œRK DOSTU BHOP… · --'lA~•...
Transcript of œRK DOSTU BHOP… · --'lA~•...
--lA~bull lfrTLJjılamplmiddotrAklUmiddotYllJatuAurıa~burııımllLallilalJrllEıJn~dwimiddottUJlişlııUuDaelirgı~middotl1i Sıııa~yıw2i1l0wEıırzWIJur[JIuwmı2i1l001Sl2- --43shy
TUumlRK DOSTU BHOPAL EMİRİ SınDIK HASAN HANIN ARAP
DiLİNDEKİ YERt
Dr Cuumlneyt ERENshy
Dr Laith Suud JASSIM--
Oumlzet Bu ccedilalışma Mecıdi Nişanı almış Tuumlrk dostu Hind Bhopal
Emiri Sıddık Hasan Hanın kısa bir hayat hikayesi Arap Dili ve Edebiyatındaki yeri ve kendinden sonrakilere etkisini konu edinmektedir
GİRİş
ccediltiğimiz yuumlzyılm edebiyat ve İslami ilimIerin hemen hemen hepsinde ccedil dilde 222 adet eseri kaleme almış olan Hindistanlı buumlyuumlk alim
Muumlellif Sıddık Hasan Hanm Tuumlrkiyede tam olarak tanınınaması ve yaptığı
hizmetinin bilinmemesi buumlyuumlk bir eksiklik olmalıdır Sıddık Hasan Hanm ismi
biyografısini yazan eserlerde2 Ebut-Tayyib Muhammed Sıddık Han b Hasan b Ali b LuumltfuUab el-Huumlseyni el Buhari el-Kanrıuci dir Bhopal Reisesi ile evlendikten sonra Eyalet Reisi Valisi anlamına gelen Nevvab Unvanı ile Sıddık Hasan Han 14 Ekim 1832 guumlnuuml anne tarafından akrabalarının bulunduğu Bans Brelide doğdu
Bhopal Reisi Nevvab Skender Begam 1868de vefat etmiş onun yerine kızı Nevvab
Şabcahan Begam 1868de tahta geccedilmişti3 1870 yılında Sıddık Hasan Han ile evlendi Bu izdivaccedil ile Sıddık Hasan Han Bhopal Meliki veya Bhopal Emiri
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisinin bundan oumlnceki 19 sayısında Sıddık Hasan Hanın Osmanlı İle ilişkilerini konu edinmişti k Bu ccedilalışmanıızda da Arap Dili ve Edebiyatındaki yerini ele aldık
bull Atatuumlrk Uumlniversitesi Fen-Edebiyat Fakuumlltesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları BoumlluumlmU Oumlgretim Uumlyesi
-- Doccedil Dr İnternational İslanıic University of Malaysia 1RKH Faculty (İnsan Bilimleri ve Valıiy FakUltesi)
2Bkn Serkis Mucemul Matbuatil-Arabiyye XI 1201-1205 Mısır 1930-1349 Kehhı1le Omar Rıda Mucemul-Muumlellifin sIO-90 Luumlbnan ts ez-Zirikl1 Hayruddin el-Alam Beyrut 1969 vn 36 Bağdadlı İsmail Paşa Hediyyetuı-Arifin İstanbul-1955 n388 Nuveyhid Adil Mucemul-Muumljessirin n539 Luumlbnan-ts İslam Ansiklopedisi X 550 İstanbul 1988 Brockelmarın CarI Geschichte der Arabischen Litteratur Leiden n 418shy503 1937 Clement Huarf History ofArabic Literature -s432-433 London 1903 Han Ali Hasan Maasiri Siddiki Laknav 1925 Ed van Dyke ve el-Biblavi İktifa- s 106 497 Kalıire 1896 Meydan Larousse XI 253 Paris 1960
3Hanıid Raziyalı Newab Sıddık Han Doktora Tezi Bhopal Uumlniversitesi 1982 s 85
-44- c Eren TOrk Dostu Bbooal Emin Sıddık Hasao Hauıo Arap Dili ye EdebiyatındakiYeri
uumlnvanını almış oldu 20 Şubat i 890da Bhopalda 59 yaşında vefat etti ve burada aile
mezarlıgına defuedildi4
SIDDIK HASAN HANIN ARAP EDEBİYATINDAKİ YERİ
a) Eserleri
Sıddık Hasan Han son devir İslam uleması iccedilerisinde hemen hemen her konuda ccedilok sayıda eser vermiş velOd bir muumlelliftir Ayrıca yazdığı kitaplar kaynak
mahiyetindedir5 Yazdıgı eserlerin konularına goumlre sıralaması ise şoumlyledir6 Adedi
a) Kuran ilmiyle ilgili eserleri 6 b) Hadis ile ilgili eserleri 33 c) Akaidle ilgili eserleri 30 d) Fıkıh ve Usuli Fıkıh ile ilgili eserleri 24 e) Suumlnnete bağlılık hakkında eserleri II f) Siyaset ve devlet youmlnetimi hakkında eserleri 6 g) Tarih ve siyaset hakkında eserleri 22 h) Edebiyat hakkında eserleri 22 j) Tasavvufve ahlak hakkında eserleri 56 k) Meniikıb ve Fediiil hakkında eserleri 13
Muumlellifimizin Arap dili ve edebiyatı ilgili eserlerini şunlardır
1-e-İnşdu-Arabi (Arapccedila) 2-e-Bugetu id Usulil-Lugati (Arapccedila) 3-Tekmilu-Uyun bi Tedrifil-Uum vel-Fuumlnun (Arapccedila) 4-el-İlmuI-Hefak min İlmil-İşlikdk (Arapccedila) 5-Tezhibu Şerhu Tehzib (Arapccedila) 6-RebiuI-Edeb (Arapccedila) 7-es-Sehdbul-Merkum fi-Beydni Envdil-Fuumlnun (Arapccedila) 8-Gassu Elbdnul-Mevrak bi Muhessenatil-Beydn (Arapccedila) 9-LeffiıI-Kımdt ald Badi md İstamalehul-Ammetu anil-Mu arrabi vedshyDdhili vel-Eğldt (Arapccedila) 10- Nefhut-Tayyib minel-Menzili vel-Habib (Arapccedila) 11-el-MagnemuI-Bdrid is-Sddıri vel-Vdrid (Arapccedila) 12-el-MukıesaruI-Muhtesar fi Husniz-zannı il-Muhtesdr (Arapccedila) 13-el-VaşyiI-MerkumfiBeydni Ahvdlil-UlUm (Arapccedila) 14-Mucebfi Lehfetil-Mugreb (Arapccedila) 15-el-Fuumlnun vel-Uum (Arapccedila)
4Hamid Raziyalı age s 125-26
5Hamid Raziyalı age s 23 ı
6Gen iş bilgi iccedilin bkn Novşehrevt EbCı Yalıya Tertıcim Uema-i Hadıs Hind FaysalaMd 1971 s 251-261
aAO~TuQ ArAasaıtıur nuE~n si rzuuruUlmL201ılOwO2 -=-45shyrIIWkiııyiIJat m~aJUla stjmiddottUumlsuumluDerglOli SaııvLoI2OE
b) Yaptıgı Hizmetler
Sıddık Hasan Hanın hizmetleri incelendiğinde şu gerccedilekler ortaya ccedilıkar
1- Medrese ve kuumltuumlphane Accediltırması
İslami ilimIerin tebliği ve yayılması gayesiyle Medrese-i Belkisi Medrese-i Suumlleymaniyye Medrese-i Cihangiri Medrese-i Sıddıki ile Kuumltuumlphane Serkari ve
Kuumltuumlphane Valacah onun doumlneminde kurulmuş zikre değer ilim muumlesseseleridir7
Kuumltuumlphane Valacah Sıddık Hasan Hanın kendi oumlzel kuumltuumlphanesiydi Orada nadir ve değerli eserler oldukccedila fazlaydı Sıddık Hasan Han bu kuumltuumlphane hakkında
Kuumltuumlphanemdeki kitaplar iccedilin binlerce lira harcadım Bir ccedilokları Kur an ve Hadis ilimieri hakkında benim şevkimi oumlğrenince kendiliklerinden bazı kitaplar satın
alarak bana goumlndermiş onlara aldıklarının uumlstuumlnde fiat oumldemişimdir Bazı
kitapların 400 600 hatta 800 sene oumlncesine ait eski nuumlshaları vardır der8 Bu kuumltuumlphane onun oumlluumlmuumlnden sonra Nedwetul Ulema Lakhnova taşınmış olup halen
oradadır 9
2- Kitap Bastırıp Uumlcretsiz Dağıtması
Sıddık Hasan Han bu konu hakkında der ki Benim malımın ccediloğu Kur an ve Hadis ilmi ile ilgili kitap bastırılması ve onların uzak illlere uumlcretsiz goumlnderilmesine
sarfedilmiştir Bunlardan hiccedil bir zaman para almadım1O Bhopalda ilim ve edebiyatın yayılması iccedilin 8 resmi matbaa gece guumlnduumlz kitap basıyor ve uumlcretsiz
dağıtılıyordu 11 Kendi hazinesinin kapılarını kitapların basılması ve neşri iccedilin accedilmış bu yolda yuumlz bin rupiye harcamıştır Bunlardan Neyluumll- Evtarm basımı iccedilin 25000 İbn-i Kesirin tefsirinin Fethul-Beyanla birlikte basımı iccedilin 20000 Rupiye harcadı İmam Askıllaninin Fethul-Bari adlı eserinin Mısırda Bulak matbaasında
basımı iccedilin 50000 Rupiye harcamış bunları hep uumlcretsiz dağıtmıştır 12 Sıhah-ı Sittenin bastırılması ve dağıtımı konusunda pek ccedilok para harcayarak hadis ilmine
buumlyuumlk hizmette bulunmuştur B
3- Din Alimlerini Biraraya Getirmesi
Sıddık Hasan Han Bhopalda Mevlana Muhammed Beşir Şahsavani
(oumll3361917) Mevlana Beşiruddin Muhaddis Kannucl (ouml 12731856) Mevlana
7Novşehrevl age s 246
8Han Sıddık Hasan İbkaul-Minen Lahor 198669-71
9Bhatti Muhammed İshak Fukahocirc-e Pfık-u Hind 13 W Lahor 1982 1114
lOıfan Sıddık Hasan age s 75
II Hamid Raziyab age s152
12Ebu Nasr Seyyid Muhammed Ali Hasan Maasır-ı Sıddıki Lahknov LV 168
13İslam Ansiklopedisi (Urduca) Pencap Uumlniversitesi Xııııo4 Labor ts
-46- c Eren Tuumlrk Dostu Bhopal Emici Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edehiy8tıpdıkj yeri
