ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

του Θανάση Τσακίρη

Το οικολογικό κίνημα είναι το κοινωνικό κίνημα, οι ιδέες, αγώνες και οι προτάσεις

που αναπτύσσουν οι πολίτες που ενδιαφέρονται για το μέλλον της σχέσης

ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος. Είναι κοινωνικό κίνημα γιατί αφορά

συλλογικοί αγώνες από ανθρώπους «που έχουν κοινούς σκοπούς και αλληλεγγύη

μεταξύ τους και βρίσκονται σε κατάσταση παρατεταμένης αλληλεπίδρασης με το

κράτος, τις δημόσιες και ιδιωτικές αρχές και τις σχετικές ελίτ» Το οικολογικό

κίνημα κάνει την εμφάνιση του με ριζοσπαστικό λόγο, περιεχόμενο και

οργανωτική μορφή στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60. Στο παρελθόν το

περιβάλλον είχε χαρακτηριστεί από νεοκλασσικούς οικονομολόγους αλλά και από

ορισμένους κεϊνσιανούς ως «εξωτερική επιβάρυνση» για την επιχείρηση.

Η δεκαετία του 1960 βρήκε τον καπιταλιστικό κόσμο αλλά και την

εκβιομηχανισμένη «σοσιαλιστική Ευρώπη» στην πιο «ευτυχισμένη» οικονομικά

εποχή. Οι δείκτες της ανάπτυξης ανέβαιναν σταθερά στη Δυτική Ευρώπη, το

κράτος πρόνοιας λειτουργούσε με ελάχιστες τριβές και τα εργατικά συνδικάτα είτε

συνδιαχειρίζονταν την καπιταλιστική επιχείρηση σε μεγάλο βαθμό είτε ασκούσαν

ένα είδος ελέγχου στις επενδυτικές αποφάσεις (ΟΔΓερμανίας, Σκανδιναβικές

χώρες), η αγροτική οικονομία εκμηχανιζόταν και, ταυτόχρονα, η εμπορευματική

καπιταλιστική παραγωγή κάλυπτε, σε μεγάλο βαθμό, τις ανάγκες των ανθρώπων.

Όμως, κάποιοι άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι αυτή η βιομηχανική ανάπτυξη έχει

και αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ακόμη χειρότερα, η ατομική ενέργεια

και οι πυρηνικές δοκιμές των δύο υπερδυνάμεων, δηλαδή των ΗΠΑ και τη ΕΣΣΔ,

θα ξεσήκωναν επιστήμονες ολκής όπως ο Albert Einstein και ο Bertrand Russel οι

οποίοι θα συνέγειραν τις συνειδήσεις των διανοουμένων και των κριτικά

σκεπτόμενων πολιτών απαιτώντας να σταματήσει η καταστροφή της

ανθρωπότητας με τη διάχυση της ραδιενέργειας. Είχαν ήδη προηγηθεί περιστατικά

όπως η έκρηξη του σταθμού δοκιμών των ΗΠΑ στην Ατόλη Μπικίνι στον

Ειρηνικό Ωκεανό που προκαλούσε το θάνατο πολλών Ιαπώνων και άλλων

ψαράδων για πολλούς μήνες. Η βιολόγος Rachel Carson με το έργο της Silent

Spring έδινε έμφαση «στην ευπάθεια των οικολογικών σχέσεων» προσπαθώντας

«να θέσει βαθιά τα ανθρώπινα όντα στις σχέσεις αυτές κι όχι στην άκρη τους, και

να θέσει υπό αμφισβήτηση τις παραδοσιακές έννοιες της επιστημονικής προόδου»

. Λίγο πριν ένας πρώην νέος κομμουνιστής και συνδικαλιστής στην

αυτοκινητοβιομηχανία, ο Murray Bookchin, έγραφε την πρώτη πραγματεία περί

«κοινωνικής οικολογίας» με τίτλο Our Synthetic Environment (με το ψευδώνυμο

Lewis Herber). Σύμφωνα με την ιδέα αυτή τα οικολογικά προβλήματα έχουν τις

ρίζες τους βαθιά στα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα και ιδιαίτερα στα κυριαρχικά

ιεραρχικά πολιτικά και κοινωνικά συστήματα που επιβάλλουν τη λογική μιας

φιλοσοφίας του ανοιχτού ανταγωνισμού με κυρίαρχο το δίλημμα «η ζωή μου ο

θάνατός σου». Αυτή η φιλοσοφία δεν ακυρώνεται με την φιλοσοφία του ηθικού

καταναλωτισμού που είναι ατομική στάση μόνο αλλά με την συλλογική δράση στη

βάση των ριζοσπαστικών δημοκρατικών ιδανικών. Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας

άρχισαν να προβληματίζονται πολλοί επιστήμονες -κυρίως βιολόγοι και μελετητές

του οικοσυστήματος- με την επίπτωση των βιομηχανικών μονάδων παραγωγής

στην ατμόσφαιρα, στους ανανεώσιμους και μη ανανεώσιμους πόρους του

πλανήτη, στην αύξηση του πληθυσμού της γης και την ικανότητά της να τρέφει

τον πλεονάζοντα πληθυσμό.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 μια σειρά από εκδόσεις βιβλίων και

δημοσιεύσεις επιστημονικών άρθρων σε επιθεωρήσεις και περιοδικά αρχίζουν να

«ανοίγουν τα μάτια» ολοένα και περισσότερων ανθρώπων. Τα μέσα μαζικής

ενημέρωσης της εποχής «μυρίστηκαν» την ένταξη στις δημόσιες αντιπαραθέσεις

μιας νέας θεματολογίας και ενός νέου κοινού που ξεχώριζε από τις παλιότερες

γενιές, Έτσι έστρεψαν τους φακούς του στην ανάλυση του νέου φαινομένου, που

αρχικά ονομαζόταν «περιβαλλοντικό κίνημα». Το 1972 η έκθεση της Λέσχης της

Ρώμης, με τίτλο Τα όρια της ανάπτυξης, τόνιζε ότι «η απεριόριστη ανάπτυξη σ’

ένα πεπερασμένο σύστημα είναι μια απραγματοποίητη φαντασίωση»,

αντανακλώντας ένα είδος «πεφωτισμένου νέο-μαλθουσιανισμού». Επιπλέον, το

ίδιο έτος, το περιοδικό Ecologist με το άρθρο «Προσχέδιο για την Επιβίωση»

πρότεινε «μια στρατηγική για την αλλαγή και υπογράμμιζε ότι οι αποκεντρωμένες

κοινωνικές δομές ταιριάζουν σε μια (αυτό)διατηρούμενη κοινωνία». Μέχρι τη

δεκαετία του ’80 οι στρατηγικές του οικολογικού κινήματος ήταν

ανθρωποκεντρικές, δηλαδή αποσκοπούσαν στη σωτηρία του περιβάλλοντος χάριν

των ανθρώπων. Αυτή η μεγάλη τάση του οικολογικού κινήματος αποκλήθηκε

«ρηχή οικολογία» σε αντίθεση με την μη ανθρωποκεντρική «βαθιά οικολογία» που

υποστήριζε τις αρχές του βιοσφαιρικού εξισωτισμού, της πολυποικιλότητας, της

συμβίωσης και της αποκέντρωσης.

