Ќызыќты тапсырмалар...

Қызықты ПСИХОЛОГИЯ40 Қызықты ПСИХОЛОГИЯ

Ќызыќты тапсырмалар

IQ тесттер

Логикалыќ тапсырма. Кейбір жапондыќ фирмалар жўмысќа

ќабылдаєанда тґмендегі тапсырманы шешуді ўсынады екен.

Ережесі:1. Салыны тек анасы, кесі немесе к зетші �ана бас�ара алады. 2. �кесі екі �ызыны� еш�айсыны� жанында анасынсыз �алуына болмайды. 3. Анасы екі �лыны� еш�айсыны� жанында кесінсіз �ала алмайды. 4. �рыны� отбасы м шелеріні� бір де біріні� жанында к зетшісіз �алуына болмайды.5. Салы�а бір мезетте тек 2 адам �ана міне алады.

Кїзетшініѕ міндеті – барлы�ын жа�аны ар�ы бетіне жеткізу.

С�ттілік тілейміз!

16 нїктеМ�мкінРсізР9Рн�ктеденРт ратынРтапсырманыРшешіпРк�ргенР

боларсыз.РБіра�РсізРолРтапсырманы�Рма�ынасыРнеденРт ратынынР

білсе�ізРде,Рб лРтапсырмадаРсізгеРо�айРболмайды.РСонымен,Рбарлы�Р

16Рн�ктеніР–Р�олы�ыздыРпара�танРалмай,РпішіндіР�збейРалтыРтікР

сызы�тарменРжал�а�ыз.РР

. . . . . . . . . . . . . . . .

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЕКІ АЙДА БІР ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕ ШЫҒАТЫН ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК, ТАНЫМДЫҚ-

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖУРНАЛ

(Шілде-қазан)

№4-5(10-11) / 2009(Июль-октябрь)

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ, ПОЗНАВАТЕЛЬНО--

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

БҰЛ САНДА – В ЭТОМ НОМЕРЕ

МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТБЕЙСЕБАЕВА �ЛЖАНМЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫЖАНДИЛДИНА РОЗАМЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ПСИХОЛОГИЯ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНИКАШЕВЕЛЁВА Е. В.ВЛИЯНИЕ ЗАСТЕНЧИВОСТИ НА САМООЦЕНКУ И УРОВЕНЬ ПРИТЯЗАНИЯ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНИКА

ЖЕТКІНШЕКТЕР ПСИХОЛОГИЯСЫТІЛЕУОВА Г�ЛСІМЖАЙСЫЗ ОТБАСЫНДА ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ДАМУЫ МЕН МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫНА ЫҚПАЛ ЕТУШІ ЖАҒЫМСЫЗ ФАКТОРЛАР

ТРЕНИНГТІК ЖАТТЫҒУЛАР, ОЙЫНДАР, ПСИХОТЕХНИКАЛАР�АЙЫРОВА ЖА�АГ�ЛТОПТЫҚ ДИНАМИКАҒА ЫҚПАЛ ЕТУШІ ЖАТТЫҒУЛАР

03

2008 жылдың қаңтар айынан шыға бастады

09

13

17

21

ТРЕНИНГТІК ЖАТТЫҒУЛАР, ОЙЫНДАР, ПСИХОТЕХНИКАЛАРЫС�А� К�Л�Ш«ҰШҚЫР ОЙМЕН СЕРГЕКПІЗ» ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ АРНАЛҒАН ТРЕНИНГ

БӘЙГЕ! ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒАРМА-СЦЕНАРИЙДОСТЕМЕСОВА �АНЫМК�ЛПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР, НАҚЫЛ СӨЗДЕР ЖӘНЕ ЖҰМБАҚТАР САЙЫСЫ

ЗАРУБЕЖНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯВЁРЧЕ ДОРИНЗАБОТА О ДЕТЯХ ИНДИГО

АТА-АНАЛАРҒА КӨМЕКМЕН ӨЗ БАЛАМ ЖАЙЫНДА НЕ БІЛЕ АЛАМЫН?

IQ ТЕСТТЕРҚЫЗЫҚТЫ ТАПСЫРМАЛАР

25

28

31

36

40


ҚҰРМЕТТІ ОҚЫРМАНДАР МЕН АВТОРЛАР!

Журналға ұсынылған материалдар компьютерде 12 өлшемді Times New Roman шрифтіciмен терілуі тиіс. Материалдың көлемі 5-10 бет шамасында болуы керек. Мәтінге қоса жеке, сапасы жақсы фотосурет жіберуіңізге болады. Басқа да суреттер, сызбалар, штрихтар өте анық жазылуы керек. Жіберілген материал соңында автор туралы нақты және толық мәлімет болуы қажет. Мақаланы көрсетілген мекен-жайға бағалы хатпен немесе электрондық поштамен жіберуіңізге болады.

Предоставяемые материалы должны быть отпечатаны шрифтом Times New Roman (12 кегль). Объем не более 5-10 страниц. Вместе с материалом можете выслать фотографию хорошего качества. Рисунки, чертежи и штрихи должны быть четкими. В конце должны быть точные полные данные автора статьи. Материалы отправляйте заказным письмом или электронной почтой.

Құрылтайшы«Кайырова Ж.А. ЖК»

ҚР Мәдениет және ақпаратминистрлігінің

№10112-Ж куәлігі 08.05.2009 ж. берілген.

Алғашқы есепке қою мерзімі 16.10.2007 ж.

Бас редактор Главный редактор

Жаңагүл ҚАЙЫРОВА

Көркемдеуші Камилла ДУЗБАЕВА

Біздің тұрағымыз: 050000, Алматы қаласы,

Фурманов көшесі, 77 үй, 128 пәтерТел.: +7 701 3809160;

Эл. пошта:

zhanagulк[email protected][email protected]

Басуға 20.09.2009 ж. қол қойылды.

Офсеттік басылым Таралымы – 1000 Индексі – 74077

«Қызықты психология» журналында жарияланған материалдар редакцияның пікірін білдірмейді. Фактілер мен мәліметтердің дұрыстығына авторлар жауапты. Қолжазбалар мен фотосуреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Журналға шыққан материалдарды редакцияның келісімінсіз көшіріп басуға болмайды.

* * *

Опубликованные материалы в журнале «Қызықты психология» не отражают точку зрения редакции. Ответственность за достоверность фактов и сведений в публикациях несут авторы. Рукописи и фотоснимки не рецензируются и не возвращаются. Перепечатка материалов, опубликованных в журнале допускаются только с согласия редакции.

УВАЖАЕМЫЕ ЧИТАТЕЛИ И АВТОРЫ!

Редакциялыќ алќа:Редакционная коллегия:

АУТАЛИПОВА Ұлдар, психология ғылымдарының кандидаты, доцент

БАЙЗДРАХМАНОВА �лия, практикалық психолог

БАЙШУАҚОВА Рысты, арнаулы психолог, жазушы

БАПАЕВА Мариям, психология ғылымдарының кандидаты, доцент

ЖАНСЕРІКОВА Дыбыс, психолог-ізденуші

ҚАБЕКЕНОВ Ғабит, педагогика ғылымдарының кандидаты

МЕКТЕП-ТЕГІ Аманқос, филология ғылымдарының кандидаты

МЫРЗАТАЕВА Бибімәрияш, педагог-психолог

СҰЛТАНОВА Ғайни, педагог-психолог

Т�ЖІ Рахатдин, музыка және �нер пәнінің мұғалімі

ШЕРЬЯЗДАНОВА Хорлан, психология ғылымдарының докторы, профессор

Қызықты ПСИХОЛОГИЯ 39Қызықты ПСИХОЛОГИЯ

Ата-аналарға көмек

біріншісін лақтыра салады, әрекеттерді көзімен бақылайды, барлығын аузына апарады, қағазбен және сыбдырлайтын заттармен ойнағанды ұнатады, бөтелкені ұстайды, аузына тосылған ыдыстан іше-ді;

7 айында – затты бір қолынан екінші қолына ауыстырады, екі ойыншықты бірдей ұстайды, бос қолына ұсынылған екінші ойыншықты алады, ойыншықты ұстап тұрып заттардың қозғалысын бақылайды;

10 айында – кішкентай затты (дәрі, бұршақ) ұстай алады, алғашқы заттық әрекеттері (допты до-малатады, қоңырауды сыңғырлатады, пирамиданың шеңберлерін алады) пайда болады;

11 айында – ойыншықтарды жәшікке салады; 12 айында – экранның сыртынан заттар-

ды алады, кітаптарға қызығушылық танытады, парақтауға тырысады, суреттерді тырнайды, зат-тарды аузына апаруы азаяды, оның орнына оны жерге лақтырады.

ҮЛКЕНДЕРМЕН ӨЗАРА ӘРЕКЕТІДамудың негізгі нормативтері: 3 айында – бала айналасына қызығушылық

таныта бастайды, анасын таниды, көру және эмоция арқылы жауап береді;

4,5 айында - қарым-қатынасқа шақырады, «формалдық қарым-қатынасты» анықтайды, сөзге құлақ салады, адам даусына бұрылып қарайды;

6 айында – адамның көзқарасын бақылайды, көтеруді қаласа, қолын созады, аяқ дыбын естісе тынышсызданады;

7 айында - әрекеттерді және шуды қайталайды, жөтелу және былдырлау арқылы өзіне назар аударуға тырысады, тамақ ішкісі келмесе, аузын жымқырады;

8 айында – анасының қолын алады және ол баланың мұрнын сүрткісі келгенін көрсе, ите-ріп тастайды, тыйымды түсінеді, дыбыстарды қайталайды;

9 айында – жуғысы келмесе, қолдарын жасы-рады, жасырынбақ ойнағанды ұнатады;

10 айында – анасының етегінен тартады, өзіне назар аударуды талап етеді, қоштасқанда қолын бұлғайды, «Әкең қайда» деген сауалға көзімен немесе қимылмен жауап береді, ойыншығын аз уақытқа ғана береді, бір-екі заттың дыбыстық ата-луын біледі;

11 айында – ойыншықтарды көтеріп, алып беру-лері үшін, әдейі лақтырады, киінуге көмектеседі;

12 айында – көрсету ишарасын меңгереді, қарсылығын білдіру үшін басын шайқайды, бір-лескен әрекеттердің басы мен аяғында дыбыстар шығарады.

СӨЙЛЕУ БЕЛСЕНДІЛІГІДамудың негізгі нормативтері: 2 - 3 айында – аяқасты алғашқы вокализацияның

пайда болуы; 2 - 4 айында – оларды үлкендермен сөйлескенде

қолданады; 3 – 4 айында – уілдейді, кездейсоқ айтылған ды-

быстар репертуарының кеңеюі, «А», «Ә», «Е», «Я», «М», «П», «Б», «Т», «Д», үйлескен дыбыстардың пайда болуы: «а-о-у», «а-д-л-я», «а-п-а-п»;

4,5 айында - әрекеттерді дыбыспен сүйемелдейді, өзіне назар аударуды талап етеді;

8 айында – былдырлайды, «та-та-та», «ма-ма-ма» тәрізді дыбыс тіркестерін айтады;

8 - 9 айында – болып жатқан жағдайға баланың қатынасын білдіретін псевдо сөздер;

10 айында - әрекеттердің басы мен аяғында әндету пайда болады, дыбыстардың көмегімен тілектерін білдіруге ұмтылады;

12 айында – ана мен балаға ғана түсінікті ерек-ше «белгі-сөздердің» пайда болуы: «бах» - құлау, «кахн» - бөтелке және т.б., жекелеген буындарды еркін қайталау, 2-3 сөзді, олардың заттық мазмұнын түсіну қабілеті пайда болады.

Әдебиеттер: 1. Практикум по патопсихологии / Под ред. Б.

В. Зейгарник, В. В. Николаевой, В. В. Лебединско-го.— М.: МГУ, 1987.

2. Чего на свете не бывает? Занимательные игры для детей от 3 до 6 лет: Книга для вос-питателей детского сада и родителей / Е. Л. Агаева, В. В. Брофман, А. И. Булычева; Под ред. О. М. Дьяченко, Е. Л. Агаевой.— М.: Просвещение, 1991.

3. Чейпи Дж. Готовность к школе: Как родители могут подготовить детей к успешному обучению в школе. Перевод с англ.— М.: Педагогика-Пресс, 1992.

4. Матвеева Л.Г., Выбойщик И.В., Мякушкин Д.Е. Что я могу узнать о своем ребенке?

Психологические тесты. Челябинск: Юж.-Урал. кн. изд-во, 1996.

Жалєасы келесі санда.



СЕНСОРЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКҚозғалыстағы затқа реакциясын тексеру ке-

зінде баланың алдынан 30 см қашықтықта өлшемі 7х10 см айқын түсті ойыншықты тігінен, көлденеңінен, айналдырып көрсетеді.

Жоғалған заттың қозғалысын бақылау қабілетін зерттеу үшін, ойыншықты баланың көздерінен 50 см қашықтықта тұрған 7 см экранның сыртына жасы-рады, оның қозғалысын тоқтатпай, біраз уақыттан соң оны экранның басқа жағынан көрсетеді. Егер ойыншық экранның сыртынан пайда болған сәтте, баланың назары сол нүктеге қадалса, онда реакция қалыпты деп саналады.

Алдын ала білу реакциясын зерттеу үшін баланың алдына көзінің деңгейінде 50 см қашықтықта бір-бірінен 10 см қашықтықта орналасқан екі терезесі (7x7 см) бар 35 х 35 см көлемді ақ экран қойылады. араларында төрт-алты секунд үзіліспен көлемі 7 см дыбысты ойыншық терезелерде алма-кезек пайда болады. Егер бірнеше сынақтан кейін, ең болмағанда бір рет баланың назары ойыншық болған терезеден ол пайда болуы тиісті терезеге аударылса және ол терезеге назарын тоқтатса, реакция орындалды деп есептеледі.

Дамудың негізгі нормативтері: 1 айда — анасы онымен сөйлескенде оған

қарайды, сол сәтте аузын ашып, жабады, көру аймағының ортасындағы объектінің көлденең қозғалыстарын бақылайды;

1,5 айда — қозғалыстағы адамды бақылайды, көру аймағының шетінен ортасына қарай заттың қозғалысын бақылайды;

3 айда — құлағының деңгейінде естілген дыбысқа басын бұрады, қолдарына қарайды, ойыншықтың түрлі қозғалыстарын бақылайды;

4 айында — заттың аса байқалмайтын қозғалыстарын бақылайды, кеңістіктің белгілі бір бөліктерінде заттың алма-кезек пайда болуын ал-дын ала біледі;

5 айында — айнадағы бейнесіне жымияды; 6 айында — қолдарына қарауды қояды,

ойыншықтарға қарайды, жаңа, айрықша ойыншықтарға қызығушылық танытады, сүйікті ойыншықтары пайда болуы мүмкін, құлағынан төменнен шыққан дыбысқа басын бұрады, естіген дыбыстарды қайталайды;

7 айында — құлағынан үстінен шыққан дыбысқа басын бұрады, дене қалпын ыңғайлайды, бақылауға ыңғайлы позицияда тұрады;

8 айында — бейтаныстарды ажыратады, жар-тылай жасырынған затты тауып алады, басына жабылған орамалды алып тастайды, бір мезетте екі ойыншықты алып, екеуіне кезекпен қарайды, кедергінің артына ойыншық жасырынып қалса, таң қалады;

10 айында — заттың соңынан бұрышқа қарайды, оның көз алдында жасырынған затты тауып ала-ды, өзін қызықтырған заттың үлкеннің қалтасына салынғанын көрсе, оны суырып алады;

12 айында — өзінің есіміне бұрылып қарайды, дауыс екпінін ажыратады, кітаптағы суреттерге қызығушылық танытады.

ЗАТТАРМЕН ӘРЕКЕТ ЕТУІ Төрт айдан асқан балаға сылдырмақ ұстатып,

оның қармау нақтылығы мен жылдамдығын, саусақтарының қимылын, қармауының ұзақтығын бағалауға болады.

Сегіз айдан ересек балаға алдымен бір ойыншықты, содан соң басқасын ұсынады. Екіншісін қармауы мен екеуін де ұстау мүмкіндігін тексереді. Екіншісін алдымен бос қолы жағынан, содан соң бос емес қолына ұсынады. Ұстау кезінде көзқарасы мен қолының ойыншықтың орта тұсында түйісуі мүмкіндігін анықтайды.

10 айдан асқан балалардың айналып өту қозғалыстарының қалыптасуы зерттеледі. Ол үшін баланы ойыншықпен қызықтырып, оны баланың оң немесе сол жағында орналасқан 20 х 20 см экранның сыртына жасырады. Ойыншық экранның жиегіне таман орналастырылып, баланың назарын аударады, содан соң оның сылдырлауын тоқтатпай, қайтадан экранның сыртына жасырылады. Осылай-ша бірнеше рет қайталанады. Егер бала ойыншықты экранның сыртынан алып шықса, онда реакция орындалған болып есептелінеді. Бір жасқа жетпеген балалар көбіне ойыншықты экранға жақын қолымен алады, тек бір жасқа жеткенде ғана экраннан алыс қолымен алады.

Дамудың негізгі нормативтері: 3 айында – баланың қарману рефлексі жойы-

лады, қолына берілген немесе салбырап тұрған ойыншықпен ойнайды, заттарға зер сала қарайды, қол жетер жердегі сылдырмақтарды көрсе, қолдарын қозғалтады;

4 айында – заттарды еркін қармайды, оларға тән емес әрекеттер жасайды;

6 айында – екінші ойыншықты алады, бірақ


Қазіргі уақытта практикалық психологияға деген қызығушылық ерекше, өйткені қоғам жай қарқынмен болса да, адамзатқа бетбұрып, өз азаматтарының бастамашылдығын, ой еркіндігін, белсенділігін және дербестігін бағалай бастады. Бұл тек қана, парасаты мен пайымы жоғары тұлғаның қоғамға өз шығармашылық белсенділігі арқылы пайда келтірудің көзі ғана емес, сонымен қатар адами құндылықты сезіндіріп, гуманистік позицияны нығайту болып табылады. Бүгінде білім беру мекемелерінде тұлғаның жан дүниесін дамытуға ықпал жасап отырған педагог-психологтар үшін көмекші әдістемелік нұсқау ретінде төмендегідей практикалық материалдар ұсынылып отыр.

Психологиялыќ кеѕес беру баєыты

Психологиялық кеңес берудегі негізгі әдістемелік тәсіл

Мектептегі психологиялық қызметҰлжамал Жақсылыққызы БЕЙСЕБАЕВАОББЖЖТ, ПКБА және ҚДОПедагогика және психологиякафедрасының оқытушысы

МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ

НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ

МАТЕРИАЛДАР

��

��

��

��-��

[\]^_à`b]c(d.efghi,j.jibgf,k.lam,n.ogfa)

kpaigbqrsq \]tu_bi`fiv s`bi`w(rb]gasrg ygfqbmga \zciq`\\_{]`{]|b`w}` y`}vss`b}à).efghisq~ rb]gas ygh\à`\vai`}v�_y`b�wb`fva `�`sva�`sgbqrsgfq, �`cy`b`fv. �p\t`ct�av y_hva�` gfrqa`\\_{]`{]|b`f `f�vbv sp\ rzfwiqs`bi`w. �bigyqf a�f\gaqv}v\svfw sgsqmqaq~ rzfqaq\q fgsqaigrb]gassq~ �`f\vbv}va s`bi`w.