Selametullah Ceralpilrı (ouml 13221904) gibi meşhur ve yetenekli hocaları bir oraya
getirerek Bhopaı bir ilim merkezi haline sokmuştur 14
Allame Seyyid Suumlleyman Nedvi (ouml13731953) bu hususta şoumlyle der Bhopal bir zamana kadar Hadis alimlerinin merkezi olarak kaldı Kannile Sahsavan ve
Azamgarhlı pek ccedilok uumlnluuml ilim ehli bu merkezde ccedilalıştılar 15
Alimlerin Bhopada toplanmaları sebebiyle Sıddık Hasan Han zamanında
orası islami ilim ve sanatların en buumlyuumlk merkezi olmuştu Oraya Hindistanın en uumlcra
koumlşelerinden olduğu gibi Tuumlrkistandan dahi oumlğrenciler geliyordu 16
4- Kitap Tercuumlme Ettirmesi
Sıddık Hasan Han hem kendisinin hem de başka alimlerin eserlerinin tercuumlmesi iccedilin uğramış bu konuda oldukccedila fazla para sarfetmiştir İslam Ansiklopedisinin verdiği bilgiye goumlre Sihdh-ı Sittenin ilk tercuumlmesi ve şerhinin
yaptınlması ona aittir 17 Ayrıca imam Malikin Muvatttisını da Urducaya
ccedilevrilmiştir i S
5- Hadis Ezberlemeye Oumlduumll Vermesi
Hadisin yayılması iccedilin şu yepyeni youmlnteme bakınız ki Sıddık Hasan Han hadis kitaplarının ezberlenmesi konusunda ilan vererek Sahihi-i Buhdri iccedilin 1000 Rupiye Bulilgul-Mertim iccedilinde 100 Rupiye oumlduumll koymuştur
SIDDIK HASAN HANIN LUumlGAT YOumlNUuml
Luumlgavi kaynak kelimelerin veya kelimelerin birleşmesinden meydana gelen
terkibin manasının anlaşılmasını hedef edinir 19 Usı1l-i tefsir uleması Muumlellif olmanın şart ve adabını tesbit ederken bilinmesi gereken belli konular arasında oumlnce luumlgat sonra nahiv tasrif iştikak daha sonra da meani beyan ve bedi sanatlarını
sayarlar Şu halde bir ayetin manasına accedilıklık getirmek daha doğrusu ayetin zahirine
nuumlfuz edip anlamak bu esaslara sahip olmak suretiyle gerccedilekleşir 20 Sıddık Hasan Hanıda bu sahada vukufiyetini Arap dili ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ispat etmiştir
Sıddık Hasan Han her hangi bir nas veya ayet izahında dile dayalı temaları
bolca kullanmış bu kaide ve prensiplerden istifade yoluna gitmiş cuumlmle iccedilinde
14Muhaddis (Dergi) Lahor 1968 XIV376
15Muhaddis (Dergi) age XLV sayı 10-376
16İslam Ansiklopedisi age XIV104
i 7İslam Ansiklopedisi age XIV104
18Hasan Sıddık Hasan İbkaul-Minen age s 382
19Cerrahoğlu İsmail Teftir Tarihi Ankara 1988 i 265
20Yıldız Sakıp Fatihin Hocası Molla Guumlrani ve Teftiri İstanbul tsS 234
-aA_JLLQoJTulILrkillyallltıAıırAiaşııJtıl1rmlWllal~ar DiişUDe~rgişi ulUru 02shyIaEşUumlmiddott Sa~yıu2OJErz m 2O -=-47shy
ccedileşitli durumlara goumlre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında oumlrnekler vererek izah edeceğiz
1- Kelimelerin Manasını Hiccedilbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan Kendisinin Yapması
Oumlrnek 1- Bakara suresi 125 ayetin tefsirini yaparken ~uıı kelimesinin
luumlgatta ~~ e~ oldugunu zikreder21
Oumlrnek 2- IJ ~i ~ U-Jı ayetinde22 geccedilen Ocirc~ kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir23
2- Kelimelerin Manasını Luumlgatcılar (Filologlar)ın Goumlruumlşuumlne Yer Vererek
izah Etmesi
Oumlrnek 1- ~~ u~ ayetinin24 tefsirini yaparken Muumleııif ~i
kelimesinin oumlnce ~ menetmek olduğunu zikreder Sonra Ebu Ubeyde elshy
Kısaı ve el Halilden yaptığı nakille bu kelimenin manasının hastalık olduğunu
~J4 ~l ve J~~ yani Hastalık sebebiyle alıkondu duumlşman yuumlzuumlnden engellendi misaııeriyle accedilıklar 2S Yine aynı kelimenin İbn-i Farism elshy
Muumlcmefinden yaptı~ı nakiııe ~J4~ J J-l-ıı ~I yani Duumlşman sebebiyle alıkondu hastalık yuumlzuumlnden engellendi olduğunu İbn-i Arabınin ilk
goumlrOşuuml tercih edip dilcilerin ccediloğunluğunun bu goumlruumlşte olduğunu ondan nakleder
Zeceacldan da bu goumlruumlşuumln dilcilerin hepsinin ortak goumlrlquuml olduğu soumlzuuml nakledilir
Ferrada bu lafzın ister duumlşman sebebiyle ister hastalık yuumlzuumlnden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini soumlyler26 Ebu Aınr ile Şeybanide Ferraya bu goumlruumlşte
muvafakat etmiştir2
2 i Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram Kahire 1979 s 26
22Bakara 158
23Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 3 ı
24Bakara 196
25Ebu Ubeyde Mamar b el-Musenna Mecdzul-Kuran i 69 Mısır 1954
26el-Ferrsect Ebu Zekeriyya Yahya b Ziyad (ouml207) Meaniil-Kur an i i 17 Kahire 1955
27S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 61 62
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-44- c Eren TOrk Dostu Bbooal Emin Sıddık Hasao Hauıo Arap Dili ye EdebiyatındakiYeri
uumlnvanını almış oldu 20 Şubat i 890da Bhopalda 59 yaşında vefat etti ve burada aile
mezarlıgına defuedildi4
SIDDIK HASAN HANIN ARAP EDEBİYATINDAKİ YERİ
a) Eserleri
Sıddık Hasan Han son devir İslam uleması iccedilerisinde hemen hemen her konuda ccedilok sayıda eser vermiş velOd bir muumlelliftir Ayrıca yazdığı kitaplar kaynak
mahiyetindedir5 Yazdıgı eserlerin konularına goumlre sıralaması ise şoumlyledir6 Adedi
a) Kuran ilmiyle ilgili eserleri 6 b) Hadis ile ilgili eserleri 33 c) Akaidle ilgili eserleri 30 d) Fıkıh ve Usuli Fıkıh ile ilgili eserleri 24 e) Suumlnnete bağlılık hakkında eserleri II f) Siyaset ve devlet youmlnetimi hakkında eserleri 6 g) Tarih ve siyaset hakkında eserleri 22 h) Edebiyat hakkında eserleri 22 j) Tasavvufve ahlak hakkında eserleri 56 k) Meniikıb ve Fediiil hakkında eserleri 13
Muumlellifimizin Arap dili ve edebiyatı ilgili eserlerini şunlardır
1-e-İnşdu-Arabi (Arapccedila) 2-e-Bugetu id Usulil-Lugati (Arapccedila) 3-Tekmilu-Uyun bi Tedrifil-Uum vel-Fuumlnun (Arapccedila) 4-el-İlmuI-Hefak min İlmil-İşlikdk (Arapccedila) 5-Tezhibu Şerhu Tehzib (Arapccedila) 6-RebiuI-Edeb (Arapccedila) 7-es-Sehdbul-Merkum fi-Beydni Envdil-Fuumlnun (Arapccedila) 8-Gassu Elbdnul-Mevrak bi Muhessenatil-Beydn (Arapccedila) 9-LeffiıI-Kımdt ald Badi md İstamalehul-Ammetu anil-Mu arrabi vedshyDdhili vel-Eğldt (Arapccedila) 10- Nefhut-Tayyib minel-Menzili vel-Habib (Arapccedila) 11-el-MagnemuI-Bdrid is-Sddıri vel-Vdrid (Arapccedila) 12-el-MukıesaruI-Muhtesar fi Husniz-zannı il-Muhtesdr (Arapccedila) 13-el-VaşyiI-MerkumfiBeydni Ahvdlil-UlUm (Arapccedila) 14-Mucebfi Lehfetil-Mugreb (Arapccedila) 15-el-Fuumlnun vel-Uum (Arapccedila)
4Hamid Raziyalı age s 125-26
5Hamid Raziyalı age s 23 ı
6Gen iş bilgi iccedilin bkn Novşehrevt EbCı Yalıya Tertıcim Uema-i Hadıs Hind FaysalaMd 1971 s 251-261
aAO~TuQ ArAasaıtıur nuE~n si rzuuruUlmL201ılOwO2 -=-45shyrIIWkiııyiIJat m~aJUla stjmiddottUumlsuumluDerglOli SaııvLoI2OE
b) Yaptıgı Hizmetler
Sıddık Hasan Hanın hizmetleri incelendiğinde şu gerccedilekler ortaya ccedilıkar
1- Medrese ve kuumltuumlphane Accediltırması
İslami ilimIerin tebliği ve yayılması gayesiyle Medrese-i Belkisi Medrese-i Suumlleymaniyye Medrese-i Cihangiri Medrese-i Sıddıki ile Kuumltuumlphane Serkari ve
Kuumltuumlphane Valacah onun doumlneminde kurulmuş zikre değer ilim muumlesseseleridir7
Kuumltuumlphane Valacah Sıddık Hasan Hanın kendi oumlzel kuumltuumlphanesiydi Orada nadir ve değerli eserler oldukccedila fazlaydı Sıddık Hasan Han bu kuumltuumlphane hakkında
Kuumltuumlphanemdeki kitaplar iccedilin binlerce lira harcadım Bir ccedilokları Kur an ve Hadis ilimieri hakkında benim şevkimi oumlğrenince kendiliklerinden bazı kitaplar satın
