Ödemiş İlçe Merkezindeki 65 Yaş ve Üzeri Bireylerin İlaç

Kullanım Durumlarının İncelenmesi

Öğr. Gör. Dr. Aysun ÇELEBİOĞLUHemş. Semra SARIKAVAKHemş. Gamze ÖZDEMİR

21.10.2011

PROBLEMİN TANIMI

*Dünya nüfusu yaşlanmaktadır (BM 2007-World Population Prospects).

2000 yılında dünyadaki 600 milyon 65 yaş üzeri kişinin yaklaşık 2/3'ünün gelişmekte olan ülkelerde yaşamakta olduğu (DSÖ-Yaşlı Sağlığı Uzman Komitesi-2000) tahmin edilmektedir.

*Türkiye’nin yaşlı nüfusu da artmaktadır (TNSA 2003, Güler ve Akın 2006).

*Ödemiş ilçe merkezindeki 65 yaş ve üzeri bireylerin genel nüfusa oranı % 10.06’dır ve bu oran Türkiye ortalamasının üstündedir (Çelebioğlu-2010).

*En yüksek oranda ilaç kullanımı 65 yaş ve üzeri grupta olmaktadır (Lister-2008).

Genel bilgiler

• Yaşlanma ile birlikte kronik ve dejeneratif hastalıkların görülme sıklığı artar.

• Genel olarak 65 yaş üstü bireylerin %90’ında en az bir kronik hastalık bulunmakta ve buna bağlı çoklu ilaç kullanımı genç popülasyona göre daha yüksektir (Gelal-2006).

• Yaşlılarda en sık kullanılan ilaçlar kardiovasküler sistem ilaçları (antihipertansifler), analjezikler, nonsteroid antiinflamatuar ilaçlardır (Bayık ve ark.-2002).

Genel bilgiler

• Yaşlılarda;• 1. hastalıkların görülme sıklığındaki artış• 2. ilaçların farmokokinetiği ve

farmakodinamiğindeki değişiklikler, • 3. birden fazla ilaç kullanımı, • 4. rastgele ilaç kullanma davranışlarının oldukça

yaygın olması, • 5. duyu fonksiyonlarındaki azalmaya bağlı ilaçların unutulması ve yanlış kullanımı sık

görülmektedir (Gök-2009).

Genel bilgiler

• Ayrıca ilaç tedavisinin önemini anlayamama ve önemsememe,

• Yan etkiler nedeni ile ilaç kullanımını reddetme,• Çoklu ilaç kullanımı, • Değişik doktorların verdiği farklı ilaçları kullanma gibi

nedenlerle yaşlılar yanlış miktarlarda veya aralıklarla ilaç kullanabilmektedir.

• Fazla sayıda ilaç kullanımı ve buna bağlı ilaç etkileşimlerinin yaşlı sistemlerin üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedir.

• Bu durum da tedavinin daha karmaşık ve zor olmasına, hatta uzamasına neden olmaktadır (Gök-2009).

Genel bilgiler

• Bireylerin bilgi eksikliği ya da ilaçların kullanım amacı ve tedavinin önemi hakkında fikir sahibi olmaması onları hata yapmaya yöneltmektedir.

• Yaşlılığın getirdiği değişikliklere alışamamakta, uzun süreli ilaç kullanımını kabul etmekte zorlanmakta ve tedaviyi uygulamamaktadır.

• Bu durumda ilaç kullanımdan kaynaklanan hataların en aza indirilmesi ve etkin bir tedavinin sağlanması yaşlı birey ve sağlık ekibi üyelerinin ortak sorumluğudur (Arpacı ve ark.-2008).

Genel bilgiler

• Yaşlılarda ilaç tedavisi, yaşamın ve sağlık bakımının önemli bir kısmını oluşturmaktadır.

• Yaşla birlikte organizmanın yapı ve fonksiyonunda değişiklikler olmakta, ilaçlara verilen tepkiler farklılaşabilmekte, istenilen ilaç etkisinin oluşmasında azalma, yan etkilerde artma görülebilmektedir.

• Bu nedenle özellikle ilaç reçete etme sorumluluğuna sahip doktorların ve ilaçların doğru bir şekilde uygulanmasını sağlayan hemşirelerin, yaşlı bireyde ilaç kullanımı konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip olması gerekmektedir (Özdemir ve ark.-2009).

