1

2

3

МАЗМҦНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

Алишпаева З.К. Проблема витальности языка казахской диаспоры в Германии …………

Алтаева А.К. Бағалауға негізделген модальділік семантикасы ..............................................

Амренова Р.С. Концептілер аясы жҽне концептінің құрылымдық түрлері жайлы .........

Анищенко О.А., Хлыстова В.В. Лексика в ономастическом пространстве произведений

Ч. Айтматова ……………………………………………………………………………………..

Довбня И.П. Внутренние механизмы эволюции лингвистических категорий …………….

Жакупова Ш.С., Левина О.И., Сизов Д.В., Бурмистрова В.А. К вопросу о методах

исследования психолингвистики ……………………………………………………………….

Жукенова А.К. Речевое воздействие и коммуникативные стратегии подчинения ………...

Жумагулова Б.С. Компонент тематический в полемическом дискурсе …………………...

Журавлева Е.А., Акпентаева А.А. Речевые этикетные формулы в казахской

этнокультурной среде …………………………………………………………………………...

Zhakupova Sh.S., Levina O.I., Sizov D.V. Тo the problem of romanic elements in the

development of the English language …………………………………………………………….

Илхан Йылдырым Лингвистикадағы гендер мҽселесінің орны мен жүйесінің қалыптасу

кҿздері ............................................................................................................................................

Илхан Йылдырым Невербальное мышление в межкультурной коммуникаций ...............

Казкенова А.К. Стратегия неполного понимания и заимствованное слово ………………..

Қамзаева К.С. Құрмаластағы коммуникативтік талаптар ......................................................

Кульбаева Б.Т. Лакунарность и компетентность в процессе межкультурной

коммуникации …………………………………………………………………………………...

Кҥдеринова Қ.Б. Түркі тілдері: ҽліпби алшақтығы – тіл алшақтығы ....................................

Мухатаева А.Ж. Этнолингвистическое исследование лексики казахского эпоса .............

Мухатаева А.Ж. Наименования принадлежностей эпического героя ……………………...

Оналбаева А.Т. Знаки невербального общения в оппозициях «старший–младший» и

«мужчина–женщина» ……………………………………………………………………………………

Оспанова Ф.А. Лингвистикадағы дискурс типологиясының мҽселелері .............................

Оспанова Ф.А. Дискурс категориясының құрылымдық жіктелімі .......................................

Рыспаева Д.С. Лингвокогнитивное содержание концепта достоинство …………………….

Сарсембекова У.К. Стратегии и тактики речевого воздействия в политических

дискурсах СМИ Казахстана и России ……………………………………………………….....

Тавлуй М.В., Фаткиева Г.Т. Этнические доминанты в поликультурном пространстве

Казахстана ………………………………………………………………………………………..

Токтарова Т.Ж. Паремиологические единицы с компонентом ҽйел .....................................

Уалиева А.Б. Қазақ халқының ертегілерінде кездесетін жалқы есімдер ...............................

Шайбакова Д.Д. Структура и смыслы гипердискурса о национально-языковом вопросе в

Казахстане ………………………………………………………………………………………..

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ

СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Жакупова А.Д., Мукашева А.О., Сагындыкова Ж.О. Национально-культурная

специфика метаязыкового сознания (на материале наименований растений в казахском и

русском языках) …………………………………………………………………………………

Товкайло Т.И., Довбня Л.Э. История изучения словесного ударения в украинском и

русском литературных языках ………………………………………………………………….

6

12

16

23

27

35

40

44

48

54

59

64

67

73

77

82

87

92

96

101

106

110

116

124

129

133

139

145

150

4

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Абдуллаева Қ.М., Зейнулина А.Ф., Шапауов Ә.Қ. Қ. Кемеңгеров ҽңгімелеріндегі

кҿркемдік ҽдіс ................................................................................................................................

Айтуғанова С.Ш. Лирикалық прозадағы психологиялық талдау («Сүзгенің соңғы

күндері» хикаяты негізінде) .........................................................................................................

Алиева Д.А. Научная деятельность Мухаммеда Хайдара Дулати ………………………….

Әлтай А.Д. Хандық дҽуір поэзиясының ерекшелігі .................................................................

Досмаханова Р.А., Ажиев К.О. Изучение композиции художественного произведения

(на примере трилогии «Кровь и пот» А. Нурпеисова) ………………………………………..

Жанҧзақова Қ.Т. 1970-80 жылдардағы қазақ ҽдебиетіндегі дҽстүр мен жаңашылдық

дҽстүр мен жаңашылдық ..............................................................................................................

Жҧмағҧлов С.Б., Жҧмағҧлов А.Б. 1970-1980 жылдардағы қазақ ҿлеңтану ілімі ................

Жҥсіпов Н.Қ., Баратова М.Н., Шапауов Ә.Қ. Шҽкҽpiмнiң насихат ҿлeңдepi ...................

Жҥсіпов Н.Қ., Баратова М.Н., Шапауов Ә.Қ. С.Торайғыров ҿлеңдеріндегі «түн»,

«қараңғы», «жол» ұғымдарының ерекшелігі .............................................................................

Қабылов Ә.Д. М. Мағауиннің даралық стиліндегі ирония ......................................................

Қабылов Ә.Д. І. Жансүгіров эстетикасындағы иронияның орны ...........................................

Қобланов Ж.Т. Уильям Шекспирдің «Гамлет» трагедиясындағы образдар .........................

Қобланов Ж.Т. Уильям Шекспирдің комедиялары .................................................................

Қожекеева Б.Ш. Ақын, аудармашы – Жүсіпбек Шайхисламұлы шығармашылығы ...........

Нурахунова Г.М. Звуковая организация тюркского свободного стиха (на материале

уйгурской поэзии) ……………………………………………………………………………….

Сарсембаева А.Б., Мажит Зура Поэзияны аударудың ерекшеліктері мен мҽселелері .......

Сарсембаева А.Б. Кҿркем аударма саласындағы поэзия жҽне оның формалары .................

Тлеубердина Г.Т., Садвакасова А.А. С. Дҿнентаев жҽне қазақ сатирасы ..........................

Тлеубердина Г.Т., Итқҧсова З. Қ. Бекет Ҿтетілеуов шығармашылығы жҽне кҿркем

аударма мҽселелері .......................................................................................................................

Тоқсамбаева А.О. Мҽшһүр-Жүсіп балладаларындағы сюжеттік желі ..................................

Токсамбаева А.О. Машһур Жусип копеев и тюркский фольклор .........................................

Туровская Е.И. Тема любви в творчестве Александра Вертинского ……………………….

Шоманова Г.К. «Розанов глазами эксцентрика» Венедикта Ерофеева: двойничество как

источник эстетики и своеобразие русского постмодернизма ………………………………...

Ысқақ Б.Ә., Зейнулина А.Ф. Сұлтанмахмұт шығармашылығындағы кҿркемдік жүйе

мен авторлық позиция ..................................................................................................................