�frqa`\\_{]`{]|b`f�iq\q.ogh\à`tga ��tv\`f�vbv tqagc-��bv�sv~ y`b`bv�s`�s`wfvai`fvaàv�s`w ��agcgfssgw.

[\]^_à`b]csgft]aqaigrb]gassq~ gfrqa_hb`wv tga�fgrgsqa z~igw.


Педагогтар їшін психологиялыќ кеѕес

«ЗЕЙІН ЖӘНЕ СТРЕСС»1. Уақытты саналы түрде бөлу, босаңсу дағдысын, өзінің тынығу үзілістерін ұйымдастыруды

меңгерту;2. Сабақта бір жұмыстан екінші жұмысқа өтуде қолданатын уақытты көп алмайтын арнайы

рәсім енгізу;3. 5-8 жастағылар 5-7 минут, 9-13 жастағылар 8-12 минут қарқынды жұмыс істеген соң,

міндетті түрде үзіліс жасау қажет;4. Оқушылар үнемі қимылдап, көңіл күйі көтерілетін, топпен жүргізілетін түрлі рөлдік

ойындар үзілістерін енгізу;5. Оқушыларды сабақтың жоспарынан хабардар ету, оларға ойын уақытын, тапсырма

мен тақырыпты өздеріне таңдауға мүмкіндік беру;6. Олар үшін мектеп сенімді және қауіпсіз жер болуына көңіл бөліңіз;7. Оқушылардың бірін-бірі ренжітпеуін, қорқытпауын қадағалаңыз және де сыныпқа нақты

мінез-құлық ережелерін енгізіп, оның орындалуын қадағалаңыз;8. Өзіңіз оқушыларды қорқытып, қысым көрсетуден аулақ болыңыз, ереже сақталмаса,

сынып болып талқылаңыз;9. Оқушыларға шынайы түрде жетуге болатын өз мақсаттарын құруға көмек беру;10. Оқуға не кедергі жасайтыны және не мазалайтыны жайында пікірлесу.Егер берілген нұсқауларды орындасаңыз, уақыт өте келе, сіз сыныпта қалыпты ахуал

құрып, нәтижесінде оқушылар күрделі тапсырманы қорқынышсыз орындай ауына қол жеткізесіз.

Мектептегі психологиялық қызмет Ұлжамал Жақсылыққызы БЕЙСЕБАЕВА

o]^gu]_f]ct(�.�_s\_a,o.�r]aagf,j.oàiwf`)

�`yàivbv�sv �`ssv�svfw(\�f`�s`f, fzbiqr _hvai`f,`b�sgfa`s]usq \`f`b`w).�bgwtgsrg �a`tiv tqagc-��bv�svt_igb�igw.o_\`~\wiv �`ssv�svfw (�_y`b�wtga �_f�vav�sv~ `c`�v).�a`tiv tqagciq �_bi`w.kb]gassq~ rpaigbqr �`cy`b`fvas`bi`w.�qagc-��bv�sv \`wv�svfwiv~y`}i`fb`t`\va �`\`w.

��gf`s]usqphfgawiq~ �iq\sgfq.kb]gassq~\wy�grs]usq�_y`b�wva�va`hvy`�vbà`sva�fgrgsrg `wv\svfw.

kb]gassq~ tqagc-��b�va zcmgfsw.

�wtà]\sqr�\]^_b_m]|(k.�_i�gf\,e.[gfbc,�.efàrb)

j�v� ��ag �`\vfva \�f`�s`f.[\]^_b_msv~ \gcqtqaq~ yghag\q,`hsv� ygfw, zcqa-zcq `�w.”�`cqf ��ag _\vai`” �`yvbi`w.o_\ _fvaiv�. ”�gaqtga” \zhbg\w.�]`b_m ��fw. �gcqtiq ygbmqbgw.�]gs. �`sva`\sv~ zcmgfwq. kzcqa�gsrqcw ��ag �`�vfw.

nt�`s]|bv�sv~i`w �iq\q.�_}vfbàw �iq\q.�zc sqfrg\q �iq\q.nt_{]|bv� �_bi`w�iq\q. �`fs\vc�`yvbi`w,y`}`b`w\vc�`sva`\ �iq\q.

ji`tav~ zc�fgrgsqag igmga�`w`�rgf�qbqmqa`fssvfw,s�b}àv~ zcqa�gsqbiqfwq.



қателіктер жіберуін шамасынша азайтасыз. Ал енді өз-өзіңізге мынадай сұраққа жауап беріп

көріңіз: тестілеуді не үшін жүргізгіңіз келеді? Әдетте мұндай сынақтар бала психикасының

белгілі бір қыры жөнінде қажетті ақпаратты алу үшін қажет. Алынған бағалар (ұпайлар) эталонмен салыстырылады. Мысалы, алты жасар баланың мектепке барғанға дейінгі өзін-өзі реттеуінің (ереже бойынша әрекет ету білігі) даму деңгейі бойынша 72 ұпай жинауы керек. Сіздің балаңыз 50 ұпай жина-ды. Сізге бұл ақпарат жеткілікті ме? Егер жеткілікті болса, онда сіз оны қалай қолданбақсыз?

Осы тәріздес сұрақтарға өмірде жиі жауап беруге тура келеді. Баланың дене қызуын өлшеп, сынап бағанасы 37,2° көтерілгенін көрсеңіз не істейсіз? 36,5° эталонымен салыстырасыз ба? Әлде 39,0° температураны көрсеткен өлшеммен салыстырасыз ба? Сіз не істейсіз? Нұсқалар көп болуы мүмкін: дәрігер шақыру, балаға қандай-да бір дәрі беру немесе соншалықты жаман емес деп көңіліңіз жай-ланады ма? Бала бұдан әрі ауырмас үшін, белгілі бір шаралар қолдану керектігі жайында ойлайсыз ба? Әлде баланың тісі шығып келеді, бірнеше күннен соң ыстығы түседі деген шешімге келесіз бе?

Алынған ақпаратты осылайша талқылау, практикалық шешімдер мен нұсқаулар ұпай-сан-дар мен қысқа-диагноздардан әлдеқайда тиімді. Бұл міндет көбіне маман-психологтың ғана қолынан ке-

леді, алайда алғашқы талдау мен кейбір шешімдерді сіз өзіңіз де қабылдай аласыз. Әлбетте, егер тест-терді диагностикалық құрал ретінде қолданудағы шектеулерді ескерсеңіз ғана.

ОЛ ҚАНДАЙ ШЕКТЕУЛЕР? 1. Психологиялық тесттер «жақсы» немесе «на-

шар» деңгейіндегі бағалардан тұрмайды. Тест ең көп дегенде, - адамды осы белгі бойынша басқалармен, теориялық тұрғыдан – осы жастағы және жыныстағы балалармен салыстыруға мүмкіндік береді.

2. Тесттерді құрастыру негізінде ықтималдық жатыр, сондықтан да нәтижелері бойынша жүз пайыздық шешімдер жасауға болмайды.

3. Адам – біртұтас жан. Оның жекелеген қасиеттерін контексттен бөліп қарастыруға және жүргізілген бір әдістеме бойынша тұлға туралы жалпы ой түюге болмайды.

4. Кез-келген нәтиже – ол түрлі мақсаттармен қолдануға болатын ақпарат. Айдар тақпаңыз («баланың есте сақтауы нашар» деген тәрізді), керісінше егер оның көріну деңгейлері баланың дамуына кедергі келтірсе, сол сапаның өзгеруіне, яғни дамуына өз үлесіңізді қосуға тырысыңыз.

5. Күрделі сауалнамалар мен бір қарағанда қарапайым әдістемелерден сақ болыңыз: оларды тек маман ғана талдай алады. Дербес шешім-дер қабылдау тұлғаға орны толмас зиян тигізуі мүмкін.

БІР ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫН ДИАГНОСТИКАЛАУПсихологиялық зерттеуді баланың бір жарым екі айлық кезінен (оған дейін оның мінез-құлқында

түрлі рефлекстер басым болады, оларды балалар невропатологы тексеріп анықтауы тиіс) бастауға болады.

Зерттеу кезінде бала дені сау, үсті-басы құрғақ, сабырлы, сергек болуы керек. Егер ол әлі сегіз айға толмаса, оны үстелге жатқызыңыз, одан ересек баланы балалар үстеліне отырғызыңыз немесе алдыңызға алыңыз.

ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІСапалардың дамуының негізгі сатылары: бала мыналарды жасай алады:

3 `hvai` - y`\va �\s`h `bìv;4 `hvai` - gr�gsqaga �`sv� �_bi`fva` \phgag `bìv;6 `hvai` - rzcyga y`�vb`� s�fv� c`s�` �_bva s]mqcgiq; _hva�v�sv �c`� w`�vs

�_bvai` �\s`� s�fìv; 8 `hvai` - zcq _svfìv, rgc-rgbmga �`}vaà rgc-rgbmga �`��` `wa`� sp\g `bìv; 9 `hvai` - yqf a�f\gmg \phgaq� s�f` `bìv;10 `hvai` - g~ygrsghiq, gtqa-gfrqa sqcgfbghiq ��ag _svfìv;11 `hvai` - `|�s`fva y`\ìv;12-13 `hb`fi` zc ygsqa�g �pfgiq.



ТЕСТТЕРМЕН ҚАЛАЙ ЖҰМЫС ЖАСАУ КЕРЕККез-келген ғылымның өз нысандарын зерттеуге

арналған арнайы құралдар жинағы бар. Психо-логияда сондай құралдардың біріне тесттер жа-тады. Алуан түрлі тесттер болады: қысқа және ұзын, суретті және суретсіз, тапсырмалары және сұрақтары, сөздері және сандары бар, арнайы жабдықтармен өлшенетін және орындау үшін қағаз бен қарындашты ғана талап ететін тесттер де бар. Олардың кез-келген нұсқасының ортақ қолданылу аясы – психологияның ахуалын, деңгейін және басқа да ерекшеліктерін зерттеу. Мысалы, естің көлемін, темперамент типін, өз тұлғасын адекватты бағалау қабілеттерін немесе белгілі бір іс-әрекетке бейімділігін анықтауға арналуы мүмкін.

Ғылыми негізделген психологиялық тесттер мұқият құрастырылған және түбегейлі тексерілген стимулдардан (суреттер, сұрақтар, тапсырмалар және т.б.) тұрады, олар сыналушыларға стандарт-ты жағдайда (ұзақтығы, уақыт мезгілі, шу деңгейі, бөлменің жарықтығы және т.б.) ұсынылады. Со-нымен, психологиялық тест – ол нәтижесі өткізілу ЖАҒДАЙЫНА бірқатар тәуелді болып табылатын айрықша ғылыми эксперимент.

Тестілеу процедурасын дұрыс ұйымдастыру және өлшеу барысында жіберілуі мүмкін қателіктерді, сондай-ақ өзіңіздің экспериментаторлық түйсігіңізді тексеріп алу үшін келесі кеңестерді қолдауды ұсынамыз:

1. Тапсырманы балаға бірлескен ойын түрінде (жеті жасқа дейін – міндетті, тоғыз жасқа дейін

Ата-аналар балаларыныѕ белгілі бір сапаларыныѕ ќандай деѕгейде дамыєанын білулері ќажет пе? Оєан еш кїмəн келтіруге болмайды. Ол сапалардыѕ дамуыныѕ баєыты мен тереѕдігін аныќтауєа кґмектеседі. Дəл осы тўста психологиялыќ єылым мен ата-аналар тїйсігі бірігіп кґмекке келеді.

– мүмкіндігінше) ұсыныңыз. Ол артық қысымды азайтып, сізге деген сенімді арттырады, табиғи ситуациядан айырмасы аз болады. Бала үрдіске қызығушылық танытып, қателік жасаудан, білместі-гін танытатын нашар баға алудан қорықпай емін-еркін әрекет етеді.

2. Жайлы жағдай тудырыңыз. Баланың ыңғайлы отырғанын, бөлменің тыныштығы мен жарықтандырылуын, баланың назарын ештеңе алаңдатпайтынын тексеріңіз.

3. Бала көңіл-күйінің оның әдеттегі норма-сына сәйкестігіне (тамағы тоқ, ұйқысы қанған, мүмкіндігінше сабырлылығын және т.б.) көз жеткізіңіз.

4. Егер бала әлі бір жасқа келмесе, онда оның назарын айқын түсті, жаңа, дыбысты зат-тармен, эмоционалды сөйлеу арқылы өзіңізге аударыңыз.

5. Тестілеу барысында нейтралитетті сақтаңыз: балаға тікелей немесе жанама түрде көрсетіп жіберу немесе тапсырманы ол үшін орындай салу тәрізді «арандатуға» жол бермеңіз.

6. Баланы сәтті орындалған тапсырмалар үшін мақтаңыз, күмәнданған жағдайларда демеу көрсетіңіз.

7. Қателерін жөндемеңіз. Нәтижесіне қарамастан жұмысты жағымды күймен аяқтаңыз. Соңғы тапсырманы орындауда балаға көмектессеңіз болады, бірақ ол үшін ұпай берудің қажеті жоқ.

8. Тапсырмаларды өлшеммен, үзіліспен беріңіз. Сегіз жасқа дейін ол өлшем 30 минуттан аспа-уы тиіс. Тапсырмаларды берудің мына сызбасын қолдануға тырысыңыз: оңай – қиын – оңай – дем алу. Бұл жағдайда баланың қысымның әсерінен


Психологиялыќ аєарту баєыты

Ата-аналарға арналған «Бастауыш сыныптың есте сақтауын дамыту» жадынамасы1. Есте сақтауды дамыту қажетӘрбір баланың табиғи қабілеті қандай болса да, өз есте сақтауын түрлі амалдар және

ақпаратты өңдеу тәсілдері арқылы жетілдіруге болады.2. Есте сақтаудың кемшіліктерін ескеріп, балаға көмек беру тәсілдеріЕсте сақтаудың бұзылуын психолог анықтайды. Психологтан балада қандай есте сақтау

түрі сақталғанын білу қажет.Егер есту есте сақтауы біршама дамыса, онда бала материалды өзі немесе біреу да-

уыстап оқуы қажет. Егер баланың көру есте сақтауы біршама дамыса, онда барынша әртүрлі көрнекі

құралдарды қолдану қажет. Егер баланың қимылдық есте сақтауы басым болса, онда балаға материалды қысқа

түрде жазу қажет.Есте сақтауы бұзылған жағдайда баладан оқу материалын сөзбе–сөз емес, жалпы

мағынасын есте сақтауды талап ету қажет.3. Мнемикалық тәсілдердің көмегімен есте сақтауды дамыту тәсілдері Материалдарды топтау Оқылатын материал бөлімдерге немесе топтарға бөлінеді. Материал қаншаға бөлінсе,

есте сақтауға түсетін жүктеме соншалықты азаяды.Ассоциациялар Әртүрлі ассоциациялармен байланыстырып, балаға көрнекі түрде есте сақтауды үйрету

пайдалы.Сызба түріндегі бейне Бала есте сақтау үшін сөздер мен сөз тіркестерін қандай-да бір қарапайым және сызба

түріндегі сурет ретінде жасайды.Тірек пункттері Тірек ретінде белгілі бір атаулы күндер, ерекше сөз тіркестері, таныс емес немесе өте

таныс сөздер, оқиғаның күтпеген жерлері, метафоралар, есімдер және т.б. қарастырылады. Тірек пункттері еске түсіру немесе мнемикалық жоспарды құрайды.

Материалдың құрылымын жасау Материалдың құрылымын жасауда есте сақталуы тиіс материалдың ішкі байланыстары

мен қатынастары құрылады, соның нәтижесінде материал тұтас қабылданады. Табиғи есте сақтау 7 жасқа дейін дамиды, әрі қарай әртүрлі есте сақтауды дамыту

тәсілдерімен дамытуға болады. Бірнеше рет қайталау арқылы механикалық есте сақтау жүзеге асады, ол табиғи есте сақтау болып табылады. Мағынасын түсіну мәдени есте сақтау болып табылады.

Ата-аналарға арналған «Бастауыш сыныптың зейінін дамыту» жадынамасыОқытатын ойындар және зейінді дамыту Мүмкіндігінше баламен ойнаңыз, оның жолдастарымен бірге ойын ұйымдастырыңыз.

Бұл үшін қызықты және пайдалы ойындар (жасырын суреттер, айырмашылықты анықтау, лабиринттер және т.б.) берілетін арнайы дамытатын балалар әдебиетін, журналдарын

Мектептегі психологиялық қызметҰлжамал Жақсылыққызы БЕЙСЕБАЕВА


қолдану қажет. Осы тапсырмаларды орындауда ойын ситуацияларын құрып, ойынға жарыс элементін енгізу тиімді.

Зейіннің бөлінуін жаттықтыру Газет мәтінінен бір немесе екі әріпті сызу, осы уақытта кез-келген ертегінің мәтінін тыңдату

қажет. Қанша әріпті қалдырғанын және ертегі бойынша нені түсінгенін сұрау керек. Ұзақ жаттығу қажет.

Зейіннің көлемін жаттықтыру Бала жоқ кезде үстел үстіне бірнеше зат қояды, сосын оны жабады. Балаға бірнеше

секундқа көрсетіп, оларды атауды ұсынады. Көп затты атаса, зейін көлемінің жоғарылығын білдіреді. Бұл жаттығуды зат санын көбейтіп үнемі қайталау қажет.

Үй тапсырмасын орындауда зейіні төмен балаға көмек беруде төмендегідей жағдай қажет:

● Бала өз іс-әрекетіндегі нақты міндетін айқын түсіну● Сабақ орындаудағы әдеттегі жағдайы● Сабақ орындау кезінде жанама қызығушылықтардың туындауы – сыйлық, мақтау алуға

ұмтылу.● Жағымсыз тітіркенуден (шудан, ұнамсыз иістен және т.б.) арылтып, сабақ оқуды қолайлы

ету. Дауысы төмен қойылған әуен немесе дыбыстар зейінге кедергі келтірмейді, керісінше оны арттырады.

● Ырықты зейінді (қайталау және жаттығу жолдарымен) жаттықтыру арқылы баланың байқампаздығын тәрбиелеу.