Araştırmanın önemi

• Bu çalışma ile Ödemiş’te yaşayan 65 yaş ve üzeri bireylerin ilaç kullanım durumları ve davranışları belirlenerek, bu konudaki gereksinim ve yetersizlikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

• Böylece de bu çalışma; yaşlılıkta doğru ilaç kullanımı alanında yaşlılara verilecek hizmetlere ışık tutarak, yaşlı sağlığını koruma, geliştirme ve olumlu bir çevre yaratmada olumlu davranış değişikliğini oluşturmada veri sağlamak amacıyla gerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın amacı

• İzmir İli Ödemiş İlçe Merkezinde yaşayan 65 yaş ve üstü yaşlıların ilaç kullanımına ilişkin bilgi düzeylerini ve davranış kalıplarını saptamaktır.

Araştırmanın sınırlılıkları

• Bu araştırma yalnızca İzmir İli Ödemiş İlçe Merkezi ile sınırlıdır ve ancak benzer nitelikteki bireylere genellenebilir.

• Yaşlıların hatırlama yeteneğindeki farklılıklar nedeniyle geriye dönük sağlık bakım hizmetlerini kullanma bilgilerinde hatırlama faktörünün etkisi göz önüne alınmalıdır.

• Ülkenin sağlık sistemi ve politikaları, yasal durum, finans ve organizasyonel yapı da ilaç kullanımını etkilemektedir. Araştırmada bu değişkenlerin değerlendirilememesi araştırmanın diğer bir sınırlılığıdır.

GEREÇ VE YÖNTEM

Araştırmanın tipi: Tanımlayıcı Kesitsel

Yeri/zamanı : İzmir İli Ödemiş İlçe Merkezinde,

Eylül 2010 ile Haziran 2011 arası

Evren : 65 ve üstü yaşlarda 7190 birey (nüfusa oranı % 10.06)

Örneklem : %95 GA, %50 prevalans, %5 hata payı ile 300 kişi

Tabakalı örneklem (aile hekimliği bölgesi, cinsiyet ve yaş

gruplarına göre)

Süre : 1 yıl

Gereçler : Sosyo Demografik Özellikler Formu

Genel Sağlık Durumu Tanılama Formu

İlaç Kullanım Davranışlarını Belirleme Formu

Araştırmanın bağımlı değişkenleri

• Yaşlıların ilaç kullanımına ilişkin bilgi düzeyleri ve davranış kalıpları

• (kontrollü ilaç kullanımı, ilaç kullanmayı unutma, ilaç kullanımını için geliştirilen yöntem, ilacı yanlış içme, doktorun önerdiği dozda alma, liste taşıma, kendini iyi hissettiğinde ilacı bırakması, kendini kötü hissettiğinde ilacı bırakması, reçetesiz ilaç kullanımı, reçete edilen ilacı kullanmama, ilaçların hastalığına etkisini bilme, ilaca bağlı rahatsızlıkta davranışı, kullanılan ilaçların yararına inanma, çok sayıda ilaç kullanma, arkadaş önerisiyle ilaç alma, arkadaşlara ilaç önerme, prospektüsü okuma, son kullanma tarihini kontrol edilmesi gibi).

Araştırmanın bağımsız değişkenleri

• Yaşlıların bağlı olduğu ASM, yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, medeni durumu, birlikte yaşadığı kişi, sağlık güvence varlığı, güvence tipi, çalışma durumu, toplam geliri, sigara kullanımı, alkol/madde kullanımı, sağlık algısı, protez kullanımı, tanı koyulmuş hastalık, en son doktora gittiği zaman ve son bir yıl içinde doktora gitme sayısı.

Veri toplama ve Verilerin analizi

– Ev ziyaretlerinde;

• Anket

• Fiziksel muayene (Tansiyon Arteriyelin

ölçülmesi, boy-kilo ölçülmesi)

Veriler SPSS paket programında, sayı ve yüzde

dağılımları ile kare analizi yapılmıştır.

Etik açıklamalar

• Araştırmada, E.Ü.Ö.S.Y.O. Etik Kurulundan onay

• Ödemiş İlçesi Sağlık Grup Başkanlığından yazılı iznin alınmıştır.