ТІЛ МЕН ӘДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

Бегалиева С.Б. О влиянии лингвистического анализа текста на обогащение словаря

учащихся …………………………………………………………………………………………

Курманова Б.Ж., Назаренко А.Л., Бобырь С.Л. Ақпараттық-коммуникациялық

технологияның телекоммуникациялық жобалар ҿткізудегі ҽдістемелік мүмкіншіліктері ...

Маймакова А.Д., Кадырова Г.Р. Патриотическое воспитание как приоритет духовно-

нравственного развития и воспитания студентов в современном Казахстане (из опыта

работы на занятиях по русскому языку в педагогическом вузе) ……………………………..

Нещадим О.В. Использование сайта www.britishcouncil.kz на занятиях по практическому

иностранному языку страны специализации со студентами специальности

160

166

173

177

185

189

196

203

208

212

217

221

224

229

233

237

243

248

252

256

260

264

269

279

285

288

293

http://www.britishcouncil.kz/

5

«международные отношения» ………………………………………………………………….

Русол И.Г., Шулембаева К.М. Профессионально-ориентированное обучение

иностранному языку студентов в высших учебных заведениях и формирование

профессионального тезариуса ………………………………………………………………….

Уразаева К.Б. Литературоведческие подходы к изучению теории художественного

текста в магистратуре ...................................................................................................................

Tynbayeva G.S., Bekzhigitova Z.S., Zhantuganova A.S. New Approaches in Methods of

Teaching …………………………………………………………………………………………..

Шукуманова Б.С. Кҽсіби қазақ тілін грамматикалық бағытта оқыту ................................

ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ

ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ

АВТОРЛАР ЖАЙЛЫ МАҒЛҦМАТТАР

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

299

303

309

315

320

325

6

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

_______________________________________________________________________________

УДК 809.434.2:(430.2)

З.К. Алишпаева

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

Кокшетау, Казахстан

ПРОБЛЕМА ВИТАЛЬНОСТИ ЯЗЫКА КАЗАХСКОЙ ДИАСПОРЫ

В ГЕРМАНИИ

Статья посвящена выявлению уровня жизнеспособности языка казахской диаспоры в

Германии в условиях европейского полилингвизма. Автор проводит собственно

лингвистический анализ языка казахской диаспоры в Германии на фонетическом,

лексическом уровнях языка.

Ключевые слова: витальность языка, языковой сдвиг, этническая группа, языковая

идентичность.

В последнее десятилетие лингвистический интерес к проблеме витальности языков

возрос в разы, что делает ее весьма актуальной на сегодняшний день. Вопросам данной

лингвистической проблемы современного языкознания уделяют внимание Арто Мустайоки,

Жакупова А.Д., Ахметжанова З.К., Байманова Л.С., Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж.,

Л.А. Кудрявцева, Газдиева Б.А., Забродская А., Михальченко В.Ю., Баранникова Л.И. ,

заруб.: Husband, C., Saifiillah Khan, V., Эхала М., Allard, R., Landry, R., Bourhis, R.Y. и др.

Витальность языка – жизнеспособность языка, устойчивость, выживаемость. От прил.

Витальный, далее из лат. Vitalis «жизненный; животворящий», далее из vita «жизнь», из гл.

vivere «жить», далее из праиндоевр. *gwei-; ср.: др.- перс. *jivaka- «живой», др.-ирл. Bethu

«жизнь», др.- греч. Βίος и т. п. Витальность языка зависит от многих этнолингвистических

факторов, например, наличие и давность письменной традиции, число говорящих,

особенности этноязыковой ситуации [1].

Витальность языка определяется, в первую очередь, интенсивностью употребления

того или иного языка в разных сферах человеческой деятельности (СМИ, телевидение, сеть

Интернет, радио, образовательные учреждения: школы, вузы, государственные органы и

т.д.). Если степень интенсивности употребления возрастает, то показатели витальности

языка, безусловно, будут высоки.

Кроме того, переменные витальности языка могут быть обусловлены и языковым

сдвигом.

Языковой сдвиг или сохранение языка как контактно-обусловленное явление

охватывает не только социокультурные, но и чисто языковые аспекты, поэтому выявление

целостной картины причин языкового сдвига предполагает рассмотрение всего комплекса

дискурсивных факторов исчезновения или, наоборот, сохранения языка.

Рассмотрим три главных комплекса дискурсивных факторов, которые непосредственно

влияют на жизнеспособность языка:

1. Внешние 2. Внутренние 3. Собственно лингвистические.

7

Таблица 1 – Дискурсивные факторы витальности языка

Внешние Внутренние Собственно лингвистические

Социолингвистические

(демографические,

образование,

место жительства, пол и т.д.)

Психолингвистические

Лексико-семантические

(отсутствие соответствующего

понятия в когнитивной базе языка-

рецептора)

Социокультурные Субъективные

Собственно лингвистические

интердискурс и тема разговора

Социально-психологические Внутренние фактор

этнокультурной

идентичности

Недостаточная языковая

компетенция в Я1 наряду с

высокой языковой компетенцией в

Я2 и частотой использования Я3

Историко-политические Прагматические Передача чужой речи

Под Я1 понимается миноритарный язык, язык этнического меньшинства, под Я2 –

мажоритарный язык.

Дискурсивные факторы витальности языка свидетельствуют о языковой ситуации в

стране, где проживает та или иная диаспора (может быть и целая страна). Эти факторы

обуславливают, во-первых, существование этнических групп с «сильной» и «слабой»

идентичностью, во-вторых, наличие более или менее лингвоориентированных культур

(language-centered cultures [Дж. Смолич и М. Секомбле], или «языковых» и «неязыковых»

наций [2]. Группы с сильным ощущением и осознанием своей этнической идентичности,

также как и лингвоориентированные культуры, меньше рискуют быть подвержены

этнолингвистической витальности. В то время как группы со «слабой» идентичностью,

меньше придающие значение языку, легче ассимилируются и расстаются со своим языком,

однако первое не обязательно предполагает второе.

Для этнических групп со «слабой» идентичностью и нелингвоориентированной

культурой язык не является показателем измерения принадлежности к тому или иному

этносу, и потеря языка не влечет за собой утраты этнической идентичности, хотя

эмоционально-психологическая ценность родного языка в глазах членов группы высока.

Связь «язык – культура» для таких этнических групп не является имманентной и может быть

выражена посредством языка доминирующей группы, зато культурный компонент

этнической идентичности оказывается гораздо более устойчивым, чем языковой. В

отношении таких этнических групп отсутствует прямая и однозначная зависимость между

степенью знания своего этнического языка и культурной компетенцией.

Причина сохранения или утери языка может также зависеть от того, что является

«основной культурной ценностью». Так, например, при социолингвистическом исследовании

99,9% представителей казахской диаспоры указали, что основной культурной ценностью

считают национальное сознание и самосознание, а также знание родного языка.