Психологиялыќ диагностика баєыты

Қатігездік қарым-қатынастың белгілерін диагностикалауo`bàv~ tqagc-��bv� gfgr�gbqrsgfq[\]^]r`bv� (�t_{]|bv�) �v\vt�gag ��ag `�vb-_h i`twvav~ sg�gbwq�phrg s`fsvbv\s`fv, �awfgc�`h}vbv spf, �`tv}w, g~\gaq~ sp\wq�pfbq �\]^_\_t`s]r`bv� `wfwb`f�_y`b�w ��ag `�w�`~iv��h�vav~, s�ygssq~ y�cvbwv�`fvt-�`sva`\ �`\`h `bt`w, _�wi`pbmgftgw�`b}vciv��` ��ag zc-zcqag �_b ��t\`w}`yghqt y_bw�cqaiqr y`}àv~ sztgaiqmq

�fg\grsgfiq~ tqagc-��bv�gfgr�gbqrsgfqo`bàv svav�sàivfw}` �tsvbt`wo`bàv sztgaigsw, rqa�b`wo`b`}` \vatga �`f`wo`b` swf`bv tqagcigtg\q �`}vt\vcy_bwo`bàv �a`t\vc ì`ti`ftga sg~gw�`w`�rgf�qbqrsq y`b`}` `fs` \`bwo`b`}` igmga �gr rzfw�qbqr \gcqtiq`�v� rzf\gsw

o`bàv~ �`�gssqbqmqag rz~qb yzbtgw�h�v\vf`}à spf, rzciq~ q\wq�à]s`fbv�-m]m]ga`bv� s�f}vi` s`c`y_bt`w�gag \`bt`}vav~ sztgaiqmq, y_hiv~ z\�gwq,igag i`twvav~ sg�gbwqkgc-rgbmga s�\qbtga zcqag a`c`f `wi`fswjwfw^à`}` yqfag�g fgs �`sw

js`-à`b`fiv~ �\]^]r`bv� `wfwy_bwv�`}i`hvav~ rpfs a`�`fbv}vj�vb-_h sztgaiqmqo`b` rgcqaig `s`-à`\v s`f`�vaà�`sqmgciqr �ga rp� rzf\gswiq~ y_bwv�cqa y`�vb`wiv~ �gsrqbqr\qciqmq,�vcy`bv� �ga `�w�`~iv�



Зарубежные исследования

вали себе изобилие, влезая в долги: они покупали имущество и машины лишь для того, что-бы произвести впечатление на своих соседей. Такое поведение связано с третьей чакрой, или чакрой солнечного сплетения, скорость которой представлена желтым цветом.

Первая половина 1990-х годов стала свидетелем нача-ла духовной революции, когда многие люди присоединились к различным религиям, стали посещать храмы, а также увле-клись чтением духовных книг, не связанных с религией. Папа Римский выступил с публичными извинениями за прежние злоупо-требления церкви. В США был от-мечен резкий спад преступности. Было ли это вызвано интересом к духовности и раскаянием перед началом нового тысячелетия, ко-торое, как пророчили некоторые, должно было стать временем «Второго Пришествия»?

Было это духовное пробуж-дение вызвано страхом или лю-бовью - так или иначе, процесс этот длился довольно долго. Этот возрожденный интерес к духовности был сосредоточен в сердцах людей и ассоциировался с сердечной чакрой, которая со-вершает вращательное движение в изумрудно-зеленом цвете.

Конец 1990-х ознаменовал собой то время, когда многие люди пытались обрести незави-симость. Не важно, какими сред-ствами люди добивались этой цели, - играя на бирже, работая на себя или умышленно отрека-ясь от погони за успехом, - так или иначе, это была пора индиви-дуализма. Массовые увольнения на предприятиях, связанные с сокращением штатов, означали крах пожизненной гарантии за-нятости. Вместо этого возник новый лозунг: «Каждый - сам за

себя». Кроме того, многие люди выражали стремление сделать свою жизнь более целостной. Это означало, что общество в отдельных его жизненных про-явлениях (связанных с работой, семьей и так далее) выглядит не слишком здоровым. Решив заняться предпринимательской деятельностью, люди стали чаще исходить из своих увлечений и пристрастий. Эти перемены свя-заны с горловой чакрой, кото-рая воздействует на аспекты «правдивости и целостности» во взаимоотношениях людей. Эта чакра вращается в небесно-го-лубом цвете.

Духовная революция 1990-х годов дала толчок к возрожде-нию интереса к духовным явле-ниям, что возвестило о начале нового тысячелетия. Впервые центральная пресса осветила на первых страницах своих из-даний деятельность духовных медиумов: Джеймса Ван Пра-ага, Джона Эдварда, Сильвии Браун и вашей покорной слуги. Такие художественные фильмы, как «Шестое чувство» (The Sixth Sense), «Прикосновение ангела» (Touched by an Angel), открыто заговорили об ангелах, духах, привязанных к земле (Earthboun-dspirits), и о жизни после смерти. Интерес к духовным явлениям был вызван шестой чакрой, из-вестной как Третий глаз. Эта ча-кра вращается в трех различных цветах: белом, фиолетовом и, прежде всего, индиго.

Детей, рожденных с середины 1970-х и по сегодняшний день, часто называют ДЕТЬМИ ИН-ДИГО, что буквально означает «дети луча цвета индиго». Они чрезвычайно духовны, но не счи-тают свое духовное видение, а также свою осведомленность и контакт со знанием чем-то сверх-ъестественным. Их духовный дар

(даже если им самим он кажется проклятием) делает их талантли-выми и в других сферах жизни.

Например, многие ДЕТИ ИН-ДИГО имеют способности к ис-кусствам. И это не удивительно, поскольку художественные на-клонности обеспечиваются дея-тельностью правого полушария головного мозга, а эта сторона как раз преобладает у ДЕТЕЙ ИНДИГО. Их одаренность позво-ляет им творить произведения искусства, а не изучать их, что свойственно людям с более раз-витым левым полушарием мозга. Так, ДЕТИ ИНДИГО могут «про-валить» экзамен по музыке, по-скольку они не способны усвоить гаммы, но возможно, что, придя домой, к своим музыкальным ин-струментам, они по наитию будут сочинять дивную музыку. А быва-ет и так, что РЕБЕНОК ИНДИГО что-то машинально рисует, вме-сто того чтобы внимательно слу-шать голос учителя. Но стоит вам бросить взгляд на рисунок этого ребенка, как вы обнаружите, что перед вами - замысловатое и тон-кое произведение искусства.

Многие ДЕТИ ИНДИГО также одарены эмоционально. Им ча-сто приходится выступать в роли «дворовых психоаналитиков», когда они дарят другим детям свое внимательное сочувствие и мудрый совет. Люди стремятся излить им свою душу, поскольку чувствуют, что их сердца откры-ты, а осуждение не свойственно их натуре. Например, ваш РЕБЕ-НОК ИНДИГО может вернуться домой с ватагой ребят, которую вы примете за уличный сброд, хотя на самом деле все они - «па-циенты» вашего юного «психоа-налитика».

Продолжение следует…Перевод с английского

Сергея Важненко

Дорин ВЁРЧЕ



возрасте. Возможно, что точно так же поступали и вы.

Хотя ДЕТИ ИНДИГО учатся и действуют по-иному, это не означает, что они менее интел-лектуальны. Доктор Джейн Хили, автор книги Endangered Minds («Исчезающие умы», или «Умы под угрозой»), утверждает, что показатель IQ современных уче-ников гораздо выше, чем у пред-ыдущих поколений.

ДЕТИ ИНДИГО - вовсе не глупые куклы! Это верно, что их средний показатель 1Q отражает некий спад - от наивысшей оценки невербального интеллекта к бо-лее низкой оценке их вербальных навыков. Но поскольку общий показатель IQ складывается из оценки невербальных и устных навыков, он сегодня будет зна-чительно выше, чем когда-либо прежде.

Однако школьный табель об успеваемости может и не отра-жать интеллектуальных успехов ДЕТЕЙ ИНДИГО. Зато эти успе-хи во множестве проявляются в увлечении видеоиграми, в сде-ланном руками детей бисерном ожерелье или в том, с какой лег-костью эти дети запоминают сло-ва своих любимых песен. В этой книге нам предстоит обсудить пути применения их интеллекту-альных способностей к другим сферам жизни - например, к уче-бе и взаимоотношениям в семье.

ДЕТИ ИНДИГО - это группа индивидуумов, которые стали появляться на нашей планете в конце 1970-х. Некоторые из них прибыли сюда значительно раньше. То были ДЕТИ ИНДИГО - «первопроходцы». Первые ДЕТИ ИНДИГО прибыли сюда неболь-шими группами в конце 1950-х и 1960-х, чтобы исследовать ее до прибытия более многочисленной группы.

Читая о ДЕТЯХ ИНДИГО, вы,

возможно, найдете, что у вас с ними есть сходные черты ха-рактера. Возможно, что вы даже удивленно скажете: «А что, если и я - РЕБЕНОК ИНДИГО, только уже повзрослевший?» Если такие мысли посетят вас по мере того, как вы будете читать эту книгу, это будет означать, что вы об-наружили свою взаимосвязь с той частью главных задач Детей Индиго, которая соприкасается с вашей Жизненной Целью.

Как и ДЕТИ ИНДИГО, вы - све-тоносец.

ПОЧЕМУ ОНИ - ДЕТИ ИНДИГО?Термин «ДЕТИ ИНДИГО» свя-

зан с цветом «индиго», подобным тому темно-синему цвету, кото-рый встречается у камня лазури-та или на джинсах. Этот термин происходит от наших чакр, или от энергии и цвета ауры. Похоже, что каждое поколение людей об-ладает своим коллективным со-знанием - коллективной целью, если хотите. Мы можем соотнести взрослую пору каждого поколения с некоторой общей проблемой, определенной чакрой и соответ-ствующим цветом.

Например, по окончании Ве-ликой депрессии и после Вто-рой мировой войны, а именно в 1940-е и 1950-е годы острой про-блемой стала неуверенность в будущем. Браки «помолодели», и люди старались оставаться на рабочих местах в течение всей своей жизни. Семейное счастье или карьера отошли на второй план, уступив место стремлению к стабильности, которую они могли обеспечить. Такое мировоззрение соответствует корневой чакре, которая является энергетическим центром, расположенным в осно-вании позвоночника.

Все чакры вращаются вокруг своей оси с различной скоростью - в зависимости от выполняемых ими задач. Те чакры, которые призваны решать материальные проблемы, вращаются со скорос-тью гораздо меньшей, чем чакры с более высокой концентрацией духа.

Как вам должно быть, извест-но, когда свет движется медлен-но, он воспринимается в форме «теплых цветов», как, например, красный, оранжевый и желтый. Чем с большей скоростью дви-жется свет, тем холоднее ста-новятся его тона. Фиолетовый цвет - «самый быстрый», и он же ассоциируется с наиболее духов-ными частотами.

Поколение 1950-х, связанное с корневой чакрой, можно было бы назвать «детьми красного луча». Это связано с тем, что низшая чакра вращается столь медленно, что воспринимается нами как красный цвет - самый медленный из всех цветов, по которым можно судить о скорости света.

В 1960-х и 70-х годах моло-дежь была менее озабочена про-блемой стабильности, а больше предавалась поискам плотских утех, связанных с наркотиками, сексом и poк-н-роллом. Такие переживания соотносятся со второй чакрой, известной как сакральная чакра. Поскольку эта чакра вращается несколько быстрее, чем корневая чакра, ее цвет - оранжевый. Поэтому молодежь шестидесятых и семи-десятых можно было бы назвать «детьми второго - или оранжево-го - луча».

Следующее поколение - поко-ление 1980-х годов - стремилось к личному обогащению и власти. Женщины стали носить мужские деловые костюмы с «плечика-ми». Молодые люди обеспечи-



Психологиялыќ алдын-алу баєыты

Девиантты балалармен қарым-қатынас құру жолдарыМінез-кұлқы ауытқыған балалар мен жеткіншектер, әдетте қарым-қатынаста қиындықтар

болады. Кез-келген жұмыс істеуде олармен қарым-қатынас кұру үшін психолог көптеген ерік-жігер жұмсайды, ол кейде өнімсіз де болады. Өзара әрекеттік қатынас әдістемесі маманға кәсіби көмек ретінде көмектеседі (Филонова Л.Б., 1985).

Өзара әрекеттік қатынас басқа адамның қарым-қатынасқа, оны жалғастыруға деген кажеттілігін және ой-пікірін айтуға қажеттілігін тудыратын, күшейтетін қарым-қатынас инициаторының мінез-кұлық моделі әдістемесінің авторы Л.Б.Филонова қарым-қатынасты сеніммен жүргізілетін қатынас, адам бойынан өтетін жағымды психикалық күй, зерттеу мен түзетудің кұралы ретінде түсінеді.

Әдістемені қолданудың мақсаты адамдар арасындағы алшақтықты жою мен қарым-қатынас процесінде тұлғаны ашу болып отыр.

Психологтың девиантты баламен өзара әрекеті бірнеше кезеңнен өтеді:1. Қарым-қатынасқа икемдеу.2. Ортақ қызығушылықты іздеу.3. Қарым-қатынас пен сапаларының жағымды тұстарын айқындау.4. Қарым-қатынас пен көрсетілген мінез сапаларының жағымды тұстарын айқыңдау.5. Жұп ретінде мінезін бейімдеу.6. Оңтайлы қатынас кұру.Әрбір кезеңде өзара әрекеттің арнайы тактикасы қолданылады және нақты міндеттер

шешіледі. Төменде жеткіншекпен өзара әрекеттік қарым-қатынас әдістемесі берілген.

Жеткіншектермен өзара әрекеттік қарым-қатынас әдістемесі� ��

��-��

�� -��

��

��

1. k`fvt-�`sva`\�`]rgtigw

�`b�v �`yvbià}à a_ft`b`f tga\zc sqfrg\sgfqa �_biàw. �vi`ttga,�`}vtiv, �`hi`fv �`sva`\ gsw.nt_{]|bv� fg`r{]|\vc �`bv�sv�`sva`\ �`\`w. �_c}`b}às`�vfv�s`fi` gfrqa �~mqtgbg\w,rg~g\ ygfw tga _av \gaiqfwiq~�_�sv}v

�_bi`w,rgbq\qt,f]|\vc�`yvbi`w

�`yvbi`wtgargbq\qt

�`hs`bà}à �`f`�`ss`f�`t`� �fb`w, igb]arugassqbqr�`fvt-�`sva`\s`}v s`b}`t\vciv��`\swfy`{]|�g�gbmga tqagc-��bv��`fvt-�`sva`\ �ga _�vswiv~�]vaiv�s`fvj�w�`~iv� �ga �vcy`bv�

�`bày`}à y`b`�cqa s_bv��àiv \gcqayghsqa y`b`�]va y`b`�a`t\vc swv\�ga ��\`\sv�o`b` tqagc-��b�vav~ y�cvbwv�à�|av~ �bgwtgssqr-�r_a_t]r`bv��f_ybgt`b`fv�à�|av~ �à�`b�vbiv}v

Мектептегі психологиялық қызметҰлжамал Жақсылыққызы БЕЙСЕБАЕВА


Әдістемені девиантты балалармен тұрақты қатынас құру мақсатында диагностикалық құрал ретінде қолдануға болады.

Жоғарыда келтірілген әдістеме девиантты балалармен қарым-қатынас орнатудың тиімді жолдарының бірі болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер:1. Артюхова И.С. Развитие мышления, внимания, памяти, саморегуляции у младших

школьников . – М.: Чистые пруды, 2008.2. Савченко С.Ф.Притчи, сказки, метафоры в развитии ребенка.- СПб.:Речь, 2006.3. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. – М.: Академа, 2005.

Жалєасы келесі санда.

2. �fs`��vcv}w�v-bv�sv qcigw

oghs`f`� �vcv}w�vbv}va qcigw.�gsrqa�grsq~ �vcv}w�vbv}va`�vcv}w. oghs`f`�sv�sà s�b}`}`t`~vciv �vcv}w�vbv��` zsw.��b}àv~ r`hs`bày`\ grgaqags_�s`bw. ji`ti`f swf`bv �`b�v�qrqfbgfiga a`�sv ì`t}` zsw.

oqf�`bv�sv�`sva`\ �vcv-}w�vbv�svsàvsw, s�b}`-av~ �`hs`-bày`\sv}vay`\` `hsw

�`}vtiv�t_{]|bv�§_a, rgbq\qt

3. �`}vtivs�\s`fva`h�vai`w

�`}vtiv �`\]gssgf swf`bv�~mqtgbgf `hsw, gfgr�gbqrsq qcigw.�\v �`\]gssgfmg igmga �`sva`\varzf\gsw, zcmgbgfiq~ �`}vt\vc�`\]gsqag igmga �`sva`\v. �cqaq~�`}vt\vc �`\]gssgfqa qcigw.

�gaqtyqbiqfg_svfv�,��yv~vciv~�\va}àva�`yvbi`w

�`wq�\qc\]sw`{]|�`\`w, s�b-}àv s_bv�gfrqa�`yvbi`w

4. �`}vt\vc�`wq�sq�`\]gssgfiq`h�vai`w

��b}` �grsgbwbgfqa a`�svb`w,�`fvt-�`sva`\�` rgigfmq rgbsqfgsqa�`\]gssgfiq `h�vai`w. �`fvt-�`sva`\ \]sw`{]|\va gbg\sgsw,y_b�`w. kpiqrsgaw tga `h�va\vc-iv�sv àv�s`w. �c �`}vt\vc�`\]gssgfqa `hsw.

�`}vtivavs`b�vb`w\vc,rpiqrsgaw\qc,�`f\vbv�\vc�`yvbi`w

�gaqtyqbiqfw�`}i`hv,`�v�y_bw

5. ��s`fiv~yghqtigbw�qtqagc-��bv�s`fv

�`}vtiv �`\]gssq `hsw, �`}vt\vc�`\]gssq g\g�rg `bw. �`\]gssgfy_hva�` rg~g\sgf.ji`t swf`bv �qrqfiq~ i]a`t]r`\va�`f`\svfw. �`f`bv}va` s_�s`bw��ag _av �`fvt-�`sva`\s` g\rgfw.�]vaiv� swivf`svaiv s`b�vb`w.�cmgaq~ gfgr�gbqmqag yghqtigbwmgigmga v�vb`\

j�v� _h-�qrqfbgf,i]`b_m�`vas`bàivfw,rg~g\sgf

�y�grsqaq~zcmgfwqa,�`hs`��fvbwvaàv�s`w

6. �~s`hbv�`fvt-�`sva`\sv��fw

�`b�v �fgrgs �_\�`fv. oqfbg\rgay`}i`fb`t` �`\`�s`w. �`fvt-�`sva`\, zc`f` �fgrgs a_ft`s]usgfq.�zbigfiq yzbw, zcqa zcmgfswy_hva�` �_\�`f r�fw.

�fs`� a]gssgf �`yvbià-}à �_\-�`fiv_fvai`w}`rgbq\qt




и дело подвергаются нападкам и насмешкам - если не со стороны членов своих семей, то со сторо-ны учителей или сверстников. Они начинают стыдиться самих себя. Этот стыд стирает позолоту с тех удивительных талантов, которыми они обладают. Словно побитые собаки, ДЕТИ ИНДИГО часто ходят, понурив голову и «поджавши хвост». Многие про-блемы, связанные с их поведе-нием, вызваны этим чувством стыда и нанесенными им оскор-блениями, а вовсе не якобы об-наруженным у них ADD.

ДЕТИ ИНДИГО ЗНАЮТ, что они отличаются от большинства. Многие из них говорили мне: «Мне кажется, будто какой-то автобус высадил меня на этой планете, и мне хотелось бы знать, когда он опять приедет, чтобы отвезти меня домой». К счастью, сейчас число ДЕТЕЙ ИНДИГО выросло настолько, что в школах они образуют уже целые груп-пы равноправных сверстников. Подобно землячествам в армии и «сословным обществам», все эти группы образуют одну, имя которой - ДЕТИ ИНДИГО.

Такая социальная группа спо-собна сформировать буфер, ко-торый позволит ослабить боль от нанесенной обиды или наказания за то, что эти дети чем-то отли-чаются от других. Без подобной социальной поддержки со сто-роны друзей или членов семьи чувствительные ДЕТИ ИНДИГО могли бы поверить, что с ними и в самом деле «что-то не так». Тогда они превратились бы в глу-боких интровертов либо стали бы проявлять свои подавляемые импульсы и желания каким-либо действием.

