3PD. D.

SPEC MEN MECHANiCUMNOVA Μ MACHINAMSEGET1BUS

TRI T URANDISIDONEAM

SISTENS.

QuodConfent. Amplijf. Ord. Philofoph.

In Regia Academia Upfalienfi,PRjESIQE,

Viro Celeberywio

m. Μλο. SamueleDUR/EO.

Pby/. PROFESS. Reg. & Ord.Reg. ACijd. Scient. Holm. MEMBRO.

DiiTertatione GradualiPublica: Cenfuree fubmittit,

GÜSTAVÜS Z. TiSELIUS..V D. M.

Nericius,

In Auditor. Guftav. Die IV JuniiAnno MDCCLXXIII

H. A. M. S.

UPS A LUE,Typis Edmannianis,

IN S:AM R:AM M.-TEMMAGM/E F1DEI VIRO,

Dioeces. Stregn. £PISCOPO Eminentissimo,Vener. Consist. PRiESIDI Gravissimo,

Gymn. Scholar. EPHORO Adcüratissimö,S. S. Theol. DOCTORI

CELEBERRIMO,

D:NO ] Λ C O il OS Ε R Ε Ν I O,

MACCENATI SUMMO.NEC

vi-SUMME isf- ADMO DUM REFEREN.

DOCTORIBUS AT*

PRjEPOSITIS, Reg.SYNEDRH

PATRONIS

SA-

Υί RO

ΜΑΧΙΜΕ REVERENDO ,"Dioeces. Stregn. ARCHIPRiEPOSITO Meritissimo,Vener. Co>?sist, PRiESiDI VICAR-0 Dignissimo,

s4 S. Theol. DOCTORiamplissimo ,

D:NO DANIEL! Z.HAL L Μ A N,

PATRONO OPTIMO.NON

RISDIS, ac PR&CLARISS1MIS DOMINIS(&ie MAGISTRIS ,Gymn. LECTORIBUS,ADSESSOR1BUS,FAXENTISSIMIS

CRUM.

Vir isAdmodtim Revérendoac Prceclarifßmo ,

Animarum quas ad Kihi &G rarfve c 11 igun tu r,

PASTORI VigiräntiflTimo.

Maxime SpeciahiIi,Judici MilitariConidltiillmo,

D. M. ANDREiE|ü. HAQUINO A.PALM, i WESTMAN,

FAUT0R1BUS PR0PENS1SS1MIS,

Vev. evahmia wente, cl· infignta ρluraane benevotentiadocumenta, confecratum voluit, dehnt

Audior.

ÅNKE PROSTINNAN

FRU CHRISTINA REG. FLODINfödd DAHLBOHM,

M/.V HULDA ,

upfci detta blad, Min Mor, Ehr ömhet niåla·" Océ vältalighet för almänheten pråla,

Det hvarken /ägnar Ehr, ed fallit på min lått5Me?2 itfg, 7^' Z^r, gåfva. jag kan gifva,M/ίί bjerta för Ehrt väl (kal ojöråndradt blifva ,

fon ej mer förmått.

G· Z. T,

_ vedit agricolis lal·or aEtus in orhem ,Jtquo in fe faa per veßigia volvitur nnnus.

VIIlG. Georg. Lib. Ιϊ· v. 40IVD. D.

{· I.uod multifarios fuos ufus, qooque extendatMechanica in ORconomiam, policiori hocfeculo, mukis exponere velie, eilet lucer-nam accendere in meridie. Quis i ρ ti as

non omnino rudis, non videt, quod, miffis com po-tis, fingula fere utenlilia, in vita comniurii obvia,

ut cultri, fecures, forcipes, limae, terebrae, aratra &c\virn fortiantnr ex natura Machinarum, quae dici ίο-lenc iimpiicium? Mechanics etiam fubhdio, diffi·cultates maximae, quae in effe&ibus deiideratis ob-tinendis, nobis haud ra ro fefe fiftunt, vei colli, velialtem qua maximsm parrem minui poftunt. Quumres rudica, fiße dubio haberi debeat fundamentumomnis ceconomiae nunquam fatis illa promoveri pot-eld, nec labores fublevari Ruricolarum, qui faepe,& quibusdam praecipue anni temporibus, in hifceregionibus borealibus, adeo quafi conglomerantur,ut iilis omnibus rite efficiendis, vel prudentiffimusvix fufficiat, Inter alia ipforum opera, agriculturacerte maximi ert momentt; (i vero ager optatos red·det fru&us, non parvi intereft, ut jußo temporemolliatur & fubigatur, qnod ert, omnium hujus reiperitorum confenfu ftatim port femina meffibus col-le£ta; (ed triturationem fegetum tonc incipere, &plus poftea occupare temporis nobiliffimi 3 aliis neg-