Следовательно, мы можем уверенно заявлять, что этническая группа казахов,

представляющая диаспору в Германии, относится к числу этнических групп с высоким

показателем этнической и языковой идентичности.

Еще одна проблема измерения витальности заключается в игнорировании такого

мощного фактора, как субъективное отношение к языку самих носителей. Однако еще в 1971

г. Дж. Фишман совершенно справедливо заметил: «Многие из наиболее популярных

факторов, которые якобы влияют на поддержание или утрату языка, действуют, как было

доказано, в обе стороны в различных контекстах либо вообще не играют никакой серьезной

роли в более широком контексте» [3].

8

Рассмотрим собственно лингвистический аспект в измерении показателя витальности

языка на примере казахской диаспоры в Германии.

Собственно лингвистический подход раскрывает витальность языка на всех его

уровнях, начиная от фонетического и заканчивая синтаксическим. Этот подход

подразумевает сопоставление сходств и различий языка казахской диаспоры с классическим

казахским языком, на котором говорят в Казахстане.

В ходе анализа фонетического уровня при транскрибировании использовалась

следующая фонемная номенклатура казахского языка [4, 321]:

Таблица 2 – Фонемная классификация казахского языка

С учетом принятой в казахском языкознании фонемной классификации [4, 321] и с

учѐтом мнения носителей казахского языка, были выделены следующие группы согласных

фонем:

Таблица 3 – Группы согласных фонем

Губные [p, b, m, v, ÿ, f]

Переднеязычные [t, d, s, z, ž, ∫, ∫t∫, ts, t∫, n, l, r]

Среднеязычные [j]

Заднеязычные [k, q, g, γ, х, h, ŋ]

Сонорные [m, n, l, r, ŋ, j, ÿ]

Смычные [b, p, d, t, g, k, q, ts, t∫]

Щелевые [v, f, s, z, ž, ∫, ∫t∫, γ ]

Звонкие [b, v, d, z, g, γ]

Данный уровень языка достаточно изобилует фонетическими и фонологическими

различиями. Это можно объяснить несколькими причинами: во-первых, история казахского

алфавита берет начало еще от арабской вязи (в казахском языке много фонетических

заимствований из арабского языка, которые не подчиняются закону сингармонизма

казахского языка), во-вторых, казахская письменность пережила период латинской графики

(в данном случае фонемы и реализованные в них звуки чаще совпадают с транскрипцией

казахского языка), в – третьих, это современный этап казахского письма – кириллица

(согласные фонемы неидентичны транскрипции в русском языке).

В основе современного казахского языка лежит северо-восточный диалект. Диалектные

различия в казахском языке невелики, поэтому нам вполне понятен язык казахов,

проживающих в Германии, где единственным препятствием в понимании друг друга могут

выступать так называемые «турецкие вкрапления», то есть заимствования слов из турецкого

языка, но давно укоренившиеся в языке казахской диаспоры Германии, ставшие его

полноценной словарной частью.

Тюркологи (С.К. Кенесбаев, А.Т. Кайдаров, К.Б. Бектаев С. Ризаев и др.) считают, что

основными особенностями казахского языка является соответствие общетюркского «ч»

Гласные [a, I, o, æ, y, u, ü, е, I, ö]

Согласные [p, b, v, ÿ, f, m, t, d, s, z, ∫, ∫t∫, t∫, ts, ž,

n, l, r, j, ŋ, g, k, q, γ, х, h]

9

казахскому «ш» (напр. Қаш «убегать», вместо қач ‗турецк.‘; қашан «когда», вместо қачан

‗турецк.‘); соответствие общетюркского «ш» казахскому «с» (напр. Қыс «зима», вместо қыш

‗турецк.‘; қасық «ложка», вместо қашық ‗турецк.‘); соответствие общетюркского начального

«й» казахскому «ж» (напр. Жол «дорога», вместо йол; жұлдыз «звезда», вместо йолдуз

‗турецк.‘).

Необходимо подчеркнуть и тот факт, что данные «вкрапления» из турецкого языка

вполне могут быть семантически понятны носителям казахского языка, не являющимися

представителями казахской диаспоры, поскольку турецкий и казахский языки берут свое

начало из тюркской ветви языков, что делает их близкородственными.

Большая часть различия языка казахской диаспоры от казахского языка как такового

наблюдается в фонетическом аспекте:

Так, например, в речи вышеназванного господина Тинаякулы из семьи Ерол

прослеживается вариативность произношения слов: Жылы – джылы, жүз – джүз, жеті –

джеті, тоғыз – тоғуз, отыз – отуз, екінші - екінчи.

В фонетике турецкого языка звук «с» противопоставлен казахскому звуку «ш», звук

«у» - «о», «у» - «в» (данный звук заимствован из русского языка), «ч» - «ш», «й» - «ж», «и» -

«і».

Таким образом, мы приходим к выводу, что именно на фонетическом этапе чаще

встречаются случаи сходств и различий, чем на других уровнях казахского языка, например,

на лексическом.

Лексический уровень анализировался исходя из разницы в фонетическом аспекте,

поскольку словоформы классического казахского языка и языка казахской диаспоры имея

одно лексико – семантическое значение, материально выражены были по-разному. Это

связано с тем, что язык казахской диаспоры тяготеет к общетюркскому началу, классический

же казахский язык имеет в этом плане свои фонетические особенности, главным образом,

делающие язык казахской диаспоры отличным от классического казахского.

Лексический аспект рассматривается с точки зрения сохранения основного исконно

казахского лексического пласта. Но, прежде чем, приступать к выявлению элементов

заимствования казахским языком слов из других языков, отметим сначала следующий

момент: казахский язык содержит в себе заимствования из арабского языка еще со времен

возникновения казахской письменности. Арабизмы в казахском языке — это слова,

вошедшие в казахский язык напрямую из арабского языка или посредством персидского,

турецкого и др. языков, и ставшие частью казахского лексикона.

Начало вхождения арабских понятий и терминов в казахский язык связано, прежде

всего, с распространением исламской религии среди казахов. Новые, доселе неизвестные

казахам и их предкам религиозные термины не переводились на местные языки, а

заимствовались и калькировались напрямую, но с учетом особенностей местного

произношения. Например, слово «масджид» (мечеть) превратилось в казахское «мешіт».

Распространению арабизмов способствовала казахская письменность, основанная на

арабском алфавите.

Несмотря на то, что с приходом к власти атеистического строя общий уровень

религиозности казахов понизился, арабизмы прочно закрепились в литературном казахском

языке и повседневно применяются в разговорной речи, но не так часто, как в более ранних

веках. Этому не помешало даже введение сначала латинского, затем кириллического

алфавита в эпоху СССР. Например, в трудах Абая Кунанбаева присутствует огромное

количество слов арабского происхождения. Доходит до того, что неподготовленный

читатель-казах не может понять смысл некоторых фраз. Так же дело обстоит с другими

казахскими акынами и поэтами того периода.

