T.C.MLLETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN

GLENDRLMESPROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

N DZEN VE TEKERLEKLER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanltarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 saylKararileonaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarakyaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarndaamalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmiretimmateryalleridir (Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeyerehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek vegelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarndauygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterliikazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmasnerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlikkazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler.

Baslmmodller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda

satlamaz.

iAIKLAMALAR ....................................................................................................................iiGR.......................................................................................................................................1RENME FAALYET.1 .....................................................................................................31. N DZEN GEOMETRS................................................................................................3

1.1. n Dzen Geometrisinin nemi..................................................................................31.2. n Dzen Alar.........................................................................................................4

1.2.1. Kamber As.......................................................................................................41.2.2. King-Pim As....................................................................................................61.2.3. Toplam A..........................................................................................................81.2.4. Kaster As..........................................................................................................81.2.5. Toe As(Toe-in veya Toe-out)........................................................................101.2.6. DnAs(Dnte toe-out)........................................................................... 111.2.7. Dingil Paralellii (z Takibi).............................................................................. 13

1.3. n Dzen lm...................................................................................................... 15UYGULAMA FAALYET.............................................................................................. 19LME VE DEERLENDRME....................................................................................25

RENME FAALYET.2 ................................................................................................... 272. TEKERLEKLER................................................................................................................27

2.1. Tekerleklerin Ksmlar.............................................................................................. 282.1.1. Jantlar .................................................................................................................28

2.2. Tekerlek Balans.........................................................................................................512.2.1. Tekerlek Balansnn nemi................................................................................512.2.2. Balansszln Nedenleri ....................................................................................522.2.3. Tekerlek Balansnn eitleri .............................................................................532.2.4. Balanssz Tekerlein Ara zerinde Etkileri.....................................................55

UYGULAMA FAALYET.............................................................................................. 56LME VE DEERLENDRME....................................................................................64

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 66KAYNAKA .........................................................................................................................70

NDEKLER

ii

AIKLAMALARKOD 525MT0028

ALAN Motorlu Aralar Teknolojisi Alan

DAL/MESLEK Alan Ortak

MODLN ADI n Dzen ve Tekerlekler

MODLN TANIMIMotorlu aralardaki n dzen geometrisini, lastik vetekerlekleri tantan bakm ve onarmnn nasl yapldnanlatan retim materyalidir.

SRE 40/32

N KOUL Temel eitimi tamamlamolmak.

YETERLK Direksiyon sisteminin n dzen ve lastiklerin bakm veonarmnyapmak

MODLN AMACI

Genel Amarenci n dzen ve lastiklerin bakm ve onarmnarakataloglarna ve belirtilen srelere uygun olarakyapabileceksiniz.Amalar

1. n dzen ayarlarn, onarmnara kataloguna vestandartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

2. Tekerleklerin bakm ve onarmnara katalogunave standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

ETM RETMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Atlye, laboratuar, servisler, ktphane, InternetortamDonanm: Bilgisayar ve donanmlar (Multimedyacihazlar) n dzen cihaz, lastik-skme takma makinesiSeyyar ve sabit balans cihaz, Temel el aletleri(Yldzanahtar takm, lokma anahtar takmvb)

LME VEDEERLENDRME

Modl iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lmearalaryla, kazandnz bilgi, beceri ve yeterliklerkonusunda deerlendirileceksiniz.

AIKLAMALAR

1GRSevgili renci,

Her otomobilin n dzen geometrisi tasarm aamasnda belirlenir. Bu geometrinintemelinde sspansiyon paralarnn birbirleriyle yaptklaralar yatar. Bu alarn bozulmasdurumunda srkonforu ve gvenlii bozulur.

Otomobilin yol tutuve yetenekleri srgvenliinin salanmasnda en nemlifaktrdr. Otomobilin yerle balantsve yol tutuu birok parann birlikte almasylasalanr. Yryen aksam, direksiyon sistemi, sspansiyon sistemi, n dzen geometrisi velastikler. Tm bu paralarn birbiri ile uyum iinde almassonucunda otomobilsrclerin ihtiyalarna cevap verebilecektir. Otomobillerde n dzen alarnn kontrol vebakmson derece nemlidir. nk bu alarn tespiti ok uzun sren aratrma vegelitirme almalarsonucunda belirlenmitir. Bu alarn bozulmasara konforunu vegvenliini tehlikeye drecek kazalara neden olabilir. Lastiklerin otomobil gvenliindene kadar nemli olduunu anlamak iin Formula-1 yarlarna bakmak yeterlidir. Aynzelliklere sahip aralarda farkl lastik kullanlmasyarn kazanlmasna ya dakaybettirilmesiyle sonulanmaktadr. Aralarn motor gcn ve fren sistemlerinin gcnyola aktaracak yine lastiklerdir.

Otomobilin yol yzeyini kavramas, srkararllve kolayl, hayati nem tar.nk aracn aktif gvenlii, dengesi ve konforu tm bu paralarn salklalmasnabaldr.

Dzensiz lastik anmalarnn nedenlerini, otomobilin srkararllnve aktifgvenliini bozan etkenleri tespit eden, arzalarngideren bir mekaniker otomobil servisleriiin vazgeilmez bir elemandr. Bu nedenle modl ile gerekli yeterlikleri baardnzda ihayatnzda ok daha rahat ibulma imkanna kavuacaksnz.

GR

2

3RENME FAALYET.1

n dzen ayarlarn, onarmnara kataloguna ve standartlara uygun olarakyapabileceksiniz.

evrenizde bulunan otomotiv servislerine giderek

Srkolaylterimini,

Aracn saa-sola ekme nedenlerini,

Dnlerde direksiyonun kendi kendine nasl eski konumuna geldiiniaratrnz.

1. N DZEN GEOMETRS1.1. n Dzen Geometrisinin nemi

n dzen geometrisi, n tekerleklerin, sspansiyon ve direksiyon paralarnnbirbiriyle yolla ve srynyle olan asal ilikileri olarak tanmlanr. Bu paralarn gvdeveya asiye birletirilmelerinden sonra geometrik ave boyutlarnn ayarlanmasda ndzen ayarolarak tanmlanr. Tatn sspansiyon ve direksiyon sistemi ile dorudan ilikiliolan n dzen elemanlarekil-1 A da grlmektedir.

deal bir n dzen geometrisi tat iinu zellikleri salamaktadr:

Emniyetli, dzgn bir hareket ve manevra kabiliyeti,

Daha iyi bir yol tutuu,

Direksiyon kolayl: Direksiyon hkimiyeti, kararll, virajdan sonradireksiyonun yerine hemen geri gelmesi (toplamas),

Lastik ve n dzen balantlarndaki anmalarn en aza indirilmesi,

Yakt tasarrufu,

RENME FAALYET.1

AMA

ARATIRMA

4ekil 1.1: Tatn n dzen sistemini oluturan paralar ve kamber as

Direksiyon ve sspansiyon sistemlerinin grevlerini kusursuz bir ekildeyapabilmeleri iin n tekerlek alardoru olarak dzenlenmelidir. n dzen geometrisininuygun ayarlanmasile dinamik gerilmeler ve paralarn anmalarazalacaktr.

n dzen ave boyutlarnn ayarlarsspansiyon sistemine, tekerlek tahrik sistemineve direksiyon sistemine gre deiir. Bu ayarlar srperformansn, direksiyon kararllnve paralarnn dayankllnartrmak iin yaplr.

Bamsz arka sspansiyona sahip aralarda, arka tekerleklere de n tekerleklerdeolduu gibi kamber ve toe asverilir.

1.2. n Dzen Alar

n dzen alar, tat yknn tekerlek yataklarve sspansiyona uygun ekildedalmnsalamaldr. Tekerleklerin yola temas, yol yzeyine dik olmaldr. Bu ekildekararlbir hareket ve iyi bir tutunma salanabilir. Bu amala tekerlek balantlarnn, belirlialarda tasarmlaryaplmtr. Bu alar ve etkileri aada aklanmtr:

1.2.1. Kamber As

Tatn n tekerleklerine nden bakldnda dey eksene gre, tekerlein stksmnn aracn merkezine ya da dardoru eimine kamber asdenir.

Tekerlein st ksmda doru belirli bir aile eim yapyorsa pozitif kamber, iedoru eimli ise negatif kamber olarak tanmlanr.

5ekil 1.2: Pozitif ve negatif kamber alar

Kamber alargenellikle pozitif verilir. Bazkk apltekerlekler iin negatifkamber daha iyi sonular vermektedir. Gnmz aralarnda kamber asolduka kkverilmektedir. nk lastiklerin yzeyleri geniletilmive ara hzlarartmtr.

Kamber Asnn Amacve Etkileri

Lastiin yol yzeyine iyi bir temas yapmasnsalar,

Pozitif kamber, lastiin yere temas noktasnyk ekseninin yola temasnoktasna getirerek, meydana gelen momenti azaltr. Bylece direksiyonkolaylsalar,

Aracn arlndingil bana momentsiz bindirerek, dingil pimiburcunda veya rotillerdeki srtnmeyi azaltr direksiyon kolaylsalar,

Tekerlee gelen normal tepki kuvvetinden dolaydingil pimi veyarotillerde meydana gelen yk ve anmalarazaltr,

Gereinden fazla pozitif kamber astekerlein dtan anmasnanegatif kamber ise iten anmasna sebep olur,

Kamber asnn iki tarafta eit olmamastatn bir tarafa ekmesineneden olur. Tat, (+) pozitif kamber asnn byk olduu tarafa ekmeyapar. ki tekerlek arasndaki kamber asfark0,5 dereceden bykolmamaldr.

6ekil 1.3: Serbest sspansiyonlu tatlarda kamber as

1.2.2. King-Pim As

Dingil piminin (Balk pimi ya da King-pim) st ksmnn tat merkezine dorueimidir. Gnmzde kullanlan serbest sspansiyon sistemlerinde alt ve st salncakrotillerinin eksenlerini birletiren doru ile dey eksen arasnda meydana gelen adr.ekilA.4'te sabit dingilli (aksl) (a) ve serbest sspansiyonlu (b) aralarda bu agsterilmitir.

King-pim as, aracn tekerleklerine gelen ykn pim veya rotil balantparalarzerindeki etkisini azaltr. Tekerlek ekseni ile king-pim ekseninin yere temas noktalararasndaki farkn (ofset) azaltlmasile direksiyon dndrme kolaylsalanr.

7ekil 1.4: King-pim as(dndrme ekseni)

King Asnn Tat zerindeki Dier Ama ve Etkileri

Fazla kambere olan ihtiyacazaltr.

Tekerlein temas noktasnpim eksenin yol yzeyini kestii noktayayaklatrarak yol darbelerinin n takm ve direksiyon sistemi zerindekiolumsuz etkilerini azaltr.

Dnlerde diren momentini azaltarak direksiyon kolaylsalar.

Dnlerden sonra tekerleklerin tekrar dz konuma gelmesini salar.

Direksiyon geri toplama momentinin olumasnsalar.

ekil 1.5: Direksiyonun simidinin evrildikten sonra direksiyon geri toplama momenti ile dz

srkonumuna gelmesi

81.2.3. Toplam A

Kamber ve King-pim alarnn toplamdr. Toplam atekerlek ekseni ile King-pimekseninin kesime noktasnn yerini belirlemek bakmndan nemlidir. Pratikte bu nokta, yolyzeyinin yaklak 5 cm altnda olmaldr.