alarak bana goumlndermiş onlara aldıklarının uumlstuumlnde fiat oumldemişimdir Bazı
kitapların 400 600 hatta 800 sene oumlncesine ait eski nuumlshaları vardır der8 Bu kuumltuumlphane onun oumlluumlmuumlnden sonra Nedwetul Ulema Lakhnova taşınmış olup halen
oradadır 9
2- Kitap Bastırıp Uumlcretsiz Dağıtması
Sıddık Hasan Han bu konu hakkında der ki Benim malımın ccediloğu Kur an ve Hadis ilmi ile ilgili kitap bastırılması ve onların uzak illlere uumlcretsiz goumlnderilmesine
sarfedilmiştir Bunlardan hiccedil bir zaman para almadım1O Bhopalda ilim ve edebiyatın yayılması iccedilin 8 resmi matbaa gece guumlnduumlz kitap basıyor ve uumlcretsiz
dağıtılıyordu 11 Kendi hazinesinin kapılarını kitapların basılması ve neşri iccedilin accedilmış bu yolda yuumlz bin rupiye harcamıştır Bunlardan Neyluumll- Evtarm basımı iccedilin 25000 İbn-i Kesirin tefsirinin Fethul-Beyanla birlikte basımı iccedilin 20000 Rupiye harcadı İmam Askıllaninin Fethul-Bari adlı eserinin Mısırda Bulak matbaasında
basımı iccedilin 50000 Rupiye harcamış bunları hep uumlcretsiz dağıtmıştır 12 Sıhah-ı Sittenin bastırılması ve dağıtımı konusunda pek ccedilok para harcayarak hadis ilmine
buumlyuumlk hizmette bulunmuştur B
3- Din Alimlerini Biraraya Getirmesi
Sıddık Hasan Han Bhopalda Mevlana Muhammed Beşir Şahsavani
(oumll3361917) Mevlana Beşiruddin Muhaddis Kannucl (ouml 12731856) Mevlana
7Novşehrevl age s 246
8Han Sıddık Hasan İbkaul-Minen Lahor 198669-71
9Bhatti Muhammed İshak Fukahocirc-e Pfık-u Hind 13 W Lahor 1982 1114
lOıfan Sıddık Hasan age s 75
II Hamid Raziyab age s152
12Ebu Nasr Seyyid Muhammed Ali Hasan Maasır-ı Sıddıki Lahknov LV 168
13İslam Ansiklopedisi (Urduca) Pencap Uumlniversitesi Xııııo4 Labor ts
-46- c Eren Tuumlrk Dostu Bhopal Emici Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edehiy8tıpdıkj yeri
Selametullah Ceralpilrı (ouml 13221904) gibi meşhur ve yetenekli hocaları bir oraya
getirerek Bhopaı bir ilim merkezi haline sokmuştur 14
Allame Seyyid Suumlleyman Nedvi (ouml13731953) bu hususta şoumlyle der Bhopal bir zamana kadar Hadis alimlerinin merkezi olarak kaldı Kannile Sahsavan ve
Azamgarhlı pek ccedilok uumlnluuml ilim ehli bu merkezde ccedilalıştılar 15
Alimlerin Bhopada toplanmaları sebebiyle Sıddık Hasan Han zamanında
orası islami ilim ve sanatların en buumlyuumlk merkezi olmuştu Oraya Hindistanın en uumlcra
koumlşelerinden olduğu gibi Tuumlrkistandan dahi oumlğrenciler geliyordu 16
4- Kitap Tercuumlme Ettirmesi
Sıddık Hasan Han hem kendisinin hem de başka alimlerin eserlerinin tercuumlmesi iccedilin uğramış bu konuda oldukccedila fazla para sarfetmiştir İslam Ansiklopedisinin verdiği bilgiye goumlre Sihdh-ı Sittenin ilk tercuumlmesi ve şerhinin
yaptınlması ona aittir 17 Ayrıca imam Malikin Muvatttisını da Urducaya
ccedilevrilmiştir i S
5- Hadis Ezberlemeye Oumlduumll Vermesi
Hadisin yayılması iccedilin şu yepyeni youmlnteme bakınız ki Sıddık Hasan Han hadis kitaplarının ezberlenmesi konusunda ilan vererek Sahihi-i Buhdri iccedilin 1000 Rupiye Bulilgul-Mertim iccedilinde 100 Rupiye oumlduumll koymuştur
SIDDIK HASAN HANIN LUumlGAT YOumlNUuml
Luumlgavi kaynak kelimelerin veya kelimelerin birleşmesinden meydana gelen
terkibin manasının anlaşılmasını hedef edinir 19 Usı1l-i tefsir uleması Muumlellif olmanın şart ve adabını tesbit ederken bilinmesi gereken belli konular arasında oumlnce luumlgat sonra nahiv tasrif iştikak daha sonra da meani beyan ve bedi sanatlarını
sayarlar Şu halde bir ayetin manasına accedilıklık getirmek daha doğrusu ayetin zahirine
nuumlfuz edip anlamak bu esaslara sahip olmak suretiyle gerccedilekleşir 20 Sıddık Hasan Hanıda bu sahada vukufiyetini Arap dili ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ispat etmiştir
Sıddık Hasan Han her hangi bir nas veya ayet izahında dile dayalı temaları
bolca kullanmış bu kaide ve prensiplerden istifade yoluna gitmiş cuumlmle iccedilinde
14Muhaddis (Dergi) Lahor 1968 XIV376
15Muhaddis (Dergi) age XLV sayı 10-376
16İslam Ansiklopedisi age XIV104
i 7İslam Ansiklopedisi age XIV104
18Hasan Sıddık Hasan İbkaul-Minen age s 382
19Cerrahoğlu İsmail Teftir Tarihi Ankara 1988 i 265
20Yıldız Sakıp Fatihin Hocası Molla Guumlrani ve Teftiri İstanbul tsS 234
-aA_JLLQoJTulILrkillyallltıAıırAiaşııJtıl1rmlWllal~ar DiişUDe~rgişi ulUru 02shyIaEşUumlmiddott Sa~yıu2OJErz m 2O -=-47shy
ccedileşitli durumlara goumlre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında oumlrnekler vererek izah edeceğiz
1- Kelimelerin Manasını Hiccedilbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan Kendisinin Yapması
Oumlrnek 1- Bakara suresi 125 ayetin tefsirini yaparken ~uıı kelimesinin
luumlgatta ~~ e~ oldugunu zikreder21
Oumlrnek 2- IJ ~i ~ U-Jı ayetinde22 geccedilen Ocirc~ kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir23
2- Kelimelerin Manasını Luumlgatcılar (Filologlar)ın Goumlruumlşuumlne Yer Vererek
izah Etmesi
Oumlrnek 1- ~~ u~ ayetinin24 tefsirini yaparken Muumleııif ~i
kelimesinin oumlnce ~ menetmek olduğunu zikreder Sonra Ebu Ubeyde elshy
Kısaı ve el Halilden yaptığı nakille bu kelimenin manasının hastalık olduğunu
~J4 ~l ve J~~ yani Hastalık sebebiyle alıkondu duumlşman yuumlzuumlnden engellendi misaııeriyle accedilıklar 2S Yine aynı kelimenin İbn-i Farism elshy
Muumlcmefinden yaptı~ı nakiııe ~J4~ J J-l-ıı ~I yani Duumlşman sebebiyle alıkondu hastalık yuumlzuumlnden engellendi olduğunu İbn-i Arabınin ilk
goumlrOşuuml tercih edip dilcilerin ccediloğunluğunun bu goumlruumlşte olduğunu ondan nakleder
Zeceacldan da bu goumlruumlşuumln dilcilerin hepsinin ortak goumlrlquuml olduğu soumlzuuml nakledilir
Ferrada bu lafzın ister duumlşman sebebiyle ister hastalık yuumlzuumlnden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini soumlyler26 Ebu Aınr ile Şeybanide Ferraya bu goumlruumlşte
muvafakat etmiştir2
2 i Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram Kahire 1979 s 26
22Bakara 158
23Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 3 ı
24Bakara 196
25Ebu Ubeyde Mamar b el-Musenna Mecdzul-Kuran i 69 Mısır 1954
26el-Ferrsect Ebu Zekeriyya Yahya b Ziyad (ouml207) Meaniil-Kur an i i 17 Kahire 1955
27S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 61 62
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
aAO~TuQ ArAasaıtıur nuE~n si rzuuruUlmL201ılOwO2 -=-45shyrIIWkiııyiIJat m~aJUla stjmiddottUumlsuumluDerglOli SaııvLoI2OE
b) Yaptıgı Hizmetler
Sıddık Hasan Hanın hizmetleri incelendiğinde şu gerccedilekler ortaya ccedilıkar
1- Medrese ve kuumltuumlphane Accediltırması
İslami ilimIerin tebliği ve yayılması gayesiyle Medrese-i Belkisi Medrese-i Suumlleymaniyye Medrese-i Cihangiri Medrese-i Sıddıki ile Kuumltuumlphane Serkari ve
Kuumltuumlphane Valacah onun doumlneminde kurulmuş zikre değer ilim muumlesseseleridir7
Kuumltuumlphane Valacah Sıddık Hasan Hanın kendi oumlzel kuumltuumlphanesiydi Orada nadir ve değerli eserler oldukccedila fazlaydı Sıddık Hasan Han bu kuumltuumlphane hakkında
Kuumltuumlphanemdeki kitaplar iccedilin binlerce lira harcadım Bir ccedilokları Kur an ve Hadis ilimieri hakkında benim şevkimi oumlğrenince kendiliklerinden bazı kitaplar satın
alarak bana goumlndermiş onlara aldıklarının uumlstuumlnde fiat oumldemişimdir Bazı