Арабизмы, связанные:

1. с письмом «Кітап» от ар. «Китаб» (книга)

«Қалам» от ар. «Калам» (письменная трость)

10

2. с государством и правом Мемлекет» (государство) от ар. «Мамляка» (царство, королевство)

«Үкімет» от ар. «Хукума» (правительство)

«Ҽкім» (аким) от ар. «Хаким» (правитель, судья)

3. с исламом «Дін» от ар. «Дин» (религия)

«Сауап» от ар. «Саваб» (награда)

«Мешіт» от ар. «Масджид» (мечеть)

4. с временем «Уақыт» от ар. «Уакт» (время)

«Заман» от ар. «Заман» (время, эпоха, пора)

«Сағат» от ар. «Саа» (час)

5. с обучением и наукой Мектеп» (школа) от ар. «Мактаб» (офис, письменный стол)

«Тағылым» от ар. «Таалим» (обучение)

«Мұғалім» от ар. «Муаллим» (учитель)

Все вышеуказанные слова прочно вошли в лексическую систему казахского языка, и

человеку, не знающему происхождения данного заимствования очень сложно предположить,

что слова пришли из арабского языка. Подобные заимствования не подчиняются закону

сингармонизма казахского языка и их не принято считать как таковым заимствованием.

Пронаблюдаем процесс заимствования либо вариантности номинаций слов в речи

представителей казахской диаспоры Германии.

Хасан Аксу: «Кишкенедерге біздің ақсақалдарының немерелерисіне ода да қазақ

дҽстүріне, културіне, тіліне үйрену үшін ұстап отырмыз. Тойларды бірге істейміз, ораза

вакыты болғанда отырамыз, бірлікте ауыз ашамыз. Енді фольклоріміз бар, түрік халқы ән

сейілма дейді, біз фольклор дейміз, енді баладарды ҿлең, би «қаражорга, бүркіт бии»,

кишкене баладармыз істеп отырады»

В речи господина Х. Аксу явно наблюдается вариантность номинаций слов. Например,

если в казахском языке во множественном числе к корневой морфеме бала присоединяется

окончание множественного числа – лар, то в данном случае окончание присоединено к

корню как в турецком языке – дар.

Под лексемой «културіне» понимается слово «культура» (от лат. Cultura, от глагола

colo, colere — возделывание, позднее — воспитание, образование, развитие, почитание).

Хотя в казахском языке существует эквивалент данной лексеме «мҽдиниет», однако,

респондент не называет его, возможно, по причине незнания этого слова.

«вақыт» (турецк.) – уақыт (каз.) – время

Ҽн сейілма (турецк.) – фольклор - устное народное творчество

Рәсми - ресми – официальный

Бизнес (англ.)

Нурымхан Сапаргалиулы: «Гималаятта бізге енді ҿте қиын болды. Кҿшіп келе

жатқанда қар, боран , кҿз кҿзді кҿрмейді, шешем мені кебе ішіне салып қойды, сол кебе

ішінде күні - түні кҿшіп, жолда ашатшылық болды біз соны кишкене босатса, аллах тағала

бізді сақтады, жыламай, қайда бара жатқаны да білмейміз, үлкендері ғана біледі.

Индистағга келдік»

В речи данного респондента нет одного заимствованного слова, все слова принадлежат

исключительно казахскому языку.

Абдулгафар Шокбилан: «Мың тоғуз жуз сексен екинчи жилиның шелдесиниң тоғузы

күні осы жерде Германияның ЗАМнан сол қол қойулып сол жерде басып чықты да содан

бери қарай, сол қоғамның басына мен ҿзім еки джил расми ретінде емес он бес жил ол

қоғамның басында жүрдім. Сол мен келген кезде он-он еки үй болды. Ал енді кейингірек

бала-чаға кҿбейіп бүгінгі елу жылда ел жаңа дейді ғой содан ҽзір Кѐльн тҿрінде джуз

джиырма беске жақын отау бар»

11

В речи господина Шокбилана принципиально новых слов или признаков

заимствования не имеется. Здесь наблюдается процесс вариантности произношения.

Например, тоғуз – тоғыз, джуз-жуз, бала-чаға - бала-шаға, екинчи – екінші, жыл – джил,

жил.

То есть следует сделать вывод, что в речи старшего поколения лексический пласт

остался неизменным, за исключением фонетических изменений в пользу турецкого.

Таким образом, исходя из вышеизложенного, мы приходим к выводу, что лексический

уровень языка казахской диаспоры практически полностью соответствует уровню казахского

языка. Однако, необходимо помнить о так называемых «вкраплениях» турецкого языка, что в

большей степени затронуло фонетический строй казахского языка.

Надо сказать, что язык казахской диаспоры находится и под влиянием немецкого языка

как первого и официально признанного в Германии. А также велико влияние и английского

языка как языка международного общения на современном этапе в условиях глобализации.

Поэтому в речи диаспорантов мы может встретить слова, заимствованные из этих языков.

Чаще всего это наименования реалий европейского общества: блюд, телевизионных

программ, спортивных клубов, ресторанов и кафе, а также студенческого сленга среди

молодежи.

Таким образом, лексический уровень языка казахских диаспорантов достаточно

многообразен и рельефен. Несмотря на влияние двух последних относительная «чистота»

казахского языка в Германии сохраняется, но в среде старшего, так называемого

«уходящего» поколения. Этот возрастной показатель владения историческим языком может

предупреждать нас о наступлении языковой смерти как такового казахского языка за

рубежом.

Морфологический подход собственно лингвистического аспекта к исследованию дает

понять, что принципиальной разницы в словообразовательном процессе, а также в анализе

морфологических структур казахского языка не имеется. Данные заключения сделаны,

исходя из принадлежности казахского языка к агглютинативному типу языка, где морфемы

являются показателями рода, числа, падежа, присоединяясь к корневой морфеме выполняют

собственную грамматическую функцию.

Синтаксический подход к исследованию языка оказался достаточно традиционным для

построения синтаксических конструкций казахского языка Казахстана и языка казахской

диаспоры, поскольку как мы уже говорили выше, принципиальной разницы в морфолого-

синтаксическом процессе нет. В конце концов, язык казахской диаспоры не является каким-

либо новоязом классического языка, а наоборот опровергает диалектное разграничение

казахского языка, при этом свидетельствует о функциональных различиях в области

звуковой картины языка. Это объясняется, безусловно, и территориальным, и

геополитическим, культурным факторами республики Казахстан. Здесь необходимо говорить

о влиянии русского языка на казахский, как официального языка в СССР, и имеющего статус

межнационального общения в постсоветском пространстве после развала Советов.

Бесспорно, влияние русского языка на фонетический строй казахского языка ощутимо. Этот

фактор обусловлен переходом казахского языка на кириллицу, приобретением новых букв, а

затем и звуков русской письменности. Синтаксическая и морфологическая идентичность

казахского языка в языке казахской диаспоры разных регионов мира сохранена и не

подвергалась радикальным изменениям.