Tekerlek ekseni ile balk pimi ekseni yolu keserse (kesime noktasyol yzeyininaltnda ise) tekerlekler da almaya zorlanr. Tekerlek ekseni, yol yzeyini balk pimininkestii yerden ieride kalacak ekilde keserse (kesime noktasyol yzeyinin stnde ise)tekerlek gidisrasnda ie kapanmaya alr.

ekil 1.6: Toplam a

Kesime noktasyol yzeyinde ise yol direnci, dnme ekseni zerinden getii iintekerlekleri ie veya da doru ama-kapama (toe-in, toe-out) etkisi yapmaz. Bu durumtat hareket halinde iken rot balarve direksiyon boluu nedeniyle tekerleklerin saa-solayalpa yapmasna neden olur. Diren moment kolu sfr olduundan, tat hareket halinde ikenyol darbeleri direksiyon sistemini fazla etkilemez, ancak tat durur vaziyette iken direksiyondn zorlar.

King-pim asnn ok kk olduu durumlarda, tekerlekleri ama-kapama etkisinedeniyle, tekerleklerin yalpalamasazalabilir; ancak yk dalm dengesi uygun olmaz.

1.2.4. Kaster As

Tat tekerleklerine yandan bakldnda grlen, dingil piminin veya alt ve stsalncak rotillerini birletiren dorunun tatn nne veya arkasna doru yapteimekaster denir. Tekerlee yan tarafndan bakldnda pimin st ksmnn arkaya doru eimi"Pozitif Kaster", tersi ise "Negatif Kaster olarak adlandrlr. Gnmz tatlarnda her ikiduruma da rastlamak mmkndr.

9ekil 1.7: Kaster as

Kaster Asnn Amacve Etkileri

Kaster asnn asl amactata hareket kararllsalamaktr. Pozitifveya negatif kaster verilmiara tekerleklerinde, yolun durumundandolaysapma meydana geldiinde, tekerlekler tekrar eski konumunagelir.

Dnlerden sonra tekerlekler tekrar dz duruma getirilmeyealldnda direksiyonun kolayca toplanmasna yardmcolur. rneinsatarafa dnen arata satekerlek aksyere yaklatrlmaya allr.Ancak, tekerlek yere gmlmeyeceinden, aracn sadireksiyon mafsalyukardoru kalkar ve ara gvdesini de yukarkaldrr. Dnten sonradireksiyon serbest brakldnda aracn arlve yol direncinin etkisiylesadireksiyon mafsaltekrar aaya doru itilir ve tekerlekler tekrar dzkonumuna dndrlr. Kasterin bu etkisini king-pim as dadesteklemektedir.

Tata kolay manevra yapma imknverir.

Pozitif kasterli tatta yol ve srkararlletkili iken negatif kasterlitatta viraj alma kabiliyeti fazladr.

Gereinden daha byk ada verilen kaster direksiyonu zorlatrr, ar

10

yol darbesi etkisi ve titreimlere neden olur. Buna karlk yol kararllartar.

Gereinden daha kk kasterde ise dk hzlarda direksiyon kolaylsalandhalde yksek hzlarda direksiyon kontrol azalr ve tat saa-sola gezinti yapar.

Pozitif kasterli bir tatta kaster asnn kk olduu tekerlek tarafna,negatif kasterli bir tatta ise kaster asnn byk olduu tarafa doruekme meydana gelir.

ekil 1.8'de kaster asnn durumu grlmektedir. Burada, king-pim ekseni tekerlekdey ekseninin nndedir ve ara ne doru hareket ettiinde tekerlekler direksiyonekseninin arkasndan ekilir. Bylece, gerek saa ve sola dnlerde gerekse ileri doru dzhareketlerde tekerlekler dz konuma dnmeye zorlanacaktr.

ekil 1.8: Arka tekerlekten tahrikli arata, n tekerleklere verilen negatif kaster

1.2.5. Toe As(Toe-in veya Toe-out)

Araca hareket veren n tekerleklere stten bakldnda grlen, tekerleklerin nksmnn arkaya gre farklmesafede olmasdurumudur. n tarafn arkaya gre kapalolmasna toe-in, ak olmasna da toe-out denir (ekil 1.9).

11

ekil 1 .9: Toe alar

Toe Asnn Ama ve Etkileri

Toe deeri aralarn uzun rotlarnn uzatlp ksaltlmasile deien ve ayarlanabilenbir tekerlek pozisyon ayardr. Aolarak veya tekerleklerin n tarafnn kapallk-aklkmesafesi (mm.) olarak ifade edilir.

Tat dz yolda hareket ederken tahrik tekerleklerinin ve ykn etkisi ile ntekerlekler, arkadan itili aralarda genellikle da doru almaya, nden ekili aralardaise ie doru kapanmaya zorlanr. Bu nedenle nden ekili aralarda n tekerleklere toe-out,arkadan ekili aralarda toe-in verilir.

Tat n tekerleklerine, retici firma tarafndan belirlenmideerlerin dnda fazlamiktarda toe-in veya toe-out verilmise bu durum tekerleklerde yuvarlanma direncininartmasna neden olur. Ayrca tekerleklerin, iten veya dtan anormal derecede dzensizanmalarna yol aar. Bu anma, yanal ynde testere diieklinde kendisini gsterir.

Gnmzn baznden ekili tatlarna sfr (0) veya negatif toe (toe-out)verilebilmektedir. Kullanlan lastiklerin de verilen toe deerlerine etkisi vardr. Mesela,radyal dokulu lastik kullanlan tatlara, bias dokulu lastik kullanlanlara gre daha dk toedeeri verilmektedir. nk radyal gvdeli lastiklerin yanal kuvvetlere kardirenci dahafazladr.

1.2.6. DnAs(Dnte toe-out)

Tatlarn saa veya sola dnleri srasnda i tekerlein dtekerlee gre dahabyk aile dnmesine dnasveya dnte toe-out denir. Yani tat viraj alrkendtaki tekerlek daha byk yarapl(r1), iteki tekerlek ise daha kk yaraplemberzerinde (r2) dnyapar.

12

ekil 1.10: Tatn sola dnme anndaki dnas

Dnlerde i ve dtekerlein farklalarda dnmesini salayan, deveboynu (ya datekerlek trapezi) olarak adlandrlan balantelemanlarnn rotlara dik olarak deil de belirlibir aile balanmasdr. ekil 1.11'de balantkolunun ara eksenine paralel olarakbalanddurum ve etkisi grlmektedir. Bu balantda i ve dtekerlekler aynadadndrld iin, tekerleklerde kayma srtnmeleri meydana gelir. Tatn manevrakabiliyeti azalr.

ekil 1.11: Balantkolu tat eksenine paralel olduunda dnas

ekil 1.12'de gsterildii gibi, balantkollarnn belirli bir aile balanmas, itekerlein daha byk ayla, d tekerlein ise daha kk ayla dndrlmesinisalamtr. nk balantkolu, yatay eksene yaklarken daha byk a, dey ekseneyaklarken ise daha kk ayapar. Bylece hem tatn manevra kabiliyeti artrlmolur,hem de lastiklerde anormal anmalar nlenmiolur.

13

ekil 1.12: Balantkolu tat eksenine alolduunda dnas

1.2.7. Dingil Paralellii (z Takibi)

Bir tatta iz takibini iyi kavrayabilmek iin geometrik eksenler tanmlanmtr.Bunlar:

SrEkseni: Arka aksa dik olarak, aksn tam ortasndan geer. Bu eksen, aracndz srndeki gidiynn gsterir.

Boyuna Eksen: Araasisinin ortasndan boylamasna geen eksendir.

Simetrik Eksen: n ve orta aksn ortasndan geen eksendir.

Tat hareket halinde iken, arka tekerleklerin n tekerleklerin izlerini paralel takipetmesi haline iz takibi denir. Bu durumda, aracn dz srnde; srekseni, boyuna eksen,simetrik eksen tek bir izgi zerinde bulunur.

Bir eksen dierlerinden saparsa dz sryn bozulmuolur.

14

ekil 1.13: Tatta geometrik eksenler

Arka aksn(arka kpr) eik oluu bunun iin tipik bir rnek olabilir. (ekil 1.14)Arka aks herhangi bir nedenle eildiinde, arka tekerleklerin simetrik eksene ve ntekerleklere olan paralellii bozulur. Arka aksn ortasndan dik ayla geen srekseni,simetrik eksenden sol tarafa doru kayar.

Aracn dz sr iin direksiyonun dndrlmesi gerekir. Bylece n tekerleklertekrar arka tekerleklere ve sreksenine paralel hale getirilir. Bu da dz srte aracnyamuk (paytak) gidiine neden olur.

z takibinin amacn dzen ayarna balamadan nce arka sspansiyonlarn ve asidoruluunun uygun durumda olup olmadnbelirlemektir. z takibinin hataloluu, lastikanmasna ve direksiyon sertliine sebep olur.

z Takibinin Bozulmasnn Nedenleri

Arka kprnn kaymas(Srekseninin, simetrik eksenden ayrlmas)

15

n ve arka sspansiyon sistemindeki paralarndaki deformasyonlar

asi erevesinin ya da araasisinin(monolog gvdenin) eik oluu

ekil 1.14: Arka aks kprsnn bozulmas

1.3. n Dzen lm

Tekerlek, sspansiyon ve direksiyon sisteminin zorlamalara maruz kalmasnedeniyle(rnein kaldrm tana arpmas) tekerleklerin alardeiebilir ve bu suretle tatnhareket artlarve tekerlein anma durumu kuvvetliekilde etkilenebilir.

n dzen alar, servislerdeki n dzen cihazlarile yaplan lmlerde saptanr.Gelien teknoloji ile yllar iinde, birok n dzen cihazlargelitirilmitir. Bunlar:

Mekanik,

Optik,

Kombine (mekanik/optik),

Elektronik ve Bilgisayar kontroll cihazlardr.

n dzen lme ilemleri esnasnda aracn; yatay ve dzgn bir yzey stnde veyan dzen lme cihazplatformunda bulunmasgerekir. n dzen lme ilemlerinebalamadan nce her tat hakknda aada yazlbulunanartlara uyulup uyulmadnn nkontrolnn yaplmasgerekir:

16

Tekerlek lastiklerinin kontrol (hava basnlar, lastik boyutlar, lastik profilleri,hasar ve lastik anma durumu)

Tekerlek boluk kontrol,

Tekerlek salgsnn eksenel ve radyal kontrol,

Direksiyon sisteminde mafsallbalantlarn, rot ve rotil boluklarnn kontrol,

Direksiyon orta pozisyonunun kontrol ve ayar,

Direksiyon dili kutusunun boluk ve alma zorluuna karkontrol

Sspansiyonun (yaylarn ve amortisrlerin) boluk veya hasara karkontrol

ekil 1.15: Bilgisayar kontroll n dzen lme cihaz

NEML

n dzen lme ilemleri yaplmadan nce otomobil firmasnn bilgisayarln dzencihazna verilerinin ykleme ynergelerine gre yklenmesi gerekir. Ancak seviye ayarvehavalsspansiyonu olan aralar istisnadr.

n kontrolde tespit edilen tm eksiklikler veya arzalar giderildikten sonra n dzenalarnn lm yaplmaldr.