«СИНДРОМ ADD не является причиной проступка», - говорит магистр педагогики Джеффри Фрид, автор книги «Дети с право-

полушарным мозгом в левопо-лушарном мире» {Right-Brained Children in a Left-Brained World), - но я убежден, что стремление унизить, пристыдить человека и навешивание ярлыков способ-ствует совершению такого про-ступка». Возможно, большинство воинственных неудачников были бы счастливы и смогли реали-зовать себя в жизни, если бы не «вина», которая состоит лишь в том, что эти люди иначе об-учены».

ДЕТИ ИНДИГО чувствуют себя старыми, едва появившись на свет. Каким-то образом их осведомленность превышает по-знания взрослых, однако они не могут раскрыть свои дарования, поскольку системе образования недостает времени и денег. ДЕТИ ИНДИГО дни напролет проводят в школе и готовят домашние-за-дания, не получая за это ни еди-ной копейки! Как бы вы чувство-вали себя, если бы вам пришлось провести целый день с людьми, которые дразнили и избегали бы вас, считая вас «дефективным», и все это совершенно бесплатно? Безусловно, вам сказали бы, что «когда-нибудь» все ваши труды окупятся, но никто не знает, когда это произойдет.

Вот как описывает свои школь-ные и жизненные впечатления 19-летняя девушка ИНДИГО:

«Меня зовут Алисия, что означает «правдивая». В жизни я следую своему имени. Я не вы-ношу лжи и обмана. Находясь в школе, я не могу слышать того, что говорят нам учителя. Я знаю, что все, чему нас пытаются на-учить, бессмысленно, поскольку эти знания не пригодятся нам в будущем. Я знаю, что на этой земле для меня есть какое-то предназначение. Я знаю это на-верняка, хотя пока еще не пони-маю, в чем оно заключается. Я

чувствую, что призвана помогать людям, но еще не знаю, кому и как я должна помочь.

Я знаю, что в жизни есть не-что важное, но это касается моей души, а не моих школьных зна-ний.

Я могу легко потерять себя в этом мире, но кто-то не дает мне заблудиться, и я знаю, что это - ангелы. Я знаю, что они охраняют меня, потому что являются мне тысячу раз на день. Я видела и ощущала присутствие ангелов, поэтому знаю, когда они рядом со мной. Мне хочется рассказать об этом моим друзьям и домашним, но они меня не понимают».

ИНДИГО - чрезвычайно твор-ческие дети, и они умеют мыс-лить широко. Этот стиль мыш-ления подарил миру множество величайших открытий. Но, буду-чи непонятым или неверно на-правленным, яркий ум РЕБЕНКА ИНДИГО может обернуться для него диагнозом ADD или ADHD. Многие исследователи полагают, что Эйнштейн, Эдисон, Леонар-до да Винчи и другие великие мыслители получили бы ярлык ADD, родись они сегодня. Конеч-но, зная то, что нам известно о них сейчас, мы не посмели бы принижать значимость этих бле-стящих философов и ученых.

А ведь значимость, смысл - это ключ к успешной работе с вашим РЕБЕНКОМ ИНДИГО. Опыт моей работы в качестве консультанта и наставника убе-дил меня в том, что любое пси-хическое заболевание сводится к единственной вещи: человек не пытается достигнуть своей Свя-щенной Жизненной Цели. Если ваш ребенок еще мал - это во-все не значит, что ему незнако-мо ощущение экзистенциального беспокойства. В наши дни дети начинают задумываться над смыслом жизни в очень раннем




языке синонимично таким сло-вам как «плюс» и «позитивный». Правда состоит в том, что ДЕТИ ИНДИГО обладают многими из тех качеств, которые безусловно позитивно отразятся на их се-мьях и на их окружении.

ДЕТИ ИНДИГО готовятся осуществить нелегкую миссию, которая включает в себя преоб-разование государственной, об-разовательной и социальной си-стем. В этом плане они похожи на новобранцев, которые проходят курс молодого бойца. Кажется что в жизни ДЕТИ ИНДИГО требуют для себя наивысшей степени сти-муляции и возбуждения. Их мозг будто специально приспособлен к высоким нагрузкам, и если окру-жающая среда не обеспечивает им достаточных стимулов, то ДЕТИ ИНДИГО ищут или созда-ют эти стимулы сами.

Одаренная молодежь и дети с диагнозом ADHD имеют между собой много общего, включая вы-сокий показатель IQ (коэффи-циент умственного развития), творческий потенциал и склон-ность к рискованным действиям. В сущности, по мнению специа-листов, единственная разница между одаренным ребенком и «РЕБЕНКОМ ADHD» состоит в том, что одаренные дети завер-шают начатое, тогда как «ДЕТИ ADHD» оставляют свои наме-ченные дела незавершенными. Возможно, что «ДЕТЯМ ADHD» требуется внимание тех, кто при-вил бы им организационные на-выки... вместо риталина.

ДЕТИ ИНДИГО - это юные эксцентрики, которые придумы-вают свои собственные прави-ла и живут собственным умом и сердцем. И, нужно сказать, это их свойство дает явно положитель-ные результаты. Доктор Дэвид Уикс, который работает в Коро-

левской эдинбургской больнице в Шотландии, опросил тысячу сто таких «эксцентриков». Он об-наружил, что все они обладают тремя основными качествами: 1) сильной волей; 2) хорошим чувством юмора и 3) творческим воображением. У них также мень-ше проблем со здоровьем, чем у других людей, и они дольше живут. Кроме того, доктор Уикс нашел, что «эксцентрики» ве-селы, идеалистичны и пол-ны творческих планов по лучшему обустройству и сохранению мира. Так что, быть чуда-ком и эксцентри-ком - это вовсе не плохо.

Доктор Уикс пришел к выво-ду, что в харак-т е р е «чу-

даков» преобладает «главным образом любопытство, которое влечет их вперед и часто делает их невосприимчивыми к мелким неприятностям и трудностям по-вседневной жизни, которые так Досаждают обычным людям». ДЕТИ ИНДИГО и «чудаки» слиш-ком увлечены поиском новых спо-собов спасти мир, чтобы созда-

вать себе какие-то проблемы!Известна одна история о ма-

ленькой девочке, которая однаж-ды увидела перед собой огром-ную кучу навоза. Девочка взяла лопату и стала неистово разгре-бать навоз. Ее мать увидела это и сказала:

- Боже мой! Что ты дела-ешь?

- Мне кажется, я смогу оты-скать пони под этой кучей навоза, - ответила девочка.

Общаясь с ДЕТЬМИ ИНДИ-ГО, нам часто приходится пере-осмысливать их поведение с тем, чтобы и самим постараться найти пони в куче навоза. Эти дети то



Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы

�абілетті �алыптастыру тура-лы айта отырып, шы�армашылы� �абілетті �ай жастан бастап да-мыту керектігін білу �ажет. Психологтар бір жарым жастан бес жас�а дейінгі �р т�рлі мер-зімді айтады. Шы�армашылы� �абілетті �те ерте жастан дамы-ту �ажет деген болжам бар. Б"л болжам физиологияда бекітілген. Баланы% миы тез �седі ж�не бі-рінші жылы �алыптасады. Б"л �су демек ми жасушаларыны% �скенін ж�не �алыптас�ан �"рылымны% ж"мысыны% к�п т�рлілігіне ж�не жылдамды�ына байланысты.

Осы �су кезе%і сырт�ы жа�дайлар�а сезімталды� ту-ындайтын уа�ыт. Дамуды% ке% м�мкіндігіні% жо�ары уа�ыты. Біра� баланы% дамитын �абілеттеріне ынта жа�дайы болуы керек. Жа�дайы жайлы, "тымдылы��а жа�ын болса, дамуды% табыстылы�ы басталады. Егер �сіп-�ну ж�не �ызмет к�рсетуді% басталуы бір уа�ытта болса, онда даму м�мкіндікті% жо�арылауымен же%іл болады. Даму �лкен биік-

тікке жетеді, бала �абілетті, талантты ж�не дарынды болуы м�мкін. Біра� �абілеттерді% даму м�мкіндігі �суді% жо�ары кезіне келіп �згермей �алуы м�мкін. Егер осы м�мкіндіктер �олданылмаса, с�йкес �абілеттер дамымайды, �ызмет к�рсетпейді, егер бала �ажетті іспен айналыспа-са, онда б"л м�мкіндіктер жо�ала бастайды, да�дарыс�а "шырайды. Даму м�мкіндігіні% жойылуы – �айтарылмайтын �деріс. Б.П.Ни-китин к�п жыл бойы балаларды% шы�армашылы� �абілетін дамы-ту м�селесімен айналысып, б"л �"былысты �абілетті тиімді даму м�мкіндігіні �айтарылмай жойылуы деп атады. Никитин б"л �"былыс шы�армашылы� �абілетті дамыту�а кері �сер етеді деп са-найды.

Шы�армашылы� �абілетті �алыптастыру�а �ажетті �"рылымны% �су кезе%імен осы �абілетті% дамуыны% �иынды�ына ма�сатты дамуы арасында�ы айырмашылы� �абілетті% даму

Роза Есентайқызы ЖАНДИЛДИНАЫ.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттікпедагогикалық институтының аға оқытушысы

де%гейіні% т�мендеуіне �келеді. Никитинні% к�з�арасы бойынша: да�дарыс �дерісіні% �айталанбауы туа біткен шы�армашылы� екенін білдіреді, мектепке дейінгі жаста шы�армашылы� �абілетті тиімді дамыту м�мкіндігі жо�алады.

Шы�армашылы� м�мкіндігі жо�ары �о�амда адамдарды% аз болуы балаларды% да-муына �абілетін дамыту�а жа�дайлары болма�анды�тан деп т�сіндіріледі.

Психологиялы� к�з�арас бой-ынша, мектепке дейінгі балалы� ша� шы�армашылы� �абілетті да-мыту �шін жайлы кезе%, �йткені осы жаста балалар білімге �"мар. Олар �орша�ан �лемімен таныс�ысы


келеді. Ата–аналар балаларды%

білімге �"марлы�ын мада�тап,

балалар�а білім беріп, �р т�рлі

ж"мыс�а ша�ырады, балаларды%

т�жірибесін байыту�а ы�пал етеді.

Т�жірибе мен білімді жина�тау

– б"л болаша� шы�армашылы�

�ызметке �ажет жа�дай. Содан

бас�а, ересек балаларды% ойла-

уына �ара�анда мектепке дейінгі

балаларды% ойлауы бостау. Ол �лі

стереотипті ж�не догмалы емес,

т�уелсіз. Б"л �асиетті дамытып

отыру �ажет. Мектепке дейін-

гі балалы� ша� шы�армашылы�

ойлауды дамыту �шін сензитивтік

кезе%. Жо�арыда айтыл�андарды

�орытындылап, мектепке дейін-

гі жас шы�армашылы� �абілетті

дамыту�а тамаша м�мкіндіктер

беретінін айту�а болады. Осы

м�мкіндіктерді% �олданылуы ере-

сек адамдарды% шы�армашылы�

м�мкіндігіне байланысты бола-

ды. Шы�армашылы� �абілетті

�алыптастыру�а жа�дай ту�ызу

баланы% шы�армашылы� дамуы-

ны% ма%ызды факторы. Бір-

неше авторды% Дж.Смитті%,

Б.Н.Никитинні% (18, 15, 16)

ж�не Л.Кэролды% ж"мыстарын

�орытындылау негізінде баланы%

шы�армашылы� �ызметін дамыту�а

�ажетті алты негізгі жа�дайды

�арастыру�а болады.

Шы�армашылы� �абілетті% та-

бысты дамуына 1-ші �адам баланы%

дене дамуы: ерте ж�ру, гимнастика,

ерте е%бектеу ж�не ж�ру. Содан

со% ертерек о�у, санау, �р т�рлі

�"ралдармен, материалдармен та-

нысу.

Баланы% шы�армашылы�

�абілетіні% дамуыны% екінші

жа�дайы бала�а алдын ала даму�а

жа�дай жасау. Керекті жа�дайда ти-

імді даму�а �рт�рлі шы�армашылы�

�ызметке ынталандыратын орта-

мен баланы м�мкіндігінше �амту

�ажет. Мысалы, бір жаста�ы бала-

ны о�ыту�а �йретпес б"рын, �ріпті

кубиктер, �абыр�а�а �ліпбиді ілу

ж�не ойын кезінде бала�а �ріптерді

айтып отыру тиімді. Б"л баланы%

о�уды ерте ме%геруіне ы�пал етеді.

=шінші, о% ма%ызды жа�дай,

шы�армашылы� �абілетті да-

мыту к�п ойлануды �ажет ете-

тін шы�армашылы� �деріс.

�абілетті% дамуы адам �ызметіні%

м�мкіндігіні% жо�арылай беруіне

байланысты табысты болады.

К�шті% е% к�п ж"мылу жа�дайы

бала е%бектеп с�йлемей ж�ргенде

тез жасалады. Б"л кезде айналаны

тану �дерісі жылдам, біра� б�бек

ересектер т�жірибесін �олдана

алмайды, себебі кішкентай�а

еште%ені т�сіндіру м�мкін емес.

Сонды�тан, б"л кезе%де б�бек

шы�армашылы�пен айналысу�а

м�жб�р, к�п м�селені �з бетімен

ешкімні% �йретуінсіз шешуі ке-

рек. Баланы% добы диван асты-

на домалап кетті, егер бала осы

міндетті шеше алмаса, ата–аналар

диван астынан допты алып беруге

асы�пауы керек.

Шы�армашылы� �абілетті% та-

бысты дамуыны% 4 – ші жа�дайы

бала�а �з �ызметін та%дауда

бостанды� беру, ж"мыстарын ал-

мастыру, бір іспен айналысуды%

"за�ты�ы, т�сілдерін та%дауы. Сон-

да баланы% тілегі, �ызы�ушылы�ы,

сезімталды�ы мы�ты кепілдік

болады, ойды% жігерлілігі шар-

шатпайды, бала�а пайда �келеді.

Біра� бала�а осындай бостанды�

беру ересектерді% а�ылды, мей-

ірімді к�мегін керек етеді. Б"л

шы�армашылы� �абілетті% табысты

дамуыны% 5 – ші жа�дайы. М"нда

бастысы бостанды� беру, б�ріне

Роза Есентайқызы ЖАНДИЛДИНА



Зарубежные исследованияДорин ВЁРЧЕДоктор Ph.D.

МАЛЕНЬКИЕ СВЕТОНОСЦЫ ДЕТИ ИНДИГО представляют

«особое племя» индивидуумов, которые прибыли на нашу плане-ту, чтобы вручить нам свои дары. Они здесь, чтобы изменить нашу политическую систему, систему образования, воспитания и дру-гие системы. Они также должны помочь всем нам достичь сво-его высшего потенциала, стать более естественными и интуи-тивными.

Подобно ранним поселенцам Северной Америки или Австра-лии, ДЕТИ ИНДИГО уверены в себе, дерзки и созидательны. Они знают, что им делать, и не позволят кому-либо стоять у них на пути. Предшествующее им по-коление получило интуитивное послание: «Смените правитель-ства, исцелите мир». И они на-чали действовать в заданном на-правлении, но позволили апатии и семейным обязательствам взять верх над собой и отвлечь от пред-начертанного пути. Дети Индиго не станут повторять подобных ошибок, если только мы сами не заставим их сделать это.

Но есть еще люди, которым не нравятся те перемены, которые

несут с собой ДЕТИ ИНДИГО. Эти люди желают, чтобы школьная система сохранялась в своем нынешнем виде и чтобы сами ДЕТИ ИНДИГО подчинились ее правилам. А поскольку таких детей невозможно заставить де-лать что-либо насильно, а сами они рассматривают любое при-нуждение как способ нечестных манипуляций, то для того, чтобы «приспособить» ДЕТЕЙ ИНДИГО к данным условиям, используют-ся медикаментозные средства.

На ДЕТЕЙ ИНДИГО часто навешивают ярлыки, ставя им диагноз ADD или ADHD, что со-ответственно означает расстрой-ство внимания или расстройство внимания в сочетании с повы-шенной импульсивностью. Но расстройством страдают вовсе не эти ребята - болен тот мир, к которому они пытаются при-способиться! Он полон неесте-ственности и лжи. И как заметила девушка ИНДИГО по имени Дон, чьи высказывания мы будем и дальше цитировать в этой кни-ге: «Да, мы действительно боль-ны недостатком внимания. Мы страдаем от дефицита внимания

со стороны наших родителей, а также других взрослых, в чьей помощи и наставлениях мы так нуждаемся».

В современном мире люди, питаясь ненатуральными про-дуктами и дыша загрязненным воздухом, непрерывно лгут себе и друг другу. Они ежедневно от-правляются на свою работу, кото-рую ненавидят, и там на какое-то время отвлекаются от глубокого чувства неудовлетворенности. А ДЕТИ ИНДИГО не умеют жить разобщенно и не способны лгать самим себе. Они наделены не-вероятными телепатическими способностями и являются слиш-ком целостными натурами, что-бы предать себя. В некотором смысле ДЕТИ ИНДИГО могут всем нам служить образцами для подражания.

Возможно, что на самом деле аббревиатура ADHD означает внимание, возведенное в высшую степень:

Attention - ВниманиеDialed into a - Возведенное вHigher - ВысшуюDimension - СтепеньА слово ADD в английском


«СЕНІМ» тобыныѕ жетекшісі: (жауабы)

Т�гіні% т�рі алаша,

Инедей кірер �адаса.

�зі "ялша� дегені%,

кісі к�рсе жиырылып,

домаланып, иіріліп,

жатып алып ж�рмейді.

Арыстан аю, жолбарыс,

Амалын оны% білмейді.

Т�ктері біздей т�рпі �ой

Б"л айт�аны% кірпі �ой!

«САНА» тобыныѕ жетекшісі: ма�ал.

Кірпі баласын ж"мса�ым дейді.

«СЕНІМ» тобыныѕ жетекшісі: �ар�а баласын аппа�ым дейді.

1 Басќарушы: VI. Сайыс: жігіт пен �ызды% ж"мба�ы ж�не со�ан

байланысты ма�ал-м�телдер жарысы.

«САНА» тобыныѕ жігіті: Мен т"рмын ел алдында ж"мба� ойлап,

Д�лд�лді сахара�а �ойдым байлап.

Басында б"лб"л отыр �йді% сайрап,

Екі гауBар �ойнында т"рар жайнап.

Дарияны% жа�асында �"ра�ы бар,

Жел тисе жанып кетер, �рттей лаулап.

�анша білгіш болса% да, бір сасарсы%,

Тауып бер ж"мба�ымны% б�рін ойлап.

«СЕНІМ» тобыныѕ ќызы: Бол�анда а�ыл – дария, кеуде% – д�лд�л,

Басында сайрап т"р�ан тілі% б"лб"л.

�ойны%нан шы��ан гауBар – екі к�зі%,

Со��ан жел дауылдатып айт�ан с�зі%.

Д�рияны% жанып кетер �"ра�тары,

Адамны% �атты шы��ан – ашуы д�р.

Б�рі де адамзатты% денесі екен,

Таптым мен ж"мба�ы%ды, сенім білдір!

2 Басќарушы: VII. Сайыс. Ма�алдар:

1. Ашу – д"шпан, а�ыл – дос,

А�ылы%а а�ыл �ос.

2. А�ыл – жастан, асыл тастан,

Дау – �арындастан.