Таким образом, исходя из вышеуказанных результатов в собственно лингвистическом

аспекте языка казахской диаспоры в сравнении с языком классическим, следует отметить тот

факт, что представители казахской диаспоры в Германии сохраняют так называемую

«оценочную установку» в отношении к языку и так или иначе пытаются сохранить родной

язык. Идея «оценочной установки» принадлежит Дж. Фишману, которую поддержала и

продолжила Э. Б. Хилханова, сравнивая степень витальности четырех языков Российской

Федерации. Бурятская исследовательница считает, «оценочные установки самой этнической

группы по отношению к языку, ведущие к желанию или нежеланию учить его и передавать

12

следующим поколениям» [5]. Действительно, если сам этнос решает, что выгоднее или

престижнее говорить на языке большинства, то процесс языкового сдвига набирает темп, и,

наоборот, языковой сдвиг можно замедлить, а возможно, и остановить, если носители

миноритарного языка осознают его национально-культурную ценность.

Мақала материалы еуропалық қоғамның интеграциясы жағдайында Германиядағы

қазақ диаспорасы тілінің ҿміршендігін анықтауға бағытталған. Келтірілген мҽліметтерді

жоғары оқу орындары мен мектептері оқыту тҽжірибесінде, ұлттық мҽдени

қоғамдардың қызметінде қолдануға болады.

Тhe article is focused on the identification of the viability of the language of the Kazakh

diaspora in Germany in terms of integration of European society. Data provided may be used in the

practice of University and school teaching on the historical and linguistic courses, activities of the

Department of linguistic migration.

Список литературы

1 Кожемякина В.А., Колесник Н.Г., Крючкова Т.Б. Витальность языка Словарь социолингвистических терминов. ИЯРАН, 2006. – 312 с.)

2 Михальченко В.Ю. Проблема витальности языков малочисленных народов России // Языковая ситуация в Российской Федераци. – М., 1992. – С.39-43.

3 Фельде О.В., Журавель Т.Н. Тувинский язык в Красноярском крае. Вестник ТГПУ (TSPU Bulletin). 2012. № 10.

4 Джусупов М. Сингармонический звуковой строй в сопоставлении с несингармоническим /на материале казахского и русского языков: автореф. … докт. филол.

наук. –Алма-ата,1992, – 38с.

5 Козлова Н.Н Витальность как социально-философская проблема. Общественные науки и современность, 1998, –№ 2.

УДК 802/809-54(5қ)

А.К. Алтаева

«Тұран» университеті

Астана, Қазақстан

БАҒАЛАУҒА НЕГІЗДЕЛГЕН МОДАЛЬДІЛІК СЕМАНТИКАСЫ

Орталық компоненті шартты рай формасы түрінде келген модальділіктің

семантикасы бағалауға негізделген. Грамматикалық ҿзегі – қалаулық ҿрісі, қалғаны –

шалғай ҿрістері түрінде келіп, жалпы үлгісі мына сипатта болады: қалау (болжам,

бұйрық, қажеттілік, мүмкінділік) – таңдау – салыстыру – бағалау – бағалаудың типтері

(жағымды / жағымсыз). Мақалада бағалауға негізделген модальділіктің семантикасына

жалпы сипаттама беріліп, шалғай ҿрістерден болжамдық ҿрістің семантикалық

құрылымы талданады.

Тірек сҿздер: тіл, семантика,грамматика, модальділік, семантикалық функция.

Функционалды грамматика тіл қатарындағы бірліктердің қызметін жҽне сол қызметтің

жүзеге асуын тілдік ортадағы ҽр түрлі тіл деңгейіндік құралдармен ҿзара байланыста зерттеп,

сипаттайды. Ҽр түрлі тіл деңгейлеріне тиісті құралдар функционалды аспектіде

семантикалық қызметінің тұтастығы негізінде қарастырылады. Функционалды

грамматиканың ерекшелігі, А.В. Бондарко айтқандай: «ҽр түрлі тіл деңгейіндік құралдарды

13

біріктіруші грамматикадағы семантикалық категориялар мен олардың семантикалық

функцияларының тұтас ҽрі кешенді қарастырылуында» [1, 7]. Автор функционалды

грамматиканы: «грамматикалық сипаттама мен грамматикалық теорияның ерекше типі деп

біледі, бұл құрылымдық грамматиканы жоққа шығару немесе оны ҿз алдына оқшау бір пҽн

деп қарау емес, грамматиканың функционалды аспектісінің құрылымдық-функционалдық

тұтастық түріндегі арнайы дамуының белгісі», – дейді [1, 16]. Функционалды грамматика

айтылымға қатысушы ҽр түрлі тіл деңгейіндік құралдармен ҿзара байланыста болатын

грамматикалық бірліктердің қызметін жүзеге асырушы функциялар мен заңдылықтарды

зерттеп, сипаттауға бағытталған. Ол «формадан мағынаға (құралдан қызметке)» жҽне

«мағынадан формаға (қызметтен құралға)» бағытындағы екі түрлі талдауды синтез түрінде,

яғни, тұтас қарауға мүмкіндік береді. Тілдік бірліктің қызметі – бұл тілдік жүйедегі белгілі

бір потенциалды орындауға жҽне оны сҿйлеуге сҽйкес жүзеге асыруға қабілеттілік. Ал

жүзеге асу потенциалы – бұл қызметтің нҽтижесі.

Сонымен, функционалды грамматиканы зерттеу екі бағытта – мағынадан формаға жҽне

формадан мағынаға – қарай жүргізіледі. Семантикалық функцияның ҿзі эмоционалдық

мазмұндағы ҽр түрлі бірліктерді қоса қарастыратын ұғымдық мазмұнға негізделіп

қабылданады. А.В. Бондарконың сҿзіне жүгінер болсақ: «грамматикалық бірліктер, топтар

мен категориялар ҿзін қоршаған ҽрі ҿзімен тығыз байланыста болатын ортамен жүйе ретінде

оқытылуы керек» [2, 26]. Функционалды-семантикалық ҿріс осындай бірлік болып

табылады. Жүйе мен ортаның ҿзара ҽрекеттестігі ҿрістің басты ерекшелігі. Автордың ҿз

сҿзімен берсек: «Взаимодействие системы и среды (в обоих ее аспектах – как в

прагматическом, так и синтагматическом) представляют собой важнейший интегративный

фактор формирования ФСП» [2, 26]. Қызметті тұтас қарау нақты бір ҿрісті құруға мүмкіндік

береді, құрылымы жағынан ҽр түрлі тілдік құралдарды дербестікте қарайтын үрдіске жол

бермейді, нақты бір ҿріс қызметін жүзеге асырудың шарттарын қалыптастырып, тілдік жүйе

мен тілдік ортаның бірлестігіне ықпал етеді. Функционалды-семантикалық ҿріс

грамматикалық жүйеге негізделеді: «Грамматические системы, выступающие в роли центра

взаимодействия и интегрирующие лексико-грамматические и лексические элементы среды,

вместе с этой средой образуют те единства, которые мы называем функционально-

семантическими полями» [1, 30]. А.В Бондарко ФСҾ-ті тілдің грамматикалық

(морфологиялық жҽне синтаксистік) құралдарымен қалыптасып, лексикалық, лексика-

грамматикалық жҽне сҿзжасамдық бірліктерімен ҿзара байланысты болатын, бір

семантикалық қатарға жататын екі жақты (мазмұндық-формалық) бірлік деп айқындайды.