Πού οφείλεται η «παρακμή του περιβάλλοντος»; Ποιες είναι οι αιτίες που

οδήγησαν στη μόλυνση του εδάφους, του αέρα και του νερού του πλανήτη; Είναι

αντιστρέψιμη η κατάσταση; Αν ναι, ποιες είναι οι κοινωνικές δυνάμεις που

μπορούν να αντισταθούν στην περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης του πλανήτη

και να αποκαταστήσουν τις σοβαρές ζημιές που έχει υποστεί το οικολογικό

σύστημα, εν ολίγοις να σωθεί η ανθρωπότητα και η φύση;

Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δεν είναι εύκολες. Απεναντίας, είναι

πολυσύνθετες και δεν μπορούν παρά να τεθούν στην κρίση πολλών παραγόντων οι

οποίοι εμπλέκονται τόσο στους καθημερινούς κοινωνικούς πολιτικούς αγώνες για

την προστασία/σωτηρία του περιβάλλοντος όσο και στους ερευνητικούς αγώνες

σε όλα τα πεδία (κοινωνικές και βιολογικές/φυσικές επιστήμες). Ας ξεκινήσουμε

πρώτα απ’ όλα από ορισμένους ορισμούς και αργότερα θα φτάσουμε σε ορισμένες

παραδοχές. Πρώτα απ’ όλα, τι είναι αυτό που ονομάζουμε «περιβάλλον»;

Πρόκειται για αμφίσημη έννοια. Συχνά μιλάμε για «φυσικό περιβάλλον», δηλαδή

για το φυσικό κόσμο που περιβάλλει μια κοινότητα, και για «φύση» εννοώντας τον

ευρύτερο φυσικό κόσμο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, μιλάμε για

«οικολογία», «οικολογικό περιβάλλον», «οικοκρίση» κ.ο.κ. Θα μπορούσαμε να

εντοπίσουμε 3 διαστάσεις της έννοιας «περιβάλλον»:

1. Το φυσικό περιβάλλον έχει υλική-αντικειμενική υπόσταση και υπόκειται

στην επίδραση άλλων φυσικών δυνάμεων πέρα από τις δυνατότητες του

ανθρώπου και ανεξάρτητα από αυτόν (π.χ. ηλιακή ακτινοβολία).

2. 2. Ο άνθρωπος προσέδωσε στη φύση και το φυσικό περιβάλλον μια ποικιλία

πρόσθετων υποστάσεων, οι οποίες προκύπτουν από τους τρόπους με τους

οποίους οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τη φύση και τα περιβάλλον. Η

κοινωνία, όμως, της δυτικής νεωτερικότητας είναι η πρώτη στην ιστορία

των ανθρώπινων κοινωνιών που χαράζει με απόλυτο τρόπο τη γραμμή που

χωρίζει τη φύση από την κοινωνία, και, επομένως, θεωρεί το φυσικό

περιβάλλον αποκλειστικά ως αντικείμενο εκμετάλλευσης και άντλησης

πόρων.

3. 3. Είναι «κάτι στο οποίο η κοινωνία, κατ’ αντιστοιχία προς τις αντιλήψεις

που έχει γι’ αυτό, επεμβαίνει και παρεμβαίνει. Επομένως, το φυσικό τοπίο

δεν είναι ένα «παρθένο» και «φυσικό» περιβάλλον αλλά ένα «τοπίο με

χρονικότητα» σύμφωνα με τον Tim Ingold.[1]

Οι παραδοχές είναι οι ακόλουθες:

1. Οι άνθρωποι είναι θεμελιωδώς διαφορετικοί και ανώτεροι από όλα τα άλλα

όντα.

2. Οι άνθρωποι είναι κύριοι της μοίρας τους και μπορούν να χρησιμοποιήσουν την

υπόλοιπη φύση με όποιο τρόπο θέλουν.

3. Ο κόσμος είναι μια αστείρευτη πλουτοπαραγωγική πηγή και έτσι παρέχει

απεριόριστες ευκαιρίες.

4. Η ανθρώπινη δημιουργικότητα θα επιλύσει όλα τα προβλήματα και η πρόοδος

δεν θα σταματήσει ποτέ.

Τα πιστεύουμε όλα αυτά; Πράγματι, κάποτε ήταν αποδεκτές αυτές οι παραδοχές

και μάλιστα όποιος δεν τις ενστερνιζόταν ωθείτο στο περιθώριο ως

«οπισθοδρομικός» ή, στην καλύτερη των περιπτώσεων, ως «αθεράπευτα

ρομαντικός» που αναπολεί εποχές που «δεν γυρίζουν πίσω». Κι όμως, αυτό το

πλαίσιο σκέψης είναι κυρίαρχο ακόμα. Είναι η «Κυρίαρχη Δυτική

Κοσμοαντίληψη».

Αυτή η εγγενής προδιάθεση αντανακλά τις πεποιθήσεις που διαπερνούσαν τις

πολιτικές του αποικισμού, της οικονομικής και της βιομηχανικής ανάπτυξης αλλά

και τις ίδιες τις απαντήσεις στις πολιτικές αυτές που επιδίωκαν να προσπαθούσαν

να επιλύσουν με διαφορετικό τρόπο τα προκύπτοντα κοινωνικά προβλήματα. Οι

άνθρωποι (στις περισσότερες των περιπτώσεων οι λευκοί) θεωρούν τους εαυτούς

τους αρχή και τέλος της δημιουργίας, σκοπό αυτό καθ’ εαυτό. Η «αξία χρήσης»

των υπόλοιπων έμψυχων και άψυχων δημιουργιών στον πλανήτη για την

εκπλήρωση των ανθρώπινων στόχων χρησιμοποιείται ως βασικό κριτήριο. Ο

κοντόθωρος εκμεταλλευτικός «ανθρωποκεντρισμός» κυριάρχησε ως λογική στο

πλαίσιο της νεωτερικότητας σπρώχνοντας στο περιθώριο τη διαφορετική λογική

που απέδιδε προτεραιότητα στην αλληλοσύνδεση των έμβιων όντων του πλανήτη,

δηλαδή στην ισότιμη σχέση ανθρώπου και φύσης. Έτσι, η Γη θεωρήθηκε ως μια

ατελείωτη πηγή πλουτοπαραγωγικών πόρων ενώ ως πρόοδος επικράτησε να

θεωρείται η μετατροπή πρώτων υλών της φύσης διαμέσου της τεχνολογίας σε

προϊόντα άμεσης κατανάλωσης και που γρήγορα μετατρέπονταν με τη σειρά τους

σε σκουπίδια και απόβλητα στις σύγχρονες οικονομίες.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, πέντε ιδεολογήματα/πεποιθήσεις διέπουν τις αποφάσεις

στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα της πολιτικής, της οικονομίας και της

βιομηχανίας αλλά και στις προσωπικές επιλογές: οικονομισμός, προοδευτισμός,

βιομηχανισμός, καταναλωτισμός και ατομικισμός. Ο παρακάτω πίνακας δίνει μια

σχηματική περιγραφή των ιδεολογημάτων:

•Οικονομικός άνθρωπος (Homo Economicus) Η οικονομική ευημερία (well-being)

είναι πρωταρχική και οδηγεί στην ευημερία σε άλλους τομείς της ζωής

• Προοδευτισμός (Progressivism) Η τεχνολογία θα λύσει όλα τα προβλήματα και η

ανθρώπινη κατάσταση θα βελτιωθεί σταδιακά μέσω της αφθονίας

•Βιομηχανισμός (Industrialism) Μαζική παραγωγή => αφθονία =>

καταναλωτισμός => ευτυχία

•Καταναλωτισμός (Consumerism) Τα υλικά αγαθά είναι η πηγή της ευτυχίας

•Ατομικισμός (Individualism) Ανταγωνισμός προς ατομικό όφελος. Τα ατομικά

συμφέροντα αποκτούν προτεραιότητα έναντι των κοινοτικών/κοινωνικών

συμφερόντων

Πιο αναλυτικά, οι επιμέρους αρχές και λογικές που στηρίζουν το κυρίαρχο

πρότυπο της δυτικής κοσμοαντίληψης είναι οι ακόλουθες.