3. А�ыл – азбайды, білім тозбайды.

4. А�ыл тозбайтын тон, білім таусылмайтын кен.

5. А�ылды�а с�з айтса% – толыса т�сер а�ылы,

А�ылсыз�а с�з айтса% – сол к�йі �алар а�ыры.

6. А�ылды �анша �ара%�ы болса да,

алысты к�реді,

А�ыма� а�ыр заман болса да м�з боп ж�реді.

(Ж.Баласа��н)

7. Отыз тістен шы��ан с�з отыз рулы елге

жайылады.

8. Тілі%ді но�таласа%, басы% са�талады.

9. Тау мен тасты су б"зар, екі жасты с�з б"зар.

10.Тая� еттен, с�з с�йектен �теді.

11. А�ыл ауысады, ырыс ж"�ысады.

1 Басќарушы: VIII. Сайыс: Екі топ кезекпен ма�ал-м�телдерді

ыммен, �имылмен, іспен, �рекетпен к�рсетіп, оны

с�збен шешулері керек:

1. Жеті рет �лшеп, бір рет кес.

2. Жылы-жылы с�йлесе%, жылан інінен шы�ады.

3. �атты-�атты с�йлесе% �айта ініне кіреді.

4. Бас�а п�ле – тілден.

5. Е%бек етсе% ерінбей – тояды �арны% тіленбей.

6. Не ексе% соны орасы%.

7. ж�не т.б.

2 Басќарушы: IX. Hділ�азы ал�асыны% �орытындысын

с"раймыз.

�дебиеттер:

1. С�з атасы. - Алматы. Жазушы, 1987.

2. "аза� ж�мба�тары. "�растыр�ан С.Аман-

жолов. – Алматы. Ана тілі, 2005.

3. $ле шума�тары. "�растыр�ан ".Достеме-

сова, 2006.

Бәйге! Психологиялық шығарма-сценарий Қанымкүл ДОСТЕМЕСОВА


Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясыРоза Есентайқызы ЖАНДИЛДИНА

р"�сат ету ету, к�мек к�рсету.

Iкінішке орай, а�ыл айту, ата-ана-

лар арасында балалар�а к�мекті%

ке% тара�ан �дісі. Егер бала �зі

ж"мысты ат�ара алса, ол �шін оны

орындамау керек. Ол �шін ойламау

керек, �йткені ол �зі ойлай алады.

Шы�армашылы� жайлы

психологиялы� жа�дай ж�не

бос уа�ыт керек, сол себепті

шы�армашылы� �абілетті% табысты

дамуыны% 6 - шы жа�дайы – жылы

досты� атмосферасында, отбасын-

да ж�не балалар "жымында. Ере-

сектер баланы% шы�армашылы�

ізденіске "мтылуына �ауіпсіз

психологиялы� базаны жаса-

улары керек. Баланы �р�ашан

шы�армашылы��а ынталанды-

рып, оны% с�тсіздігіне т�сіністікпен

�арап, на�ты �мірге с�йкес емес

ойларына шыдамдылы�пен �ара�ан

ж�н. Ескерту мен тал�ылаудан

аула� бол�ан абзал. Жо�ары

шы�армашылы� м�мкіндігі бар

баланы% т�рбиесі �шін жайлы

жа�дай тудыру жеткіліксіз, біра� ба-

тыс психологтары шы�армашылы�

бала�а е% басынан берілген, жеке

оны% бостанды�ына кедергі кел-

тірмеу керек деп есептейді. Біра�

т�жірибеде олай болуы �те аз:

балаларды% барлы�ы �"растыру�а

жол аша алмайды, шы�армашылы�

белсенділігін к�пке дейін са�тай

алмайды. Егер о�ытуды% тиісті

�дістерін �олданса, мектепке дей-

інгі балалар да, шы�армашылы�

т�рін жо�алтпай жо�ары де%гейлі

шы�армалар жасайды. Кейбір

о�ытылма�ан �"рбыларынан асып

кетеді. �азір балалар �йірмелері

мен студиялар, музыка мектептері

ж�не �нер мектептеріні% к�птігі

осы�ан байланысты. Hрине �азір

балаларды неменеге �йретеміз

деген даулар ж�ріп жатыр, біра� о�ыту керектігі к�дік ту�ызбайды. Балаларды% шы�армашылы� �абілетін т�рбиелеу ма�сат – ба�ытты болса, тиімді осы �деріс кезінде со%�ы ма�сат�а жететін педагогикалы� міндеттер шешіле-ді. Мектепке дейінгі балаларды% шы�армашылы� ойлауын дамыту бойынша басты педагогикалы� міндет бірлестікті, ойлауды% ж�йелілігін �алыптастыру. Осы сапаны дамыту ойлауды "ш�ыр, �зіндік ж�не �німді етеді.

Бірлестік – б"л байланысты заттар мен �"былыстарды% ал�аш �ара�анда "�самайтынды�ын к�ру �абілеті. Бірлесе даму ар�асында ойлау "ш�ыр ж�не �зіндік болады. Бірлескен байланыс соны жады-дан керек а�паратты тез табу�а к�мектеседі. Бірлестік мектепке дейінгі балаларды% р�лдік ойынын-да пайда болады. Арнайы ойын-дар осы мінезді дамыту�а ы�пал етеді.

�осылмайтындарды �осу ке-зінде к�п н�рселер ашылады. Мысалы: "за� жылдар бойы "ша� аппаратында "шу м�мкін емес к�рінді. �арама-�айшылы�ты �алыптастырып ж�не оны шешу т�сілін табу диалектикалы� ойлау. Диалектикалы� – кез-келген жа�дайда �арама-�айшылы�ты к�ру, осы �айшылы�тарды жою, м�селелерді шеше білу �абілеті.

Диалектикалы� - талантты ойлауды% �ажетті сипаты.

Психологтар бірнеше зерт-теулер ж�ргізіп, диалектикалы� ойлау �ылым ж�не халы� шы�арма-шылы�ында барын айтты.

Мектепке дейінгі балаларды% диалектикалы� ойлауыны% педагогикалы� міндеттері:

1. Hр зат пен �"былыста бо-

латын �арама-�айшылы�тарды дамыты білу.

2. Табыл�ан �айшылы�тарды на�ты �алыптастыра білу.

3. �арама – �айшылы�тарды шеше білуді �алыптастыру.

Шы�армашылы� ойлауды �"райтын та�ы бір сипат – б"л ж�йелілігі.

Ж�йелілік – зат пен �"былысты бір б�тін ж�йе т�рінде к�ру �абілеті, кез-келген зат пен �"былысты жан-жа�ты �арастыру, даму за%ыны% �"былысы мен за%дарыны% �атынастарыны% байланысын к�ру �абілеті.

Ж�йелі ойлау – затты% к�птеген �асиеттерін к�руге м�мкіндік береді. Ж�йе де%гейі мен бас�а ж�йелерді% �зара �атынасын табу.

Ж�йелі ойлау оны% �ткен мен �азіргі уа�ытта дамуыны% за%дылы�ын танып біледі, оны болаша�та �олданады.

Ж�йелі ойлау – ж�йені арнайы жатты�улармен т�зету.

1. Кез-келген зат пен �"бы-лысты уа�ытында дамы�ан ж�йе ретінде �"ра білу.

2. Кез-келген затты% �р т�рлі �ызметін есепке алу �ызметін аны�тау.

Мектепке дейінгі балаларды% шы�армашылы� �абілетін дамытуды% екінші ба�ыты – �иялды дамыту.

�иял – б"л ойда �мір т�жірибесіні% элементтерді% жа%аша к�мегімен б"рын �абылдан�аннан бас�а �атынастар �"растыра білу.

�иял – шы�армашыл �ызметті% негізі. Ол адамны% ойлау инерциясыны% басталуына к�мектеседі, жадыны �згертеді, сонымен жа%а �"рылымды �"растыруды �амтамасыз етеді.


Роза Есентайқызы ЖАНДИЛДИНА


Адамны% �олымен жасал�андар, м�дениет �лемі, таби�аттан бас�асы – шы�армашылды� �иялды% �німі.

Мектепке дейінгі балалы� ша� �иялды% дамуы �шін сензитивтік кезе%. Бір �ара�анда мектепке дей-інгі балаларды% шы�армашылы� дамуы негізді. Балаларды% �иялы ересектерді% �иялынан бай деген "�ым тарал�ан.

Біра� 30-шы жылдары орысты% психологы Л.С.Выготский баланы% �иялы біртіндеп, т�жірибе жинап дамитынын д�лелдеді.

С.Выготский барлы� �иял бей-нелері та%�ажайып, олар бізді% �мірден ал�ан �серімізге негіз-делетін айтады. Ол: «�иялды% а�и�атпен байланысыны% бірін-ші т�рі �иялды% элементтерден �"рылуында, ол адам т�жірибесінен алынады» деп жазды.

�иялды% шы�армашылы� �ызметі адамны% т�жірибесіні% �р т�рлілігіне байланысты. Баланы% т�жірибесін ке%ейту – оны% шы�армашылы� �ызметіні% на�ты негіздері деп педагогикалы� �орытынды жасау�а болады. Бала к�п естіп, ты%дап, к�рсе, ме%герсе, соншалы� оны% т�жірибесі мо-лаяды, �иялды% �ызметі бірдей жа�дайларда ма%ызды ж�не �німді болады.

�иял т�жірибе молай�аннан т�рленеді. Мысалы ата–аналар балаларымен �%гімелесіп, бір жа�дайларды айтады. Бала м"ны ты%дамайды, себебі оларды �%гіме �ызы�тырмайды.

Мектепке дейінгі баланы% танымды� �ызы�ушылы�ы ерте басталады. Алдымен ол баланы% с"ра� беруі 3-4 жасынан басталады. Біра� б"л танымды� �ызы�ушылы� т"ра�ты болып немесе жо�алып

кетуі м�мкін. Ересектер баланы% білімге �"марлы�ын мада�тап, бі-лімге деген �ажеттілік т�рбиелеуі керек.

Мектепке дейінгі балаларды% танымды� �ызы�ушылы�ы екі ба�ытта ж�реді:

1. Баланы% т�жірибесін біртін-деп байытып, осы т�жірибені т�рлі білімдермен толы�тырып отыру. Балалар�а �орша�ан орта жан-жа�ты к�рінсе, оны% танымды� �ызы�ушылы�ы пайда болып беки т�седі.

2. Бір саланы% ішінде баланы% танымды� �ызы�ушылы�ын тере%дету ж�не ке%ейту.

Баланы% танымды� �ызы�у-шылы�ын дамыту �шін ата-аналар баланы �ызы�тыратын жа�дайды білу керек, содан со% оны дамыту�а ы�пал ету �ажет. Баланы% т"ра�ты �ызы�ушылы�ыны% туындауы �шін баланы �ызметті% жа%а саласымен тек таныстырып �ана �оймау ке-рек. Оны% жа%а�а �ызы�ушылы� сезімі болуы керек. Ересектер бір пайдалы ж"мысты немесе с�йікті сазды ты%дауды "сынады. Ере-сектер �леміні% осы жа�дайына �атысты болуы баланы% осы ж"мыс�а �ызы�ушылы�ын артты-рады. Бала�а оны% ойлау �абілетін арттыратын с"ра�тар �ою керек.

Т�жірибе, білімді жина�тау – ойлауды% шы�армашылы�ын дамыту. Егер адам �з білімін �олдана алмаса, міндеттерді шы�армашылы�пен шешпесе, бі-лім пайдасыз, ж�к болуы м�мкін. Ол �шін �з �ызметінде жинал�ан а�паратты �олдана білу т�жірибесі керек.

Iнімді шы�армашылы� �иял образдарды% байлы�ымен ж�не айры�шалы�ымен ерекшеленеді. �иялды% ма%ызды �асиеттеріні%

бірі - ойды керекті арна�а ба�ыттау.

Ойды бас�ара алмау, �з ма�сатына ба�ындыра алмау, жа�сы ойларды% іске аспай �алуына �келеді.

Сол себепті мектеп жасына дей-інгі балаларды% �иялын дамытуды% ма%ызды жа�ы – б"л �иялды% ба�ыттылы�ы.

Мектеп жасына дейінгі балаларды% кішілеріні% �иялы ая�талма�ан сипатта. Ересектер балалар �иялын дамыту�а �з ой-ларын ж�зеге асыру�а, аз болса да, кішкене ойларын іске асыру�а к�мектеседі. Осы ма�сатта ата-ана-лар р�лдік ойындар "йымдастырып, осы ойынны% барлы� жа�тарымен танысуы �ажет. Lжыммен ертегі �"растыруды "йымдастыру�а бо-лады: ойын�а �атысушылар бір-бір с�йлемнен айтады, ал ересектер керекті ба�ыт беріп ойла�андарын ая�тау�а к�мектеседі. Арнайы пап-калар мен альбомдар�а балаларды% суреттерін, ертегілерін орналасты-рады.

Шы�армашылды�ты% осы т�рін бейнелеу бала шы�армасыны% �з-дігімен ая�талуына к�мектеседі.

�дебиеттер1. Жексенбаева У.Б., Теория и практикум работы с одаренными детьми. Алматы, 2005 г.2. Зак А.В., Развитие умствен-ных способностей младших школьников - М., 1994 г.3. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности. - М., 1968 г.4. Чудновский В.Э., Воспита-ние способностей и формирование личности. -М., 1986 г.5. Мелхорн Г., Мелхорн Х.- Гени-ями не рождаются. Общество и способности человека. - М., 1989 г.6. Пономарев Я.А., Психология творчества. - М., 1986 г.


Бәйге! Психологиялық шығарма-сценарий

1 Басќарушы: II. Сайыс. Екі топты% �діл�азылар�а арнауы.

«САНА» тобы: Hділ�азы ал�асына

=лкен ал�ыс айтамыз.

Hділ шешім болса егер,

Риза болып �айтамыз!

«СЕНІМ» тобы: �"рметтейміз е%бек �шін

Hділ�азы ал�асын!

Риза болып шешімі%е

О�ушылар тар�асын!

2 Басќарушы: III. Сайыс: Екі топты% "рандары.

Сана мен а�ыл адамды

К�тереді биікке.

Саналы болса% достарым –

Орындары% биікте!

«СЕНІМ» тобы: «СЕНІМ» - деген атымыз,

Сырды шашпау шартымыз.

А�ылдасар жай бар ма?

Бізге келіп айты%ыз.

1 Басќарушы: IV. Сайыс: =й тапсырмасы (ма�ал-мLтелдер мен

ж�мба�тарды бала тLрбиесіндегі маызы).

1. Ма�ал-м�телдерді% шы�уы ж�не оны% т�рбиедегі

ма%ызы.

2. Ж"мба�тарды% шы�уы ж�не бала т�рбиесіндегі

ма%ызы.

Hр топ �зі ал�ан с"ра��а жауап береді.

1. Ма�ал-м�телдер – халы� шы�армашылы�ы-

ны% т�л жемісі. Hуелі �рбір жеке адам ойлап

шы�ар�анымен, ж�ре келе, оларды% авторы "мытылып

кетеді де, ж"рт сынынан �ткендері халы� �азынасы

– фольклор шы�армаларына айналып отырады. Осыдан

ма�ал-м�телдер к�бінесе «халы� даналы�ы» деп атала-

ды, я�ни б"л атадан бала�а мирас бол�ан �азына.

Ма�ал-м�телдерде адамгершілік, имандылы�

т�рбиесіне байланысты �дет-�"рыптар насихатталатын

т�лімдік материал ретінде пайдаланылады. Т�лімдік

м�ні зор ой-тол�аныстары мол ма�ал-м�телдер к�птеп

кездеседі. Ма�ал-м�телдер "рпа� т�рбиесіні% негізгі

т�йіні – адамгершілік, имандылы�, а�ыл-ой, е%бек,

эстетика, дене, отбасы т�рбиесінде иманды, мейірімді,

тіл ал�ыш, елгезек, адал, шыншыл болу�а байланысты

м�селелерді �амтиды.

2. Ж"мба� адамзат санасыны% даму сатысын-

да �р алуан �мір �"былыстарын т�сініп білу �шін,

ойды жетектеу, талпындыру, �сіресе жастарды% ой-

�рісін, �иялын ке%ейту ма�сатында ту�ан. Ж"мба�

– отбасылы� а�ыл-ой т�рбиесінде жиі �олданылатын

�дістерді% бірі. Ж"мба� баланы% д�ниетану жолында�ы

жан-жа�ты ой-�рісін, �иялын шары�тататын ойлы

с�зді% м�йегі. Ол баланы зеректік пен ал�ырлы��а,

тап�ырлы� пен парасаттылы��а т�рбиелеуде ізде-

се таптырмайтын �"рал. Б"л на�ты бір зат туралы

т"спалдап, "�сатып бейнелеп айту ар�ылы баланы

бір н�рсені% шешімін таба білуге, оны ойландыру,

танымды�-білімдік "�ымдар мен т�сініктерді ой-�иял

елегінен �ткізу, белгілі т"жырым жасап, шешімге келу,

я�ни тап�ырлы� пен д�ниетанымды� д�режесін байы-

ту. Ж"мба�тар к�п жа�дайда �йлесімді, "й�асы �сем,

ыр�а�ты �ле%дерден т"рады. Сонымен �атар, ж"мба�

айтыс т�рінде �"рылады, �ара с�збен де беріледі.

2 Басќарушы: V. Сайыс: топ жетекшілері ж"мба� жасыра-

ды, осыны% шешімі туралы ма�ал-м�тел айту (бі-

реуі ма�алды басын, екіншісі жал�астырып

ая�тайды).

«САНА» тобыныѕ жетекшісі: Бір ж�ндік к�рдім аласа,

Т�рі бас�а тамаша.

Ешбір жан�а �осылмай,

Ж�реді �зі о%аша...

Lялады �зі жиырылып,

Тіктеп біреу �араса.

Инемен біздей кірер ед,

Жалымен тіктеп �адаса.

Жауабын тапса% егер сен

Болар еді тамаша!

Қанымкүл ДОСТЕМЕСОВА


Бәйге! Психологиялық шығарма-сценарий

1 Басќарушы: Уа, жарандар, жарандар! БLрі бізге �арадар!

Асы�паймыз, саспаймыз, біра� кешіккендерді

тоспаймыз.

Nылымдарды �ылымы – ПСИХОЛОГИЯ

жайлы на�ыл с�здер,

Ма�ал-мLтел, ж�мба� жарысымызды

бастаймыз!

2 Басќарушы: Уа, халайы�, халайы�!

Психология �ылымы �"рметтеуге ылайы�!

Со�ан орай психология �ылымын

д�ріптейміз, ма�таймыз.

Мы% бір ма�ал, на�ыл с�з,

ж�з бір ж"мба� жаттаймыз,

Есімізде са�таймыз,

Ел сенімін а�таймыз.

�ол со�ып �ошеметте%дер,

Жарысымызды бастаймыз!

1 Басќарушы: Білімні% арналатын ке%дігіне,

Басталды �лкен сайыс енді міне.

Жарыс туы желбіреп ша�ыр�ан со%,

«СЕНІМ» мен «САНА» тобы келді міне.

(орта�а екі топ келіп т�рады)

2 Басќарушы: А�айын б"л жарысты к�рі%іздер,

Дарынды "л-�ыздары% т�рі%ізде.