«ФСП – это базирующаяся на определенной семантической категории группировка

грамматических и строевых лексических единиц, а также различных комбинированных

(лексико-синтаксических и т.п.) средств данного языка, взаимодействующих на основе

общности их семантических функций» [1, 68].

Семантикалық функцияға тілден тыс шындық болмысқа қатысты ұғымдық мазмұндағы

элементтер тҽн. Мҽселен, ашық райдың семантикалық функциясы іс жүзіндегі ҽрекетті

ҿткен, осы, келер шақта білдіру, яғни, бұл тіл жүйесіндегі шындық ҽрекетті білдіретін ашық

рай функционалды-семантикалық категориясы. Шарттылық категориясының семантикалық

функциясы тіл жүйесіндегі болжалды, мүмкін, қалаулы іс-ҽрекетті білдіру. «Понятие

семантической функции и значение формы близки друг к другу, хотя и не тождественны» [2,

22]. Семантикалық функцияны атқаратын – функционалды-семантикалық ҿріс.

Құрылымдық функция тілдік элементтерді жүйелік-құрылымдық тұрғыда

ұйымдастыруға қызмет етеді. Мысалы, етістіктің шақтық формаларының аналитикалық жҽне

синтетикалық парадигмасы. Құрылымдық функция ҿздігінен мағыналық мазмұнға ие бола

алмайды, алайда семантикамен жанама байланыста болады. Бір ғана шақтық форманың

ҿзінде грамматикалық ҽрі семантикалық категорияларды білдіретін бірліктердің қатынасы

бар, ал аналитикалық форма аспектуалдылық категориясын білдіреді.

Семантикалық жҽне құрылымдық функциялардың байланысы синтаксисте кеңінен

қамтылады. Семантикалық функция мен прагматикалық функцияның арақатысы күрделі.

14

Прагматикалық функция семантикалық функцияның ерекше аспектісі ретінде

қарастырылады. Ол тілдік бірліктер мазмұны мен айтылымның сҿйлеу актісі шарттарына

жҽне оған қатысушыларға қатынасын тұтастай жеткізеді. Тілдік бірліктердің қызметі тілдік

қатармен жҽне сҿйлеуде актуальденетін ҽр түрлі тіл деңгейіндік құралдар мен тілдік ортаның

ҿзара ҽрекетімен байланысты. Тілдік бірліктердің іске қосылуының заңдылықтары,

ережелері тілдік жүйеге бағынғанмен, нақты процестің ҿзі сҿйлеуде жүзеге асады. Тілдік

бірліктердің функциясы мен семантикасы сҿйлеудің коммуникативті үзіктерінде, мҽтінде

жҽне айтылымдарда актуальденеді.

Ҽрбір ФСҾ оның семантикасы мен функциясын анықтайтын категориалды орталықтан

тұрады. Ядроның айналасындағы макро /микроҿрістер семантикалық белгілерге ие болады.

Макро / микроҿрістердің, семантикалық аймақтардың жҽне категориалды ядролардың

коммуникация кезінде жүзеге асуы барысында тілдік бірлікке кҿптеген тілдік жҽне тілден

тыс факторлар ҽсер етеді. Ол ҽр түрлі функционалды мағыналардың үйлесуіне ҽкеледі. Тілге

функционалды-семантикалық тұрғыдан келу грамматиканың ҽр бҿлімінде дербес

қарастырылумен ғана шектелген мағыналарды ұғымдық категория арқылы бір ортақ негізге

біріктіріп, шашыраңқы сипатты жояды.

Соңғы жылдары зерттеушілердің назары тілдің функционалдық үлгісін сипаттауға,

соның негізінде тілдік жүйені ой мен коммуникацияның құралы, белгілі бір мақсатқа

жұмылатын құралдардың жүйесі деп тануға бағытталған. Тілге бұл тұрғыдан келудегі басты

тілдік единица ретінде коммуникативтік функцияның жалпылығына негізделетін

функционалды-семантикалық категория танылады. Ҽрі тілдік талдаудың бағыты тілдік

бірліктердің тұлғасынан оның мағынасына жҽне сҿйлеудегі қызметіне қарай жүріп отырады.

Тілді зерттеу барысында грамматикалық жҽне лексикалық деректерді біріктіріп,

біртұтас қарастыру зерттеушінің ұстанымына сҽйкес екі үрдіспен қалыптасты: ойлау

категорияларынан – тілдік формаларға жҽне керісінше, формадан – ойлауға қарай. Тілді

функционалды-семантикалық категория тұрғысынан зерттеудің теориялық жақтан да,

практикалық жақтан да мҽні зор. Тілге осы тұрғыдан келу сҿйлеудің табиғи шарттарына

сҽйкес келеді. Яғни, грамматикалық жҽне лексикалық құралдарды тұтас күйінде жұмсау

олардың бірін-бірі алма-кезек ауыстырып, толықтырып отыруына мүмкіндік туғызады.

Сондай іргелі функционалды-семантикалық категориялардың бірі – модальділік.

Модальділікті тілдік категория ретінде зерттеуші ғалымдар оны құрылымнан ҽлдеқайда

кең шеңберде қарастырып, сҿйлеумен, сҿйленімнің семантикасымен байланыстырып жүргені

соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстарының нҽтижелерінен белгілі. И. Москальская

морфологиялық жҽне синтаксистік модальдікті екі бҿлек деп таниды. ―Қимылдың модальдігі

етістіктей сҿз табының бір категориясының мазмұны ретінде сҿздің грамматикалық

формасын ҿзгертуге қатысса, сҿйлемнің модальдігі тұтас сҿйлемге, яғни, тілдің басқа

единицасына қатысты болады; ҽрі сҿйлемдегі модальдік етістік райынан бҿлек, лексикалық

жҽне интонациялық құралдар арқылы жасала алады. Сҿйлемнің модальдігі жҽне оны

білдірудің жолдары түгелдей синтаксисте қаралады‖ [3, 282]. Бұдан етістіктік жҽне

баяндауыштық формалардың араларын ажыратып алудың қажеттілігі туады. Ол тағы да

морфология мен синтаксистің тығыз байланысына кҿз жеткізеді. Морфологиялық құралдар

үнемі синтаксистік ұйымдасудың нҽтижесінде сҿйлеуде қалыптасқан құбылыстармен

толығады. Құбылыстар одан ҽрі морфологияланып (түрленіп), сҿздің грамматикалық

ерекшелігі болып қалыптасады (грамматикаланады).