• Ayrıca, veri toplarken her katılımcıdan da yazılı gönüllü oluru alınmıştır.

BULGULAR

a. Bireylerin tanıtıcı özelliklerine ilişkin bulgular

b. Bireylerin genel sağlık durumuna ilişkin bulgular

c. Bireylerin ilaç kullanımına ilişkin bulgular

Araştırma grubunun tanımlayıcı özellikleri

• Yaş dağılımı: en yüksek oranda (%34.3) 65-69 yaş grubunda birey vardı.

• Okula gitmemişler: %44.6 ve ilk okul mezunları:%45

• Medeni durum bakımından; % 555.7’si evli, % 39.7’sinin eşi ölmüş.

• %73’ü eşi veya çocuklarıyla ve %25’i yalnız yaşıyor.

• %94’ünün sağlık güvencesi var.– %29’u SSK’ya ve %27.3’ü Bağ-Kur’a bağlı

• Yalnız %4’ü çalışıyor, %68.3’ü çalışmıyor/ev hanımı

• Aylık Geliri 100-629 TL arasında olanlar: %47.3 ve 630 TL ve üzerinde olanlar %34

Yaşlı bireylerin genel sağlık durumlarıAlgılanan sağlık durumu İyi 135 45.0

Orta 131 43.7

Kötü 34 11.3 Günlük hayatı etkileyen psikolojik sorun varlığı

Var 117 39.0

Yok 183 61.0Protez varlığı Evet 232 77.3

Hayır 68 22.7Sigara kullanma Evet 37 12.3

Hayır 263 87.7Kronik hastalığı olan Evet 284 94.7Alkol/madde kullanma Evet 19 6.3

Hayır 281 93.7

Kronik hastalıkların dağılımı

Hastalık Sayı Yüzde

Hipertansiyon 184 61.3

Diyabet 97 32.3

KVH 79 26.3

Kan yağlarında yükseklik

48 16

Görme bozuk. 41 13.7

Diğer 253 84.33

Cinsiyete göre ilaç kullanımı

• Yaşlıların cinsiyetlerine göre ilaç kullanım davranışları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark vardır (p<0,05). Erkeklerin %12’si hiç ilaç kullanmazken; kadınların %5.17’si ilaç kullanmıyordu. Bu fark istatistiksel olarak anlamlıdır. Kadınlar daha yüksek oranda ilaç kullanmaktadır.

• Ancak yaş grupları arasında fark saptanmamıştır.

Eğitim düzeyi ve ilaç kullanımı

• Yaşlıların eğitim düzeyleri açısından ilaç kullanım durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark vardır (p>0,05). Fark ilk önce ilkokul mezunlarından gelmektedir. En düşük oranda ilaç kullanımı ilkokul mezunları arasındadır. Daha sonra fark okuryazar olanlardan kaynaklanmıştır. Bu grup da en yüksek oranda ilaç kullanan gruptur. Diğer gruplar arasında fark yoktur.

• Ayrıca yaşlıların medeni durumları açısından ilaç kullanım durumunda fark saptanmamıştır.

Çalışma durumu ve ilaç kullanım durumu ilişkisi

• Yaşlıların çalışma durumu açısından ilaç kullanım durumu arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0,05). Ev hanımı olan ve çalışmayan katılımcılar istatistiksel olarak anlamlı düzeyde ve daha yüksek oranda ilaç kullanmaktadır.

• Algılanan sağlık durumu açısından ilaç kullanım durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0,05). Fark sağlıklarını kötü olarak tanımlayanlardan kaynaklanmaktadır. Bunlar en yüksek oranda ilaç kullanmaktadır.

• Yaşlıların bir yıl içinde doktora başvurma sayısı ile ilaç kullanım durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0,05). Ne kadar çok doktora gidilirse o kadar çok ilaç kullandıkları saptanmıştır.