kitapların 400 600 hatta 800 sene oumlncesine ait eski nuumlshaları vardır der8 Bu kuumltuumlphane onun oumlluumlmuumlnden sonra Nedwetul Ulema Lakhnova taşınmış olup halen
oradadır 9
2- Kitap Bastırıp Uumlcretsiz Dağıtması
Sıddık Hasan Han bu konu hakkında der ki Benim malımın ccediloğu Kur an ve Hadis ilmi ile ilgili kitap bastırılması ve onların uzak illlere uumlcretsiz goumlnderilmesine
sarfedilmiştir Bunlardan hiccedil bir zaman para almadım1O Bhopalda ilim ve edebiyatın yayılması iccedilin 8 resmi matbaa gece guumlnduumlz kitap basıyor ve uumlcretsiz
dağıtılıyordu 11 Kendi hazinesinin kapılarını kitapların basılması ve neşri iccedilin accedilmış bu yolda yuumlz bin rupiye harcamıştır Bunlardan Neyluumll- Evtarm basımı iccedilin 25000 İbn-i Kesirin tefsirinin Fethul-Beyanla birlikte basımı iccedilin 20000 Rupiye harcadı İmam Askıllaninin Fethul-Bari adlı eserinin Mısırda Bulak matbaasında
basımı iccedilin 50000 Rupiye harcamış bunları hep uumlcretsiz dağıtmıştır 12 Sıhah-ı Sittenin bastırılması ve dağıtımı konusunda pek ccedilok para harcayarak hadis ilmine
buumlyuumlk hizmette bulunmuştur B
3- Din Alimlerini Biraraya Getirmesi
Sıddık Hasan Han Bhopalda Mevlana Muhammed Beşir Şahsavani
(oumll3361917) Mevlana Beşiruddin Muhaddis Kannucl (ouml 12731856) Mevlana
7Novşehrevl age s 246
8Han Sıddık Hasan İbkaul-Minen Lahor 198669-71
9Bhatti Muhammed İshak Fukahocirc-e Pfık-u Hind 13 W Lahor 1982 1114
lOıfan Sıddık Hasan age s 75
II Hamid Raziyab age s152
12Ebu Nasr Seyyid Muhammed Ali Hasan Maasır-ı Sıddıki Lahknov LV 168
13İslam Ansiklopedisi (Urduca) Pencap Uumlniversitesi Xııııo4 Labor ts
-46- c Eren Tuumlrk Dostu Bhopal Emici Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edehiy8tıpdıkj yeri
Selametullah Ceralpilrı (ouml 13221904) gibi meşhur ve yetenekli hocaları bir oraya
getirerek Bhopaı bir ilim merkezi haline sokmuştur 14
Allame Seyyid Suumlleyman Nedvi (ouml13731953) bu hususta şoumlyle der Bhopal bir zamana kadar Hadis alimlerinin merkezi olarak kaldı Kannile Sahsavan ve
Azamgarhlı pek ccedilok uumlnluuml ilim ehli bu merkezde ccedilalıştılar 15
Alimlerin Bhopada toplanmaları sebebiyle Sıddık Hasan Han zamanında
orası islami ilim ve sanatların en buumlyuumlk merkezi olmuştu Oraya Hindistanın en uumlcra
koumlşelerinden olduğu gibi Tuumlrkistandan dahi oumlğrenciler geliyordu 16
4- Kitap Tercuumlme Ettirmesi
Sıddık Hasan Han hem kendisinin hem de başka alimlerin eserlerinin tercuumlmesi iccedilin uğramış bu konuda oldukccedila fazla para sarfetmiştir İslam Ansiklopedisinin verdiği bilgiye goumlre Sihdh-ı Sittenin ilk tercuumlmesi ve şerhinin
yaptınlması ona aittir 17 Ayrıca imam Malikin Muvatttisını da Urducaya
ccedilevrilmiştir i S
5- Hadis Ezberlemeye Oumlduumll Vermesi
Hadisin yayılması iccedilin şu yepyeni youmlnteme bakınız ki Sıddık Hasan Han hadis kitaplarının ezberlenmesi konusunda ilan vererek Sahihi-i Buhdri iccedilin 1000 Rupiye Bulilgul-Mertim iccedilinde 100 Rupiye oumlduumll koymuştur
SIDDIK HASAN HANIN LUumlGAT YOumlNUuml
Luumlgavi kaynak kelimelerin veya kelimelerin birleşmesinden meydana gelen
terkibin manasının anlaşılmasını hedef edinir 19 Usı1l-i tefsir uleması Muumlellif olmanın şart ve adabını tesbit ederken bilinmesi gereken belli konular arasında oumlnce luumlgat sonra nahiv tasrif iştikak daha sonra da meani beyan ve bedi sanatlarını
sayarlar Şu halde bir ayetin manasına accedilıklık getirmek daha doğrusu ayetin zahirine
nuumlfuz edip anlamak bu esaslara sahip olmak suretiyle gerccedilekleşir 20 Sıddık Hasan Hanıda bu sahada vukufiyetini Arap dili ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ispat etmiştir
Sıddık Hasan Han her hangi bir nas veya ayet izahında dile dayalı temaları
bolca kullanmış bu kaide ve prensiplerden istifade yoluna gitmiş cuumlmle iccedilinde
14Muhaddis (Dergi) Lahor 1968 XIV376
15Muhaddis (Dergi) age XLV sayı 10-376
16İslam Ansiklopedisi age XIV104
i 7İslam Ansiklopedisi age XIV104
18Hasan Sıddık Hasan İbkaul-Minen age s 382
19Cerrahoğlu İsmail Teftir Tarihi Ankara 1988 i 265
20Yıldız Sakıp Fatihin Hocası Molla Guumlrani ve Teftiri İstanbul tsS 234
-aA_JLLQoJTulILrkillyallltıAıırAiaşııJtıl1rmlWllal~ar DiişUDe~rgişi ulUru 02shyIaEşUumlmiddott Sa~yıu2OJErz m 2O -=-47shy
ccedileşitli durumlara goumlre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında oumlrnekler vererek izah edeceğiz
1- Kelimelerin Manasını Hiccedilbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan Kendisinin Yapması
Oumlrnek 1- Bakara suresi 125 ayetin tefsirini yaparken ~uıı kelimesinin
luumlgatta ~~ e~ oldugunu zikreder21
Oumlrnek 2- IJ ~i ~ U-Jı ayetinde22 geccedilen Ocirc~ kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir23
2- Kelimelerin Manasını Luumlgatcılar (Filologlar)ın Goumlruumlşuumlne Yer Vererek
izah Etmesi
Oumlrnek 1- ~~ u~ ayetinin24 tefsirini yaparken Muumleııif ~i
kelimesinin oumlnce ~ menetmek olduğunu zikreder Sonra Ebu Ubeyde elshy
Kısaı ve el Halilden yaptığı nakille bu kelimenin manasının hastalık olduğunu
~J4 ~l ve J~~ yani Hastalık sebebiyle alıkondu duumlşman yuumlzuumlnden engellendi misaııeriyle accedilıklar 2S Yine aynı kelimenin İbn-i Farism elshy
Muumlcmefinden yaptı~ı nakiııe ~J4~ J J-l-ıı ~I yani Duumlşman sebebiyle alıkondu hastalık yuumlzuumlnden engellendi olduğunu İbn-i Arabınin ilk
goumlrOşuuml tercih edip dilcilerin ccediloğunluğunun bu goumlruumlşte olduğunu ondan nakleder
Zeceacldan da bu goumlruumlşuumln dilcilerin hepsinin ortak goumlrlquuml olduğu soumlzuuml nakledilir
Ferrada bu lafzın ister duumlşman sebebiyle ister hastalık yuumlzuumlnden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini soumlyler26 Ebu Aınr ile Şeybanide Ferraya bu goumlruumlşte
muvafakat etmiştir2
2 i Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram Kahire 1979 s 26
22Bakara 158
23Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 3 ı
24Bakara 196
25Ebu Ubeyde Mamar b el-Musenna Mecdzul-Kuran i 69 Mısır 1954
26el-Ferrsect Ebu Zekeriyya Yahya b Ziyad (ouml207) Meaniil-Kur an i i 17 Kahire 1955
27S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 61 62
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-46- c Eren Tuumlrk Dostu Bhopal Emici Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edehiy8tıpdıkj yeri
Selametullah Ceralpilrı (ouml 13221904) gibi meşhur ve yetenekli hocaları bir oraya
getirerek Bhopaı bir ilim merkezi haline sokmuştur 14
Allame Seyyid Suumlleyman Nedvi (ouml13731953) bu hususta şoumlyle der Bhopal bir zamana kadar Hadis alimlerinin merkezi olarak kaldı Kannile Sahsavan ve
Azamgarhlı pek ccedilok uumlnluuml ilim ehli bu merkezde ccedilalıştılar 15
Alimlerin Bhopada toplanmaları sebebiyle Sıddık Hasan Han zamanında
orası islami ilim ve sanatların en buumlyuumlk merkezi olmuştu Oraya Hindistanın en uumlcra
koumlşelerinden olduğu gibi Tuumlrkistandan dahi oumlğrenciler geliyordu 16
4- Kitap Tercuumlme Ettirmesi
Sıddık Hasan Han hem kendisinin hem de başka alimlerin eserlerinin tercuumlmesi iccedilin uğramış bu konuda oldukccedila fazla para sarfetmiştir İslam Ansiklopedisinin verdiği bilgiye goumlre Sihdh-ı Sittenin ilk tercuumlmesi ve şerhinin
yaptınlması ona aittir 17 Ayrıca imam Malikin Muvatttisını da Urducaya
ccedilevrilmiştir i S