Модальділікті үш тұрғыдан қарастыру қалыптасты: сыртқы синтаксистік модальділікке

жататын объективті, субъективті жҽне ішкі синтаксистік модальдік мағыналар. Бұндай

аспектілерде нысана болып жүрген модальділіктің сипаттары да түрліше. Атап айтқанда,

объективті модальдік мағыналар сҿйлеушінің ақиқат шындыққа реалды / реалды емес

тұрғыдағы кҿзқарасын білдірсе, субъективті модальдік мағыналар сҿйлеушінің баяндалып

отырған жайға сенімді, сенімсіздігін сипаттайды. Ішкі синтаксистік модальдік мағыналар іс-

қимылға сҿйлеушінің қалаулы, болжалды, бұйрықты, мүмкін, қажетті қимыл-ҽрекет

ретіндегі бағасын білдіреді.

15

Біз бұдан ҽрі шартты рай тұлғалы сҿйлемнің коммуникативті типтеріндегі (хабарлы,

сұраулы, бұйрықты, лепті) сҿйлесімнің мақсаттарына орай бірнеше модальдік ҿрісті

топтастырып, олардың семантикалық құрылымдарын анықтауды бағдарға аламыз. Олар:

қалаулық, болжалдық, бұйрықтық, қажеттілік жҽне мүмкіндік мағыналары бар

категориялық (модальдік) жағдаяттар.

Бұл жағдаяттардың орталық компоненті шартты рай формасы түрінде жұмсалады.

Яғни, грамматикалық рай модальділік категориялық жағдаятты білдірудің бір жолы ғана.

Дегенмен, бұл жерде модальдік мағына рай категориясы арқылы ғана жұмсалады деген

біржақты пікір қалыптаспауы керек. Оның себебі: модальділік функционалды-семантикалық

категориясын білдірудің рай формаларынан бҿлек, аналитикалық форманттар, лексикалық

бірліктер т.б. тілдік құралдары бар.

Болжамдық ҿрісінің тілдік модельдері: -са керек; -са керек еді; -са керек екен

аналитикалық форманттары. Семантикалық құрылымдарына болжам, күдік, күмҽн жатады.

Қандай да бір шарттың сипаты семантикалық тұрғыда болжаммен байланысты болып

келеді. Болжам екі түрлі ҽрекеттің байланысына тікелей тҽн болып келетін сипат. Л.Л.

Бабалованың айтуынша, шарт болжамының негізіне таңдау тҽн. Яғни, мүмкін деп танылатын

екі түрлі ҽрекеттің тек біреуі ғана таңдалуға тиіс.

Болжам: Балуанның жүрген жері ұлы думан кҿрінеді ғой. Қасқарауда ол Ноғайбай

дейтін байдың үйіне түссе керек. ―Балуан Шолақ келді‖ деген соң, қалың Қасқарау жиналса

керек. Сонда ҽнін мақтаған Қасқарауға Балуан ―менен де зор ҽнші ҿздеріңнің араларыңда

жүр, бірақ ҽн айтып жүрген жоқ, қой бағып жүр‖ деп, Кененді ҿлердей мақтап, ―нанбасаңдар

кҿріңдер!‖ деп, ҽдейі ат жібертіп алдыртса керек, Балуанның айтқаны расқа шыққан соң,

қалың Қасқарау Кененді басына кҿтеріп ҽкетсе керек (С. Мұқанов).

Болжам түсіндірмемен, сипаттамамен: Бастыққа керегі де осындай сҿздер болса керек,

ҿңі кіріп, шырайланып қалды (Қ. Жұмаділов). Күні бойы мінген ҿгіз, ҽлгіде ағытқаннан кейін

отқа кетіп еді, ұзаса керек, маңайда кҿзге шалынбайды (С. Мұқанов). Шақтық

кҿрсеткіштермен:―Балуан Шолаққа ешкім де осындай қастықты жасай алмас, – деп

гуілдеседі қалың кҿпшілік, – егер жасаса, күн кҿріп, жер басып жүре де алмас. Тұқымымен

құртып жіберерміз, ондай адамды!‖ (С. Мұқанов). // ... осындай қастықты жасай алмаса

керек.

– Ғареке, осы баланың талабы мені қуантады. Түбі, мықты артист шықса, осыдан

шығады (Ш. Құмарова). // Түбі, мықты артист осыдан шықса керек.

―Адамның ҿмірі жаратушы күштің ғана қолында‖ деген діни сенімге негізделген

амандық болса, бұйырса сҿздерінің жұмсалуы да сҿйлеушінің болжамды ҽрекетін білдіреді.

Мысалы: Амандық болса,айдың аяғына таман қолға тиіп қалар (Қ. Жұмаділов). Алма,

ҿріктеріміздің түйін салмаған бүршігі жоқ. Самсап тұр. Бұйырса, жеміс-жидектің астында

қаламыз (Ш. Құмарова).

Күмҽн: – Сен де барушы ма ең?

– Барушы ем.

– Жап-жас бала кҿрінесің ғой.

– Жасқа қарап жатыр ма? Кінегедегі жасым кем болса керек еді(Ж. Аймауытов).

– Сен ҽне бір жерін келтіре алмадың-ау! Оның бір кілтипаны болса керек еді. Дҽрменге

берші домбыраны! Ҿзі айтып берсін! – деді.

– Сендердің ойың маған айтқызбақ екен. Айтпаса кҿңілдерің кҿншімес, – деп, Дҽрмен

басын кҿтеріп, қолына домбыраны алды (Ж. Аймауытов).

Күмҽн сұрау түрінде: ―Жазығым жоқ еді ғой, тҽңірім! – деді ішінен. – Менің де бір

бақ жұлдызымды жарқыратсаңшы! Осы тап қазір алдымда отырған мҿлдір тұнық кҿзді, кере

қарыс маңдайлы, қоңыр жібек шашты, табиғатынан сұлу жаратылған мына адам жҽй адам

болмай, қызыр баба болса ше?‖ (Ш. Құмарова).

Модаль сҿздердің қатысуымен: Ҽр таң ҿз жаңалығын ала келмесе, ҽр адам жаңа бір іс

тындырмаса ҿмір дами ма екен... баяғыдай дами береді екен... абсолюттік еш нҽрсе жоқ

16

дейміз, дҽл осы тірлік абсолюттік... ал, ұзақ уақыттағы дамудың нҽтижесі – адамның ҿзі

осылай деп отырса, ҽлемдегі ҽрбір жаңалыққа күмҽнмен қарау керек шығар (О. Бҿкеев).