İlaç kullanım özellikleri • Yaşlı bireylerin %14’ünün ilacını eşinin hatırlattığı • Artan ilaçlarını %41,6’sının sakladığı, • Artan ilaçları %31,4’ünün attığı • Evde bulunan ilacın tekrarlı kullanımında bireylerin yarıdan fazlası (%54) ilacın

hastalığa uygunluğu ve %39’u son kullanma tarihine dikkat etmedikleri• %38’i prospektüsü anlamadıkları için okumadıkları• %38’i 0- 5 yıldır ilaç kullanmakta oldukları saptanmıştır.• Yaşlıların neredeyse tamamı (%90,3) ilaçlarını hekimin önerdiği • Reçete edilen ilaçları; %3’ü ilaç kullanmaktan hoşlanmadığını • Yaşlıların %31’i ilaca bağlı rahatsızlığı olduğunu • Büyük bir kısmının (%71,3) ilaca bağlı rahatsızlık durumunda; doktora bildiririm

cevabını verdikleri• bireylerin tamamına yakını (%91,3) kullandığı ilaçlar ile ilgili bilgi almıştır. • İlaçlarla ilgili en fazla (%83,3) eczacı ve (%80) doktordan; en az (%0,3)

hemşireden bilgi alınmış ve • bilgilendirme yöntemi olarak da çoğunlukla (%91) sözlü olarak anlatma ve

(%89,3) yazılı ifade kullanılmıştır. İlaçların kullanım zamanı, dozu ve kullanım amacı en sık bilgi verilen konulardır.

• Yaşlıların %13 verilen bilgiyi yeterli bulmamaktadır.

İlaç kullanım özellikleri • Yaşlıların %6’sı ilaçlarını karıştırıp, yanlış ilaç içtiğini ifade ettikleri

saptanmıştır. Ertürk (2005)’ün yaptığı çalışmada bu oran %6,6 olup araştırmamızla benzerlik göstermektedir.

• Yaşlıların kendilerini iyi hissettikleri zaman %34’ünün kendi başlarına ilacı bıraktıkları ve ilacı aldığında kendini kötü hissederse %40,3’ünün kendi başlarına ilacı bıraktıkları saptanmıştır. Literatürle de uyumludur.

• Yaşlıların %18’i doktor önerisi dışında ilaç kullandığı ve %12’sinin reçete edilen ama kullanmadığı ilaçlarının olduğu saptanmıştır. Esin ve ark. (2007)’nın yaptığı araştırmada %58’inin doktor önerisi dışında ilaç kullandığı saptanmıştır. Bu bulgular yaşlılarda reçetesiz ilaç kullanmanın önemli bir sorun olduğunu düşündürmektedir.

• Araştırmamızda yaşlıların %9’unun tüm fiziksel sorunlarını hafifleteceği ve hastalıklarını tedavi edeceği inancı ile çok sayıda ilaç içtiği saptanmıştır. Araştırmamızda %14,3’ünün arkadaşının/eşinin/dostunun ilaç önerdiğinde aldığı ve %12,3’ünün arkadaşlarına ilaç önerdiği saptanmıştır. Çabuk ve ark.(2010)’nın Ödemiş ilçe merkezinde yaptığı araştırmada bu oran %51, Arpacı ve ark. (2008)’nın yaptığı çalışmada ise bu oran %56 olup, araştırmalar kendi aralarında benzerlik göstermektedir.

Öneriler

• Yaşlıların çoğunun ilaç almayı, zamanı ve dozu unutmasına rağmen, neredeyse tamamının ilaç kullanmayı unutmamak için bir yönteminin bulunmadığı saptanmıştır. Yaşlı bireyle birlikte ilaç almayı unutmaması için bir yöntem geliştirilmeli ve öğretilmelidir.

• Tüm sağlık personelinin yaşlı bireylere ilaç tedavisi hakkında eğitim yapması gerekmektedir.

• Kronik hastalığı olan yaşlının durumuna göre belirlenen zaman aralıklarında bilgi tazeleme/hatırlatma oturumlarının yapılması uygundur.

Sonuç

• Bu araştırmadan elde edilen bulgular yaşlıların büyük çoğunluğunun ilaç kullanımı konusunda sorun yaşadıklarını, yanlış ilaç kullanım davranışına sahip olduklarını göstermektedir. Yaşlılıkta doğru ilaç kullanımı alanında yaşlılara verilecek hizmetlere, sağlıklı yaşam için kişilerin sağlıklarını korumalarını, geliştirmelerini ve olumlu bir çevre yaratmalarını sağlayacak davranış değişikliğini oluşturmada sağlık çalışanlarına hastalarına sürekli eğitim yapma sorumluluğu yüklemektedir. .

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER