmesini salamtr. Bu da ok uluslu iletmeleri, her lkesel pazar

68 Bahadr Akn, Kreselleme http://www.stratejiyonetim.com/kuresellesme.htm., (26 Haziran 2009) 69 Dikkaya ve zyakr,s.6 70 Ali Naci Karabulut, Kresellemenin Ticari Hayat zerindeki Etkileri, Mevzuat Dergisi, Yl: 7 Say:76, 2004, http://www.basarmevzuat.com/dergi/2004-04/a/01.htm ,(30 Haziran 2009)

37

ierisinde farkl kitlelere ve farkl ihtiyalara cevap verme zorunluluundan

kurtarmtr. rnein st gelir seviyesindeki gen tketicileri hedef kitle olarak seen

ok uluslu bir iletme, onlarn ortak ihtiyalarna, zevk ve tercihlerine ynelik mal ve

hizmet retimi yapabilme ansna sahiptir. Bu ekilde hedef kitlesini baz ortak

zelliklerine gre standardize etmi olacak ve bu tanma uyan herkes iin geerli olacak

ortak hizmetler sunabilecektir.

D. Faaliyetleri Datma:letmeler, yerel avantajlara gre eitli faaliyetlerini,

eitli corafi blgelere datlabilme ans elde etmilerdir.

Kresellemeden sonra ok uluslu iletmeler, girdilerini herhangi bir lkeden

alma, retimlerini baka bir lkede yapma, rnlerini baka yerlerde satma ve tm bu

fonksiyonlarn ynetimlerini de baka bir lkeden yapma ansn elde etmilerdir.

Fakat bu dalmn koordine edilebilmesi ve sorun yaratmadan ileyebilmesi

iin egdm ve entegrasyon gereklidir.

E. Merkezileme:Merkezileme, az nce bahsedilen faaliyetleri datma

eyleminin salkl ileyebilmesi iin gerekli olan egdm salar. Gelien teknoloji

sayesinde artk ynetim tek merkezden yaplabilmektedir.

letme faaliyetleri asndan pek ok lkeyi kapsayan bir corafyaya yaylm

olsa bile; bilgisayar, video konferans, internet, vb. teknolojiler ynetimin tek bir genel

merkezden yaplabilmesini salamaktadr.

Ksaca zetlemek gerekirse; Kreselleme srecinin ok uluslu irketler

asndan olumlu bir sre olduu sylenebilir. Kreselleeme sreci ile birlikte artan

liberalleme eilimleri, lkeler arasndaki snrlar nispeten daha geirgen bir yapya

itmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde bu durum daha fazladr. Bu ise

okuluslu iletmeler asndan son derece nemli olan bilgi, mal/hizmet ve sermaye

transferlerini daha kolay bir hale getirmektedir. Bylece okuluslu iletmelerin kaynak

bulma, sermaye transferleri ve daha da nemlisi yabanc lkelerden elde ettikleri

karlarn kendi lkelerine kolayca transfer edebilme olana bulmaktadr. Bu adan

kreselleme sreci Ular kresel pazarda daha da gl bir konuma getirmektedir.

38

Bu sebeple bu sre ierisinde okuluslu iletmeler hem kreselleme srecinden

etkilenmekte ve hem de kreselleme srecini artrc bir rol oynamaktadrlar.71 Bu

nedenle ok uluslu irketlerin kresel pazarda ekonomik, kltrel ve sosyal tm

alanlarda faaliyetleri ve etkileri artrmtr.

1.7. ok Uluslu irketlerin Etkileri

Ularn global pazarda yapm olduklar iktisadi ilemlerinin sonucunda

olumlu ve olumsuz olmak zere birok gelimeye neden olduklar grlmektedir.

Ular meydana getirdikleri olumlu etkilerini arttrmaya almal ve U'larn

meydana getirdikleri olumsuz etkilerin yol aabilecei sonularn en aza

indirgenebilmesi veya olumamas iin lkeler tarafndan yaplan dzenlemelerin daha

etkin olmas iin gerekli btn almalar yapmaldrlar.

Globalleme ve serbest ticaret ile birlikte ok uluslu irketlerin de giderek

bydkleri grlmektedir. ok uluslu irketlerin az gelimi ve gelimekte olan

lkelerde yaptklar yatrmlarn bu lkelerdeki istihdam ve ekonomik kalknma

zerinde olumlu katklarnn olduu phesizdir. Ancak bunun yan sra globalleme ve

serbest ticaret neticesinde ok uluslu irketlerin az gelimi ve gelimekte olan lkelerde

ucuz igcn kullanarak emei smrdkleri ve ayn zamanda doa ve evre zerinde

tahrip edici sonulara sebebiyet verdikleri iddia edilmektedir.72

Uluslararas alma rgt (ILO) tarafndan 1977 ylnda kabul edilen

okuluslu irketler ve Sosyal Politika le lgili lkeler l Bildirgesi (Tripartite

Declaration: Multinational Enterprises and Social Policy Declaration)de ok uluslu

irketlerin etkisi ile ilgili unlar yer almaktadr;

okuluslu irketler, birok lkenin ekonomisinde ve uluslararas ekonomik

ilikilerde nemli bir rol oynamaktadr. Bu konu, gerek hkmetlerin, gerekse ii ve

71 Taraf,s.46 72 C.Can Aktan ve stiklal Y. Vural, Globalleme: Frsat m, Tehdit mi? , stanbul: Zaman Kitap, 2004,Cokun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, ok Uluslu irketlerin Hegemonyas(22 Haziran 2009)http://www.canaktan.o