5- Hadis Ezberlemeye Oumlduumll Vermesi
Hadisin yayılması iccedilin şu yepyeni youmlnteme bakınız ki Sıddık Hasan Han hadis kitaplarının ezberlenmesi konusunda ilan vererek Sahihi-i Buhdri iccedilin 1000 Rupiye Bulilgul-Mertim iccedilinde 100 Rupiye oumlduumll koymuştur
SIDDIK HASAN HANIN LUumlGAT YOumlNUuml
Luumlgavi kaynak kelimelerin veya kelimelerin birleşmesinden meydana gelen
terkibin manasının anlaşılmasını hedef edinir 19 Usı1l-i tefsir uleması Muumlellif olmanın şart ve adabını tesbit ederken bilinmesi gereken belli konular arasında oumlnce luumlgat sonra nahiv tasrif iştikak daha sonra da meani beyan ve bedi sanatlarını
sayarlar Şu halde bir ayetin manasına accedilıklık getirmek daha doğrusu ayetin zahirine
nuumlfuz edip anlamak bu esaslara sahip olmak suretiyle gerccedilekleşir 20 Sıddık Hasan Hanıda bu sahada vukufiyetini Arap dili ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ispat etmiştir
Sıddık Hasan Han her hangi bir nas veya ayet izahında dile dayalı temaları
bolca kullanmış bu kaide ve prensiplerden istifade yoluna gitmiş cuumlmle iccedilinde
14Muhaddis (Dergi) Lahor 1968 XIV376
15Muhaddis (Dergi) age XLV sayı 10-376
16İslam Ansiklopedisi age XIV104
i 7İslam Ansiklopedisi age XIV104
18Hasan Sıddık Hasan İbkaul-Minen age s 382
19Cerrahoğlu İsmail Teftir Tarihi Ankara 1988 i 265
20Yıldız Sakıp Fatihin Hocası Molla Guumlrani ve Teftiri İstanbul tsS 234
-aA_JLLQoJTulILrkillyallltıAıırAiaşııJtıl1rmlWllal~ar DiişUDe~rgişi ulUru 02shyIaEşUumlmiddott Sa~yıu2OJErz m 2O -=-47shy
ccedileşitli durumlara goumlre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında oumlrnekler vererek izah edeceğiz
1- Kelimelerin Manasını Hiccedilbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan Kendisinin Yapması
Oumlrnek 1- Bakara suresi 125 ayetin tefsirini yaparken ~uıı kelimesinin
luumlgatta ~~ e~ oldugunu zikreder21
Oumlrnek 2- IJ ~i ~ U-Jı ayetinde22 geccedilen Ocirc~ kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir23
2- Kelimelerin Manasını Luumlgatcılar (Filologlar)ın Goumlruumlşuumlne Yer Vererek
izah Etmesi
Oumlrnek 1- ~~ u~ ayetinin24 tefsirini yaparken Muumleııif ~i
kelimesinin oumlnce ~ menetmek olduğunu zikreder Sonra Ebu Ubeyde elshy
Kısaı ve el Halilden yaptığı nakille bu kelimenin manasının hastalık olduğunu
~J4 ~l ve J~~ yani Hastalık sebebiyle alıkondu duumlşman yuumlzuumlnden engellendi misaııeriyle accedilıklar 2S Yine aynı kelimenin İbn-i Farism elshy
Muumlcmefinden yaptı~ı nakiııe ~J4~ J J-l-ıı ~I yani Duumlşman sebebiyle alıkondu hastalık yuumlzuumlnden engellendi olduğunu İbn-i Arabınin ilk
goumlrOşuuml tercih edip dilcilerin ccediloğunluğunun bu goumlruumlşte olduğunu ondan nakleder
Zeceacldan da bu goumlruumlşuumln dilcilerin hepsinin ortak goumlrlquuml olduğu soumlzuuml nakledilir
Ferrada bu lafzın ister duumlşman sebebiyle ister hastalık yuumlzuumlnden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini soumlyler26 Ebu Aınr ile Şeybanide Ferraya bu goumlruumlşte
muvafakat etmiştir2
2 i Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram Kahire 1979 s 26
22Bakara 158
23Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 3 ı
24Bakara 196
25Ebu Ubeyde Mamar b el-Musenna Mecdzul-Kuran i 69 Mısır 1954
26el-Ferrsect Ebu Zekeriyya Yahya b Ziyad (ouml207) Meaniil-Kur an i i 17 Kahire 1955
27S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 61 62
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-aA_JLLQoJTulILrkillyallltıAıırAiaşııJtıl1rmlWllal~ar DiişUDe~rgişi ulUru 02shyIaEşUumlmiddott Sa~yıu2OJErz m 2O -=-47shy
ccedileşitli durumlara goumlre başka başka manalar kazanan gramere ait incelikl~re
tefsirinde işaret etmiştir
Biz yukanda zikrettiğimiz temaları ana başlıklar altında oumlrnekler vererek izah edeceğiz
1- Kelimelerin Manasını Hiccedilbir Nakle Dayandırmadan Dojtrudan Kendisinin Yapması
Oumlrnek 1- Bakara suresi 125 ayetin tefsirini yaparken ~uıı kelimesinin
luumlgatta ~~ e~ oldugunu zikreder21
Oumlrnek 2- IJ ~i ~ U-Jı ayetinde22 geccedilen Ocirc~ kelimesinin
manası ziyade (fazlalık) demektir23
2- Kelimelerin Manasını Luumlgatcılar (Filologlar)ın Goumlruumlşuumlne Yer Vererek
izah Etmesi
Oumlrnek 1- ~~ u~ ayetinin24 tefsirini yaparken Muumleııif ~i
kelimesinin oumlnce ~ menetmek olduğunu zikreder Sonra Ebu Ubeyde elshy
Kısaı ve el Halilden yaptığı nakille bu kelimenin manasının hastalık olduğunu
~J4 ~l ve J~~ yani Hastalık sebebiyle alıkondu duumlşman yuumlzuumlnden engellendi misaııeriyle accedilıklar 2S Yine aynı kelimenin İbn-i Farism elshy
Muumlcmefinden yaptı~ı nakiııe ~J4~ J J-l-ıı ~I yani Duumlşman sebebiyle alıkondu hastalık yuumlzuumlnden engellendi olduğunu İbn-i Arabınin ilk
goumlrOşuuml tercih edip dilcilerin ccediloğunluğunun bu goumlruumlşte olduğunu ondan nakleder
Zeceacldan da bu goumlruumlşuumln dilcilerin hepsinin ortak goumlrlquuml olduğu soumlzuuml nakledilir
Ferrada bu lafzın ister duumlşman sebebiyle ister hastalık yuumlzuumlnden olsun haps ve
menetme manasına geldiğini soumlyler26 Ebu Aınr ile Şeybanide Ferraya bu goumlruumlşte
muvafakat etmiştir2
2 i Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram Kahire 1979 s 26
22Bakara 158
23Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 3 ı
24Bakara 196
25Ebu Ubeyde Mamar b el-Musenna Mecdzul-Kuran i 69 Mısır 1954
26el-Ferrsect Ebu Zekeriyya Yahya b Ziyad (ouml207) Meaniil-Kur an i i 17 Kahire 1955
27S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 61 62
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-48- c Eren Tuumlrk Dostu BbQpa Emjrj Sıddık Haşan Hanıp Arap Dili ye Edebiyatındaki Yeri
3- Kelimelerin Manasını Başka Ayetlerle İzab Etmesi
Oumlrnek 1- u-=ıL4ampı1 ~ ~ ııi ıı-ı 1l1 4ı 1 yıl Ey iman edenler
oumllduumlruumllenler hakkında size kısas farz kılındı 28 Muumlellif yukarıdaki ayetin tefsirinde
oumlnce el-kısas kelimesinin o)~ Kassa eserehu olan izini takip etmek
oldugu dolayısıyla bunun birisinin yaptlgı şeyin aynısını yapmak oldugunu misal
vererek accedilıklamış ve verdigi manaya teyid iccedilin~ ~~i ~ 1JiU O ikisi
izleri uumlzerine geri doumlnduumller ayetini29 getirmiştir3 0
4- Kelimelerin Manasını Hadise Dayanarak İzab Etmesi
Oumlrnek 1- Muumlellif ~ ~ Alı ~ Allah sizin iccedilin kolaylık ister zorluk
istemez ayetinde31 geccedilen ~ kelimesinin manası iccedilinde zorluk olmayan
kolaylık olup Resululiab (sas) IJgtili i J iJ~ IJ~i J i~
kolaylaştırzmz zoraştırmayznız muumljdeleyiniz nefret ettirmeyiniz hadisini sabih isnatla
nekletmiştir 32
Oumlrnek 2- Alı ~ ~ ~~ IjL I~i ~LLL ~ lf ayetinde33
~gt-Wı yeryuumlzuumlnde yuumlruumlmek sefere ccedilıkmaktır Fi harfi ceri ile
kullanılmazsa yj0i4 kelimesi kaza-ı hacet iccedilin dışarı ccedilıkmak manasına gelir
Resululiab (sas) ~ll [ıJrıı i iki kişi beraber kaza-ı hacet iccedilin ccedilıkmasınıar
buyurmuştur34
5- Kelimelerin Manasını Şiire Dayanarak izah Etmesi
Oumlrnek ı - Ilıııa lı] J I~ ~ UJji i Onlardan hem iccedilki hem de guumlzel
rzzıklar edinirsiniz ayetinin35 tefsirini yaparken muumlellif I~ kelimesinin iccedilki
olduğunu luumlgat ehlinin bu goumlruumlşte birleştiğini sadece Ebu Ubeydenin bu kelimeyi
28Bakara 178
29Kehf64
30Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 36
31Bakara 185
32Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 43 33Nisa 94
34Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 255 el-Berhanrori Alauddin Ali el-Muttaki b Husameddin el-Hindi Kenzul-Ummalfi Suumlnenil-Akviil vel-Efal iX 352 Beyrut 1985
35Nah167
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-AAıoııUumlILlOIllCAkiIlYllJ3tuAucamp3ŞlllhlL[wWIilJ311il3utlEDllIIstit SZllM~Y 02 -=-49shy uumls UumluDeiIJ[gisi 2OJErz-lluruLJampUwLl2Q
tad zevk olarak kullandığına işaret eder36 Ve cumhur eh-i lugatm goumlruumlşuumlnuumln
sıhhatine delil olarak aşağıdaki ayeti naklederek f+J YAI ~ J y~1 ~
gtS-3 JJbJ1 ~[Jı ıı burada da ~kelimesinin iccedilki olarak
kullanıldığını soumlyler37 Bunun yanısıra Ebu Ubeydenin goumlruumlşuumlnuuml destekleyen ~
JS-ıı -raquo~I I-P beyitini de naklederek burada aynı kelimenin tad olarak geldiğini istişhaden kullanır Buumltuumln bunlara takiben Zeccacın ve genellerne yaparak ehl-i
tefsirinde bu kelimenin manasının iccedilki olduğunu soumlylediklerini İbn-u Ceririn ise
Ebu Ubeydeyi desteklediğini belirtir38
6- Kelimelerin İzahını Cuumlmlede Kullanarak Yapması
Oumlrnek 1- ııı raquoi- ~ JAıl La1 Allahtan başkası adına (kesileni de haram kıldı) ayetinde39 JAI kelimesi sesin yuumlkseltilmesidir
~J04~) ıSll~ JAI JUıyani sesini yuumlkseltti denir40
Oumlrnek 2- UiLwıiJI ~ ~ ayetinde41 geccedilen UiLwıiıI kelimesininin middot1 shyojol ıJoIo dan izini takip etti olduğu dolayısıyla bunun birinin yaptığı şeyin
aynısını yapmak olduğunu accedilıklayan muumlellif verdiği manaya teyid iccedilin o ikisi izler
uumlzerine geri doumlnduumller ayetini42 getirmiştir43
SARF VE NAHİv YOumlNUuml
Sarf ve nahiv bilgileri Arap gramerinin iki oumlnemli boumlıumıeridir Bunlardan
ilki yani sarf- u~l istenilen manayı elde etmek iccedilin kelimenin aldığı şekillerden
bahseden bilgi dalıdır Veya manevı veya ıarzı bir gayeyle kelimenin yapısından
bahseden ilim Başka bir tarifi de şoumlyledir Kelimenin istenilen manliya goumlre ccedileşitli
şekillere ccedilevrilmesinden bahseden ilim Kısaca şekil bilgisi44 İkincisi yani nahivshy
~ kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifelerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı
durumu irab -yl~~1 oumlğreten bilgi dalıdır Nahiv Kelimelerin birbirine rabt ve
36Ebu Ubeyde age 11363
37S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
38S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 431
39ı3akara 173
40S ıddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 34
41 Bakara 178
42Kehf 64
43 Sıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age 36
44 Eren Cuumlneyt Kur an Ilimleri ve Tefsir Istılahları Erzurum 2001 s 91
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-50- ccedil Erep TUumlrk Dostu Bhopal Emirj Şıddık Hasap HapIQ Arap Dili ye Edebiyatmdaki Yerj
izafet ve aınel eylemelerine muumlteallik olan kaideleri iccediline alan ilimdir Luumlgat manası
yol cihet demektir Ccediluumlnkuuml Arap dilinin usuluumlne ulaştıran bir ilimdir45
Yukarıdaki kısa izahtan anlaşılacagı uumlzere arapccedila indirilmiş olan Kuranı
Kerimin46 anlaşılması ve tefsiri iccedilin sarf ve nahiv bilgilerinin ccedilok buumlyuumlk roluuml
vardır Ccediluumlnkuuml kelime ve cuumlmlelerin delaleti ile maksatlarm asıl ve dayanakarı
gramer ve sentaks sayesinde anlaşılır Fail mefuden muumlbteda haberden bu
bilgilerin yardımıyla ayırt edilir 47
Sıddık Hasan Han da bu hususiyetlere oumlnem venniş ayetlerin izah ve
anlaşılmasında bu iki ilimden yararlanmış kelimelerin degişik durumlara goumlre
kazandıgı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir MuumlelIif bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri
kaydederken bazen onlardan birini digerine tercih ettigi de olur Biz tefsirinin sarfve
nahivdeki yerini aşagıda başlıklar altında takdim ettigimiz esas ve oumlrneklerle
inceleyecegiz Bu başlıklar kısaca
1- Sarf ilmiyle ilgili Olarak Verdiği Bilgilere Oumlrnekler
a- Bazı Kelimelerin Muumlret ve Ccediloğullarını Vermesi
Oumlrnek 1-2- MUellif Bakara suresi 158 ayetin tefsirini yaparken ocircJgtJI
kelimesinin aslının luumlgatta ISJ--J ocirclııIJII 1sJgt-JI nın muumlfredi oldugunu
soumlylerken48 yine aynı ayette geccedilen gtilaJl ıı kelimesinin Ocirc~ nin cemisi
oldugunu beIirtir49
45 eş_Şeyh Ahmed Rida Mevsuatun Lugavigtyetun Hadisetun Beyrut 1960 54 19 el-Cuumlrcani nahv hakkında Bir takım kaidelerle irab bina ve bu ikisinin dışındaki durumlarda terkiplerin hallerinin kendisiyle bilindiği veya asılar vasıtasıyla leelamın sıhhat ve fesadının bilindiği şeydir der Bir başka tarifte kelimelerin cuumlmle iccedilindeki vazifeerini ve bu vazifelere goumlre sonlarının aldığı durumu (İrab) oumlğreten bilgi dalıdır Bu durumlar doumlrt boumlluumlmden oluşur a) Raf ( U sesi verir) Nominatif muumlcerred (racul-un) ve muzari merfu (yaktul-u) gibi b) Carr (HI sesi verir) Genetif(raeul-in) gibi c) Nasb (A sesi verir) Akkuzatif (racul-an muzari mensub (yaktul-a) gibi d) Cazın (Sesli harfin olmayışı) muzari macrum (yaktul) gibi Nahv bilgisi bu goumlrevi yanı sıra cuumlmle iccedilinde kelimelerin goumlrevlerinden ve bu kelimelerle Arapccedilaya uygun bir şekilde cuumlmleler kurmakla da i1gilenir
46Yiisuf2
47tbn Haldun Ebu Zeyd Abdurrahman (h773) Mukaddime M E Basımevi İstanbul 1986 s 173-174
48Sıddık Hasan Han Neylu l-Meram age 30
49Age 30
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-llIAIJLiLTuUur ışııtıurmLlLıl Enştjwmiddott Sıu)I ıO rz ıOUlO -=-51shykiugtaııtuA r lurı llşOuOeWıoıiuşi E uruuwm ı
Oumlrnek 3- ~~ı ~J ayetinde50 geccedilen ~ kelimesi ~ nin
cemidir5l
b- Bazı Fiillerin MaZi Muzari ve Mastarını Vermesi
Oumlrnek 1- ~ ~ ~~4 lJJi ~ J ayetinde52 ~l kelimesi c4ı ~J sı J ~~ den masdardır53
Oumlrnek 2- UlS UfS~1 ltUJ ayetindeki54 UlS hal durumunda
mastardır Manası hep beraberdir55
c- Kelimelerin Veznine İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- Yukarıda zikri geccedilen aynı oumlrnekte ~ kelimesinin vezııi tld vezııinden gelmektedir56
2) Nahv İlmiyle İlgili Olarak Verdigi Bilgilere Oumlrnekler
a- İrabla ilgili İzahları
Oumlrnek 1- ~ UJ~4-amp1 J J~l ~J i- D7l-~1 u-e UJ~W l~ ~ ~i J MJı4 iiıı Jıııa
Muumlminlerden oumlzuumlrsm olarak (evlerinde) oturanlarta Allah yolunda mallarıyla
canlarıyla cihad edenler bir olamaz Allah mallarıyla canlarıyla savaşanları derece
bakımından oturanlardan uumlstuumln kılmıştır Muumlellif yukarıda mealini verdiğimiz Nisa
suresi 95 ayetinin tefsirinde ~ ~Ji i- Oumlzuumlr sahibi olmaksızın tabirindeki
JP edatının irab bakımından uumlccedil hareketle okunabileceğini işaret etmiştir
a) Merfu okunması durumunda UJ~uıı kelimesinin sıfatı olup buna goumlre
manası Oumlzuumlr sahibi olmayıp oturan kimselerle cihad edenler bir olmaz
şeklindedir Ehl-i Kufe Ebu Amran ve İbn-i Kesir merfu olarak okumuşlardır
5UumlNisa23
51S ıddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 188
52Bakara 95
53S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age 56
54Tevbe 36
55S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim ages 406
56S ı ddık Hasan Han Neylu l-Mertim age s 402
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-52- c Eren- Tuumlrk Dostu Bbopal Emiri Sıddık Hasan Banın Arap Dili ye Edebiyatındaki veri