Ата д�ст�р салтыменен е% алдымен

Иіліп с�лем берем б�рі%ізге.

1 Басќарушы: Hділ�азы ал�асымен таныстырады (Lр сайыстан

кейін Lділ�азы ал�асы Lділ ба�асын береді).

2 Басќарушы: I. Сайыс. Сайыс екі топты% с�лемдесуімен баста-

лады.

«САНА» тобы: Асыл – тастан, �нер жастан

шы�ады, - деп дарынды

халы� айтса, халы� с�зі

�р�ашанда нанымды.

Саналы боп �нер �у�ан,

Же%у �шін белін бу�ан,

«САНА» тобы "л-�ызынан

С�лем сіздерге жалынды!

«СЕНІМ» тобы: Ерте%ге мол �мітті артамыз да,

Жарысу�а келдік біз орта%ыз�а.

«СЕНІМ» деп �кіленген топ атынан,

Иіліп с�лем берем барша%ыз�а!

Е%бек еттік ерінбей,

Жал�ау болып к�рінбей.

Иіліп с�лем береміз,

С�мбі талдай �рімдей!

Қанымкүл ДОСТЕМЕСОВАБалқаш аудандық

№2 Жамбыл атындағы орта мектебінің педагог-психологы,

Алматы облысы


Психология младшего школьника

Застенчивость является пробле-мой для личностного развития и не-посредственно связана с личностны-ми образованиями, как самооценка и уровень притязаний. Что в свою очередь является препятствием в успешной учебной деятельности и общении младших школьников.

Говоря о диагностике и коррек-ции застенчивости, необходимо по-ставить вопрос: “Что такое застен-чивость?” и нельзя не обратиться к работе Ф. Зимбардо, которая стала классической в этой области.

«…Многие психологи, психиа-тры, социологи, - пишет Ф. Зимбар-до, - пытались разобраться в слож-ном понятии “застенчивость”. Их ответы на вопрос, чем бывает вы-звана застенчивость, представляют собой широкий спектр возможных толкований последующих явлений, а именно:

- застенчивость создает трудно-сти при встречах с новыми людьми

и знакомствах;- она не позволяет заявлять о

личных правах, высказывать лич-ные мнения и суждения;

- застенчивость ограничива-ет возможность положительной оценки личных качеств другими людьми;

- она способствует развитию замкнутости и чрезмерной озабочен-ности собственными реакциями;

- застенчивость препятствует ясности мысли и эффективности общения;

- застенчивость обычно сопро-вождается такими чувствами, как депрессия, беспокойство и ощуще-ние одиночества».

Оксфордский словарь англий-ского языка сообщает, что первые письменные употребления слова “застенчивый” можно встретить в текстах, написанных уже в нашей эре, и означало это слово “легко пугающийся”. “Быть застенчивым”

- значит быть “трудным для сближе-ния по причине робости, осторож-ности или недоверия”. Застенчивый человек “опаслив, не расположен к встречам или контактам с каким-либо определенным лицом или предметом”. “Впечатлительный, робкий, уклоняющийся от отста-ивания своих прав”, застенчивый человек может быть “склонен к уединению или скрытен по причине неуверенности в себе”.

Схематически людей, охвачен-ных застенчивостью, можно услов-но расположить по спектру (см. схему 1). В одной стороне спектра находятся те, кто предпочитает книги, идеи, вещи или природу обществу других людей. Писатели, ученые, изобретатели, лесники и путешественники, которые видимо, по своей воле выбирают работу, по-зволяющую большую часть жизни проводить в мире, где других лю-дей можно видеть лишь изредка.

Е. В. ШЕВЕЛЁВАПедагог-психолог, психолог-практик,заведующая ПМПС школы-лицея «Туран», член Ассоциации психологов РК и Международной общественной организации содействия развитиясимволдрамы (МОО СРС, г. Москва)

ÂËÈßÍÈÅ ÇÀÑÒÅÍ×ÈÂÎÑÒÈ ÍÀ ÑÀÌÎÎÖÅÍÊÓ È ÓÐÎÂÅÍÜ

ÏÐÈÒßÇÀÍÈß ÌËÀÄØÅÃÎ ØÊÎËÜÍÈÊÀ

What other dungeon is so dark as one’s heart? What jailer so inexorable as one’s self? - Какая тюрьма темнее сердца человеческого? Какой тюремщик беспощаднее своего “я”?

Гортон.


В большинстве своем они интро-верты, и человеческое общение для них не так важно, как спокойствие и уединение.

Средняя часть спектра - вклю-чает в себя большое число людей, испытывающих страх или нелов-кость в определенных ситуациях, в которых фигурируют определен-ного типа люди. Их дискомфорт достаточно силен для того, чтобы мешать их социальной и деловой жизни; эти люди с трудом говорят, а иногда и вовсе не отваживаются говорить, что думают, или делать то, что хотят. Страх и беспокойство заставляют их краснеть и смущать-ся, да так, что это заметно всем. Бывает, свою неловкость прячут за внешней напористостью и агресси-ей. Так как неизменный источник за-стенчивости - страх перед людьми - вызывает столь различные реакции, то внешнее поведение человека не всегда бывает надежным показате-лем того, как сильно он стесняется. Люди, относящиеся к средней части спектра, стесняются в основном из-за того, что им не хватает со-циальных навыков уверенности в себе. Некоторые не обладают этими навыками в степени, необходимой для поддержания бесперебойной

работы механизмов человеческих взаимоотношений. Они не знают, как завести разговор, попросить прибавки к жалованию или отве-

тить на вопрос учителя. Другие не чувствуют в себе уверенности сде-лать то, что считают нужным.

Дальний конец спектра занимают те, чей страх перед людьми не знает границ - хронически застенчивые. Каждый раз, когда им приходится что-либо делать на глазах у других, их охватывает жуткий ужас, и они становятся до того беспомощными перед его всесильной властью, что им остается единственный выход - бежать и забиться в щель. Крайняя застенчивость действует подобным образом не только на школьников и студентов. Не проходит она и с годами.

Но что же все-таки чувствует застенчивый человек?

Когда люди описывают свои ре-акции в состоянии застенчивости, они упоминают три основных сим-птома проявления беспокойства:

1. Своим внешним видом, по-ведением человек сигнализирует другим: “Я застенчив”.

2. Проявляются физические симптомы беспокойства, например, красное от волнения лицо.


3. Внутренние ощущения нелов-кости и смущения, перед которыми отступают все остальные чувства.

Исследования показывают, что

молчание - одна из вероятных ре-акций на беспокойство, которое мы ощущаем в определенных ситуа-циях. На физиологическом уров-не застенчивые люди, согласно их собственным словам, испытывают следующие ощущения: учащается пульс, сильно бьется сердце, вы-ступает пот, а в животе словно на-чинают порхать бабочки, и что не удается скрыть застенчивому чело-веку - он краснеет.

Все люди время от времени краснеют, чувствуют, как сводит живот или бьется сердце. Однако, застенчивые склонны сосредотачи-вать внимание на своих физиоло-гических ощущениях. Иногда они не ждут, пока окажутся в ситуации, чреватой для них неловкостью или смущением. Они переживают эти симптомы загодя и, думая только о плохом. Самое примечательное свойство застенчивого человека – неловкость, а неловкость - это внешнее проявление чрезмерной озабоченности своим внутренним миром.

Схема 1. Спектр психических состояний застенчивости.

Ф. Зимбардо.

��, ��

�� .

��

��.

��

�� .

�� , �� , ��

�� , �� , �� .

��, �� , ��

��-�� ,

�� ,� ��.

��!��: ��

Е. В. ШЕВЕЛЁВА


IV. Енді орнымызға барып жазу арқылы тренинг ойнап жіберейік.

Тренинг «Аѕ, жəндік»

1.___________________________ 1.___________________________ 2.___________________________ 2.___________________________ 3.___________________________ 3.___________________________

Бірінші қатарға ұнайтын аңдардың атын жазасыз.Екінші қатарға ұнайтын жәндіктеріңіздің атын жазасыздар.Жазған аң, жәндіктеріне қарап адамның өзіне мінездеме беремін.

Ќорытынды:

1. Мені жұрт ........ деп ойлайды. 2. Мені ....... деп ойласа екен деп ойлайсыз. 3. Дәл өзіңіз. 4. Сіз жұмыста ......... 5. Жарыңыздың алдында........... 6. Негізі ...........

V. Слайдтан бірнеше түстерді көрсетіледі. Осы түстердің ішінде өзіңізге ұнаған түсіңізді таңдаңыз.Таңдаған түсін жазады.

Ќорытынды: Таңдаған түсіне қарай мінездеме.АҚ – ақкөңіл, ақжарқын, елгезек адамдар. Көп істері адал болады. Балалық мінездерінен әлі қоштаса алмаған адамдар.КҮЛГІН – ешкімге ұқсамайтын шығармашыл тұлғалар. ҚЫЗЫЛ – шапшаң мінезді, жұмсақ жүректі, жұмысты дер кезінде орындайтын, тәуекелшіл, қарсыласуға дайын тұратын адамдар.САРЫ – қиялға бай, сенімді, қайсар, болашақтан көп үміт күтетін адамдар.КӨК – салқын қанды, өзіне сенімді, басқалардың ренжіткенін қаламайтын, тыныштық сүйетін адам-дар.ЖАСЫЛ – қайсар мінезді, жұмсақ жүректі, ақ көңіл, қайырымды адамдар. Олар сенімді, тұрақты адамдар.

VI. Қатысушылардың шаршағанын басу үшін ортаға шығып жатығу жасаймыз.«Ўшќыш кілем» тренингінің мақсаты: осы өткізілген жаттығуымызда қатысушылар бір-бірімен қаншалықты жақындасып, достасты.Ауызбіршілікті сақтай алды ма, соны білу мақсатында.

VII. Қатысушыларға психологиялық тренингтен алған әсерлерін парақ бетіне түсіру тапсырылады.

Техникалық қызметкерлерге таратып берілген парақтарды жинап аламын.Парақтың соңғы бетінде психологтың мінездеме жазуына жолдар қалдырылған, сол жолдарға тренингте жасалған барлық әдістерден қорытынды мінездеме жазылады.

Күләш Әлдиярқызы ЫСҚАҚ Тренингтік жаттығулар, ойындар, психотехникалар


Аашпгоппартаивнртерезевнаапташыопккарталыгксаєатлыгсабаќоыгборпыаукесікрвнбасбалдаќинакпотаќтагыеоќушыоанмўєалімрыгадиректорвпыкуќызметкерапецуранлвгкдəптершввр…….

II. «6 ТЎЛЄАЛЫЌ ФАКТОРДЫ АНЫЌТАУ»

1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші, 5-ші шаршыға өзіңнің қалаған суретіңді сал. Ал 6-шы шаршыға пілдің суретін сал.

Ќорытынды: 1) Адамның қызығушылығын анықтайтын фактор: - егер кіші шаршының ішіне сурет салса, қызығушылығы өзіне бағытталған. - егер үлкен шаршыға салса, қызығушылығы адамдарға бағытталған. 2) Адамдармен қарым-қатынасын анықтайтын фактор: - егер шаршының ішіндегі екі сызық қосылса, онда ашық қарым-қатынаста бола алады. - егер екі сызық қосылмай сырт қалса, тұйық қатынаста. 3) Бейімделушілігін анықтайтын фактор: - егер суреттің жиегі доға түрінде салынса, онда тез бейімделеді. - егер суреттің жиегі бұрыш немесе түзу сызық түрінде салынса, онда бейімделе алмайды. 4) Мақсат көздеушілігін анықтайтын фактор: - егер нүкте суретке қатысты болса, онда мақсат көздей алмайды. - егер нүкте суреттен тыс қалса, онда мақсат көздей алады. 5) Адамның энергиясын анықтайтын фактор: - шаршыға екі сызық қосылса, энергиясы жоғары. - егер екі сызық қосылмаса, энергиясы төмен. 6) Лидерлік қабілетін анықтайтын фактор. - егер сурет кіші шаршының ішіне салынса, онда лидерлікке ұмтылмайды. - егер сурет үлкен шаршыға салынса, онда лидерлікке ұмтылады. - егер шаршы суреттің бір элементі болса, онда ол адамда диктаторлық қабілеттің болғаны.

III. Тренинг «Батпаќтан шыєу». Барлығымыз ортаға шығып бойымызды жазып, көңіл көтерейік.

Маќсаты: қатысушылардың ауызбіршілігін анықтау. Қатысушылар екіге бөлініп тұрады. Парақтың үстімен жерге аяқтарын тигізбей өту керек. Бірінші болған командаға ұпай қосылады.

Күләш Әлдиярқызы ЫСҚАҚТренингтік жаттығулар, ойындар, психотехникалар



Но как же справляться с зас-тенчивостью?

Следует помнить, что у застен-чивости есть и свои положительные стороны. По данным исследований Ф. Зимбардо: от 10 до 20% счита-ющих себя застенчивыми людей сообщили, что им нравится их за-стенчивость. Это от того, что они от-крыли ее положительные стороны. “Сдержанный”, “серьезный”, “не-притязательный”, “скромный” - эти слова характеризуют застенчивых людей с положительной стороны. А если эти качества сознательно культивировать в себе, так сказать, придать им блеск, то обладающий ими человек может прослыть в обществе “утонченным” - просто “высший класс!”

Еще одно преимущество застен-чивости в том, что человек стано-вится разборчивее в своих взаимо-отношениях с другими. Она дает возможность постоять в стороне, понаблюдать за происходящим и только потом действовать - осто-рожно и обдуманно. Застенчивый человек может быть уверен в том, что его никогда не сочтут непри-ятным, слишком агрессивным или претенциозным. Также он легко может избегать конфликтов, а в некоторых случаях и прослыть при-ятным собеседником.

По мнению З. Фрейда, застенчи-вость - это симптом, она представ-ляет реакцию на неосуществленные первобытные стремления подсо-знания.

Все выше перечисленные те-оретические подходы к пробле-ме застенчивости, указывают и подтверждают то, что застен-чивость влияет на самооценку и притязания, делая их неадекват-ными по отношению к жизненным ситуациям. И наоборот неадекват-ная, а в частности, заниженная самооценка - признак, симптом, характеристика застенчивости.

Психологический словарь под редакцией М.Г. Ярошевского го-ворит о самооценке и уровне при-тязаний следующее: “…самооценка - оценка личности самой себя, сво-их возможностей, качеств и места среди других людей. Самооценка тесно связана с уровнем притязаний человека, то есть степенью труд-ностей целей, которые он ставит перед собой. Расхождение между притязаниями и реальными воз-можностями человека ведет к тому, что он начинает неправильно себя оценивать, вследствие чего его по-ведение становится неадекватным (возникают эмоциональные срывы, повышенная тревожность, застен-чивость и др.)

Таковы общие понятия о само-оценке и уровне притязаний. Но каковы особенности этих двух лич-ностных образований в младшем школьном возрасте? Какова их взаимосвязь с застенчивостью?

Самооценка, выполняет прежде всего регулятивную функцию. Эф-фективность учебной деятельности школьника зависит не только от системы хорошо усвоенных знаний и владения приемами умственной деятельности, но и от уровня са-мооценки.

Существует связь между успе-хами, достигнутыми в овладении учебной деятельностью, и разви-тием личности. Это объясняется тем, что в ней интегрируется то, чего достиг ребенок, и то, к чему он стремится. Самооценка лежит в основе наиболее адекватного моти-ва учебной деятельности - мотива достижения. С самооценкой тесно связано и другое личностное об-разование - уровень притязаний, который рассматривается как устой-чивая потребность в определенной положительной оценке”. Высота положительной оценки, в которой нуждается личность, может быть разная. Одних вполне удовлетворя-

ет, когда им говорят, что их работа не хуже других. Другие, претендуют на оценку выше обычной. Третьи - на оценку выше всех остальных. Но детям очень важно, чтобы их по-ложительная оценка была общепри-знанна. Самооценка и связанный с ней уровень притязаний, являясь личностными параметрами ум-ственной деятельности, позволяет судить о том, как проходит про-цесс развития личности младшего школьника под влиянием ведущей деятельности – учебной деятель-ности.

Очень важно заметить то, что на самооценку ребёнка непосредствен-ное влияние оказывает учитель, се-мья и сверстники.

В школе дети, ориентируясь на оценку учителя, сами считают себя и своих сверстников “отличниками”, “двоечниками” и “троечниками”, хорошими и средними учениками, наделяя представителей каждой группы набором соответствующих качеств. Оценка успеваемости в на-чале школьного обучения, по суще-ству, является оценкой личности в целом и определяет социальный статус ребенка. У отличников и не-которых хорошо успевающих детей складывается завышенная самоо-ценка. У неуспевающих и крайне слабых учеников систематические неудачи и низкие оценки снижают их уверенность в себе, в своих воз-можностях. Их самооценка разви-вается своеобразно.

В семье на самооценку влия-ет стиль семейного воспитания, принятые в семье ценности. Дети с завышенной самооценкой воспи-тываются по принципу кумира, в обстановке некритичности и рано осознают свою исключительность. В семьях, где растут дети с адекват-ной самооценкой, внимание к лично-сти ребенка (его интересам, вкусам, отношению к друзьям) сочетается с достаточной требовательностью.




Здесь не прибегают к унизительным наказаниям и охотно хвалят, когда ребенок этого заслуживает. Дети с пониженной самооценкой поль-зуются дома большой свободой, но эта свобода, по сути - бескон-трольность, следствие равнодушия родителей к детям и друг другу. Родители таких детей включаются в их жизнь тогда, когда возникают конкретные проблемы, в частности с успеваемостью, а обычно мало интересуются их занятиями и пере-живаниями.

У детей с заниженной и низкой самооценкой часто возникает чув-ство собственной неполноценности и даже чувство безнадежности. В этот момент ребенок начинает избегать общения, того вида деятельности, где по его мнению может проявить-ся его неполноценность. Ребенок на-чинает постоянно обдумывать свое поведение, как бы зацикливаться на этом, начинает бояться тех людей, той обстановки, которая подтвердит его некомпетентность. То есть на лицо один из признаков, или можно сказать, симптомов застенчивости. Этот симптом усиленно развивают и дома, члены семьи этого ребенка, так как нам известно, что семья не-посредственно влияет на самооцен-ку ребенка.

Схематично это можно пред-ставить так (см. схему 2):

Следующая ситуация - ребенок с высокой самооценкой и высоким уровнем притязаний. Он уверен, что “самый-самый” это он (но только дома, на 100%). Этот ребенок идет в школу, на улицу, а там его не при-знают, как родители дома. В итоге, получается конфликт между желае-мыми и реальными возможностями ребенка. Он начинает в себе сомне-ваться, начинает конфликтовать, переживать одиночество, тревогу и чрезмерно сосредотачиваться на себе и своем поведении, не видя выхода из данной ситуации. Пере-стает заводить друзей и получать удовольствие от общения (см. схе-му 3):

И, конечно же, застенчивый ре-бенок, несет в себе уже заложенную неадекватную самооценку и уровень притязаний.

Очень важно заметить, что то, как оценивает себя ребенок, а так-же оценивание педагогов и мнение родителей, совпадало с его реаль-ными возможностями. Вовремя об-ратив на это внимание, родители, учителя, психолог - могут помочь ребенку, и тем самым дать возмож-ность обрести новые возможности, новую жизнь.

Список литературы:

1. Ф. Зимбардо. Застенчивость. Что это такое и как с ней справ-ляться. – Санкт-Петербург, «Пи-тер», 1996.