Сҿйлеушінің күдігі түрінде: ―Патшадан келген жарлық болғаны ғой, – деп қорықты

барлық болыс та, – ҽйтпесе бҽрімізді тұтас шақырмаса керек еді!‖

– Кім біледі, – деген үрейлі сҿздерді айтты кейбір болыстар (С. Мұқанов). Осындай

қаңғыбас қиялмен Қартқожа жалғыз ҿзі кҿп отырды. Үйге кіруді ұмытып кетті. Егер

Кенжетай келіп: ―Жүр, ағатай, сүт іш!‖ деп шақырмаса, Қартқожа ҽлде қай уақытта

орнынан тұрарын – құдай білсін (Ж. Аймауытов).

Сұрау есімдіктерінің қатысуымен: Егер сол ҽлі жиырмадағыдай кҿрінетін ҿзінің

сүйкімді жас ҽйелі кҿп балалы болып, соның мехнат-бейнетінен осы Зағипаша қартаятын

болса, Ҽсет қайтер еді? Ҿзіне тең тұтуға қомсынар ма еді, ҽлде ардақтап аялар ма еді?

(С. Мұратбеков). Бұл үй бұдан да тез ҽлуеттенер ме еді, қайтер еді, егер Қалампыр аздап

бҿгеттік жасамаса (С. Мұқанов).

Болжамға негізделген жағдаят нақты жағдаяттың басқаша жолын ойша сарапқа салуға

мүмкіндік береді. Болжам істің тікелей бақылаудағы нақты жағдайынан абстрактіленіп,

танылатын құбылыстардың аясын барынша кеңейтеді. Сол арқылы бақылаушыға

құбылыстың ―күңгірт, кҿлеңке тұстарын‖ анықтап береді, оның ―басқа ҽлемге‖ шолу

жасауына жол ашады. Ал бақылаушының бұған белсенділік танытуы шартты түрде адамның

үнемі ойлауға, ҿмірді, ақиқатты түсінуге ұмтылуымен байланысты. Болжамнан – таңдау,

таңдаудан – салыстыру, салыстырудан – бағалау туады.

Пайдаланылған ҽдебиеттер

1 Бондарко А.В. Функциональная грамматика. – М., 1984. – 370 с. 2 Теория функциональной грамматики. –Л.: Наука, 1987. – 348 с. 3 Москальская О.И. Грамматика немецкого языка. – М., 1956. – 270 с.

Грамматическое ядро основано на оценке семантики модальности в форме условного

наклонения. Грамматическое ядро – оптативное поле, остальные – периферии, общий

образец в следующем: оптативность (предположительность, приказ, необходимость,

возможность) – альтернатива – сравнение – оценивание – типы оценивания

(положительные-отрицательные).

Medium component based on estimation of semantic modality in conditional mood form.

Grammatic base is optative field, the rest are periphery, common example in fallowings:

optativeness (supposedness, order , necessity, possibility) – alternative-comparativeness-estimation

– types of estimation (positive-opposite).

УДК 800.879 (5к)

Р.С. Амренова

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова

Кҿкшетау, Қазақстан

КОНЦЕПТІЛЕР АЯСЫ ЖӘНЕ КОНЦЕПТІНІҢ ҚҦРЫЛЫМДЫҚ

ТҤРЛЕРІ ЖАЙЛЫ

Мақалада концептілердің мағынасын ашуға септігін тигізетін ойбейнелер, схемалар,

фреймдер, сценарийлер сияқты танымдық бірліктердің қызметі жайлы баяндалады.

Концептілер аясы адамдардың құрылымдық білімі, ақпараттық базасынан кҿрініс беретін

ойлау бейнелері, заттық кодтың ҽмбебап бірліктер жүйесі, ал тілдің семантикалық

17

кеңістігі тілдік белгілер жүйесінде (сҿздер, фразеологиялық тіркестер, синтаксистік

құрылымдар) кҿрініс тапқан концептілер аясының бҿлігі екендігі жайлы пікір айтылады.

Жҽне концептілер аясының ойбейнелер, семалар, түсініктер, фреймдер, сценарийлер,

гештальттер сияқты концептілік құрылымдар, сыртқы ҽлемнің түрлі белгілерін

қорытындылайтын дерексіз құбылыстар ретінде пайда болған концептілерден тұратын

таза ойлау жүйесі болып табылатындығы жайлы айтылады.

Тірек сҿздер: концепт, концептілер аясы, фрейм, тілдік ҽлем бейнесі, сценарийлер,

ойсурет, схема, тілдің семантикалық кеңістігі.

Кез келген жаңа қалыптасып, дамып келе жатқан ғылым бағыттарында кездесетін

кҿптеген қарама-қайшы кҿзқарастар, пікірлер когнитивтік ғылымда да баршылық.

Осы саланы зерттеуші ғалымдар З.Д. Попова мен И.А. Стерниннің пікірінше,

когнитивтік лингвистика – қазіргі ҽлемдік лингвистикалық ғылымның бетке ұстар саласы

ретінде белсенді дамып келе жатқан лингвистикалық бағыт. Сонымен қатар бұл сала жаңа

дамып келе жатқандықтан, теориялық тұрғыдан да, практикалық зерттеулер жүргізу

тұрғысынан да, зерттеу ҽдістеріне байланысты да дискуссия тудыратын тұстары баршылық

[1, 5].

Когнитивтік лингвистика ғылымында концепт негізгі түсінік болып табылады. Соңғы

50 жыл ішінде концепт жҽне оның туындылары ең кең қолданыстағы жҽне қарама-

қайшылыққа толы термин ретінде қарастырылып жүр.

Алайда барлық берілген анықтамаларда бҽріне ортақ белгі ретінде концептінің

дискретті, мағыналық жағынан маңызды бірлік, халықтың мҽдениетінен мҽлімет беретін

ойлау жҽне есте сақтау бірлігі екендігі аталады.

Концептіге байланысты берілген тұжырымдамалардан концептінің кҿмегімен бүтін бір

ұлттың ҿзіне тҽн ерекшелігі мен ұлттық-мҽдени-танымын концептілік талдау арқылы кҿруге

болатындығын байқаймыз. Концепт – жекелеген ұлттық-мҽдени-танымдық сҿздердің

семантикалық мағынасын білудің жҽне де материалдық рухани-мҽдени құбылыстардың

ерекшелігін түсінуге ықпал ететін тілдік-танымдық бірлік. Концепт – ғаламның ұлттық-

мҽдени-танымдық тілдік бейнесін жан-жақты тануға, ол туралы қарапайымнан күрделіге

дейін жҽне концептуалды (ғылыми) ақпарат алуға мүмкіндік беретін лингво-логика-

философиялық бірлік. Концепт антропометриялық құбылыс, ол ықшамдалған

прототиптерден тұратын жаңа гешталътті қалыптастыра отырып ҽр түрлі мағынаны ҿзара

салыстыру арқылы жаңа гносеологиялық (ғылыми дүниетанымдық) бейне жасайды, түрлі

мағыналардың ҿзіндік ерекшелігін талдау мүмкіндігін туғызады. Концепт – ойлау мен таным

жҽне мҽдени үдерістердің жиынтығы бола тұра, адам ойындағы ғалам бейнесінің ҿзіндік

белгілерін