b) Mecrur okunması durumunda ayette geccedilen muumlrninler kelimesinin sıfatı
olup Ebu Hayve bu şekilde okumuştur
c) Mensub okunması durumunda ise iki izah bulunmaktadır Birincisi
oturanlar veya muumlminlerden57 muumlstesna olmasıdır Buna goumlre mana oumlzruuml
bulunmayanlar hariccedil oturanlar veya muumlminler mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad
edenlerle bir olmaz şeklindedir İkincisi ise halolarak mensub oldugundan manası
sıhhatli iken oturanlarla cihad edenler bir olmaz şeklindedir 58
Burada muumlellifın kelimenin değişik irab hallerini zikredip bunu yaparken
bunların manaya olan tesirinide accedilıkladığını goumlnnekteyiz
Oumlrnek 2- JJiLj wL ~L~ ~ ~ sJw wl ~Ji wllwı sı~ J J
Yani Mescid-i Harama girmenizi oumlnledikleri iccedilin bir topluma karşı beslediğiniz kin
sizi (onlara karşı)tecavuumlze sevketmesin59 Muumlellif bu ayeti tefsir ederken aynen şoumlyle
der sJ~ wl derken wl edatındaki hemzenin fttha olarak meful liediM
durumundaki manası Sizi Mescid-i Haramdan alıkoydular diye bir topluluğa karşı
duyduğunuz kin ve kırgmlık sizi sakın aşırıiığa sevketmesin olurken60 Ebu Omer ibn-i Kesir
ve Ebu Ubeydenin de seccedilimi olan UumlL edatındaki hemzenin kesra olarak şartiye olmasın
durumunda ise manası Şayet sizi Mescid-i Haramdan alıkoyacak olurlarsa onlara karşı
duyacağımz kin ve kırgınlık sakm sizi aşırılığa sevketmesin şeklinde değişiyor 61 Yine
burada yukarıda olduğu gibi mliellif irabtaki değişik ihtİmalleri zikrediyor ve
beraberinde bu ihtimallerin manaya olan tesirini izah ediyor
b- Zamirlerin Merciine İşaret Etmesi
ı Oumlrnek- Sıddık Hasan Han bazen ayetleri tefsir ederken iccedilinde geccedilen
zamirlerin mercilerine işaret ederek harhangi bir iltibasa mahal verilmemesini
sağlamaktadır Yine Muzzemmil suresi 234 ayetlerin tefsirinde
57Muumlellif jJigt edatının mensub okunması durumunda zikrettiği istisnayı UraquoW oturanlar ve ~ıı ()A muumlminier ayrı ayrı iki grub olarak zikretmiştir Oysa doğrusu UraquoW ~ıı ()A muumlminierden (evlerinde oturanları birbirinden ayrılmaz bir buumltuumln olarak ele alınmalı ve nasb okunma durumunda bunun ~ıı ()A UraquoW kelimesinden muumlstesna olması gerekirdi
58S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 258
59Maide 2
60Mekki b Ebi Talib age i 405
61S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 290 Ebu Ubeyde age i 197
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
ııA klaımiddotyJlat AııırUla ma Dcr rzuLlru mILoill20uO6l2 -=-53shy0TlJOr stı rlawrıuEn stlLitUluumlwsO gi~siwSauy1 20 E
Geceyi tamamen değide yarısını yahud yarıdan az eksiğini veya fazasını yatmadan
(ibarete) geccedilir ve Kurtinı tane tane oku Muumlellif bu ayette geccedilen ~ ve ~
zamirlerinin uuml4ll1 ~ ~i ~L yarıdan az eksiğine ait olduğunu nakletmiş ve bu
goumlruumlşuumln ccedilok uzak oldğunu beyanla her iki zamirin ~ a ait olması gerektiğini
savunmuştur62
c- İstisnaara İşaret Etmesi
Babaarınıza evlenmiş oan kadınlarla evlenmeyiniz Ancak daha oumlnce geccedilener
muumlstesna ayetindeki63 uı Ji L ilkelimesi istisna-i munkatıdır 64
Oumlrnek 2- Il-lilııl il lALl+iS La ayetindeki 65 1l-a41 il kelimesi istina-i
munkatıdır 66
d- Hazijlere işaret Etmesi
Oumlrnek 1- ııu Il-~ J 6Jla JLaJi J J ayetinde67 geccedilen iJnın
cevabı mahzuftur Takdiri ııı (Jji dir68
Oumlrnek 2- ııı w-ı1lU IJ J insanlara guumlzel soumlyleyin ayetindeki69
ııı kelimesinden oumlnce hazfedilmiş bir masdar olup takdiri ııı ii ~ 1Jiı
onlara guumlzel soumlz soumlyleyin dirO
e- Cuumlmede Buunan Bazı Oumlgeer Uumlzerinde Durması
1- Muumlbteda ve Habere İşaret Etmesi
Oumlrnek l-~ ~~ cuumlmlesindeki7l ~ kelimesi muumlbleda wshy~ ise haberdir72
62S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 550 63Nisa22
64S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 181
65Hadid 27
66S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 512 67petih 25
68S ı ddık Hasan Han Neyu -Meriim age s 504 69Bakara 83
70S ı ddık Hasan Han Neyu -Mertim age s 18
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-54- c Erep- Tuumlrk Dostu BbQpa Emirj Sıddık Hasan Hanın Arap Dili ye Edebiyahpdaki yeri
Oumlrnek 2- lampii ~ ygtJI ~i 6J)~ ~ ~~i J ~lıi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangiSinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz73
MuumleIIif yukarıda ki ayetin tefsirinde o-Ut Lı J UJ~~ la terlruumlneve ondan
sonrakiler iccedilin haber yJI kelimesinin de H-l kelimesinin haberi oldu~u
naklen belirtmiştir74
2 İstifhamlara İşaret Etmesi
Oumlrnek 1- llı Jıı ~ Jllı ~ ~ up~ 6JSI~ Muumlşriklerin Allah ve Rasulu yanında nasıl soumlzleşmesi olabilir 75 Muumlellif yukarıdaki ayetin
tefsirinde Uı-S soru edatı iccedilin inkarı tezammun eden şaşkınlık hayret istifhamı
demiştir76
Oumlrnek 2- MuumleIlif 4i Juumli ~i~i ~L ~ ~~ ayettindekin onlardan
sadır olan sual sual-i inkaridir der78
3- Zarflara işareti
Oumlrnek 1- 1Jı uumlLa ~ ~i~ Jai ~ J onlardan oumllen hiccedilbirine asla namaz
kılma 79 Ayetteki Jıl kelimesi yasağın ebedi oldu~a delalet eden zarftır 80
Oumlrnek 2- ~ı (gtpo uumlıı ~~l ~ Ijl ayetinde81 ~ıı~
kelimesi ~ veya uumljJI in zarfıdır 82 Veya birinci zarftan bedeldir
4- Atıfara işareti
Oumlrnek 1- ~iı OcircH i~ oL J İki kız kardeşi beraber almakda ayeti83
makabiinde bulunan muharremata matuf olup manası iki kız kardeşi birden almak da
71NisaZ5
72Sl ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s ZOZ
73Nisa 11
74 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 169
75Tevbe 7
76S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 397
77BakaraZ17
78Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 78
79Tevbe 84
80S ıdd1k Hasan Han Neylu l-Meram age s 416
81Maide 106
8ZS ı ddık Hasan Han Neylu l-Meram age s 348
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
aA JLIJ TuuumlıırllolkjııylllltJAur~aşutııırwIDIlIIIIllIlllrııEıınloıJştjwmiddottlliuumlşuUuDııeaJgııiAlsiSllllııYlL2lı1l0iEıIrzııııuruUWIDL2ıııOuıO 2 -55shy
size haram kılındı olacaktır Bu tahrim onların nikah veya cariye olmaları durumunda
aynıdır84
Oumlrnek 2- WI Do-uuml~ J ayeti85 bir oumlnceki ayette zikri geccedilen haram
olan (14 sınıfkadın) lara matuftur86
5- Hallere İşareti
Oumlrnek 1- uumllloıll ~~ ()4 ~Lı1 uuml11 ıJ ayetindeki87 ~~ ()4
uumlu-ıı cuumlmlesi hal uumlzere mahal1en mensubtur88
Oumlrnek 2- ULS US-ıiJ1 ltiLiJ ayetindeki89 ULS kelimesi hal
durumunda masdardır90
Oumlrnek 3- ~ıJI ()4 ~ ~IJ ayeti91 (cuumlmle olarak haldir) Yani
onların hal-i kevninin aglamış olmalarıdır 92 Ve yine aynı ayetin devamında uuml~
kelimesi de hal veya masdar uumlzerine mensub olmuştur93
7- Bedellere İşareti
Oumlrnek i - ~~ ~i JI ~ ayetinde94 geccedilen ~ kelimesi ~
den bedelolup manası gecenin ya yarısını ya yarından biraz eksiğini veya yarıdan biraz
fazlasını (yatmadan ibadetle) geccedilir demektir95
Oumlrnek 2- 4+Ji ~ oLııi ~ UJ ayetinde 96 geccedilen ~ kelimesi ~T
kelimesinin bedelidir97
83Nisa23
84Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 191
85Nisa24
86Sı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 195
87Nisa 25
88S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 201
89Tevbe 36
90Sı ddık Hasan Han Neylul-Meram age s406
91 Tevbe 92
92S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 4 i 8
93S ı ddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 418
94Muumlzzemmil3
95Sıddık Hasan Han Neylu l-Merlim age s 550
96Bakara 283
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-56- ccedil Eren TUumlrk Dostu Bbopa Emjri Sıddık Hasan Hanıp Arap Dm yı Edebiyatındaki Yeri
Oumlrnek 3- ~JlJ 11~1 ~i us-~~ ayetinde98 Sıbeveyhe goumlre
bedel-i iştimal vardır 99
8- Sıfatlara İşareti
Oumlrnek - ~Ouu 1ıiJ İnsanlara guumlzel soumlyleyin 00 ayetindeki
~ kelimesi kendinden de oumlnce hazfedilmiş masdarın sıfatıdır i Oi Takdiri iJ ilwa onlara guumlzel soumlz soumlyleyin demektir
Oumlrnek 2- ~ı JJi~ US DU ayetindeki lO2 JJi Iıııj kelimesinin
sıfatı 03 veya DIS nin ikinci haberidir
Oumlrnek 3- 1JiS W UJi$i JIIJJJ ayetinde lO4 geccedilen W daki kef
hazfoıunmuş bir masdarın natıdır Takdiri Onların kuumlfuumlrleri gibi kuumlfuumlrle
demektir 05
9- Atf-ı Beyana İşareti
OUJI CJH I~J I~J I~ Di ayeti06 bir oumlnceki ~LJJ kelimesine atfı beyandır 107
10- Temyizlere İşareti
Oumlrnek 1- ~~ y-i11+1 UJ)Jj i ~JLlııIJ ~yi Babalarınız ve
oğullarınızdan hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz
ayetindeki108 tAij kelimesi temyizdir Manası Kendisine (vefatından sonra) dua
97S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 146
98Bakara 218
99 Sı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 78
lOOBakara 83
101S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 18 I02Nisa ll
103Sl ddıkHasanHanNeyluI-Meriimage s 163
104Nisa 89
10S Sıdd1k Hasan Han Neylu l-Meriim age s 248
106Bakara 224
107S ıddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 90
108Nisa ll
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-ltıAııUumlTLJUlıırakl~middotYlamplatuAıırııa~stuırJllwlııaJlllallJrıuEınustwitLIIUousUumluDlZleargııi~şilSHa~YLI 2lQıEırzuııIIıırıuıwıı200100ııu2 -57shy
eden salih evlad sahih hadisinde olduğu gibi sizin namımza sadaka verme sizin iccedilin dua
etmehe size fayda bakımından hangisinin yakın olduğunu bilemezsiniz 109
11- Md-i Masdariyyeye işareti
oumlrnek 1- ~I~ J lu J ~ lu ~lsıI~ u-ai LJ I~ii l J
YaniDillerinizin yalan olarak vasfettiği şeyler hakkında bu helaldir bu haramdır
demeyin ayetindeki II O lt burada ma-i masdariyyedir lll
Oumlrnek 2- Bakara 236 daki u-~ ~ lt ayetinde geccedilen lt
hakkında ma-i masdariyye denilmiştir 112
12- ismul Mevsue işareti
Oumlrnek l-~ ~ ~i Ldı ayetindekiII3 lt buradamevsuumlledir1l4
oumlrnek 2- ~i u4j ll1jJii l J ayetindeki1l5 (I) nın mevsue
olması da caizdir II6
13- Şartara işareti
oumlrnek 1- U-~i u-jiU ~~ jj I W ayetindeki1l7 mevsole olan
lt aynı zamanda şartiyye manasına da havidir lIS
Oumlrnek 2- ~ u-i ~J1Z DU ayetindeki11 9 DI ccediloğunluğa goumlre
şartiyyedir 120
109S ı ddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 169
l1~ahı 116
111 Sıddık Hasan Han Neylu I-Mercim age s 435
11 2S lddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 121
113Nisa24
114Sıddık Hasan Han Neylu l-Mercim age s 198
115Nah1116
116S ı ddık Hasan Han Neylu I-Merrim age s 436
117Nisli24
118Sl ddık Hasan Han Neylul-Merdm age s 198
11~isa59
120S ıddık Hasan Han Neylu I-Meriim age s 241
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
-58- ccedil Erenmiddot TOrk Dostu Bbopa Emjrj Sıddık Basan Banıo Arap Dili ye Edebiyahpdakj veri
14- İzafetlere İşareti
Oumlrnek 1- i~ t+~ ampıılI=JI ~i 1JlJiı)li ayetindeki l21
ampi kelimesi t+~ kelimesine muzafiır 122
15- Zaidlere İşareti
Oumlrnek 1- ~I U-II ~~4 lıti i Jııı ~ u-i lıiilJ Allah yolunda
inak ediniz Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaymlZ123 Sıddık Hasan Han bu
ayetin tefsirini yaparken ııı d~ ~ ~ı ~J oumlulj ~~4 ~i u-i 1+11 J ıSH diyerek ~~4 lafzında ki 1+11 benin zaid oldugunu belirtmiş zaid
olduğımu iddia ettigi başka bir ayetle de istişhadta bulunmuştur 124
15- Fd-i Takibiyye İşareti
stUl ~ ~ııı WıJ ayetindeki 125 geccedilen stlil da
bull WL takibiyedir126
16- Min el-Beydniyye
wı u- sı lol~ ı ayetindeki 127 min bir kavle goumlre beyaniyyedir 128
SONUCcedil
Sıddık Hasan Han (12481832-13071890) yılları arasında Hindistanda
yaşamıştır Yaşadıgı doumlnem Hindistandaki sosyal ccedilalkantıların doruga ulaştıgı bir
doumlnem olup İngiliz işgaline karşı muumlsluumlmanların baş kaldırarak kurtuluş savaşını
başlattıkları guumlnlere rastgelir Sıddık Hasan Hanın yaşadıgı doumlnem Şah Veliyul1ah
Dehlevinin başlatıp oumlnderlik ettigi daha sonra ccedilocuklarının suumlrdtlrduumlguuml ilmi
hareketin devamı olarak goumlruumllebilir Bu doumlnemde daha ccedilok Kuran ve hadis ilminin
revaccedil buldugu Kuranın oumlnce Farsccedila ile Urducaya tercuumlmeleri ardından ccedileşitli
tefsirlerinin telif edildigi goumlruumllmektedir
121Tevbe 28
122S ı ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s 401
123Bakara 195
124S l ddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 56
125Nisa 90
126S l ddık Hasan Han Neylu l-Meriim age s250
127Nisamp 3
128S ıddık Hasan Han Neylu l-Merıım age s 153
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed
lAııiJ klıırilJltuAııflısŞtıufJlJIDLilallllaJjrıuEOıııdwjt -=-59shyTLJUumllLlf llşUuumlLJPILICiiLf51ampiIOllŞi Su3ııy21iı10ııErzuııuLJrUIUlIDIl24l0uıOiil2
Sıddık Hasan Han yazdığı eserlerin ve konularının ccedileşitliliği ccedilok zengindir
İslamın her sahasında 74uuml Arapccedila 45i Farsccedila ve 103uuml Urduca olmak uumlzere 222
adet eser yazmış olup bunların iccedilerisinde 25 adeti henuumlz neşredilmemiştir Fakat
Sıddık Hasan Han bu eserlerinde umumiyetle eslafın asar ve akvalini nakilden başka
buumlyuumlk dirayet ve duumlşuumlnce oumlrneği goumlstermemiştir eserleri iccedilerisinde Tuumlrkccedileye
kazandırılmış olan el-İklid adı usul kitabı olup bu eser Mezheperin Doğuşu adlı
kitap iccedilinde yayınlanmıştır
Sıddık Hasan Hanın kaleme almış olduğu eser ve Bhopal Emın sıfatıyla
yapmış oldugu hizmetler ilim duumlnyasına ve oumlzellikle Arap Edebiyatına katkı adına
buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Sıddık Hasan Handa bu sahada vukufıyetini Arap dili
ile telif ettiği yuumlzlerce eseriyle ortaya koymuştur Tefsirinde ayetlerin izah ve
anlaşılmasında sarf ve nahiv ilimierinden yararlanmış kelimelerin değişik durumlara
goumlre kazandığı manayı ve vezinleri ile kaide ve prensiplerini yer yer zikir ve beyan
etmiştir Bunun yanı sıra bir ayetin irabı ile ilgili farklı goumlruumlşleri kaydederken bazen
onlardan birini diğerine tercih ettiği de olur
Sarf ilmiyle ilgili olarak bazen bazı kelimelerin muumlfret ve cemilerini vermiş
bazen bazı fiillerin mazi muzari ve mastarını vermiş ve bazen de kelimelerin
veznine işaret etmiştir Nahv ilmiyle ilgili olarak irabla ilgili izahıara girmiş
zamirlerin merciine işaret etmiş istisnalara işaret etmiş hazifiere işaret etmiş
cuumlmlede bulunan bazı gramer oumlgeleri uumlzerinde durmuş onları hem izah etmiş ham de
oumlrneklendirmiştir Bunlardan bazıları muumlbteda ve habere işaret etmesi istifhamlara
işaret etmesi zarflara işareti atıflara işareti hallere işareti bedellere işareti sıfatlara
işareti atf-ı beyana işareti ve temyizlere işareti şeklinde sıralanabilir
ABSTRACT
In this study Bhopal Emeer and commentator on the Quran
Sıddık Hasan Khans historical life and his situation in the Arabic
Language and Literature and his influence for afier him has been
discussed