2. И.Ю. Кулагина Возрастная психология. – М., Издательство

РОУ, 1996.3. Н.В. Клюева, Ю.В. Касатки-

на. Учим детей общению. – Ярос-лавль, «Академия развития», 1996.

4. Р.В.Овчарова. Справочная книга школьного психолога. – М., «Просвещение», 1996.

5. Психология. Словарь. Под редакцией А.В.Петровского и М.Г.Ярошевского. – М.,1990.

6. Дипломная работа Шевелё-вой Е. В. «Влияние застенчивости на самооценку и уровень притяза-ний младшего школьника». Алма-ты, у-т «Кайнар», 2000.

(По материалам казахстанских интернет ресурсов)

!�� “3”, “2”

��

��

��

Схема 2.

(Шевелёва Е. В.)

�� !��

�� !��

�� #�� , ��

��

��

Схема 3

(Шевелёва Е. В.)



Тренингтік жаттығулар, ойындар, психотехникалар

Күләш Әлдиярқызы ЫСҚАҚ

Жақсықылыш қыстағының №19 орта мектеп

психологы, Арал ауданы,

Қызылорда облысы

Маќсаты: шаруашылыќ ќызметкерлерініѕ шаршаєанын басу жəне ўжымда жаєымды психологиялыќ ахуал ќалыптастыру. Айналамыздаєы адамдармен ќарым-ќатынасымыз ќандай, олар кімдер, біз кімбіз, ґзімізді ґзіміз танимыз ба? - деген сўраќтарєа жауап іздеп, тўлєаныѕ адами кґзќарасын аныќтау.Кґрнекілігі: суреттер, наќыл сґздер, бланк, слайд.Наќыл сґздер: «Тазалыќ -денсаулыќ кепілі», «Адамды адам еткен -еѕбек».

Психолог: Құрметті ұжымдастар!

«Тазалық - денсаулық кепілі» - дегендей мектебіміздің тазалығын сақтап, балалардың және ұстаздардың денсаулығына сақшы болып жүрген шаруашылық қызметкерлері бар. Сонымен бірге мектеп аяжаны, зертханашылар, кітапханашылар бәрі-бәрі оқушылар мен ұстаздар үшін қалтқысыз еңбек етеді. Осы орайда олардың өз қызметтерін аянбай, алаңсыз жүргізуіне ұшқыр ой, алғыр зейін, ашық көз, ояу көкірек қажет екені даусыз. Сергек қимылмен, ширақ оймен, сезімтал жүрекпен адал еңбек ететін олардың зерделеріндегі ойларынан түйін алу. Бүгінгі мақсат, айналамыздағы адамдармен қарым-қатынасымыз қандай, олар кімдер, біз кімбіз, өзімізді өзіміз танимыз ба? деген сұрақтарға жауап іздеп, тұлғаның адами көзқарасын анықтау. Мектебіміздің қоғамдық өмірінде де алатын орны, атқаратын рөлі өз мәніндегі қызметкерлеріміздің ауызбіршілігін тудыру, көппен жұмыс істей білудің маңыздылығын, ерекшілігін тағы да айқындай түсу болды. Ендеше сіздерге сәттілік тілей отырып, тренингімізді бастаймыз.Тренингке қатысушыларды бөлек үстелдерге отырғызамыз.Жағымды әуен жай дауыспен ойналып тұрады. Алдарына бланк таратылып беріледі, оның сыртына аты-жөндерін жазып толтырады.

I. «МЮНСТЕРБЕРГ» ƏДІСТЕМЕСІМұнда көп әріптер ұзыннан ұзақ жазылған, солардың ішінен сөздерді тауып сызу керек. Уақыт шек-теулі, яғни, бір минут ішінде кім қанша сөз табады. Мұндағы мақсатымыз зейіндерін анықтау.Үлгі:



$зі с�йлеген затты атына �атысты

�арым-�атынасы �згерді ме?

Затты% атынан адамдарды% с�йлегеніне на-

зар аударатын �атысушы �айтсе де табылаты-

нын ескеру �ажет. Адамдар шынды�ында �здері

жайлы �%гімелейді. Тек жансыз затты% атынан

с�йлеу �лде�айда же%іл екенін сезінеді. Iзі% жай-

лы айт�ы% келмейтін кейбір жайлар затты% атынан

ана�"рлым о%ай �рі шынайы естілді.

Біра� б"л жатты�уда�ы зат – айналада�ылармен

�арым-�атынас�а т�су арасында�ы жай �ана дел-

дал емес. Шынды�ында ол бізді% жеке сапала-

рымыз туралы а�парат беруші бізді% ма%ызды

бір б�лшегіміз. Ол �сіресе жатты�уды% екінші

кезе%інде ай�ын к�рінеді.

2 КезеѕЖ�ргізуші: Бізді% заттарымызды% алуан т�рлі

болатынды�ына к�зіміз жетті. С�йтсе оларды% ке-

ремет ж�не ерекше мінез-�"лы�тары бар екен. Бос

пара�ты алып, алдары%ызда к�лдене% �оюлары%ды

�тінемін. Пара�ты% жо�ар�ы жа�ын тік сызы�пен

екі б�лікке б�лі%іздер. Пара�ты% пайда бол�ан

жо�ар�ы сол жа� ба�анына ойынымызды% ал�аш�ы

кезе%інде та%да�ан затты% атауын жазы%ыз. Ал

енді сол ба�анда осы зат�а т�н бес-алты мінез-

�"лы� сапаларын жазы%ыз.

Б"л ж"мысты орындау �шін ж�ргізуші

�атысушылар�а жеткілікті уа�ыт беруі �ажет. Зат-

ты тірі жан т�різді ба�алау о%ай ж"мыс емес �ой!

Не�"рлым к�п сапа жазылса, со�"рлым жа�сы

екендігін �атысушылар�а айта кеткен ж�н болады.

Ж�ргізуші: Сіздерді% пара�тары%ызда�ы о%

ба�ан бос �алды. Ол жа�ында сізді% ойы%ызша, сіз

жаз�ан сапалар�а �арама-�арсы сапаларды жазуды

с"раймын. Ескертемін: олар міндетті т�рде анто-

ним болуы тиіс емес. Оларды% �арама-�айшылы�ы

атал�ан сапаларды сізді% т�йсінуі%із бен т�сінуі%ізге

байланысты болуы тиіс. Ал енді, сапалар жазылып

бол�ан со%, ойланы%ыз: сізді% айнала%ызда, сізге

тиісті заттар арасында, м�мкін сізді% п�тері%ізде,

о% жа� ба�анда - егер олар�а жан бітсе - жазыл�ан

сапалары бар заттар бар ма?

Тапсырма кейбіреулерге к�тпеген жа�дай болуы

м�мкін. Біра� бір �ызы�ы – �атысушыларды%

барлы�ы дерлік ондай заттарды табады. �арама-

�арсы �ою кейде �те �ызы� болады: кілт пен уни-

таз; �аламсап пен жасты�; с�йікті адам сыйла�ан

медальон мен компьютер. Т�сіндірме ретінде

со%�ы екі затты% сапаларын келтірейік:

Медальон Компьютер

Ашы� Жабы� (ол �зі ашылып жабыла алмайды)

�арапайым Д�рекі (�зін д"рыс "стамайды, «ілініп т"рып �алады»)

Белсенді Енжар (ба�дарлама�а ба�ынады, �зі еште%е істей алмайды)

Жылы Суы� (безб�йрек, механикалы�, эмоциясыз)

К�%ілді Бейжай

=немі а�ылды емес А�ылды (к�п біледі)

Lстамсыз Ма%�аз (оны ашуландыру м�мкін емес)

�атысушылар �здеріні% заттары ж�не оларды% сапалары жайлы �%гімелейді, ол заттар�а деген кенет-

тен ашыл�ан �атынасты тал�ылайды. Кейбіреулері медальон мен компьютер, �аламсап пен жасты� – ол

�з т"л�асыны% к�ріністері екендігін баяндайды. Кейбіреулері �шін на�ыз инсайт та болуы м�мкін ...

�дебиеттер

1. Вачков И.В. Психология тренинговой работы: Содержательные, организационные и методи-

ческие аспекты ведения тренинговой группы. М., Эксмо, 2007.

Аударып, бейімдеген Ж.�айырова

Жалєасы бар...


Жеткіншектер психологиясы

Жайсыз отбасында тәрбие-ленуші жеткіншектердің ерекше-ліктерін зерттегенде отбасылық жағдайсыздықтың әрбір типіне жан-жақты тоқталу қажет.

М.И.Буянов, З.И.Гарбу-зов, С.В.Титова және т.б. бірқатар авторлар әлеуметтік-экономикалық мәселелердің, моралдық-психологиялық ба-стан өткерулердің және руха-ни жарақаттардан пайда бо-латын ата-аналар арасындағы психологиялық конфликтілер отбасындағы балалардың ахуа-лын нашарлатушы, қауіп тобындағы жайсыз отбасылар типтерін қарастыра келе, осын-дай отбасыларда тәрбиеленуші жеткіншектердің мынадай ерек-шеліктерін атап көрсетеді:

Толық емес отбасы. Баланы жалғызбасты ата-ана тәрбиелеуші отбасы. Ол көбіне жалғызбасты ана, бала ол үшін жеке өмірін реттеуге кедергі келтіруші болуы мүмкін. Жалғызбасты әке – сирек кездеседі. Мұндай әлеуметтік-демографиялық толымсыздық ажырасудың себебінен болатын отбасының күйреуінен немесе ата-ананың біреуінің қайтыс болуынан туындайды. Атал-

қиындықтарының барлығын, кәмелеттік жасқа толмаған ба-лаларды бағып-қағу үшін тұрғын үй-материалдық және әлеуметтік-экономикалық ахуалдары сын көтермейтіндігі рас екендігін мой-ындауымыз керек. Кейбір көп ба-лалы отбасылардың балаларын-да асоциалды және аддиктивті мінез-құлық байқалады, себебі ата-аналары тіршілік ету үшін қажеттіні табамын деп ізденуде болады, ал балалардың өмірі мен тәрбиесі екінші кезекке ысыры-лады. Нәтижесінде ата-аналар балаларының тәрбиесімен ай-налысуды мүлдем қояды, отбасы жайсызға айналады.

Алайда, десек те, көп балалы отбасылардағы балалар өздерін үнемі бақытсыз сезініп, моралдық тұрғыдан қиналмайды. Көп жағдайда осындай отбасылар-да үлкен балалардың өзінен кіші бауырлары мен қарындастарына, яғни бір отбасы мүшелерінің отбасының екінші отбасы мүшесі үшін жауапкершілігі артады. Жақын адамдарға деген өзара түсіністік пен сүйіспеншілік көп ба-лалы отбасыларда тәрбиеленген адамдардың қалыптасқан өмірлік сапалары болып табылады. Ал

мыш отбасылардағы балалар психологиялық, моралдық, экономикалық толымсыздықты бастарынан жиі кешіреді. Оларға өз отбасының басқа таныс от-басылардан көзге көрінер айырмашылығы ауыр тиеді. Ба-лалар нақты бір толымсыздықты сезінеді, анасы немесе әкесі үшін зардап шегеді, олардың балалық армандары мен қорқыныштары басқа балалардың өмірге көзқарастарынан бөлек. Көбіне балалар екінші ата-ананы іздеп табуға тырысады.

Көп балалы отбасы. Асы-рауында үш немесе одан да көп кәмелетке толмаған бала-

лары бар отбасы. Бір өкініштісі, көп балалы отбасылардың көпшілігінің күрделі қаржылық

Гүлсім ТІЛЕУОВАПсихолог,Алматы қаласы



осындай отбасылар балалар үйінен тәрбиелеуге бала асырап алатын болса, біз отбасындағы балалардың дамуына ықпал ету-ші жағымды тәрбиелеу фоны пай-да болады деп айта аламыз.

Аз қамтылған отбасылар. Табыс көзінің деңгейі төмен от-басылар. Көбіне ол отбасындағы ата-ананың біреуі немесе екеуі де жұмыссыз немесе квалификаци-ясы төмен еңбекпен айналыса-тын отбасылар. Жақындарының алдындағы әлеуметтік жауапкер-шілігі төмен ата-аналар табыс көзін жоғалтады және мінез-құлықтың аддиктивті формала-рын байқатады.

Мұндай отбасылардағы ба-лалар ата-аналарының төмен білім деңгейі, маскүнемдікке салыну, аморалды өмір сүру салтының себебінен, әлеуметтік-психологиялық жайсыздық зар-дабын шегеді.

Әскери іс-қимылдарға қатысқандардың отбасы-лары. Әскери іс-қимылдарға қатысқандар, содан моралдық-психологиялық зардап шеккен-діктен кәсіби психологиялық, ал кейде психиатриялық көмекті, қолдауды, жүйелі ем-деуді қажет етеді. Мұндай от-басында тәрбиеленуші балалар ата-аналарының көңіл-күйіне, эмоцияларына, физикалық аху-алына толық тәуелді болады, бұл соңынан оның психикалық денсаулығына әсер етеді. Бұл жағдайда отбасы мүшелерінің барлығы да қиындыққа тап бо-лады, алайда кәмелеттік жасқа толмағандар арнайы қорғауды, кеңес беруді және педагогикалық араласуды қажет етеді.

Асырауында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған же-тім-балалары бар отбасылар. 14 жасқа дейінгі, кәмелеттік жасқа толмаған, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала-ларды асырауға алған отбасылар да психологиялық-педагогикалық көмек пен қолдауды қажет етеді. Бала бақытсыз, се-бебі жақындарын жоғалтып алғандығын сезінеді, оның са-насы туған отбасындағы ерте балалық шағы жайлы жарқын естеліктерге толы. Ол тірі қалуы мен өмір сүруі үшін ерте есеюге мәжбүр болған жаралы жануарға ұқсайды. Мұндай отбасылар-да бала үшін эмоциялық және психологиялық қысымды ахуал жиі байқалады, ол бұрын таныс емес адамдарға тәуелді болып қалғаны үшін қайғырады. Мұндай балалар қосымша психологиялық және әлеуметтік жетекшілікті қажет етеді: кеңес беру және практикалық қолдау.

Ата-анасы мүгедек отба-сылар. Педагогтарды мүгедек-ата-аналардан байқалатын, бала санасына және болашақта дамуына кері әсер етуі мүмкін, әлемді қабылдауының бұзылуы, адами құндылықтарды теріс бағалаулары алаңдаушылық ту-дырады. Мүгедек-ата-аналардың толыққанды әлеуметтік қызмет етуіне, тікелей ата-аналық жау-апкершіліктерін орындауға ке-дергі келтіретін дене, психикалық, интеллектуалдық және басқа да кемшіліктері бар. Мұндай отбасылардағы балалар өз ата-аналары үшін жауапкершілікті ерте жастан өз мойындарына алуына тура келеді. Аталмыш

отбасылары балаларына мек-теп жан-жақты көмек көрсетуге міндетті.

Босқындар отбасы. Бұл туған жерін, үйін тастап кетуге, жақындарымен, достарымен, өз

жерінің дәстүрлерімен байланы-старын үзуге мәжбүр болған от-басылар. Жаңа жерде олардың жұмысқа тұруы қиындайды, жеке тұрғын үйлері болмайды, бұл бол-са отбасының барлық мүшелері үшін күрделі психологиялық жарақат болуы мүмкін. Әсіресе жаңа жағдайға кәмелетке кел-меген балалардың бейімделуі өте қиын болады, олар қысылып-қымтырылған, мүшкіл халде, ата-анасының жоғалтқандарын айтып мұңайғандарын көріп, балалық арман-қиялдармен, ойындар-мен, қызықтармен емес, өз ата-аналарының ересек үміттерімен өмір сүруге мәжбүр.

Отбасында тәрбиелену арқы-лы бала қоршаған ортамен өзара әрекет етуге, басқа адамдар-мен өз қатынастарын реттеуге үйренеді, дәл осыдан ол адамгер-шілік тәжірибесін, мінез-құлықтың моралдық нормаларын игереді.

Отбасындағы қарым-қаты-настың барлық жүйесі (психо-физиологиялық, психикалық, әлеуметтік және мәдени) балалар

Гүлсім ТІЛЕУОВА



�ажеті жо�. Ал егер �атысушылар к�п болса, онда

топшалар�а б�луді% ма%ызы бар. Топшаларда�ы е%

тиімді �атысушылар саны - алты адам. М"ндай

топшаларды тренинг ережесін еске ала отырып,

�р�илы т�сілдермен ж�зеге асыру�а болады: �рбір

жатты�удан кейін, �атысушыларды% �рт�рлі адам-

дармен �зара �рекеттесу м�мкіндігі мол болуы

�шін топшаларды% �"рамы �згеріп отыр�аны аб-

зал, �рине.

Ж�ргізуші: командада�ы жолдастары%ны%

�олдарында�ы заттар�а назар аудары%дар. Олар

жай заттар емес. Сендер оны �лі білмейсі%дер,

алайда д�л б�гін бір �ажайып ж�зеге асуы тиіс.

Бірнеше секундтардан кейін мен си�ырлы с�зді ай-

тамын, д�л сол с�тте сендер та%да�ан заттар с�йлей

бастайды! Ше%бердегі адамдар жо�алып, оларды%

орнында тек бір-бірімен с�йлесу �шін �ажайып

м�мкіндік ал�ан заттар �ана �алады. Олар �здері,

�з та�дыры, �з тарихы жайлы, м�мкін �зіні% иесі

ж�нінде, оларды% арасында �алыптас�ан �атынас

жайында да сыр шертуі �ажап емес. Сонымен, на-

зар аудары%дар, си�ырлы с�з айтылып, �ажайып

ж�зеге асады.

С"р індерде у да шу

С�з ты�ыны атылды!

С�з жары�ы шашылды,

С�збен кеш те батады,

С�збен та% да атады.

Лаулап жалын жанады!

ЗАТТАР СIЙЛЕЙ АЛАДЫ!

...Сонымен, бізде заттар с�йлесіп �лгерулері

�шін отыз си�ырлы минутымыз бар. Ал енді мен

�ол тигізген адам, зат�а айнал�ан ал�аш�ы адам

болып табылады. Ол мысалы, былайша с�йлей ба-

стайды: «Мен Маржанны% �ойын кітапшасымын,

мен онымен бірге �мір с�ріп жат�аныма екі ай бол-

ды ж�не сол уа�ыт аралы�ында ...» �ойын кітап-

шасы с�йлеп бол�ан со%, бас�а заттар о�ан с"ра�

�оя алады, зейін аудары%дар – тек �ойын кітапша-

сына �ана! Егер ол �ажет деп тапса, сені% с"ра�ы%а

жауап береді. Hрбір зат�а �зі туралы айтуы мен

с"ра�тар�а жауап беруі �шін он минут уа�ыт бері-

леді. Уа�ыт �ткен со% мен белгі беремін, сол с�тте

с�йлеуші зат келесі зат�а с�з береді.

Ж�ргізуші �рбір ше%берге келіп �атысу-

шыларды% біреуіні% иы�ына �ол салады. С�зін

�алай бастау�а болатынын �"ла�ына сыбырлау�а

болады: «Мен �анатты% медальонымын ...» жарты

са�ат бойына ж�ргізуші уа�ытты, кезекті% келесіге

берілуін �ада�алайды ж�не «с�йлеуші заттарды%»

с�здеріне �"ла� асады. Егер топшаларда�ы

�атысушылар саны бірдей болмаса, онда оларды%

бірі с�здерін ерте ая�таулары м�мкін. Ж�ргізуші

оларды% жанына келіп бас�аларды% ж"мысы

ая�тал�анша бір-бірімен �рі �арай с�йлесе беру-

лерін, белгілі бір себептермен �ойылмай �ал�ан

с"ра�тар болса, соларды �оюды "сынады.

Ж�ргізуші: Уа�ыт жылжуын то�татпайды.

Бізді% си�ырлы отыз минутымыз ая�талу�а

жа�ын. �азір си�ырлы с�з айтылып, бізді% затта-

рымыз – м�мкін уа�ытша! - �здеріні% с�йлей алу

�абілеттерінен айрылады. Сонымен ...

У-шу, ш�пті% сыбдыры,

к�бір-сыбыр то�тайды,

асау �ылы� басылып,

дауыс толастайды.

Ой�а �"ла� салы%ыз,

Тыншысын ты%дап жанымыз!

Заттар к�дімгі заттар�а айналды. Олар

с�йлемейді. Алайда олар сені% жаны%да �алды,

я�ни оларды% �мірі%ні% белгілі бір с�ттерінде дау-

ыс к�тере алуы-алмауы, м�мкін ке%ес те беруі �а-

ап емес, ол тек са�ан �ана байланысты.

Барлы� �атысушылар ше%бер �"рып отырады

да, тал�ылау ж�ргізіледі.

Б�л жатты�уды орындау оай Lлде �иын

болды ма?

Заттарды Lгімесінде кенеттен бол�ан,

�ызы� жайттар болды ма?

$зі жLне �згелер жайлы жаа не нLрсе

білді?

"ай зат сені ерекше та �алдырды?

Заттарды мінез-��л�ы �андай екен?



2 КезеѕЖ�ргізуші: «Есім нені білдіреді? Раушанды ра-

ушан десе% де, демесе% де раушанны% ж"пар иісі

шы�ады...» Iздері% к�ргендей Шекспирді% кейіп-

кері есімге соншалы�ты м�н бермесе, есімні% ба�асы

жайлы Гете де айтып кеткен: «Есім ойыншы� емес:

Наполеон �з есімін �алдыру �шін адамзатты% те%

жартысын к�л-тал�ан етті емес пе». Есімні% р�лі

�аза�ты% ма�ал-м�телдерінен де к�рініс тап�ан:

Аты шы�паса жер �рте.

Аты барды заты бар.

Жа�сыны аты �лмейді,

Nалымны хаты �лмейді.

Сендерге мынадай тапсырма беріледі: бес-жеті

минутты% ішінде �з есімі% жайлы �%гіме дайында.

Ба�ыт-ба�дар �шін келесі с"ра�тар "сынылады:

- неліктен ата-анасы о�ан м"ндай есім берген;

- ол �з есімі жайлы не біледі (ма�ынасы, шы�у

тегі, есіммен байланысты а%ыздар);

- танымал адамдарды% �айсысында осындай

есім бар ж�не оны% ол �шін беделі бар ма;

- есіміне �зіні% ж�не бас�аларды% �атынасы

�андай ж�не т.б.

Тренингке �атысушыларды «с�йлету» �шін

жатты�тырушы �з есімі жайлы айтып беру

ар�ылы �лгі к�рсетуіне болады. Саба��а есімдер

с�здігін, жер шарында�ы есімдері к�п тарал�ан

(�аза�станда�ы) ата�ты адамдарды% суреттерін

алып келуге болады.

Тал�ылау барысында �р�айсысыны% бас�а

есімдерді �ана тануымен �оса, �з есімі де �зіне

жа%алы� бол�анды�ы аны�талуы м�мкін. К�пшілігі

�з есімдері, оны% дыбысталуы мен ма�ынасы жай-

лы еш�ашан ойланып к�рмеген де шы�ар.

Т�менде сипатталатын жаттығу к�п мақсатты болып табылады: рефлексияны дамыту,

шығармашылық қорларды және қиялдау қорларын ояту, таптаурындарды жеңу, әлемді терең әрі

айрықша қабылдау біліктерін жаттықтыру, заттарға және т.б. �зінің қатынасын түйсіну.

Жаттығуды кіші жеткіншектермен жүргізілетін тренингте қолдануға арналған. Алай-

да оның мүмкіндігінің молдығы соншалық, үлкендермен жұмыста да қолдануға болады. Бұл

жаттығуды қатысушылар бір-бірін жақсы танымайтын тренингтің бірінші кезеңіне енгізуге

болады. Қажет уақыт – бір сағат к�лемінде.

Ма#саты:

● ерекше р�л мен кейіпке ену біліктерін дамы-

ту;

● �атысушылар�а �зін-�зі ашу�а к�мектесу;

● эмпатиялы� біліктерді дамыту;

● �зіндік сана да�дыларын �алыптастыру.

Топ к%лемі: 6 адамнан к�п.

�орлар: �атысушыларды% жеке заттары, А4

форматты пара�тар, �рбір �атысушы�а �аламсап.

Уа#ыт: 50-60 минут.

Жатты'у барысы

1 Кезеѕ

Ж�ргізуші: Достар, біз б�гін �зіміз ж�не

топта�ы бас�а �атысушылар жайында жа%а бір

н�рселер білеміз. Ол �шін т�рлі �"ралдарды

�олдану�а болады. Б�гін бізге к�мекке ...

си�ыршылы� келеді. �алайша? Ол жайында –

с�л кейінірек. Ал �азір мен сендерді% жандары%да

�здері%мен бірге к�птен бері бірге ж�рген бір зат

бар ма, соны естері%е т�сірулері%ді с"раймын.

М�мкін ол зат сендерге естелік �шін �"нды шы�ар,

онымен сені% �мірі%дегі белгілі бір о�и�а байланы-

сты болуы м�мкін. М�мкін ол зат сізге с�йкімді

к�рінетін шы�ар, бірде%есі тартып т"ратын болар.

�алталары%да жат�ан, немесе с�мкелері%де, тіпті

денелері%дегі бір затты та%да%дар. Затты та%дап

бол�ан со%, оны �олдары%а алы%дар. Егер ол зат

с�мкеде болса, уа�ытша орындары%нан т"рып

алып келулері%е болады.

Тренинг тобыны% �атысушылары аса к�п

болма�анда (сегіз-то�ыз адам), топшалар�а б�луді%



мен жеткіншектердің отбасылық тәрбиесіне ықпал етеді.

Әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-педагоги-калық қауіп аймағындағы отбасы, көбінесе нәтижесінде баланың ішкі әлемінің бұзылуына әкелетін, басқа адамдармен (педагогтар, құрбылары) араласқандағы мінез-құлқына кері ықпал ету-ші тәрбиелеудің деструктив-ті формалары мен тәсілдерін қолданады.

Жайсыз отбасылардан шық-қан балалар көптеген себеп-тер бойынша психологиялық-

педагогикалық қауіп аймағына басқалардан көбірек ілінеді. Оқудағы үлгермеушілік ата-ана-сы қадағаламағандықтан, еш се-бепсіз сабақтан қалулармен бай-ланысты; жиі ауыру салауатты өмір салтын сақтамағандықтан болады; жеткіншектердің кон-фликтілі мінез-құлқы – отбасылық ұрыс-керістің, агрессияның, қатігездіктің проекциясы.

Қосымша білім беру жүйе-сімен қамтылмау, яғни өзін-өзі анықтауға және өзін-өзі

жүзеге асыруға қабілетсіздік бастапқыда өздерінің әуестіктері арқылы үлгі бола алмаған, таңдаған мамандықтарының артықшылықтарын түсіндермеген ата-аналардың кінәсінен болады. Нәтижесінде дисфункционалдық отбасыдан оқуда артта қалған, қос моральдылықты, қатігездікті, агрессияны, айналаға деген жеккөрінішті мадақтайтын, әлеу-меттік өзара әрекеттерге (оқы-ғысы, еңбек еткісі) енгісі кел-мейтін педагогикалық қараусыз қалған балалар өсіп шығады. Ең өкініштісі, жайсыз отбасы-

дан шыққан жастар өз отбасы-ларын құруда, ата-аналарынан көргенін жүзеге асырып, көптеген қиындықтарға тап болады.

Алкогольді, басқа да пси-хобелсенді заттарды шектен тыс қолданатын ата-аналары бар асоциалды отбасыларда тәрбиеленуші жеткіншектердің ерекшеліктерін зерттей келе, М.И.Рожков бұл балаларда өзінің керексіздігін сезіну мен отбасындағы жақсы өмірді аңсау жиі кездесетіндігін атап көрсетті.

Жүйке жүйесінің ұзақ уақыт бойы ширығуы терең жүйке-психикалық шаршауға алып келе-ді. Сондықтан да мектепте олар енжарлық, айналаға селқостық танытады. Отбасындағы қиын ахуалға қарсылығы мектеп сыныбындағы басшылыққа ұмтылу арқылы көрініс береді. Алайда интеллектуалдық дамуы төмен болғандықтан, олар өзін-өзі құрбылары арқылы дәлелдеп, сабақта тыныш отырмау және үзілісте тентектіктер жасау тәрізді ұнамсыз қылықтар көрсетіп өзіне үлкендердің назарын аударғысы келеді.

Алкогольді шектен тыс қолданатын ата-аналар бала-ларындағы мәселе тек оқу мен мінез-құлқында ғана емес, сон-дай-ақ олар көбінесе қайғы мен қорқыныш ахуалына жиі түседі, күйзеліске тез шалдыққыш, өздерін адекватсыз ұстауы мүмкін, өзін-өзі бағалауы төмен, ұйқысы тыныш емес, қорқынышты түстерді жиі көреді.

М.А.Галагузованың пікірін-ше, маскүнемдікке шалдыққан отбасындағы эмоционалдық өмірдің жарымжандығы жет-кіншек психикасының бұзылуы мен әлеуметтік бейімделу-іне алып келеді: біреулер-де ол адамдарға қарағанда заттарға қызығушылықтың басымдығы мен апатияға алып келуші белсенділіктің азаюы; басқаларында – ата-аналарының ізін қуып, асоциалдыққа немесе одан да жаман қылмыстық іс-әрекетке бой алдыратын шек-тен тыс белсенділік; көпшілігі бекем эмоционалдық байланы-стар орната алмайды, қоғамда өздерін әдейі көрсету арқылы




үлкендердің назарын аударғысы келу тенденциясы байқалады. Бұл отбасылардағы жеткіншектер ең қарапайым нәрселер: қалам, дәптер, оқулықтардың болмауы-нан мектепті тастап кетуі мүмкін. Сонымен қоса, олардың жақсы киінуге мүмкіндіктері жетпеген-діктен, басқалардан бөлектеніп көрініп, ұятқа қалудан, мазақ бо-лудан, жек көрініштіліктен қорқу пайда болады. Бірақ ол мектепте оқи алса да, үйде дайындалуға мүмкіндігі жоқ, себебі үйде үнемі жанжал, төбелес. Соның кесірінен жеткіншектер үйден кетіп, вок-залдарда, жертөлелерде және т.б. жерлерде өмір сүріп, тағы да, бірақ бұл жолы қоғамның өзінің теріс ықпалына ұшырауы мүмкін, осылайша үсті-үстіне жеткіншек тұлғасының негативті әлеуметтенуі жүзеге асады.

Маскүнемдікке шалдыққан отбасындағы бала басқа балалар-мен тұлғаралық қарым-қатынасқа түскенде күрделі мәселелер мен қиындықтарға тап болады. Өзіндік мәртебесінің толық же-тілмегендігі, өзіндік бағалаудың төмендігі, жасқаншақтықтың салдарынан басқа балалардың алдында шеттетіліп, түрткіге ай-налуы немесе ойындардан, ком-паниялардан және т.б. шығарып жіберулері немесе көзге ілмеулері мүмкін. Мұндай балада ұжымда басымдық таныту және басқа ба-лаларды басқару қажеттігі белең алуы мүмкін. Басшылыққа қол жеткізу үшін ол төбелесіп қана қоймай, өзі туралы небір қисынсыз дүниелерді айтып мақтанып, ойдан шығарады. Нәтижесінде балалардың ешқайсысы онымен дос болғысы келмейді.

Уақыт өткен сайын үдей түскен өзіне деген сенімсіздік, өзін-өзі төмен бағалау мұндай балалар-ды жарақаттанғыш етіп және күмәнді компанияларға бейімдігін арттырады. «Таңдамалылардың» арасында болуға ұмтылысы оны анағұрлым күшті көшбасшыға бағындырып, ұнамсыз және қылмыстық сипаттағы істерге араласу қаупін тудырады.

Отбасынан қолдау мен түсіністік таппай, мектептегі қоғаммен байланыс орнатуда сәтсіздіктерге ұшырап, бала айрықша әлеуметтік вакуумнің ішінде қалады. Ол өзін тастан-ды, жалғыз және ешкімге керексіз сезінеді.

Жайсыз отбасы мәртебесіне ие отбасыларынан шыққан балалардың әрбір күні эмоцио-налдық стресспен қатар жүреді.

Е.М.Мастюкова жағдайсыз отбасыларынан шыққан бала-лардың келесідей мінез-құлық формаларын бөліп көрсетеді. Алдымен, ол қарсы шығу ре-акциясы. Ата-аналардың біре-уі маскүнемдікке ұшырағанда мұндай реакциялар жиі байқалады. Бала дөрекі, тілазар болып кетеді, барлығын ерегесіп жасауға тырысады. Белсенді ре-акциялармен қоса, енжар реакци-ялар да орын алады, мұндайда бала үйден кетеді, ата-анасы-нан қорқып үйге келмейді, со-дан соң құрбыларымен де ара-ласуды біртіндеп үзе бастайды. Осы ахуалдың негізінде балада невротикалық бұзылулар пайда болады: ұйқының бұзылуы, көңіл-күйдің тұрақсыздығы.

Сонымен, қорытындылай келе, аталмыш отбасыларында

тәрбиеленуші балалардың дамуы мен мінез-құлқының бұзылуының ең күшті жағымсыз факто-рына отбасылық жайсыздық жататынын атап өту керек. Айналадағылармен өзара қарым-қатынастан адекватты тәжірибе алу мүмкіндігі болмаған, түрлі жағдайларға байланысты мі-нез-құлықтың конструктивті дағдыларын игермеген жеткін-шектер, әдетте басқа адамдарға қатысты шыдамсыздық, дөрекілік көрсетеді. Өздеріне өздері се-німсіздік, тұйықтық, ұялшақтық, жасқаншақтық, агрессивтілік, үрейленушілік танытады, ол де-геніміз – социумға төмен бейім-делуді білдіреді.

Әдебиеттер 1. Беличева С.А. “Основы пре-вентивной психологии” Москва, 1993.2. Буянов М. И. Ребенок из не-благополучной семьи: Записки детского психиатра: Кн. для учителей и родителей. – М.: Просвещение, 1991. – 234 б. 3. Вачков И. В. Основы техноло-гии группового тренинга. – М.: «Ось-89», 1999.4. Грецов А.Г. Тренинг общения для подростков. СПб., 2005.5. Елизаров А. Н. Ценностные ориентации неблагополучных семей // СОЦИС. – 1995. – № 7. – 93 – 99 б.6. Сафонова Т.Я., Цымбал Е.И. Жестокое обращение с детьми.- М., 1996.-324 б.7. Целуйко В.М. Психология не-благополучной семьи.- М.: ВЛА-ДОС_ ПРЕСС, 2006.- 271 б.

Жалғасы бар.



ТОПТЫ¡ ДИНАМИКА´А Ы¡ПАЛ ЕТУШІ ЖАТТЫ´УЛАР


Жүргізуші: (рбір адамға �зінің есімі қымбат болып табылады. Есімдердің де әлемдегі басқа

заттар сияқты �з тарихы бар. Олар дүниеге келеді, �зіне ғана тән �мір сүреді, �леді, ал кейде

қайтадан дүниеге келеді.

Кейбір ғалымдар жер бетіндегі алғашқы пайда болған с�з, ол - адамның �зінің есімі дейді.

К�птеген елдерде, мысалы Африканың бірқатар тайпаларында б�тен елдіктерден �з есімін жа-

сыру тәрізді салттары болған. Эфиопияда анасы баласының есімін атамаған. Ал үнді отбасы-

ларында ерлі-зайыптылар бір-бірін басқаша атаулармен айтқан. Кейбіреулер есімді – ол оның

жан-дүниесінің екінші атауы деп санайды. Ол неғұрлым ұзақ уақыт сақталса, адам да соғұрлым

ұзақ жасайды.

Бір зерттеушінің с�здері бойынша, зираттағы бақилықтың есімін �шіру Мысырлықтар үшін

аса ауыр қылмыс болып саналған. Осындайға жол бермес үшін ежелгі Грекияда есімдер қорғасын

тақтайларға ойып жазылып, теңіздің түбіне лақтырылған екен.

Навахо үндістері адамның есімі оның бақыты мен күш-қуатының қайнар к�зі деп

санағандықтан, оны артық-ауыс қолданбауға тырысқан, олай болған жағдайда ол ескіріп, то-

зады деп сенген. Сол себептен де нағыз есімді жасырын ұстап, лақап есімдерді қолданған.

Ежелде адамдар с�з, есім – заттың, адамның б�лінбес б�лшегі дегенге сенген. Ондай сенім

болмаса ғажайыптарды, к�птеген әрекеттерді жүзеге асыру мүмкін емес. Жауыз рухты немесе

�лімді алдап соғу үшін ауру баланың есімі �згертілген.

Бәріміздің де есіміміз бар және олардың әрқайсысы басқа адамдардың жан-дүниесіне әрқилы

әсер етеді.

- е% �лкен есім – е% ашы� есім

- е% жабы� есім – е% ж"пар иісті есім

- е% ж"мса� есім – е% жазды� есім

- ...

Б"л жатты�уды былайша орындау�а бола-

ды. �атысушылар кезекпен �з есімдерін атайды,

�ал�андары ты%дап бол�ан со%, оны% ма�ынасына

с�йкес жо�арыда атал�ан есімні% біреуін та%дайды

�рі неліктен осы есімді та%да�андарын т�сіндіруге

тырысады. «Кері байланыс» барысында есімді

та%дау мен оны белгілі бір номинация�а жат�ызу�а

оны �"рап т"р�ан дыбыстарды% �сер еткендігі

аны�талады.

ТОПТЫ¡ ДИНАМИКА´А Ы¡ПАЛ ЕТУШІ ЖАТТЫ´УЛАР

1 Кезеѕ�атысушы�а тренингтегі адамдарды% есім-

дерін ты%дап, соларды% ішінен о�ан берілген

номинацияларды% (�рбір �атысушы�а – бір номи-

нация) біреуін та%дап, со�ан сай деп тап�ан есімді

атауы �ажет:

- е% �лпілдек есім – е% мы�ты есім

- �н салып т"р�ан есім – е% �"пия есім

- е% ысты� есім – е% сал�ын есім

- е% к�шті есім – �ор�ауды �ажет ететін есім

- е% н�зік есім – е% �аBарлы есім

- е% берік есім – е% ж"мба� есім

- е% к�лімсіреген есім – е% жар�ын есім

Ќызыќты тапсырмалар...

Documents

Transcript of Ќызыќты тапсырмалар...