17

Farklimalatlarn eitli lm yntemleri olduundan ya da lm aletinin srecifarklilediinden (kullanmlarfarklolduundan) n dzen ayarhakknda genel bir srayoktur. lm aletlerinde imalatlarn lm talimatlar, dikkate alnmaldr. Ara tipineuygun olan ayarlama ve tolerans deerleri ilgili ara imalatsnn kataloglarndan alnr.

Tatn saa-sola ekmesini engellemek iin tolerans deerleri ierisinde, lmdeerleri her iki tekerlekte de aynolmaldr.

rnein, elektronik kontroll bir cihazda lmuekilde yaplr:

Dnastekerleklerden birini belirli bir ada dndrdmzde dier tekerlekasnn llmesiyle bulunur. n toe deerleri snr deerler ierisinde olmadka dnasllmemelidir. Dnasnn ayarlanmasnda kullanlan en yaygn teknik, dnalararasndaki farksimetrik yani eit yapmaktr.

ekil 1.16: n dzen cihaznn balklarnn tekerleklere taklmas

Sol tekerlek 20o dndrldnde, satekerlek 18o olmaldr. Kural olarak dnerkendta kalan tekerlein dnasfabrika deerlerini 15o den fazla gememelidir.

ekil 1.17: Direksiyonun sabitlenmesi

18

Direksiyon orta pozisyona getirilerek sabitletirilir.

Kamber, kaster ve king-pim alarcihaz monitrnden okunarak llmolunur.

Son olarak arata rot durumu, toe-in veya toe-out, asllr. Gerekirse ayarlanarakyeniden llr.

ekil 1.18: n dzen ayar cihaznn ekran(kamber, kaster ve toe alarnn okunmas)

19

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

Srcnnikyetlerinidinleyipdeerlendiriniz.

Src ikyetlerini dinlemek, sorunun ne olduununbelirlenmesine yarayacak bilgiler salar ve arza tehisi iindoru balang noktasnn belirlenmesinde rol oynar. Buyzden;

Arza tehis ilemi boyunca notlar alnz.(Karlalan enkk bir bilgi parasbile ileride sorunun zm iin engerekli bilgi olabileceinden atlanmamaldr.) Ara yolda test edilmeden ve tam bir grsel denetimden

geirilmeden hibireye dokunmaynz.

Yol testi yapnz. retmeninizin kontrolnde, aracdzgn ve tmseklerinbulunmadbir yolda kullannz. Bu test srasnda ikyet konusu olan sorunun birka kez

olumasnsalayarak sorunun tam tanmnyapnz.

Titreimleri ve saa-sola ekmelerin oluup olumadnkontrol ediniz.

Ara katalogunda belirtilen hususlara dikkat ederektestinizi yapnz. Test sonucunda kan problemleri, varsa ara katalogunda

bulunan arza tablosuyla karlatrnz. (rnek: Blmsonundaki arza tehisi tablosuna baknz.)

Lastikanmalarnkontrol ediniz.

Lastik gstergeleri ortaya ktnda veya ciddi lastikomuzu anmasvarsa yeni lastikler taknz. Anma sebebikesinlikle tespit edilmelidir. Omuz anmas geneldelastiklerde arkamber veya artoe-in/toe-out varsa olur.Bazen arka tekerlek rot ayarnn yanlolmasveya anmgergi kollar, ekmeyen tarafn lastiklerinde ardalgalveya dantelli anmaya yol aabilir.

Tamamen yanlrot ayar deeri baka anma eitlerine deyol aabilir.

Lastik havalarnve bijonsklklarnkontrol ediniz.

Lastik havalarnn ara reticisinin nerdii deerde ve (budeer iin ara katalouna bakn) tekerlek iftlerinde eitolmaldr. Bijon sklklarnbir tork metre kullanarakkontrol ediniz.

UYGULAMA FAALYET

20

Sspansiyonsistemini vedireksiyonsisteminioluturanparalar kontrolediniz.(boluklarnkontrol ediniz)

Bulunan ya da bildirilen bir sorunun nedeni kesin olaraksaptanrsa bir sonraki aamaya gemeden nce arzanedenini (mmknse) dzeltiniz.

n dzen cihazbalklarnaracntekerleklerinebalaynz.

Balklarn temas yzeylerinin jant yzeylerine tamoturmasna dikkat ediniz.

Aracn n dzenalarnlnz.

Rot ayaryla ilgili kontroller ve bunu izleyen ayarlamalar(kamber, kaster, king-pim, dnas) dz bir zeminzerinde yapnz.

Gerekli donanm reticinin vermi olduu talimatlarauygun kullanlmaldr.

n dzen ve arkatekerlek alarnayarlaynz.

n Tekerlek Alarnn Ayar Rot ayarnn yaplmas gerekiyorsa direksiyon rot

balarndaki kilit somunlargevetiniz ve direksiyon rotlastiklerinin ksa olan tarafndaki klipsleri sknz.

Lastiklerin direksiyon rot kollarna serbest bir ekildegetiinden rot kollarnn dnmesi sebebiyle hasarauramamolduklarndan emin olunuz.

ekil 1.19: n tekerlek alarnn ayar(toe as)

Her iki rot kolunun diyn saat ynndedir. Rot ayarnrot kollarnn dndrlmesi ile yapnz.

21

Rot ayardireksiyon dili kutusu daima orta pozisyondakalacak ekilde ve iki tarafta eit miktarda yaplmaldr.Sr srasnda direksiyon simidinin dz pozisyondakalmasna dikkat ediniz.

Her iki n tekerlek arka tekerleklere gre aynaya sahipolmaldr aksi takdirde arka aks hareketi aracn dzgitmesini etkilemektedir. Bu durumu ayarlaynz.

Rot ayaryapldktan sonra rot kollarnn ularndaki kilitsomunlarnuygun tork ile sknz. Buna ilave olarak lastiktozluklarnn dzgn olarak taklolup olmadnkontrolediniz ve tespit klipslerini yenileyiniz.

ekil 1.20: Kamber ve toe alarnn ayarlanmaseksantrikcvatalardan ayarlanmas

Kamber asnda rot ayarnda olduu gibi eksantrikcvatadan yapnz. Eksantrik cvatasnn dndrlmesiyletekerlek rulman muhafazasnn konumu deiecektir.

ounlukla, gnmz otomobillerinde, tm alarayarlanabilir ekilde dizayn edilmemitir. Bu nedenle bazimalatfirmalarn aralarnda tm ayarlar yaplmaz, ayargereken para deitirilir veya dorultulur.

n tekerlekler ayarlanrken daima arka tekerlek ayarlarnda kontrol ediniz.

22

Arka Tekerlek Alarnn Ayarlanmas Arka sspansiyon kollartraverse eksantrik cvatalaryla

balanr. Arka tekerlek alar bu cvatalar ileayarlanmaktadr.

ekil 1 21: Arka tekerlek alarnn ayarlanmas

Tekerlek alarnayarlamak iin eksantrik cvatalarnsomunlarn gevetiniz. Cvatalar dndrldndesspansiyon ie ya da da doru hareket eder. Eksantrikpullar traversteki klavuzlar ile desteklenmektedir. Arkasspansiyon kolunun hareketi akson hafife dnmesinesebep olur ve tekerlek alardeiir. Gnmz aralarnnhepsinde tm alarayarlamak mmkn deildir. Herretici firmann tasarmlarfarklolduundan tm alarayarlanmayabilir. Ara kataloglarnda belirtilen alar,talimatlarna uygun olarak ayarlaynz Parann yaps(tasarm) ayarlanmaya msaade etmiyor ise yenisi iledeitiriniz.

23

ARIZA TEHS TABLOSUARIZA MUHTEMEL SEBEP

Ara saa veya sola ekiyorsa Rot ayarbozuktur(toe alar)Bilyeli mafsalda geveklik vardr

Fren yapldnda ara yanakayyorsa

Kaster bozukturFrenler ayarszdrFrenler hatalayarlanmtr.Lastikler normalden daha aziirilmitir

Direksiyon brakldnda arasaa veya sola ekiyorsa

Kamber bozukturKaster hataldrLastiklerde dzensiz anma vardrLastik basnlareit deildir

Araca yn vermede glk varsa Tekerlek aziirilmitir.ok fazla pozitif kamber verilmitir.Kumanda donanm (direksiyon sistemi

elemanlar) ok skdr.

Direksiyonda aroynama veyageveklik varsa

Tekerlek yataklargevektirBilyeli mafsallar gevektirBurlar gevektirRot kolu gevektirDireksiyon dilileri veya yataklaranmtr

Lastiin dtarafanmsa Fazla pozitif kamber verilmitirFazla toe-out verilmitir

Lastiin i tarafanmsa Fazla negatif kamber verilmitirFazla toe-in verilmitir

Her iki tarafta arlastik anmasvarsa

Lastikler normalin altndaiirilmitirVirajlar yksek hzla dnlmtr

Bir tekerlek dierine gre fazlaanyorsa

Kamber uygun deildirFrenler bozukturAmortisrler bozuktur

24

Tekerlek temas yzeyibozuluyorsa

Lastiklerin yuvarlaklgitmitirBalans bozuktur

n tekerlekler fazla titremeyapyorsa

Arpozitif kaster verilmitirDzensiz kaster vardrLastiklerin yuvarlaklgitmitirBalans bozukturRot kolu burcu bozuktur

Ara titreme yapyorsa Lastikler bozukturDrt tekerlekten birinin veya birden fazlasnn

yuvarlaklgitmitir

Drt tekerlekten birinin veya birden fazlasnnbalansbozulmutur

Tablo 1.1: Arza tehis tablosu

25

LME VE DEERLENDRMEOBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

1. Aada gsterilen ekiller n dzen alarndan hangileriyle ilgilidir? Uygun aileuygun ekli eletiriniz.

ab

c d

1.Kamber as 2.Kaster as 3.Tekerlek kapankl 4.King-pim as

2. Tatlarn saa veya sola dnleri srasnda i tekerlein dtekerlee gre dahabyk aile dnmesi hangi aterimiyle tanmlanmaktadr?

A) Kamber asB) Tekerlek aklC) DnasD) Tekerlek kapankl

3. King-pim asile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?A) Kambere olan ihtiyacartrr.B) Yol darbelerinin etkilerini azaltr.C) Direksiyon kolaylsalar.D) Dnlerde tekerleklerin dz konuma gelmesini salar.

4. I. King-pim ve kaster asdireksiyon geri toplama momentinin olumasnsalar.II. Tat, kamber asnn kk olduu tarafa ekme yapar.III. Gereinden daha byk ada verilen kaster direksiyonu zorlatrr

n dzen alarile ilgili olarak yukarda verilenlerden hangi veya hangileridorudur?

A) Yalnz I C) I-III

B) I-II D) II-III

LME VE DEERLENDRME

26

5. n dzen lme ilemlerine balamadan nce, aada sralanan ilgili kontrollerdenhangisi yaplmaz?

A) Lastik hava basnlarkontrolB) Lastiin reklam etiketiC) Lastik boyutlarD) Lastik anmalar

Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanlolanlar iin Y harfi ile iaretleyiniz:

6. ( ) Pozitif kamberin etkisi ile da doru almaya alan tekerlekleri dz konumagetirmek amacyla genellikle bir miktar toe-out verilir.

7. ( ) Negatif kasterli tatta yol ve srkararlletkili iken pozitif kasterli tattaviraj alma kabiliyeti fazladr.

8. ( ) Toe deeri, aralarn uzun rotlarnn uzatlp ksaltlmasile deien veayarlanabilen tekerlek pozisyon ayardr.

9. ( ) Kaster as, dnlerden sonra tekerlekleri tekrar dz duruma getirmeyealtndan direksiyonun kolayca toplanmasna yardmcolur.

10. ( ) Tat hareket halinde iken, arka tekerlekler n tekerleklerin izlerini paralel takipetmesi haline iz takibi denir.

11. ( ) Fazla tekerlek kapankl(toe-in) durumunda lastiklerde anr.

12. ( ) Fazla tekerlek akl(toe-out) durumunda lastiklerde .... anr.

27

RENME FAALYET.2

Tekerleklerin bakm ve onarmnara kataloguna ve standartlara uygun olarakyapabileceksiniz.

Tekerlekleri deitirilen bir aracn tekerleklerinin neye gre deitirildiini,

Tekerlekler zerinde bulunan rakam ve harflerle ne anlatlmak istendiini,

Ara yksek hzlara ktnda direksiyonda titreimler oluuyorsa bununmuhtemel nedenlerini aratrnz.

Aratrma sonucunu rapor yazarak retmenize teslim ediniz. Snftaaratrmalarnzn sonucunu, retmeninizin gzetiminde, sununuz.

2. TEKERLEKLERMotorlu karayolu tatlarnda, aracn yk nce asiye sonra da sspansiyon sistemi

zerinden tekerleklere bindirilir. Tekerlekler balca iki ksmdan oluur. Birinci ksm elikve alamlarndan yaplan jant, ikinci ksm ise yere temas eden yumuak ksm, tekerleklastiidir.

ekil 2.1: Lastik ve janttan oluan tekerlek

RENME FAALYET.2

AMA

ARATIRMA

28

2.1. Tekerleklerin Ksmlar

2.1.1. Jantlar

Grevleri

Lastikler, araca direkt olarak balanamazlar, jantlar zerine yerletirilmitirler. Jantlarlastikleri zerlerinde tayarak lastiklerin grevini en iyi ekilde yerine getirmesini salar.Jantlar, sremniyetini salayan hayati paralar olduklariin, dikey ve yanal yklere,srve frenleme kuvvetlerine ve zerlerine etkiyen eitli dier kuvvetlere dayanacakekilde yeterli dayankllkta olmaldr.

ekil 2.2: elik jant

Jantlar yaplarnda oluturulan deiikliklerle motor ve zellikle fren performansnanemli katklarda bulunur. Meydana gelen hava akmnfren disklerine ynlendirerekdisklerin daha abuk soumasna yardmcolurlar.

Yapsal zellikleri ve Ksmlar

Jantlar genel olarak tek paralolur. Ar hizmet tipi aralarda (kamyon, treyler, yolve imakineleri) iki paraljant kullanlr. Jantn merkezi ap bakmndan biraz dahakktr. Bu tip jantlara dk merkezli jant denir. Gnmzde genel olarak dk merkezlijantlar kullanlmaktadr. Merkezin dk tutulmasnn saladyararlar vardr. Lastiklerinkolay sklp taklmasnsalar. Lastik damann bir ksmjantn ukur ksmnaindirildikten sonra dier tarafjanttan kolaylkla karlr.

29

ekil 2.3: Jantn ksmlar

Bazjantlarda emniyet kenarlarya da jant kanallarvardr. Bu jant kanallarnngrevi, lastiin patlamashalinde daman ukur ksma dmesine engel olmaktr.

Jantlar, aynzamanda, mmkn olduunca hafif ve olduka dayankldr. Tekerleinhafif olmasyla yaysz ykn azaltlmassalanr. Bu da aracn sspansiyon performansnolumlu etkiler.

30

Jantlar zerindeki iaretler

ekil 2.4: Jantn kesiti

Jantlar zerinde yer alan yazve iaretler jant hakknda bilgilendirici ve uyarcbilgiler verir. 5 J X 14 CH 36 0203 70259 ifadesini inceleyelim.

5 : Jant genilii (in)

J : Jant damak (flan) profili

"J" ve "JJ" kodlu jantlar ekil olarak ayndrlar; ancak lastik kordonunun oturduuflanykselme mesafelerinde kk farkllklar vardr."J" tipinde flanykselme mesafesi17.5 mm. (0.689 in) "JJ" de ise 18 mm. (0.709 in) tir.

31

ekil 2.5: eitli damak flanykseklikleri

"JJ" dizayn genilastiklerde tercih edilir, nk daha yksek flankesi, lastiinjantn sonuna erimesini zorlatrr. Bu nedenle, "JJ" dizayn, genilastikler iin retilmigenijantlarda ska kullanlr.

14 : Jant ap(in)

X : Tek paral(mono blok, tubeless) jant

CH : Janttaki "tubeless seti" tipi

Gnmzde tm otomobil lastikleri tubeless olarak retilmektedir. Emniyet asndanbu nemli bir ihtiya olmutur. Tubeless lastikler mutlaka zel topuk yuvasve setleri olanjantlara taklmaldr. Bylelikle yksek hzda yanlardan gelen byk g altnda veya dkhavalkullanmda lastiin topuunun janta oturan blmnn yerinden oynamasnlenmiolur. Dier tubeless seti tipleri aada ekilleri ile birlikte gsterilmitir.

32

ekil 2.6: Janttaki tubeless seti tipleri

36 :Jant off-seti (mm.)

ET ile de gsterilir. Off-set deeri, jantn tipik zelliklerinden birini temsil eder. Jantnortasndan geen hayali izgi ile jantn araca bijonlarla balanan yz (bijon deliklerininolduu eksen) arasndaki mesafedir. Off-set, aracn yapsal zellii ile ilgili olduundantemel bir ldr. Bundan dolaylastik ve jant deiimlerinde dikkat edilecek en nemlifaktrlerden biridir. Jantlarn zerinde, l tanmlamalarnda rakamsal olarak ve mm.cinsinden verilir.

0203 : Jantn retim tarihi (ay-yl)

2003 ylnn 2. aynda retilmitir.

70259 : Jantn seri numaras

Jant iin bilinmesi gereken bir deer de PCD dir.

Bu deer, jantn zerindeki birbirine komu iki bijon deliinin merkezleri arasndaki,milimetre cinsinden, mesafeyi temsil eder. Aplikasyon kataloglarnda PCD deerleri 4x98,5x100, 6x139.6 v.b,gibi rakamlarla ifade edilir.Burada 4 jantn bijon veya somun saysn,98ise komu iki bijon ekseni arasndaki mesafeyi belirtir.

33

Jant eitleri

Jantlar imalat yntemlerine ve malzemelerine gre snflandrlr. Preslenmielik jantve hafif dkm alminyum alamljant olmak zere u sralarda en ok kullanlan iki eitvardr.

ekil 2.7: Jant eitleri

elik Jant

elik jant elik satan baslmbir diske kaynatlmbir emberden meydana gelir. Buyapseri retime ok uygundur. Birok ara preslenmielik disk tipi kullanmaktadr.nk elik jantlar yksek mukavemettedir ve olduka kaliteli imal edilebilmektedirler.

Alminyum AlamlJant

Bu tipin dkmnde, balca alminyum ve magnezyum olmak zere hafif bir alamkullanlmtr. Alminyum jantlar sadece hafiflik salamak iin deil, aynzamanda aragrnmne nitelik kazandrmak amacyla da kullanlr.

34

2.1.2. Lastikler

Tekerlek lastikleri gnmzn deien, gelien ortamnda nemli bir yere sahiptir.nsanlarn can ve mal gvenlii asndan byk nem tar. Otomobildeki gelimeler nekadar hzlolursa olsun esas snryine lastikler belirleyecektir. Bu yzden lastik reticileriaratrma ve gelitirmeye byk yatrmlar yapmaktadrlar.

ekil 2.8: Gnmz otomobillerinde kullanlan lastik

Grevleri

Lastiin grevleriunlardr:

Otomobilin ykn ve arlntamak

Yol yzeyi ile tekerlek arasnda temassalayarak iyi bir srtnme yzeyioluturmak (Bylece motorun yarattdndrme momentini yola aktarp ekikuvvetine dntrr ve frenlemelerde aracn uygun mesafelerde durmasnsalar.)

Yol yzeylerindeki przlerden ve srten doan titreimleri ve darbeleriemerek yok etmek (Bylece sspansiyon sisteminin elemangibi alr.)

Direksiyon ile verilen yn izlemek (Viraj dnlerinde direksiyon kontrolnegerekli olan yanal kuvveti retir.)

35

Yapsal zellikleri ve Ksmlar

Tekerlek lastiklerinin yapmlarnda, gerekli yksek mukavemeti karlamak zerenaylon, rayon, polyester gibi elyaf esaslkordlar ile elik kordlar kullanlr. Topukdayanmlarise elik teller yardmyla salanr. Birbirinden farklkarakterdeki bu elemanlarbir arada tutmak ve hizmet annda zeminle temasgvenle salayarak yanaklardaki esnemekabiliyetini vermek grevlerini, lastik stlenir. Lastik karmndoal ve sentetik kauuklarile ana dolgu olarak karbon karalaroluturur. Bunlara ilave olarak koruyucular adaltndakikimyasalla lastiin elastik hale gelmesini salayan vulkanizasyon (sve basn altndakauuun yapmasve btn paralarn ve ksmlarnn birbirine kaynamas) elemanlarbulunmaktadr. Karmn ilenmesi ve homojenlii iin kimyasal yalar kullanlr.

ekil 2.9: Lastiin i yapsve ksmlar

Standart tip bir oto lastiini oluturan malzemelerin yzdeleri aadaki gibidir:

Doal Kauuk ...%14

Sentetik Kauuk ...%27

Karbon Karas..%28

elik.%15

Tekstil kumave kimyasallar ..%16

36

ekil 2.10: Lastiin yapsve ksmlarBir lastik kesiti incelendiinde lastiin eitli blgelerden olutuu grlr. Bunlar:

Lastik Srt

Lastiin yolla temasnsalayan en st blmdr. eitli kauuklardan yaplan srtdeseni lastiin kullanm amacna gre eitlilik gsterir. Srt zerindeki trnaklarn yaps,tatn arl, hzve altyolartlarna balolarak deimektedir.

ekil 2.11: eitli lastik srtve su kanalprofilleri

37

Otomobillerde genellikle testere dii tipi profil imakineleri ve kamyonlarda isetrnakllastik profili kullanlr. Testere profili lastiklerde yuvarlanma ve grlt azdr. Dahabyk yanal kuvvet salanmasdolaysile yksek hzlarda ve virajlarda daha iyi manevrakabiliyeti salar. Ancak trnakllastiklere gre ekikabiliyeti dktr. Desendeki oluklaryamur suyunu dearj etmeye yarar. Zemine temas eden dolu bloklarsa ekive fren gcniletir, yanal kuvvet retir. ekil 2.11de eitli lastik srtprofilleri ve su kanallargsterilmektedir.

Lastik Omuzu

Srt deseninin kenarlarndaki omuz yaps, lastik iindeki soluumunu ve lastiinviraj alma kabiliyetini belirler.

Lastik Yana

Damak telinden srt desenine kadar uzanan blme yanak ismi verilir Lastiindireksiyon kontrol karakteristiini tama ve konfor esnekliini belirleyen yanak karkasyapnn liflerini de korur. Lastiin en ok grnen blm olduu iin estetik olmasgerekirLastiin teknik zellikleri de yanak blmne yazlr.

Damak teli

Yksek gerilmeye dayankl, uzamayan elik telden retilen damak telinin grevilastii jantn etrafnda tutmaktr.

Karkas Yap

Lastiin en alt ucundaki bir damak telinden dierine dek uzayan karkas yap, lastiitakviye eder. Karkas yapdamak telinin etrafndolaarak lastie balanr. Polyester kordbezinden retilen karkas yapda uzunlamasna lifler yk tar; yatay liflerse yapybir aradatutar.

Kuaklar

Lastik srt deseninin altnda uzanan dar katmanlara kuak adverilir. elik ve bezolmak zere ikiye ayrlan kuaklar karkas yapysktrr.

Astar

Lastiin i yzeyindeki ince bir kauuk katmanolan astar hava szdrmazlnsalar.Lastiin iine sktrlmbasnlhavann darkamasnnler.

38

eitleri ve Kullanm Yerleri

Tekerlek lastikleri ilerine genellikle hava doldurularak kullanldklariin pnmatiklastikler olarak bilinirler. Lastik ksmna karkas adda verilir. Karkas dokulardanolumaktadr. Bu dokular bez katlardr. Karkas bez katlarnn doku yn de nemlidir.Dokunun, tekerin ekseni ile yaptaya, zenit asdenir ve pnmatik tekerlek lastikleri enok bu aya gre snflandrlr.

Buna gre lastik eitleriyledir:

Diyagonal Lastikler

Bias-katllastik karkas, birbirlerine baldeiken kesitli katl(kuak)kordonlardanyaplmtr ve lastik dairesi merkez ekseni ile 30o-40o ada yerletirilmitir. Bu dzenlemeile hem lastik evresi boyunca ve hem de apn ekseni boyunca tatbik edilen ykleri tar.

Lastik, yol yzeyinden gelen dikey bir yke maruz kaldzaman, katlkordonlarkvrlmaya balar veya deforme olur.

Bias-katllastik srtyol ile karlanca kvrlmaya yz tutarken radyal katllastik srtaynkalr. Bias katllastik srt, daha yumuak kullansalar; ancak dnme performansveanma direnci asndan kuaklradyal katllastiklere gre daha ktdr.

ekil 2.12: Diyagonal (bias-katl) lastiin yaps

39

Radyal Lastikler

Radyal-katllastik karkas, lastik evresine dik lastik ile beraber balkordontabakalarndan meydana gelmitir. Bu yaplastie Radyal ynde byk bir elastikiyetkazandrr. Bununla beraber, bir karkas tek bana lastik evresi boyunca etkiyen btn ykekarkoyamaz. Bu yzden, Radyal-katllastik, herhangi bir fysalamlatran emberlerebenzer olarak karkasbelirli bir dzende tutturan lastik ile birlikte balanm, gl kumakordonlardan veya elik tellerden yaplmkuaklarla (sabit srtlar) takviye edilmitir. Budzenleme srt rijitliini de arttrr.

Radyal-katllastikler yksek kuak rijitliine sahiptir. Yani viraj alma performanslarve yksek hz performanslaryksek ancak dnme direnci dktr. Anma direnci deyksektir; ancak ara dk hzda, kk tmseklerin zerinden geerken bias-katllastiklere oranla daha dk srkonforuna sahiptirler.

ekil 2.13: Radyal lastiin yaps

YarRadyal Lastikler

Bu lastiklerde de diyagonal bir karkas zerine radyal lastiklerde olduu gibi bir kuakgeirilmitir.

Lastikler karkas yapnn iine i lastik konup konmadna gre de snflandrlabilir.Bu bakmdan lastikler iki eittir:

40

ekil 2.14: Bias katlve radyal lastiklerin karkas yaplarnn, tekerlek eksenine oluturduklar

a(zenit as)

Lastikli (Tubed) Lastikler

Bu tip lastiklerin iinde basnlhavayalkoyan ayrbir i lastik bulunur. Lastiksupab(veya hava supab), jant emberindeki bir delikten darkacak ekilde i lastiebaldr. Lastik patlarsa i lastik hemen sner.

Radyal-katllastik zerindeki daha yumuak ve esnek olan yanaklar daha byk birdeformasyona maruz kalr. Radyal-katllastiklerin i lastikleri bias-katlolanlara nazaran, budeformasyona kardaha dayankl(mukavim) yaplrlar.

Lastiksiz (Tubeless) Lastikler

Adndan da belli olduu gibi tubeless lastikte i lastik bulunmamaktadr. Basnlhava, yksek szdrmazlk etkinliine sahip zel formll kaln lastikten yaplmi kaplamatarafndan lastik iinde tutulur. Tubeless lastikte i lastik olmadiin hava supabdirektolarak jant emberine tutturulmutur.

ekil 2.15: lastiksiz (tubeless) lastik ve i lastikli (tubed) lastik kesitleri

41

Tubeless Lastiklerin zellikleri

Eer bir ivi veya baka keskin bir nesne lastii patlatrsa; tubeless lastik, ikaplamann kendinden szdrmazlk etkisi olduu iin daha yavasner. Ara harekethalinde iken lastik patlasa bile genellikle aracn kontroln kaybettirecek kadar ani birbasn dmesi olmaz.

ekil 2.16: lastiksiz (tubeless) lastik ve i lastikli (tubed) lastie bir ivinin batmas

Bu, tubeless lastiin delinmez olduu anlamna gelmez; ancak i lastikli tipe nazarandaha yavasner. Tubeless lastie saplandktan sonra stnde kalan ivi veya baka keskinbir nesne nemli bir miktarda havann kaybna (lastie batan nesnenin byklne venesnenin lastiin ne kadar iine girdiine baldr) neden olmayacandan, src bazenlastiin patladnn farkna bile varamaz. Patlak tubeless lastikle aracn kullanlmasnadevam edilmesi tehlikeli ve pahalhasarlara yol aabilir. Yksek hzlarda dnen lastiksaplanmolan iviyi aniden daratabilir veya lastiin bir miktar snmesi ile birliktemeydana gelen gerilmeler lastiin allmadk birekildesnmasna neden olabilir. Bu gibidurumlar lastiin tamir edilemeyecek biimde bozulmasna neden olur. Bu yzden, eer arask sk yksek hzlarda kullanlyorsa, lastik hava basncnn kontrol ve lastie batmnesnelerin aratrlmasgibi kalkncesi kontrollerin yaplmastavsiye edilir.

Acilletim Sistemli Lastikler (Paks)

Gnmzde aralardaha gvenli ulam aralarhaline getirmek iin gelitirilenlastik sitemlerinden biri de paks lastikleridir. Paks n acil iletim sistemi, dier sistemlerlekarlatrldnda srkonforu ve dayankllasndan kendine rakip tanmamaktadr.Yaz ve klastikleri mevcuttur.

Sistem, jant, koruma emberi, lastikler ve lastik hava basncsensrndenolumaktadr. Tm paralaryeni gelitirilmitir. Jantlar, tamamen yeni bir geometrik yapyasahiptir. Koruma emberi jantn formuna balkalnarak tam ortaya yerletirilmitir. Yksekdayanklla sahip petek yaplbir plastikten oluur. Lastikler, kordonundan jant boynuzunasktrlmam, jant yuvasna yerletirilmitir.

42

Paks lastiklerinin geometrik ve konstrktif yaps, bildik lastiklerden zelliklekenarlarda ve dolgusunda farkllk gsterir. Lastiklerin alan yzeylerinin i tarafna birgliserinli jel srlmtr. Bu jel, acil iletimde koruma emberi ile lastiklerin arasnda oluananmayazaltr.

ekil 2.17: Paks sistemli lastikler

almaekli

Ksmi ya da tam basn kaaklarnda lastikler koruma halkasile korunur. Janttakilastik yuvasnn zel yaps, basnsz bir lastiin frlamasnengeller. Bunlardaki en nemlizellik viraj alrken lastik yan duvarnda tel basksdr. Tel kuvveti (Fz) lastik kordonunun,kordon merkezine doru dnmesine neden olur. Bundan dolaydtaki kordon blgesinde,kordonu kendi yuvasnn iine bastran bir kuvvet etkisi (Fw ) meydana gelir.

ekil 2 .18: Paks sistemli lastiin alma prensibi

43

Paks, hi basnsz bir lastikle ve tam ykle, maksimum 800 km yola maksimum80km/s ile devam edilmesine olanak salar. zellikle lastik ve koruma halkasnn arasndakianmadan dolay, her ne kadar kayganlatrcjel kullanlmsa da scaklk ykselir veparalar anr. Acil durum lastiinde de srkonforu olduka yksektir. Basn kaybbuyzden hemen alglanamaz. Bu nedenle paks her zaman lastik hava basnckontrolnmuhafaza eder. Acil iletim, gsterge tablosunun ortasndaki ekrandan grlebilir.

Paks sistemli lastiklerin skme takma ilemleri farklekipmanlarla yaplr.

Lastik zerindekiaretler

Otomobillerde kullanlan lastik tekerleklerin yapsyla ilgili bazbilgiler lastik zerine,fabrikasnca konulmubazstandart sembol ve rakamlardan anlalabilmektedir.

175 - Nominal Kesit Genilii (mm.)

Lastiin dtan da, yanaklar arasnda kalan en geniblmnn (kabartma yazlarhari) milimetre cinsinden ifade edilmiseklidir.

Lastiin, ilgili standarda uygun janta taklmve hava ile iirilmiolmashalindekigstergesidir. Daha genijantlarda bu numara bymektedir.

65 - Kesit Oran

Kesit yksekliinin, kesit geniliine orannn yzde cinsinden ifadesidir. rnekte,lastiin ykseklii, lastiin geniliinin % 65idir.

R - Radyal Lastik

15 - Jant ap(in.)

82 - Ykndeksi

Belirtilen hz limitinde lastiin tayabilecei maksimum yktr. Lastiin ne kadararlktaki bir yk emniyetle tayabileceini gsterir.

T - hz Sembol

Lastiin tayabilecei maksimum ykle yapabilecei en yksek hz limitini belirtir.

44

ekil 2 .19: Lastik zerinde bulunan iaretler

Tablo 2.1: Yk indeksi

Yk indeksi Yk (Kg.) Yk indeksi Yk (kg.) Yk indeksi Yk (kg.)

10 60 110 1060 210 19000

20 80 120 1400 220 25000

30 106 130 1900 230 33500

40 140 140 2500 240 45000

50 190 150 3350 250 60000

60 250 160 4500 260 80000

70 335 170 6000 270 106000

80 450 180 8000 280 140000

90 600 190 10600

100 800 200 14000

45

Hz Sembol J K L M N P Q R S T U H V W Y Z

Hz Limiti(km/saat)

100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 240 270 300 240

Tablo 2.2: Hz sembolleri

Dot (Department of Transportation) Standard

ekil 2.20: Dot standard

DOT: Lastiin, ABD Ulatrma Bakanlstandardngetiini ya dakarladnbelirtir.

XA: retici firma fabrika kodu

UU: Lastik l kodu

B762: retici firmaya gre deien semboller

2200: retim tarihi (22.hafta, 2000)

ECE Standard

ekil 2.21: ECE standard

46

E3: Lastiin Avrupa Birlii lkelerinde satlabilecei (lgili normlarkarladnbelirtir.)Yananda bu sembol tayan lastiin testlerininyapldlkeyi belirtir. (E1:Almanya E2: Fransa E3:talya E4:HollandaE5: sve.)

0242433: Lastiin test sonularnn saklanddosya no

Lastik Srt(Srtnme Yzeyi) Anma Gstergeleri

Lastik srtanma gstergeleri, srt yzeyinden 1.6 mm. (0.0630 in) ila 1.8 mm.(0.0709 in) ykseklikteki desenli izgilerdir ve bunlar lastik evresinin 4 ila 6 adet noktasboyunca srt zerine kalplanmlardr. Lastik srtnn zamanla anmasyla, izgilerinderinlii ta ki srt yzeyi ile aynolana dek azalr. (Lastik kabaklar!) Lastik srtanmagstergeleri lastiin izin verilebilir anma limitini gsterirler. Lastik kabaklamaya yztuttuunda yenisi ile deitirilmelidir.

Paks, Acilletim Sistemli Lastiklerin Tanmlanmas

Paks lastiklerinin tanmlanmasdier lastik tanmlamalarndan farkldr. Bu tanmlamaaadakiekilde gsterilmektedir.

ekil 2.22: Paks sistemli lastiin tanmlanmas

Lastiklerin Periyodik Yer Deitirilmesi (Rotasyon)

Teorik olarak btn lastiklerin aynmiktarda anma gstermeleri gerekir. Bir lastikaynyerde uzun bir zaman kullanlr ise tekerlein kullanldkonuma has bir anmagsterir.

Genellikle, nden ekili aralarn n lastikleri arkadakilere oranla %10-20 daha fazlaanrlar. Dlastik omuzlaren hzlanan ksmlardr. Bu tip ok hzlanmann nedenleriunlardr:

Birok aralarda, ykn byk bir ksmnn n tekerleklere binmesi Virajlarda ndeki dtekerlein en byk yke maruz kalmas zellikle n tekerleklere kamber ve toe-in alarnn verilmesi.

47

ekiten dolaylastiklerin yolu tutmak ve aracharekete geirme istei

Lastiklerin yeri dzenli olarak deitirilmelidir bylece hepsinin eit ve dzgn birekilde anmalarsalanmolur. Bu, lastik mrn de uzatr.

Bias-katlLastiklerin Rotasyonu

Bias-katllastiklerde aracn bir tarafndan teki tarafna doru yer deitirmekmmkndr

ekil 2.23: Bias-katl(diyagonal) ve radyal-katllastiklerin rotasyonu

Radyal-KatlLastiklerin Rotasyonu

Eer bir radyal-katllastik karaprazndaki veya karsndaki ile deitirilirse, lastiksesi ve yalpalama geici olarak bozulur; nk daha nceki konumuna gre ters yndednmektedir. Bu yzden, radyal-katllastiklerin rotasyon esnasnda bulunduklartaraftakalmalartavsiye edilir.

UYARI!

Lastiklerin yerini deitirirken lastik yzeylerini de gz ile kontrol edin.

Bazmodellerde arka ve n lastiklerin hava basnlarfarkldr. Rotasyonsonrasnda belirtilen deerlerdeime basnlarnyeniden ayarlayn.

nce yedek lastii rotasyona dahil etmeyin. Sadece geici kullanm iindir.

Yananda dnyn markalanmbir lastiin yerini deitirirken lastiin yeniyerinde gsterilenin aksi ynnde dnmediinden emin olun.

48

ekil 2.24: Lastik yananda bulunan dnynn gsteren marka

Lastiklerde Karlalan Dzensiz Anmalarn Nedenleri

Lastiklerde grlen dzensiz anmalara etki edenartlar;

Lastik Hava Basnc

Lastiklerin iirilme (hava) basnctoplam ara performansve gvenlii asndanhayati nem tar. Her ne kadar lastikler hava geirmez malzemelerden imal edilmiolsalarbile zaman ierisinde kademeli olarak yavayavahavann kamasna izin verirler. Busebeple, lastik hava basncdzenli olarak kontrol edilmeli ve belirtilen basn deerindedeiiklik tespit edilirse hemen ayarlanmaldr.

Belirli bir seviyenin zerindeki hava basnc(ariirme) aadaki problemlereneden olabilir:

Daralan srt genilii srhkimiyetini bozar ve frenleme performansnazaltr.

Srkonforu azalr.

Lastik srtnn orta ksmdaha abuk anr.

Lastiin katlkordon tabakalar(karkas kuaklar) dtesirlerden dolaybozulacak kadar ok eilir ve gerginleir.

Srt lastik tabakalar, srtn merkez ksmnn srtnme sonucu arsnmasna balolarak birbirlerinden daha ok ayrlmaya alrlar.

49

ekil 2.25: Lastik hava basnlarnn lastie etkisi

Yetersiziirme (azime) ise aadaki problemlere sebep olabilir:

Lastik srtile yol arasnda artan srtnme enerji kaybna ve daha fazla yakttketimine neden olur.

n lastikler direksiyonun sertlemesine neden olur.

Srt omuzlardaha abuk anr.

Tat hareket halinde iken lastik scaklnn aniden artmasna neden olan budurum areilmeye yol aar. Hava basncok dk olduu ve ara yksekhzda kullanldzaman, lastik yanabilir ki bu ok tehlikelidir.

Yksek hzlarda, lastiklerin srekli dalgalanmasna neden olur.

NEML!

ehirler arasotoyol veya serbest karayollarnda da lastiklerin rijitliini artrmak iinlastikler normalden 2.84.3 psi, (2029 kpa) daha yksek basnta iirilmelidir. Bu, srtkvrlmasnen aza indirgeyecek ve dolaysyla lastik scaklnn aniden artmasna nedenolan areilme ve lastiklerin srekli dalgalanmasolarak ifade edilen problemleriazaltacaktr.

Hava Basncnn Kontrol Hava basncnn kontrol edilmesi ve ayarlanmasndan nce lastik

soutulmaldr. Hava basncndaima bir hava saati (manometre) kullanarak kontrol

ediniz. Hibir zaman gz ile yaptnz kontrole gvenmeyiniz. Deiik ykler iin uygun lastik hava basncntespit etmek iin tamir

kataloglarna, servis bilgi kartlarna veya kullancel kitaplarna baknz.

50

NEML!

Eer lastik hava basncscakla balolarak ykselirse hava basncndrmek iinhavaydarsalmayn; nk lastik souyunca basn eski deerine geri dnecektir. Lastikscak iken fazla havasalnrsa, lastik souyunca basn normalin de altna inecektir. Bu daanormal lastik anmalarna sebep olur. Eer basn art1barayorsa ;

Balangta lastik havasaz yaplm Arata normalden fazla yklenmi Ara uzun sre yksek hzlarda srlm Ara lastiinin lsnn kk olmasndan kaynaklanmtr.

Hava basnckontrolnden sonra hava supabnn hava karmadndan emin olunuz.

Lastiin Isnmas

Fazla hz lastiklere daima zarar verir. nk fazla hz daha fazla smeydana getirir.Yolda ve yk altnda dnen lastik devamlolarak aracn hzna gre deien darbe veesnemelerle karlar. Ara hareket halinde iken lastiin bir noktasnn ani esnemesi, birazsonra ilk durumuna dnerken lastiin geriye daha fazla enerji vermesine neden olur. Budurum ise lastiin snmasna neden olur. Lastiklerinsnmasnn balca nedeni srtnme veesneme yzeylerinin okluudur. Lastiklerdeki bu snma, ou zaman, lastiin imalatanndaki piirilme scaklna ular. Bu nedenle lastikler daha kolay anr.

Mekanik Hatalar

Mekanik hatalar, lastiklerin hzlve dzensiz anmasna neden olacagibi nemlikazalara da neden olabilir. Mekanik hatalar:

n dzen alarnn, imalatfirmann belirttii katalog deerlerinindnda olmas

n dingilin veya alt ve st salncak kollarnn eik oluu

ekil 2.26: Tabanda tek omuzda dzensiz anma (evresel)

51

Fren ayarlarve panik frenleme

ekil 2.27: Panik fren sonucu, tekerlein bloke olmasve frenlemenin tek bir blgedegereklemesi

Aks yataklarndaki boluk ve sspansiyon sistemindeki arzalar

ekil 2.28: Aks yataklarndaki boluk sonucu oluan anmalar Periyodik bakm ve rotasyon hatalar

2.2. Tekerlek Balans

2.2.1. Tekerlek Balansnn nemi

Tekerlekler, titreim ve dengesizlik olumadan almaldr. Tekerleklerdeki salgveyalpa dengesizliklere neden olur. Salgve yalpann kabul edilebilir snrlaramamasgerekir. Lastikler yapsal zellikleri nedeni ile salgnn bir miktarnzerine alr. Bu nedenlesalgve yalpa tekerlek balansszlkadar etkili olmaz.

Rahat ve dzgn bir sr salanabilmesi, tekerleklerin balansna baldr.Balansszlk tatta:

Tekerleklerin aa-yukarzplamasna ve direksiyonda saa sola titreimlere,

Tekerleklerde yanlara doru yalpalamaya ve bu hareketin direksiyon simidineiletilmesine neden olur.

52

ekil 2.29: Statik balansszln etkisi

Bu nedenle, tekerlek balansnn mutlaka kontrol edilmesi ve ayarlanmasgerekmektedir.

ekil 2.30: Dinamik ynden balansz tekerlek

2.2.2. Balansszln Nedenleri

Balansszln balca nedenleri aadaki gibi sralanabilir:

Lastik tekerlein dkmnn, jant zerine tam konsantrik (ayneksende)olmamas,

Tekerlein yanal olarak eksenden kak olmasveya jant zerinde kntlarnbulunmas,

retim hatasolarak tekerlek zerindeki trnaklarn homojen dalmamolmas,

Frenleme esnasnda arve dzensiz anmalarn olmas,

Tekerlein janta uygun olarak taklmamas.

53

Yukarda belirtilen sebeplerin herhangi biri, tekerlein belirli bir tarafnda ktledalmnn dzensiz olduunu gsterir. Bir taraftaki ktle azl, radyal olarak onun kartarafnda ktle fazlaldemektir. Dolaysyla bir tarafta bulunan ar ksm, balansszlkoluturan fazlalktr. Bu ar ktle tekerlein dn srasnda santrifj kuvvet etkisimeydana getirir ve da doru ekme etkisi gsterir. Bu da dorudan doruya aks miline veyataklara gelen dengesiz arkuvvettir. Bu kuvvet, tekerlek hznn karesi ve balansszlasebep olan ktle ile doru orantlolarak deiir:

F=mv2/R

Bu bantda:

F :Santrifj kuvvet (N,Newton)

m :Balansszla neden olan ktle (kg)

v :Lineer tekerlek hz(m/s) ,

R : Balansszla neden olan ktlenin dnme ekseninden uzakl(m)

2.2.3. Tekerlek Balansnn eitleri

Statik ve dinamik olmak zere denge iki eittir.

Statik Denge(Balans)

Tekerleklerin statik (durgun) dengelenmesine denir. Eer tekerlek durgun dengeyesahipse arlevresel yapnn her yanna eit olarak dalmdemektir. Bu durumunkontrol ok kolaydr. Tekerlek, sabit balans makinesinin miline balanp, 2-3 turdndrldnde her defasnda farklbir noktada durmaldr. Bu lastiin statik yndendengede olduunu gsterir.

Dndrlen tekerlek hep aynnoktada duruyorsa dengesizdir. nk ar olan nokta,yer ekimi nedeni ile daima hep aynnoktada durur.

ekil 2.31: Statik dengeye sahip tekerlek

54

Statik balansn salanmasiin ar olan noktann tam kartarafna uygun kurunarlklar koymak suretiyle denge salanr. Kurun arlklar jantn flankvrmlarnayerletirilir.

Bu dengenin kontrol yaplmadan nce tekerlek zerine skmolan ta, toprak, ivigibi yabancmaddeler ve eer varsa daha nce bulunan kurun arlklar karlr. Tekerlekbir noktadan iaretlenir. Sonra tekerlek bir eyrek tur dndrlr. Tekerlein dengesisalanncaya kadar arlklar iaretin iki tarafna eit uzaklkta kaydrlr. Bir tek arlkladenge salamak zordur. Bu nedenle iki adet arlk kullanlmasuygun olur. Statik balansson olarak kontrol etmek iin arlklar ste gelecek ekilde tutulur. Tekerlek hi hareketetmiyorsa, denge tamamdr. Tekerlek sola doru hareket ediyorsa arlklareit oranda saa,tekerlek saa hareket ediyorsa arlklaraynoranda sola doru kaydrmak gerekir. Statikdenge iyi yaplmazsa dinamik dengeyi tam salamak zorlar.

Dinamik Denge

Tekerlek arlk merkezinin ekseni ile tekerlek ekseni ayndzlemde olursa, tekerlekdinamik ynden dengededir. ekil B.32deki tekerlekte grld gibi iki eksen ayndzlemiinde deilse, tekerlek dnmeye baladzaman oluan merkezka kuvvet, arlkmerkezinin eksenini tekerlek merkezinin eksenine getirmeye alr.

ekil 2.32: Dinamik dengesizlik

nk merkezka kuvvet yarapa dik olmak ister. Dinamik dengesizlik, jantn ikiyanna 2 ve 3 nolu arlklar, 1 ve 4 nolu arlklarla dengeleninceye kadar kurun arlklarkonularak giderilir. Bylece, tekerlek ekseni ile arlk ekseni st ste aktrlr ve dinamikbalans salanr.

55

Dinamik Balansn Yaplmasve Kontrol

Statik denge yaplmadan dinamik denge yaplmamaldr. Dinamik denge eitlitiplerde denge cihazlarnda yaplr. Bunlar seyyar balans cihazlarve sabit balans cihazlar.Denge cihazlarna balanan tekerlek belirli hzda dndrlr. Bu hz genellikle aracnnormal srhzkadar olur. (70-90km/h) Denge cihaznn ekrandinamik denge iingereken arlklarn yerini ve miktarngsterir. Bu noktalara gereken arlklar yerletirilirve denge salanr. Tekrar kontrol edilir.

ekil 2.33: Sabit ve seyyar balans makinesi

UYARI!

Balans cihazlarnn yaplarve kullanm talimatlarfarklolabilir. Bu nedenlecihazlarn kullanm klavuzlarnkesinlikle okuduktan sonra, ilem basamaklarna uygunolarak altrnz.

2.2.4. Balanssz Tekerlein Ara zerinde Etkileri

Tatta srzorluu yaratr. Lastikleri hzlve dzensiz andrr. Tekerlek yataklarn, sspansiyon sistemini ve balantparalarnksa srede

andrr. n ve arka tekerlek alarnbozar Direksiyonu titretir. Tatta sarsntlara ve rahatsz edici titreimlere neden olur.

56

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

Tekerlei sknz.

ekil 2.34: Aracn destek noktalar

Bijon anahtar, kriko veya lift, lastik skme takma aparatveparalar, levye, supap skme anahtarhazrlaynz.

Ara katalogunda belirtilen destek noktalarndan, arac,kaldrnz.

Bijon somunlarnkarlklsknz.

Tekerlei kampana ve akstan ayrnz.

Kampana ve aks ucundaki btn pislikleri temizleyiniz.

Tekerlein havakaran yerini tespitediniz

Lastii su ile dolu bir kvetin iine daldrarak hava kaaolanyeri belirleyiniz.

Tekerlein havasnindiriniz

Supap kapave supap inesi karlarak lastik iindekisktrlmhavayboaltnz. Varsa, janttaki balans kurunlarkarnz.

Lastii janttan Topuk drme aparat; supap blgesinde alacak ekilde,

jant damave lastik topuk blgesine yerletiriniz.lgili pedala baslarak topuk drme aparatnn jant damak

UYGULAMA FAALYET

57

ayrnz kenarndan lastik topuuna baskyapmasnsalaynz. Lastiktopuunun jant ukuruna dmesi bekleyiniz.

n yzdeki topuun tamam, evresel olarak, jant damandakitubeless setini ap jant ukuruna dene kadar bu ilemi lastiidndrerek tekrarlaynz

Jant damak blgesine (lastik topuunun oturduu yzey) builem iin zel olarak gelitirilmibitkisel zl solsyon(kaydrc) srnz.

Lastik n-arka yaplarak dier topua da nce 5. maddedekisonra 6. maddedeki ilem uygulaynz.

Alminyum alamljantlarda jant tutucu (klips) zerindeskp takma srasnda kaymay nlemek iin yaplmkntlarn jant i yzeyine zarar vermemesine dikkat edilmeli.Bunun iin ilgili pedala baslarak jant tutucular tam akkonuma getirilerek, jant damann ksa kenarste gelecekekilde yerletiriniz.

lgili pedala baslarak klipslerin jant damak ularnasabitlenmesini salaynz. Doru oturma ilemi tamamlanncaskme ilemine lastik topuunu janttan ayrarak kafann jantaayaryla balaynz. Kafa ayarn elle yapnz. Jant damana kafann ucu

yerletiriniz ve kafann oynar blmn kilitleyiniz. Manelse,elle sast taraftaki kolu yukaritiniz. Otomatikse sadecekilitleme tuuna basnz.

Kafann kilitlenmesi esnasnda; kafa otomatik olarak (her ikisistemde de) geri ve yukardoru hareket eder. Bu sayede,kafann jant damana temas eden yzeyinin temas ilemikesilir. Janttan ayrlr. (Kafann hareketi hem geriye hem deyukardorudur.) Saelle kafann janta en yakn olduu blgeden lastik yanan

aaya doru bastrnz.

ekil 2.35: Lastiin janttan karlmas

Makinenin orijinal levyesini alnz, levyenin ksa kenarlastik

58

topuunu tutacakekilde jant ukuruna sokunuz.

Lastik yanandaki baskykaldrnz.

Levyenin ksa kenarnlastik topuuna oturtunuz

Kafann stndeki levye oturma yerine levye oturtunuz

ekil 2.36: Kafann stndeki levye oturma yerine levyenin

oturtulmas.

Levyenin serbest ucunu aadoru bastrnz. (Bu aamadalevyenin uzun kenaryla bu ilem yaplrsa levyenin u ksmlastik yanandaki kord bezine veya i yzeye yaptrlmhava szdrmaz tabakaya zarar verebileceinden dikkatedilmelidir.)

Bir elle levye tutulurken dier elle lastik yana, kafannyaklak 20 cm. yanndan, aaya doru bastrarak lastiktopuunun jant ukuruna dmesi salaynz.

lgili pedala basarak lastik ve jantsaat ibresi ynndedndrnz.

st topuu janttan ayrldktan sonra, alt taraftaki topuk iin debu sefer levyenin uzun kenarkullanlarak 15, 16 ve 17 no lu

59

ilemleri tekrar ediniz. Bu aamada ilemi kolaylatrmak iinkafann 180 karsndan lastik omzunu yukardorukaldrnz. Lastik topuunun jant ukuruna girmesinisalaynz.

ve d lastiinonarmnyapnz

Lastik hz sembol H (210 km/saat) veya altnda ise, delikapazami 6 mm. ve de lastik daha nce tamir edilmemiisetamir edilebilir. 240 km/saat ve st hz semboll lastiklerin tamir edilmesi

sakncaldr. Lastik i yzeylerinde atlama ve kesilme, karkasta ayrlma ve

yrtlma, topukta kesilme, krlma ve ardeformasyon varsatamir yaplmamal ve lastik kesinlikle yenisi iledeitirilmelidir. Tamirde temizlik ok nemlidir. Yara tamir malzemesi, sadece

temiz yzeye yapr. Yara blgesinin iten dtan konik birzmpara taile iyice temizlenmesi ve yara iindeki serbestkalan elik kuak tel ularnn, elmas ulu bir matkap ilealnmasgerekir. Bu ilem iyi yaplmazsa ileride elik kuakularalma yaparak paslanabilir ve yara tamir malzemesinehasar vererek lastii hizmet dbrakabilir. Tamir malzemesinin kullanlaca yerdeki kauuk ile

kesinlikle benzer zellikler tamasgerekir. Eer kullanlanmalzeme kauuk esasldeilse esnemesi, gerilmesi ve lastikbnyesinde oluan sya tepki zellii farklolacandan,ayrlma yapar.

ekil 2.37: Yara tamir malzemesinin lastie uygulan Yara tamirinin yksek scakla sahip tlerle yaplmas,

lastikte istenmeyen sorunlar karr. tnn temas ettiialandaki kauuk yeniden pierek orijinal zelliklerinden birblmn yitirir. Kuaklarda almalar ve lastik tabanndaekil bozukluklaroluabilir. Hasarl lastik janttan karlp i ksm dikkatlice

incelenmelidir. ok ksa bir sre de olsa havasz lastikzerinde yrme, karkastaki kordlara zarar verebilir. Jantlarn

kontroln ve Jant temizliini yaptktan sonra jant yzeylerinde eilme,

atlama, korozyon ve bijon yuvalarnda ovalleme olup

60

temizliini yapnz olmadnkontrol ediniz. Eksenel ve radyal gezintilerini ara katalogunda verilen

deerler ile karlatrnz. Tekerlek supabn

kontrol ediniz Tekerlek supabnn hava karp karmadnsabunlu ile veya

kvet kullanarak tespit edebilirsin. Tekerlei jant

zerine taknz Lastik veya jant, hangisi kullanlmsa olashasar kontrol

yaplr. Jant damak blgesi (topuk oturma yzeyi) eer oksitlenmise,

(paslanmsa) tel fra ile temizlenir. Jantn gbeinde (porya balantyzeyi) olaskorozyon,

oksitlenme varsa temizlenir. (Araca monte ederkenmerkezleme hatasoluabilir.) Jant apve kesit geniliinin, lastiin teknik katalog

deerlerinden, lastie uygunluu kontrol edilir. Bir fra yardmyla, jant damak blgesine bu iiin retilmi

zel kaydrcsolsyon srlr. Jant, ksa kenarste gelecek ekilde makinenin tutucu

klipsleri zerine oturtulur. (Jant alminyum alaml iseklipsler tam ak konuma getirilir ve jant ksa kenarstegelecekekilde yerletirilip ilgili pedala baslarak kilitlenir.) Lastik topuunun janta oturacak blgesine de solsyon srlr. Makinenin kafasjant damana gre ayarlanarak kilitlenir.