Α) Δυαδισμός (dualism). Οι άνθρωποι είναι κάτι ξεχωριστό από τη φύση. Οι

άνθρωποι είναι ξεχωριστοί από το Θείο. Ο νους και το σώμα, η νόηση (intellect)

και τα συναισθήματα (emotions), το αρσενικό και το θηλυκό.

Β) Κατακερματισμός (fragmentation) Τα σύνολα είναι συναθροίσεις (aggregates)

αποτελούμενα από διακριτά (discrete) μέρη, ξεχωριστά και διακριτά (distinct)

όντα, διακριτές σφαίρες ζωής (compartmentalization)

Γ) Κυριαρχία (domination). Οι υψηλότερα ιστάμενοι ελέγχουν τους χαμηλότερα

ιστάμενους (σε status, δύναμη/εξουσία, ιεραρχία). Κυριαρχία/υποταγή είναι η

δομή. Ορθολογικό ον ανώτερο από το συναισθηματικό. Οι άνθρωποι ανώτεροι

των φυτών και των ζώων.

Δ) Ανθρωποκεντρισμός. Ο άνθρωπος είναι το κεντρικό και πρωταρχικό είδος. Η

φύση αποτελεί υπόβαθρο για τον άνθρωπο.

Ε) Εγωκεντρισμός. Το άτομο είναι πρωταρχικό (ατομικισμός). Η ταυτότητα

βρίσκεται στο εγώ (self).

ΣΤ) Αναγωγισμός. Η οικουμένη είναι σταθερή, αμετάβλητη βιολογική μηχανή.

Αίτια και αποτελέσματα βασίζονται σε νόμους της φύσης

(ντετερμινισμός).Γνωρίζοντα τα επιμέρου γνωρίζουμε το σύνολο (μηχανικισμός).

Ζ) Επιστημονισμός. Η Επιστήμη είναι ο μόνος δρόμος για τη γνώση.

Η) Αντικειμενισμός. Εμπειρική δομή πραγματικότητας

Θ) Ρασιοναλισμός. Ο ορθός λόγος είναι ο πρωταρχικό δρόμος για τη γνώση και τη

δράση και υπερβαίνει τη σωματική και πολιτισμική εμπειρία.

Ι) Αποτελεσματικότητα. Μείωση εισροών και αύξηση εκροών.

ΙΑ) Προτυποποίηση. Ομοιομορφία, μονοκαλλιέργεια/μοναδική κουλτούρα.

ΙΒ) Γραφειοκρατικοποίηση. Αυξάνει την προτυποποίηση και την

αποτελεσματικότητα.

ΙΓ) Συγκεντροποίηση. Αυξάνει τον έλεγχο και τη νομική ισχύ.

Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή για το δυτικό νεωτερικό πρότυπο, οι πεποιθήσεις

των περισσότερων νεωτερικών ανθρώπων είναι οι εξής:

1. Επειδή οι άνθρωποι είναι διαφορετικά και ανώτερα όντα από τα υπόλοιπα είδη

του πλανήτη έχουν κάθε δικαίωμα να κυριαρχούν απόλυτα στον πλανήτη.

2. Οι άνθρωποι είναι κύριοι της μοίρας τους γιατί μπορούν να επιλέγουν τους

στόχου; Στη ζωή τους και να μαθαίνουν να προβαίνουν στις απαιτούμενες

ενέργειες προκειμένου να τους πετύχουν.

3. Ο κόσμος είναι αχανής και τεράστιος κα, επομένως, προσφέρει άπειρες

δυνατότητες και ευκαιρίες στους ανθρώπους να κάνουν ό,τι θέλουν.

4. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της προόδου. Για κάθε πρόβλημα

υπάρχει μία λύση και, συνεπώς, η πρόοδος δεν είναι δυνατό να σταματήσει ποτέ

Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν ομάδες επιστημόνων και πολιτών που ήδη από το 19ο

αιώνα κατά τη διάρκεια της ραγδαίας ανάπτυξης του βιομηχανικό καπιταλισμού

και της βίαιης αστικοποίησης που ανησυχούσαν για τις επιπτώσεις της στο

περιβάλλον και την οικολογική ισορροπία.

Ακόμη κι ο Καρλ Μαρξ δεν έδειχνε ενδιαφέρον για τις οικολογικές συνέπειες του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και συναινούσε στην λογική των καπιταλιστών

ότι η φύση πρέπει να κατακτηθεί από τον άνθρωπο και να χρησιμοποιηθεί για την

ικανοποίηση του ανθρώπου. [2] Περισσότερο φως στη φύση έριξε Φρ. Ένγκελς

στις μελέτες του για τις πρωτόγονες κοινωνίες δείχνοντας ότι όταν άρχισαν να

δημιουργούνται οι ταξικές κοινωνίες χάθηκαν οι ελπίδες για την οικολογική

ισορροπία και θεωρούσε ότι ο κομμουνισμός είναι η πραγματική φυσική κοινωνία.

Η Σχολή της Φραγκφούρτης υπονόμευσε την άποψη πολλών μαρξιστών ότι

«πρόοδος» είναι η χειραφέτηση της ανθρωπότητας από τους περιορισμούς της

φύσης. Η Νέα Αριστερά της δεκαετίας του ’60 εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμό από

το έργο του Χέρμπερτ Μαρκούζε, που έχοντας μιλήσει για τον «μονοδιάστατο

άνθρωπο» προχώρησε στη δημοσίευση ενός σημαντικού δοκιμίου για την

οικολογία και την κριτική της σύγχρονης κοινωνίας. Υποστήριξε ότι το

ριζοσπαστικό όραμα χρειάζεται την οικολογία ως την ων ουκ άνευ προϋπόθεση

για την εδραίωσή του. Η αυθεντική οικολογία απαιτεί το μετασχηματισμό του

ανθρώπινου χαρακτήρα καθώς και τη διατήρηση και προστασία του εξωτερικού

περιβάλλοντος από τη μόλυνση και την καταστροφή που επιφέρει η ύπαρξη του

καπιταλισμού αλλά και του σταλινικού μοντέλου της ΕΣΣΔ και του «κρατικού

καπιταλισμού.[3] Ορισμένοι κοινωνιολόγοι του νεομαρξιστικού χώρου θεωρώντας

ότι το κράτος και η πολιτική διαθέτουν «σχετική αυτονομία» κι έχοντας απορρίψει

τον οικονομικού ντετερμινισμό του σοβιετικού μαρξισμού που κυριάρχησε στα

κομμουνιστικά κόμματα της Γ΄ Διεθνούς άρχισαν να ψάχνουν σε διαφορετικές

κατευθύνσεις την σύνδεση με την οικολογία, χωρίς να ταυτιστούν με την πιο

«πολιτισμική» ερμηνεία των «νέων κοινωνικών κινημάτων». Δημιουργήθηκε έτσι

το «οικομαρξιστικό» ρεύμα.[4] Η κριτική του ρεύματος αυτού στην κεντρική

πολιτική των εργατικών συνδικάτων της δεκαετίας του 1970 ήταν σημαντική διότι

τόνιζε πως το «μονοπωλιακό κεφάλαιο» και η «οργανωμένη εργασία»