61

ekil 2.38: Lastik skme takma makinesi Lastik jantn zerine yatay olarak yerletirilir.lgili pedala baslarak jant, saat ibresi ynnde dndrlr. Bu esnada lastik topuunun jant ukuruna yerlemesine

yardmcolunur. Makinenin kafa sistemi ve kafann lastik topuklarna temas

eden yzeyinin konumu ok nemlidir. Eer makara tipi kafasistemi varsa makarann janta temas eden alt yzeyi

62

keskinlemise anlk dikkatsizlik lastik topuununkestirilmesiyle sonulanabilir. Uzun sreli kullanmlarda yenitip kafa sistemi olsa bile anmann etkisiyle lastie temas edenyzey keskinleebilir ve lastik topuunu kesebilir.

Her iki topuk da janta takldktan sonra ilgili pedala baslarakklipsler alr. Bota kalan jantn supap inesi (varsa) kartlr,iine hava basmaya balanr.

Lastik topuklarjanttaki tubeless setini aarken belirli birzorlanmayla jant damak blgesine oturacandan tabancapatlamasnandrr bir ses karabilir. Korkuya gerek yok.

Topuklarn janta tam oturup oturmad jant merkezleneizgisinden mutlaka kontrol edilir.

Oturmadgrlen lastik topuklarnhava basmaya alarakasla oturtmaya almayn. Havayboaltp topuklar tekrardrlmeli, kaydrcsrlp tekrariirilmelidir. Not: Baztip skmetakma makinelerinde ok iirme

sistemi bulunur. zellikle yanaklarezilmilastikleri jantaoturturken bu sistem devreye sokulur. Tekerlei gerekli

basntaiiriniz Lastiiiirirken kontroll hava verin, ok fazla vermek lastii

patlatr. Parmaklarnzjant ile lastik arasna koymaktankann. Tekerlein hava

kaak kontrolnyapnz

Lastii su ile dolu bir kvetin iine daldrarak kontroledebilirsin.

Tekerlek balansnyapnz

Tekerlek balans konusuna baknz. Tekerlek balansyapacanz makinenin kullanmnretmenizden veya uzmankiilerden yardm alarak renin. lk defa kullanacaksanz,kullanm klavuzunu kesinlikle okuyunuz ve talimatlarnauyunuz. Bu hem gvenliinizi salayacak hem de zamankazandracaktr. Tekerlek balansgenel olarak aadaki gibiyapnz: Tekerlei, araca balandgibi, sabit balans makinesine

balaynz, bijondan veya gbekten sabitlenir. Jant ap, jant kesit genilii (jantn et kalnldahil) ve

balanslanacak ktlenin balans okuyucu merkeze olan uzaklmakineye girilir. Yeni tip sabit balans makinelerinde bu ilemotomatik olarak yaplabilecei gibi kodlama sistemiyle deyaplabilir. Kapak kapatlr ve tekerlek dnmeye balar. Baz tip

makinelerde bu ilem de otomatik olarak yaplr. Kapakkapatldnda tekerlek dnmeye balar.

63

Yaklak 15-20 saniyeden sonra ekranda balansszlk deerlerigrlr. Sa- taraf d, sol taraf i ksmdaki balans kurunu(kart arlk) konulmas(aklmasveya yaptrlmas)gereken arlk deerini verir. Makine kurun aklacak noktada durur ya da tekerlek yavaa

dndrldnde, kararln uygulanmasgereken noktadaekranda ok iareti kar. Tabladaki veya milin zerindeki referans iareti hizalanarak

kurun tatbik edilir. Burada eer akma tip kurun kullanlacaksa askdenilen ve

janta sabitlemeye yarayan parann uzunluu ok nemlidir.Sa jantlara genelde ksa tip askuygulanrken alminyumalamljantlara Turbo diye de adlandrlan uzun tip asklbalans kurunu tatbik edilir. Estetik adan alminyum jantlara(yeni veya iyi konumdaysa) kurun aklmaz, yaptrlr. Baztip sabit balans makinelerinde kurunu blme programvardrve yaptrlacak kurun ikiye blnerek jant kollararkasnagizlenir ve dardan kurun grlmez. Kapak kapatlarak veya start tuuna baslarak tekerlek ikinci

kez dndrlr. Balans deerleri 5 gr toleranslar iindeyse ilem bitmitir. Bu toleranslaraan deerlerde ise arlk azaltlr veya artrlr

ya da kaydrma ilemi yaplr. Kapak kapatlarak veya start tuuna baslarak tekerlek ikinci

kez dndrlr. Balans deerleri toleranslar (5 gr) iindeyse ilem bitmitir. Tekerlei taknz Tekerlek bijonlarnara katalogunda belirtilen tork deerinde

ve karlklolarak sknz.

64

LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki ifadelerden doru olanlarD, yanlolanlarY harfi ile iaretleyiniz.1. Jantlar lastikleri zerlerinde tayarak lastiklerin grevini en iyi ekilde yerine

getirmesini salar.2. Tekerlein hafif olmasyla yaysz ykn azaltlmassalanr.3. Jantn ortasndan geen hayali izgi ile jantn araca, bijonlarla baland

yzn (bijon deliklerinin olduu eksen) arasndaki mesafeye ofset denir.4. Alminyum jant, satan baslmbir diske kaynatlmbir emberden

meydana gelir.5. Teker lastikleri ilerine genellikle hava doldurularak kullanldklariin

pnmatik lastikler olarak bilinir.6. Tubeless lastikte i lastik bulunur.7. ehirler arasotoyol veya serbest karayollarnda da lastiklerin rijitliini

artrmak iin lastikler normalden 2.8-4.3 psi.,daha yksek basntaiirilmelidir.

8. Hava basncnn kontrol edilmesi ve ayarlanmasndan nce lastik scakolmaldr.

9-14. sorular lastik zerinde bulunan 185/60 R14 82V ifadesi ile ilgilidir.Eksik braklan yerleri uygunekilde tamamlaynz.

185.. 60.. R. 14. 82.. V.

9. Lastiklerin ariirilmesi sonucunda aadakilerden hangisi olumaz?A) Daha fazla yakt tketimine neden olur.B) Frenleme performansnazaltr.C) Lastik srtnn orta ksmdaha abuk anr.D) Srkonforu azalr.

10. Yetersiziirme aadaki problemlerden hangisine sebep olmaz?A) Yksek hzlarda, lastiklerin srekli dalgalanmasna neden olur.B) Daha fazla yakt tketimine neden olur.C) Srt omuzlardaha abuk anr.D) Direksiyon daha rahat dndrlr.

LME VE DEERLENDRME

65

11. Aadakilerden hangisi balanssz tekerlein ara zerindeki etkilerindendeildir?A) Tatta srzorluu yaratr.B) Lastikleri hzlve dzensiz andrrC) Yakt tketimini artrr.D) Tatta titreimlere neden olur.

I. Kurun arlklar jantn flanjantn kvrmlarna yerletirilir.II. Ar olan noktann tam karsna aynarlkta arlklar konur.III. Tekerlek zerindeki yabancmaddeler kartlr.

12. Yukardaki ifadelerden hangi veya hangileri tekerlek balansyaplrkenyaplmasgerekenlerdendir?

A).I B).I-III C).I-II-III D).I-II

13. Aadakilerden hangisi balansz tekerlein ara zerine etkilerinden birideildir?A) Tatta sr kolaylatrr.B) Sarsntlara neden olur.C) Tekerlek yataklarksa srede andrr.D) n ve arka tekerlek alarndeitirir.

14. Aadakilerden hangisi lastiklerin grevlerinden deildir?A) Otomobilin ykn ve arlntamakB) Srtnmeleri azaltmakC) Titreimleri yok etmekD) Direksiyon ile verilen yn izlemek

DEERLENDRME

Cevaplarnzcevap anahtarlaryla karlatrnz. Yanlcevaplarnz iin faaliyetinilgili konularntekrar ediniz.

66

YETERLK LME

MODL DEERLENDRME1. n dzen ayarlarnve onarmnara katalouna uygun olarak yapnz.

2. Tekerleklerin bakm ve onarmnara katalouna ve standartlara uygun olarakyapnz.

KONTROL LSTES

1. Aadaki ilemlerle kendi almalarnzkontrol ediniz. Hedefe ilikin tmdavranlarkazandnz takdirde baarlsaylrsnz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1 n takm ve direksiyon sistemini oluturan paralarnkontrollerini yaptnz m?

2 Tekerlekleri kontrol ettiniz mi?

3 Rotlarve rotilleri kontrol ettiniz mi?

4 Tekerlek eksenel ve radyal boluunu kontrol ettiniz mi?

5 Srcikayetlerini dinlediniz mi ?

6 Srcikyetlerini yorumladnz m?

7 n dzen alarile ilgili ikyetlerde deerlendirme yaptnz m?

8 Lastik antlarntespit ve kontrol ettiniz mi?

9 Lastik antlarnyorumlayp ve deerlendirdiniz mi?

10 n dzen cihaznve araclme hazrladnz m?

11 n dzen balklarntekerleklere taktnz m?

12 n dzen alarnltnz m?

13 n dzen alarnayarladnz m?

MODL DEERLENDRME

67

2. Aadaki ilemlerle kendi almalarnzkontrol ediniz. Hedefe ilikin tmdavranlarkazandnz takdirde baarlsaylrsnz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1 Araclifte gvenli kaldrdnz m?

2 Tekerlek skme aletlerini doru kullandnz m?

3 Lastik ayrma cihazndoru kullandnz m?

4 Lastik onarma aletlerini ve malzemelerini kullandnz m?

5 Tekerlek balansnsabit balans makinesinde ayarladnz m?

6 Tekerlek balansnseyyar makinede yaptnz m?

DEERLENDRME

Modl deerlendirme sonunda cevaplarnzcevap anahtarlaryla karlatrnz. Hayrcevaplarnz iin faaliyetin ilgili konularntekrar ediniz.

68

CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI

1a-2, b-3,

c-4, d-1

2 c

3 a

4 c

5 b

6 Y

7 Y

8 D

9 D

10 Y

11 domuz

12 i omuz

CEVAP ANAHTARLARI

69

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

1 D2 D3 D4 Y5 D6 Y7 D8 Y

9 Nominal kesit

genilii kesit oran Radyal lastik jant ap Yk indeksi Hz sembol en

fazla 240km/h hzyaplabilir

10 A11 D12 C13 C14 A15 B

70

KAYNAKA

ALTIPARMAK Duran,asi Ders Notlar, Ankara, 2000.

ANLAbrahimasi, MEB Yaynlar, AltncBask,stanbul, 1996.

FLDA. Muhtar, H. Trkmen, T.Karasu,. Yiit, M. Berispek . MotorculukBlm asi ve lem Yapraklar, MEB Yaynlar, Drdnc Bask,stanbul, 2001.

STAUDT Wilfried, Motorlu Tat Teknii, MEB Yaynlar,kinci Bask,2000.

YELKEN Bilal, Oto Motor Tamircilii asi ve Aktarma OrganlarMeslekBilgisi, Meksa VakfYayn No:12

DAMLER CHRYSLER, Direksiyon Sistemi Temel Bilgiler

FORD Otomotiv Teknolojisinin Temelleri, Teknik Servis Eitimi

TOYOTA Temel Servis Bilgisi

WOLKSWAGEN, Eitim Notlar

www.howstuffworks.com

www.lassa.com.tr

www.obitet.gazi.edu.tr

KAYNAKA