προκειμλενου να διατηρήσουν και να επεκτείνουν την ανάπτυξή του και την

αύξηση των θέσεων εργασίας προσπάθησαν (και το κατάφεραν) να μεταβιβάσουν

στους φορολογούμενους τις δαπάνες για την αποτροπή της περιβαλλοντικής

μόλυνσης που προκαλούσαν οι δραστηριότητες των επιχειρήσεων αυτών καθώς

και για την αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας.[5] Στα πλαίσια αυτού του

ρεύματος δημιουργείται ουσιαστικά ο τομέας της «περιβαλλοντικής

κοινωνιολογίας» ιδρυτής του οποίου είναι ο Allan Schnaiberg που τόνισε ότι

χρειάζεται να κατανοήσουμε τις κοινωνικές αιτίες και συνέπειες των

περιβαλλοντικών προβλημάτων.[6] Πολλές από τις αρχικές θέσεις του έγιναν

αποδεκτές ως οι βασικές θεωρητικές βάσεις της κοινωνιολογικής ανάλυσης του

περιβάλλοντος και ως πλαίσιο προσέγγισης της οργανωμένης εργασίας και του

οικολογικού κινήματος, όπως οι εξής:

● Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η υποβάθμιση των ανθρώπων είναι

μέρος την ίδιας συστημικής διαδικασίας και είναι βαθιά αλληλένδετες.

● Το κόστος των περιβαλλοντικών προβλημάτων πέφτει δυσανάλογα στα

φτωχά στρώματα του πληθυσμού και τους μη έχοντες πολιτικά δικαιώματα

ενώ οι ωφέλειες γίνονται σε δυσανάλογο βαθμό κτήμα αυτών που

δημιουργούν τα προβλήματα, δηλαδή στους ισχυρούς και στους

προνομιούχους πολίτες.

● Οι αιτίες των περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι βαθύτατα δομικές,

σύνθετες και πολυδιάστατες και δεν είναι αποτελέσματα μοναδικών

παραγόντων, όπως ο υπερπληθυσμός, η υπερκατανάλωση ή ανέλεγκτη

τεχνολογία.

● Η πολιτική ενεργοποίηση και κινητοποίηση των πολιτών είναι αναγκαία (αν

όχι επαρκής) συνθήκη για την περιβαλλοντική και την κοινωνική

αναβάθμιση.

.

Αργότερα, δημιουργήθηκε άλλη μία τάση επιστροφής στα γραπτά του Κ. Μαρξ

στην οποία πρωτοστάτησε ο John Bellamy Foster. Ανατρέχοντας στον τρίτο τόμο

του Κεφαλαίου υποστήριξε ότι ο ίδιος ο Μαρξ υπήρξε ο πρώτος «οικομαρξιστής»

ή μάλλον «οικοκομμουνιστής» γιατί ήθελε να καταργήσει την εκμετάλλευση του

εργοστασιακού εργάτη της πόλης ταυτόχρονα με την κατάργηση της

εκμετάλλευσης του αγροτικού τοπίου από την βιομηχανική γεωργία. Κατά τον

Foster, οι στερεότυπες ερμηνείες του μαρξικού έργου εμπεριέχουν μια προμηθεϊκή

ανθρωποκεντρική αντίληψη.[7]

Παράλληλα με τον οικομαρξισμό, αναπτυσσόταν το ρεύμα της «πολιτικής

οικολογίας». Ο όρος πρωτοδιατυπώθηκε το 1935 από τον Frank Thone.[8]Ως

πεδίο επιστημονικής έρευνας αναπτύχθηκε από την δεκαετία του 1970 τόσο σε

μελέτες πολιτική επιστήμης όσο και κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Η μελέτη ανέδειξε ότι το κόστος και το όφελος που σχετίζονται με την

περιβαλλοντική αλλαγή κατανέμονται άνισα. Οι αλλαγές στο περιβάλλον δεν

επηρεάζουν την κοινωνία με ομοιογενή τρόπο καθώς οι πολιτικές, οικονομικές και

κοινωνικές διαφορές δημιουργούν διαφορές στην κατανομή κόστους και οφέλους.

Έτσι η άνιση κατανομή αναπόφευκτα ενισχύει ή μειώνει τις υπάρχουσες

κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Από αυτή τη διαπίστωση προκύπτει η

θέση της πολιτικής οικολογίας ότι «κάθε αλλαγή στις συνθήκες του περιβάλλοντος

πρέπει να επηρεάζει το πολιτικό και το οικονομικό κατεστημένο».[9] Η άνιση

κατανομή κόστους και οφέλους και η ενίσχυση ή μείωση των προϋπαρχουσών

ανισοτήτων επιφέρει πολιτικά αποτελέσματα από την άποψη των μεταβληθέντων

σχέσεων εξουσίας. Επιπλέον, η πολιτική οικολογία προσπαθεί να διατυπώσει και

να προσφέρει τόσο έναν κριτικό λόγο όσο και εναλλακτικές προτάσεις

λαμβάνοντας υπόψη τη αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος και των πολιτικών,

κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων. Ο κλάδος της πολιτικής οικολογίας

διαθέτει μια «κανονιστική αντίληψη για πολύ καλύτερους, λιγότερο

εξαναγκαστικούς και πιο βιώσιμους τρόπους για να γίνονται πράγματα» [10] H

πολιτική οικολογία μπορει να χρησιμοποιηθεί για την ενημέρωση των πολιτικών

και των οργανώσεων σχετικά με την πολυσυνθετότητα της σχέσης περιβάλλοντος

και ανάπτυξης ώστε να λαμβάνονται πρόχειρες αποφάσεις χάραξης πολιτικής.

Μπορεί επίσης να βοηθήσει τις κοινότητες αλλά και τους ερευνητές να

κατανοήσουν τις παραμέτρους της λήψης πολιτικών αποφάσεων για το

περιβάλλον που εντάσσονται σε ένα πλαίσιο πολιτικό που τις περιβάλλει, που

χαρακτηρίζεται εκτός των άλλων και από πιέσεις οικονομικών συμφερόντων και

κοινωνικών ρυθμίσεων. Μπορεί, τέλος, να δείξει πώς οι σχέσεις ανισότητας εντός

και μεταξύ των κοινωνικών σχηματισμών επηρεάζουν το φυσικό περιβάλλον,

ειδικά στο πλαίσιο των πολιτικών αποφάσεων των κυβερνήσεων.

Στο πλαίσιο της πολιτικής οικολογίας έχουν υπάρξει, όπως είναι λογικό, διάφορες

τάσεις και ρεύματα. Στην περίοδο κυριαρχίας της «στρουκτουραλιστικής»

αντίληψης η βαρύτητα δινόταν στο ρόλο της οικολογικής επιστήμης σε αντίθεση

με την περίοδο της «μεταστρουκτουραλικής» αντίληψης της δεκαετίας του 1990

οπότε άρχισε να δίνεται βάρος στην Πολιτική σε σχέση με την καθαρά οικολογική

επιστήμη. [11] Επίσης η πολιτική οικολογία αντλεί πολλά στοιχεία από την

πολιτισμική οικολογία που δείχνει πώς η κουλτούρα εξαρτάται και επηρεάζεται

από τις υλικές συνθήκες της κοινωνίας. Παρ’ όλα αυτά η πολιτική οικολογία

διαφοροποιείται καθώς «εκεί όπου η πολιτισμική οικολογία και η θεωρία των

συστημάτων δίνουν έμφαση στην προσαρμογή και στην ομοιοστασία, η πολιτική

οικολογία δίνει έμφαση στην πολιτική οικονομία ως δύναμης δυσπροσαρμογής και

αστάθειας».[12] Μια περίπτωση χρήσης της πολιτικής οικονομίας για την

ανάλυση θεμάτων του περιβάλλοντος είναι έργο του Piers Blaikie που έδειξε ότι

υποβάθμιση της Αφρικανικής γης οφείλεται στην πολιτική των αποικιοκρατών και

όχι στην υπερεκμετάλλευσή της από τους αφρικανούς αγρότες.[13]

Πέραν αυτών των προβληματισμών, η πολιτική οικολογία στις ημέρες μας

θεωρείται ως η μελέτη των καθημερινών συγκρούσεων, συμμαχιών και

διαπραγματεύσεων που τελικά καταλήγουν σε ένα είδος καθοριστικής

συμπεριφοράς καθώς και τους τρόπους με τους οποίους η πολιτική επηρεάζει ή

δομεί τη χρήση των πόρων του περιβάλλοντος.[14] Το ζητούμενο είναι ποιοι

εμπλέκονται και ποιο αποτέλεσμα θέλουν να υπάρξει τελικά. Είναι οι

περιβαλλοντικές οργανώσεις, οι ντόπιοι κάτοικοι, οι βιομηχανίες, η κυβέρνηση της

κατεχόμενης γης; Όλοι αυτοί συμμετέχουν στη σύγκρουση σταθμίζοντας τις

δυνάμεις τους και τις στρατηγικές και τακτικές των άλλων.

Γιατί, όμως, αναπτύσσεται τόσο πολύ το οικολογικό κίνημα μετά τη δεκαετία του

’60 και παράλληλα άλλα κοινωνικά κινήματα και «ομάδες σκοπού», συχνά σε

σύγκρουση με το συνδικαλιστικό εργατικό κίνημα και τις κλασικές ομάδες

συμφερόντων; [15]

Πολλές θεωρίες διατυπώθηκαν για να απαντήσουν σ’ αυτό το ερώτημα.[16] O

Ronald Inglehart παρουσίασε τη «θεωρία των μεταϋλιστικών αξιών». Ο Inglehart

μέσα από τις έρευνές του ανακάλυψε μια μείζονα διαγενεακή αλλαγή των αξιών

των πληθυσμών των αναπτυγμένων βιομηχανικών καπιταλιστικών κοινωνιών.

Μεταξύ 1970 και 1988 ερεύνησε τα ερευνητικά δεδομένα είκοσι έξη εθνών και

τόνισε ότι οι συνέπειες είναι πολύ σημαντικές από πολιτική άποψη. Οι

μετασχηματισμοί δεν αφορούν μόνο την άνοδο των δεικτών οικονομικής

μεγέθυνσης αλλά και το είδος της επιδιωκόμενης οικονομικής ανάπτυξης. Οι

οικονομικές, τεχνολογικές και κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις των τελευταίων

δεκαετιών αλλάζουν την κουλτούρα των κοινωνιών αυτών. Οι αλλαγές που

εξετάζει αφορούν τις αντιλήψεις για τη θρησκεία, την εργασιακή υποκίνηση, τις

πολιτικές συγκρούσεις, τις στάσεις απέναντι στα παιδιά και την οικογένεια, το

διαζύγιο, τις αμβλώσεις, την ομοφυλοφιλία και το περιβάλλον. Βάση του είναι η

θεωρία περί αναγκών του Α. Maslow, ο οποίος υποστηρίζει ότι υπάρχει μια

ιεραρχία των αναγκών του ανθρώπου που ξεκινά από τη βάση που είναι οι εντελώς

φυσιολογικές ανάγκες της τροφής, της ένδυσης, της στέγασης κ.λ.π. και φτάνει

στην κορυφή που είναι οι ανάγκες της αυτοπραγμάτωσης.[17] Οι ανάγκες

αυτοπραγμάτωσης εξαρτώνται από την προηγούμενη ικανοποίηση των

φυσιολογικών αναγκών, των αναγκών ασφάλειας, της ανάγκης της αγάπης και του

σεβασμού. Υποστηρίζει ότι η αυτοπραγμάτωση σχετίζεται με τον «μετα-υλισμό»

και ότι η ανάδυση μετα-υλικών αξιών προκαλεί πραγματικές αλλαγές στη

συμπεριφορά. Όσον αφορά την πολιτική συμμετοχή, οι ανάγκες μεταφράζονται σε

δύο θεμελιακές κατηγορίες αξιών: τις υλικές και τις μεταϋλικές. Η θεωρία της

«αλλαγής αξιών» υποστηρίζει ότι καθώς ένα αυξανόμενο ποσοστό ανθρώπων

αρχίζει να δίνει έμφαση σε μετα-υλικές αξίες, μεταβάλλεται η ημερήσια διάταξη

της πολιτικής και το κέντρο βάρους μετατοπίζεται από τις παραδοσιακές

ανησυχίες για τις οικονομικές ανάγκες και τις ανάγκες ασφάλειας στις μη

οικονομικές αξίες και στις ανησυχίες για την ποιότητα της ζωής στο πλαίσιο των

μετα-βιομηχανικών κοινωνιών. Η νεότερη γενιά κοινωνικοποιείται με τις

«μεταϋλιστικές» αξίες και δε δίνει βαρύτητα στις βασικές ανάγκες και στην

ασφάλεια, όπως οι προηγούμενες.[18] Έτσι, οι «μεταϋλιστές» πολίτες έχουν φέρει

στην επιφάνεια από τον κοινωνικό βυθό και στο επίκεντρο της πολιτικής σκηνής

ζητήματα όπως η ποιότητα του περιβάλλοντος, η πυρηνική ενέργεια (μεγάλες

διαδηλώσεις και πορείες στην Ευρώπη μετά την έκρηξη του πυρηνικού

εργοστασίου Τσέρνομπιλ της Ουκρανίας), τα δικαιώματα των γυναικών και ο

καταναλωτισμός που συχνά διέφευγαν της προσοχής και των προτεραιοτήτων του

«πολιτικού κατεστημένου».[19]

Αυτή η θεωρία δέχτηκε ισχυρές κριτικές. Πρώτα απ’ όλα, αντιλαμβάνεται την

πυραμίδα των αναγκών με στατικό τρόπο, ειδικά για τις βασικές ανάγκες. Στην

Ελλάδα της δεκαετίας του 1960, δεν ήταν εύκολο για μια χαμηλόμισθη

υπαλληλική ή εργατική οικογένεια στην οποία μόνο ο άνδρας ήταν εργαζόμενος

να αποκτήσει εύκολα πλυντήριο ακόμη και με δόσεις ή γραμμάτια. Σήμερα που

εργάζονται και τα δύο φύλα είναι αδιανόητο να μην υπάρχει πλυντήριο ρούχων

στο σπίτι. Ο υπολογιστής και το κινητό τηλέφωνο ήταν άγνωστα είδη μέχρι είκοσι

χρόνια πριν ενώ σήμερα είναι απαραίτητα εργαλεία όχι μόνο για σκοπούς

επικοινωνίας αλλά συχνά και για επαγγελματικό σκοπό. Ό,τι στο παρελθόν της

βιομηχανικής καπιταλιστικής οικονομίας ενδεχομένως εθεωρείτο «πολυτέλεια»,

σήμερα συχνά είναι είδος πρώτης ανάγκης. Επίσης, η θέση του Inglehart για την

κοινωνικοποίηση της νέας γενιάς με βάση τις «μεταϋλιστικές» αξίες δεν αφήνει

χώρο για την μελέτη καταστάσεων όπως η σημερινή της εντονότατης οικονομικής

και κοινωνικής κρίσης που οδηγεί σε πρωτόγνωρες για τις νέες αλλά και τις

μεταπολεμικές γενιές συνθήκες αστάθειας, αβεβαιότητας, ανεργίας και

επισφαλούς απασχόλησης. Η ύπαρξη και η δράση των νέων κοινωνικών

κινημάτων, και ειδικότερα του οικολογικού, δίνει την δυνατότητα στην ευρύτερη

κοινή γνώμη να ασπαστεί τις μεταϋλιστικές αξίες χωρίς να υποβαθμίζουν τις

βασικές ανάγκες και τις «υλιστικές αξίες». Η αύξηση των θέσεων εργασίας που

προσανατολίζονται στην πρόνοια και την ευημερία του πληθυσμού (εκπαίδευση,

δημόσια υγεία, κοινωνική εργασία, ωκεανολογία, δασοπονία κ.α.) λόγω

αντικειμένου ωθεί σε υιοθέτηση μεταϋλιστικές αξίες. Τέλος, η μη συμπερίληψη

της έννοιας του «συμφέροντος» στη θέση του Inglehart αφήνει να νοηθεί ότι δεν

συγκρούονται συγκεκριμένα ταξικά συμφέροντα γύρω από το οικολογικό ζήτημα.

Κι όμως, η σύγκρουση είναι ταξική γιατί αντιπαρατίθενται από τη μια τα

συμφέροντα της άρχουσας καπιταλιστικής τάξης και των μικροαστικών

στρωμάτων από τη μια (π.χ. στο θέμα των αυθαιρέτων οικιών) και των φτωχών

λαϊκών στρωμάτων από την άλλη (βλ. υποβαθμισμένα γκέτο των ΗΠΑ ή

συγκρούσεις για τη χωροθέτηση των σκουπιδότοπων στην Ελλάδα όπως στην

περίπτωση του Οβριόκαστρου της Κερατέας στην Ελλάδα).

Οι μεταβιομηχανικές κοινωνίες στις οποίες αναφέρεται η «αλλαγή αξιών» που

ανέδειξε η έρευνα του Inglehart αποτελούν προϊόν αλλαγών στη δομή της

κοινωνίας που με τη σειρά τους ευνοούν αυτή την αλλαγή αυτή. Η συρρίκνωση

της βιομηχανικής εργατικής τάξης και η μεγέθυνση των νέων μικροαστικών

στρωμάτων που συνεπάγεται η άνοδος των τομέων των υπηρεσιών, της

πληροφορικής τεχνολογίας, των επιστημονικών καινοτομιών και του κράτους

πρόνοιας είναι ένας από τους σημαντικότερους λόγους. [20] Στα στρώματα αυτά

παρατηρείται σημαντική άνοδος του μορφωτικού επιπέδου σε σχέση με τις

προηγούμενες γενιές, όπως και αύξηση της υλικής ευημερίας και της

επαγγελματικής ασφάλειας. Νέες ταξικές ιεραρχίες και μια «νέα τάξη»

τεχνοκρατών και διαχειριστών των περίπλοκων μηχανισμών της κρατικής και της

ιδιωτικής μεγάλης επιχείρησης δημιουργείται.[21] Επίσης, παρατηρείται μαζική

έξοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας με διαφορετικές στοχεύσεις σε σχέση

με τον κόσμο των ανδρών εργατών της συρρικνωμένης βιομηχανίας. Από αυτόν

τον κόσμο της «νέας τάξης» προέρχονται σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό οι

συμμετέχοντες στα νέα κοινωνικά κινήματα και ιδιαίτερα στο οικολογικό

κίνημα.[22]Στα νέα κοινωνικά κινήματα γενικότερα συμμετέχουν ακόμη δύο

ευρείες ομάδες που είτε βρίσκονται στην περιφέρεια της εργατικής τάξης

(φοιτητές, νοικοκυρές, συνταξιούχοι, άνεργοι) είτε είναι μέλη των «παλιών

μικροαστικών στρωμάτων» (τεχνίτες, αγρότες, καταστηματάρχες) που δεν είναι

άμεσα ενταγμένοι στο δίπολο κεφάλαιο-εργασία.[23]Όλες αυτές οι δομικές

κοινωνικές αλλαγές αντανακλώνται στην διαμόρφωση των κοινωνικών κινημάτων

και των συλλογικών ταυτοτήτων τους.[24]

Η δεύτερη μεγάλη τάση που αναφέρεται στον «οικολογικό εκσυγχρονισμό»

τονίζει το μη ταξικό χαρακτήρα του οικολογικού κινήματος. Οι θεωρητικοί της

τάσης αυτής δεν θεωρούν ασύμβατο τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και

κατανάλωσης με την οικολογική αναγέννηση.[25]Το σύστημα και οι θεσμοί του

μπορούν με την νέα τεχνολογία να καταφέρουν αν όχι να επαναφέρουν το

περιβάλλον στην παλιότερη κατάσταση τουλάχιστον να ελαχιστοποιήσουν τις

αρνητικές συνέπειες.[26] Τα συνδικάτα καλούνται να συνεργαστούν για την

ανάπτυξη του «πράσινου καπιταλισμού» και τη δημιουργία «πράσινων θέσεων».

Πώς βλέπουν τα ίδια τα εργατικά συνδικάτα το περιβάλλον και τι κάνουν για την

προστασία του; Αρχικά τα συνδικάτα αντιμετώπισαν αμήχανα την άνοδο του

οικολογικού κινήματος. Το 19ο αιώνα αγωνίζονταν για ανθρώπινες συνθήκες

εργασίας στα εργοστάσια της βιομηχανικής επανάστασης στο Ηνωμένο Βασίλειο,

στο Βέλγιο και τη Γερμανία και αλλού. Οι εργοστασιάρχες εργοδότες είχαν συχνά

ολόκληρους δήμους –ειδικά σε ΗΠΑ και Η.Β.- υπό την επιρροή τους μέσω της

μεθόδου της δωροδοκίας αλλά και της τρομοκρατίας ώστε να μην ενοχλείται η

διαδικασία της παραγωγής και της εκμετάλλευσης από τα ελεγκτικά όργανα και τα

συνδικάτα. Οι αρχές δεν έδιναν σημασία για τις συνθήκες εργασίας και για τη

μόλυνση που προκαλούσαν οι βιομηχανικές δραστηριότητες τόσο στο χώρο

εργασίας όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον και στις κοινότητες. Στην Ελλάδα η

αργοπορημένη ανάπτυξη της βιομηχανίας είχε αρχικά δημιουργήσει λίγα

περιβαλλοντικά προβλήματα με εξαίρεση τις περιοχές του Πειραιά που

φιλοξενούσαν οχλούσες βιομηχανικές μονάδες και από τη δεκαετία του 1950 κι

ύστερα στην Ελευσίνα και στις πόλεις της περιφέρειας που φιλοξενούσαν μονάδες

της ΔΕΗ (Πτολεμαϊδα, Μεγαλόπολη) ή μονάδες όπως η Πεσινέ (Αλουμίνιο της

Ελλάδος) στη Βοιωτία. Η παρέμβαση του συνδικαλιστικού κινήματος

περιοριζόταν σε ζητήματα υγιεινής και ασφάλειας εντός του χώρου εργασίας και

συχνά αφορούσε διεκδικήσεις επιδομάτων ανθυγιεινής εργασίας σε περιοχές με

περιβαλλοντική ρύπανση.

Οι περιβόητοι οικοδομικοί συνεταιρισμοί και η ιστορία τους είναι ένα φαινόμενο

που χαρακτηρίζει τη νοοτροπία των συνδικαλιστικών στελεχών και επηρέασε

αρνητικά την περιβαλλοντική συνείδηση και κατ’ επέκταση των πολιτικών που

ασκήθηκαν όσον αφορά το περιβάλλον. Σε όλη τη διάρκεια της μετεμφυλιακή

περίοδο και της μεταπολίτευσης και σε συνδυασμό με το θεσμό της

«αντιπαροχής» οι συνεταιρισμοί αυτοί συνέβαλαν στην αλλοίωση του

περιβάλλοντος τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο χώρα. Στη διάρκεια των

τελευταίων δεκαετιών άρχισαν σιγά-σιγά να εμφανίζονται δείγματα αλλαγής

νοοτροπίας. Ένα παράδειγμα είναι του Συλλόγου Υπαλλήλων Εθνικής Τράπεζας

που πήρε μέρος στην κινητοποίηση των οικολογικών οργανώσεων εναντίον της

μεταρρύθμισης του 24ου άρθρου του Συντάγματος που θα άνοιγε το δρόμο για

περαιτέρω υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος της Ελλάδας.[30]

Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’70 νέες διεκδικήσεις αναδύθηκαν στις

αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες που βίωναν τις συνέπειες της

υπερμεγέθυνσης των βιομηχανικών συγκροτημάτων και της ρύπανσης που

προκαλούσαν στο περιβάλλον. Το ενδιαφέρον στις νέες διεκδικήσεις ήταν ότι ενώ

τα συνδικάτα ήταν «κλεισμένα» στο σύστημα (κυρίως στη βόρεια Αμερική)

έχοντας κυρίως οικονομικού-μισθολογικού χαρακτήρα και το πολύ-πολύ να

πρόβαλλαν την ανάγκη υγιεινής και ασφάλειας στο εσωτερικό του χώρου

εργασίας, πολλά μέλη τους συμμετείχαν σε κινητοποιήσεις του οικολογικού

κινήματος για την περιβαλλοντική δικαιοσύνη που συνένωναν χαμηλόμισθους

εργάτες, εργαζόμενους και εργαζόμενες των εθνοτικών και φυλετικών

μειονοτήτων, ακόμα και μη εργαζόμενα μέλη των μειονοτήτων που βίωναν

καταστάσεις ρατσισμού, αποκλεισμού και φτώχειας.[27] Αυτή η τάση δεν

κυριαρχεί βέβαια αλλά είναι ενδεικτική περίπτωση του «κοινωνικο-κινηματικού

συνδικαλισμού» που διαμορφώνεται τις δύο τελευταίες δεκαετίας στη Βόρεια

Αμερική στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και ειδικότερα της συγκρότησης της

περιφερειακής ολοκλήρωσης του οικονομικού χώρου της NAFTA. Ενδιαφέρον

παρουσιάζουν τόσο οι περιπτώσεις της εναντίωσης των εργαζομένων σε

οικολογικές κινητοποιήσεις όσο και οι περιπτώσεις συνεργασίας συνδικάτων και

οικολογικών κινήσεων. Μια ακραία περίπτωση ήταν αυτή της «ομοσπονδιακής»

πόλης Oak Ridge της πολιτείας Tennessee. Επρόκειτο, τρόπον τινά, μια «μυστική»

κυβερνητική πόλη-εργοστάσιο κατασκευής πυρηνικών κεφαλών πυραύλων.[28] Η

πόλη κατασκευάστηκε το 1942 στη θέση όπου υπήρχε «καταυλισμός ιθαγενών

Ινδιάνων» που εκδιώχθηκαν από το στρατό μαζί με τις κοινότητες των

ανθρακωρύχων και μεταλλωρύχων της περιοχής.[29] Οι κάτοικοί της πόλης

εργάζονται αποκλειστικά ως κυβερνητικοί υπάλληλοι ως τη δεκαετία του 1970

οπότε άρχισε να διογκώνεται με νέες υπηρεσίες υψηλής τεχνολογίας πέρα από την

παραγωγή όπλων και πυρηνικής ενέργειας. Η προσπάθεια να συγκροτηθούν

ειρηνιστικά και περιβαλλοντικά κινήματα σταματούσε στην «πύλη» της πόλης. Οι

κάτοικοι συμμετείχαν μόνο για περιβαλλοντικά προβλήματα άλλων περιοχών της

κομητείας αλλά όχι για τα περιβαλλοντικά προβλήματα της πόλης τους από φόβο

για εκδικητικές ενέργειες εκ μέρους της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και των

συνδικαλιστικών εκπροσώπων. Η αντίθετη περίπτωση είναι αυτή των

«περιβαλλοντικών συνδικάτων» (environmental unions).

Η διεκδίκηση του οικολογικού κινήματος να σταματήσουν οι κυβερνήσεις να

επιδοτούν τις ρυπαίνουσες βιομηχανίες απειλεί βραχυπρόθεσμα τις θέσεις

εργασίας των εργαζομένων αυτών αλλά το οικολογικό κίνημα προτείνει την

αύξηση των «πράσινων» θέσεων εργασίας με στρατηγική επιδότησης και

ανάπτυξης τομέων που παράγουν βιολογικά προϊόντα (αγροτικός τομέας), τις

επιχειρήσεις «πράσινων βιομηχανιών» (εναλλακτικές πηγές παραγωγής ενέργειας,

παραγωγή οικολογικών αυτοκινήτων και μέσων μεταφοράς κλπ), την ανάπτυξη

του οικολογικού τουρισμού με μικρές ξενοδοχειακές μονάδες αντί των

μεγαθηρίων που αλλοιώνουν τόσο το φυσικό περιβάλλον όσο και την αισθητική

του τοπίου. Όλα αυτά μπορούν να γίνουν με την επιβολή «πράσινων φόρων»

ακόμη και στα πλαίσια του παρόντος καπιταλιστικού συστήματος, κάτι που ήδη

επιτυγχάνεται σε ορισμένους τομείς της οικονομίας: πράσινος καπιταλισμός και

πράσινος καταναλωτισμός.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Ingold, Tim. (1993) “The Temporality of the Landscape”, World Archaeology,

25(2), σελ. 24-174. Εμπνεύστηκε τον όρο taskscape για να υποδηλώσει την

χωροχρονικότητα του τοπίου που κατασκευάζεται από τον άνθρωπο. Η πηγή της

έμπνευσής του είναι ο πίνακας The Harvesters του Pieter Bruegel βλ.

http://en.wikipedia.org/wiki/The_Harvesters

[2] Βλ. Martin Thomas (2000) Green History: the Future of the Past. Lanham,MD:

University Press of America, σελ. 103-113.

[3] Βλ.. Cliff Tony (1974) State Capitalism in Russia. [Ελλ. έκδοση Κρατικός

Καπιταλισμός στη Ρωσία Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.

[4] Ο’Connor James (1973/2001) The Fiscal Crisis of the State. New Brunswick,

NJ:Transactions Books. Επίσης, James O’Connor (1998) Natural Causes: Essays

in Ecological Marxism, New York, NY: The Guilford Press.

[5] Βλ. O’Connor J. (1973/2001) ο.ε.π., σελ. 41-42.

[6] Schnaiberg Allan (1980) The Environment: From Surplus to Scarcity. New

York,NY andOxford,UK:OxfordUniversity Press.

[7] Bellamy Foster John (2009) The Ecological Revolution: Making Peace with the

Planet. New York, NY: Monthly Review Press και Bellamy Foster John Clark

Brett, and York Richard (2010) The Ecological Rift: Capitalism’s War on the

Earth York, NY: Monthly Review Press.

[8] Βλ. Thone Frank (1935) “Nature Rambling: We Fight for Grass” The Science

Newsletter 27, 717, Jan. 5 σελ.14 http://en.wikipedia.org/wiki/Political_ecology

[9] Bryant, Raymond L. and Sinead Bailey (1997) Third World Political

Ecology.London,UK: Routledge, σελ, 28..

[10] Robbins, Paul and Sharp Julie. (2003) “The Lawn Chemical Economy and Its

Discontents” Antipode. 35(5):955-979.

[11] Walker, Peter A. (2005) “Political Ecology: Where is the Ecology?” Progress

in Human

Geography, Vol. 29, No. 1, σελ.73-82.

[12] Ibid, σελ 75

[13] Blaikie Piers 1985Political Economy of Soil Erosion in Developing

Countries.,London,UK &New York: Longman

[14] Sutton, P. (2004) Nature, Environment and Society, Houndmills,UK: Palgrave

Macmillan, σελ. 113.

[15] Οι κλασικές ομάδες πίεσης εκπροσωπούν ένα συγκεκριμένο τμήμα της

κοινωνίας. Η λειτουργία τους είναι η φροντίδα για τα κοινά συμφέροντα αυτού του

τμήματος της κοινωνίας και, συνήθως, τα μέλη της προέρχονται από αυτό (π.χ.

μέλη του ΣΕΒ οι επιχειρήσεις, μέλη της ΓΣΕΕ τα συνδεόμενα μ’ αυτήν συνδικάτα

εργαζομένων). Ομάδες πίεσης που οργανώνουν τα συμφέροντα τμημάτων της

κοινωνίας. Εκπροσωπούν τα τμήματα αυτά «υπερασπίζοντας» τα συμφέροντά

τους. Είναι εξουσιοδοτημένοι «εκπρόσωποι» (spokesman groups) αυτών των

κοινωνικών τμημάτων. Οι ομάδες σκοπού εκπροσωπούν πεποιθήσεις (beliefs) ή

αρχές (principles). Θεωρητικά, οι πάντες μπορούν να είναι μέλη τους, διότι

ενεργούν για την προώθηση των συμφερόντων του σκοπού (cause), π.χ. η

Greenpeace και άλλες οικολογικές ομάδες προωθούν τα συμφέροντα του

περιβάλλοντος

[16] Για μια σύντομη αλλά ουσιαστική παρουσίασή τους, βλ. Carter Neil (2007)

The Politics of the Environment. Ideas, Activism, Policy.CambridgeUK:Cambridge

University Press, σελ. 91-99.

[17] Maslow A. H. (1943) “A Theory of Human Motivation”, Psychological

Review, 50, σελ 370-396. http://psychclassics.yorku.ca/Maslow/motivation.htm

[18] Βλ. Inglehart R. (1977) The Silent

Revolution,Princeton,NJ:PrincetonUniversity Press,.

Inglehart R. (1990). Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton, NJ:

Princeton University Press. Inglehart R. (1990) “From Class-Based to Value-Based

Polics” in Mair Peter (ed.) The West European Party System. Oxford, UK: Oxford

University Press, σελ. 266-284. Inglehart R. (1995) Value Change in Global

Perspective, Princeton, NJ: University of Michigan Press. Inglehart R. (1997)

Modernization and Postmodernization,Princeton,NJ:PrincetonUniversity Press.

[19] Βλ. Dalton Russell (1988) Citizen Politics in Western Democracies – Public

Opinion and Political Parties in the United States, Great Britain, West Germany

and France. Chatman, NJ: Chatman House.

[20] Bell, Daniel (1974) The Coming of Post-Industrial Society: A Venture in

Social Forecasting, New York, ΝΥ: Harper Colophon Books.

[21] Βλ. Wright Mills Charles (1951) White Collar: The American Middle Classes.

New York, NY and Oxford, UK : Oxford University Press, καθώς και Gouldner

Alvin (1979) The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class.New

York,NY: Seabury Press

[22]Cotgrove Stephen (1982) Catastrophe or cornucopia : the environment,

politics, and the future.New York,NY: Wiley.

[23] Βλ. Offe Claus (1985) “New Social Movements: Challenging the Boundaries

of Institutional Politics”, Social Research 52:4 (Winter)

[24] Βλ. Melucci Alberto (1995) “The New Social Movements Revisited:

Reflections on a sociological misunderstanding”. in Malhue Louis (ed) Social

Movements and Social Classes: The future of collective action. London: Sage.

[25] Mol, Arthur P. and Gert Spaargaren. (2004) “Ecological Modernization and

Consumption:

A Reply.” Society and Natural Resources Νο. 1, σελ. 261-275 και Mol, Arthur P.

(2006). “From Environmental Sociologies to Environmental Sociology: A

Comparison ofU.S. and European and Environmental Sociology.” Organization

and Environment, 19(1), σελ. 5-27.

[26] Spaargaren, Gert and Arthur P. J. Mol. (1992) “Sociology, Environment, and

Modernity:

Ecological Modernization as a Theory of Social Change.” Society and Natural

Resources Νο 5, σελ. 323-344. Βλ. επίσης α) Spaargaren, Gert, Arthur P. J. Mol,

and Fredrick H. Buttel. (2000). Environment and Global Modernity.London,UK:

Sage Studies in International Sociology.

Spaargaren , β) Gert and William van Vliet. (2000) “Lifestyles, Consumption and

the

Environment: The Ecological Modernization of Domestic Consumption.”

Environmental Politics

Νο. 9 σελ. 50-77.

[27] Βλ. Pellow N David, Weinberg Adam and Schnaiberg Allan (2005) “The

Environmental Justice Movement. Equitable Allocation of the Costs and Benefits

of Environmental Management Outcomes” in King Leslie and McCarthy Deborah

(eds) Environmental Sociology: From Analysis to Action, Lanham, MD: Rowman

and Littlefield, σελ. 240-254.

[28] Εδώ κατασκευάστηκε η ατομική βόμβα που κατέστρεψε την πόλη Χιροσίμα

της Ιαπωνίας που σφράγισε οριστικά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (6 Αυγούστου

1945).

[29] Βλ. Shriver Thomas (2005) “Risk and Recruitment: Patterns of Social

Mobilization” in King Leslie and McCarthy Deborah (eds) Environmental

Sociology: From Analysis to Action, Lanham, MD: Rowman and Littlefield, σελ.