A 3 oitis

e ) y ( 9otiis tunc ingruentibus impendendi, communis te·(latur experientia. Quantum hinc ientiat damni pa-ferfamilias, ad calcuios revocare, noflrum non fertinftitutum. Icaque recentioribus hifce temporibus,cum paullo midora faca, in cariffima nolra Patriaexperiri coepta eft agricultura, fagaciorum plures ineo intenti fuerunt, ut trirurationis opus peragi pos·fit, quam minima temporis, & fumtuum ja&ura, &in eum finem excogitarunt varii generis machinas,huic negotio infervientes. Has omnes deicribere,examinare & inrer fe conferre, longe excederec li·mices temporis mei nimium accifi, quod al»is prsecipueoccupationibus nunc eil delinatum- Pertinent illaad Hirtoriam Agriculturae Svecanae, quam qui in fefufciperet digne pertexendam , rem ageret, non mi¬nus jucundam, quam plurimis utilem & proficuam.Interea fpero fore , ut mihi permictatur, falcem qua·Jemcuuque meam huic quoque mefli immictere, Spe-ceminis.Academici loco, adferendo ideas, qnasdam, par¬tim meas, partim ab aliis mutuo fumtas, circa novammachinam fegetibus tricur.andis idoneam; fei, quate-nusilla, ii rite coniiruatur, aliorum, vel fit poftponendavel praeferenda Scientise, & Artis peritorum elo judi-~cium, cui lubentiffimus me lubmitto. Licet nee potue·rim magis determinare fingula, & partibus quibus-vis julas dimenfiones affignare, quia hae pro diverfa

' magnitudine machinae variant, neque adhuc mihi vaea-verit illam ufu comprobare, tarnen confido qualescun-quehafce cogitationes, & mihi forfan, & aliis occafio·nem daturas, meliora proferendi, ut nimirum hxc ma·

c hi-

) ι V «ftp

china, tanti in oeconomia momenti, eum quem na¬tura rerum sdmittic, aliquando attingat perfe£Honisgradum; itaque certiffimara ioveo ipem, quod benigne

' excipiantur, & mitiorem L. iLfoniantur cenfuram.§. IL

Quum experientia quoque doceat, fimplicitatemin Mechanica, ut in omni re , maxirni eile hüben-dam, iiiam juxta parfimoniam fumtuum , in hac ma¬ch i na adornanda, quantum fieri licuit, femper Tumfe&atus. La enim haec machina eil compara-ta, ut cuicunque tribulario, omni fine ipfius detri-n ento, & mutatione alicuius momenti, poffit adpli-cari; nam in te&o juxta lignum fupremuro (Kropp-åfinj hat apemira , (Tab. 2) diametri 2. ped., &in pariere intergerino (Logbaiken) detruncando inb-nium lignum, alia B longa 2. ped. circiter, quae tri-turatione perafta, afTerculo claudi commode potefhPer foramen in teflo ia&um, tignum eiigitur verfi-cale C {f. 3.) diametri 1. ped. fere, cui fupra teftum,alae horizontales DJS, DF, DO, DP, ita inbguntur,ut omnium plagarum ventis exeipiendis bnc difpo-fitse, quo ipfo hic evita tur incommodum, aliis fereomnibus hujusmodi operibus commune, quod ven-ti direflione mutata, etjam mutåbitur iitus nrachi-ns. Licet ahe horizontales varii generis machinismovendis, jam diu fuerint adhibitte, tam intra pa¬triae fines, quam extra; qui vero machina fegetes tri-turatnrae eas adplicuerit fcio neminem, nec qui alasipfas efFecerit mobi!e% & taks, ut in* hacce propoii-ta* Procul tarnen abiit, uc harum irivendonis lau-

dem

\ Q (

dem, mihi trihuam, quippe a Judice Militari con-fultiffimo & Mechanico Soilerciifimo, D:no H. A.WESTMAN, pro maxima qua in me pollet bene-volentia, perbenigne eil communicata.

§. HLDe Tigno Alato (Whigβocken).

Tignum verticale, C i B (Tab. i Fig. I.) eo usqueultra te£tum excendatur, ut als ipii adfigendae libe-re moveri poffint, e. g. (i ponamus a pavirnento,ad lignum fupremum, diilantiam ij. ped,, nimirumad contignationem ( Råndren) 8 p. > & poflea 7. p.,tignum ipfum C I B continebit 22 p., adeoque i-pfius fpatiurn AC quod reliquum eft, &' fupra te-flum 7. p. cujus fumma pars DC I ρ. occupabiturforaminibus tigillorum alatorurri (Wingräerrias). Ti·gni diameter fit I. p. quod (i fex inftruere vdls alis,(quod prseftare pucamus) figuram habebit fexanguh-rem, & quadrangularem ii erunt quacuor, quam quo-que in fequentibus, uti & in figuris, majoris perfpicuitacis gratia, adoptavimus. Terminus ejus fuperior DC,qua latera oppofita parallela, duobus perforatur fora¬minibus quadratis, 9 dig. ,quae loca erunt duobus tigibIis horizontalibus recipiendis idonea; horum longitudofit 28 p» ita ut eis tignum DC, extendatur cigillumED 14 p**, craffities tigillorum, in medio dt maxima,at verfus extremitates proportionaliter minuatur.Nemo non videt, quod, quo longiora funt h&c tigil-la , obfervatis obfervandis, eo iacilius moveatur ma·china, ex natura Veclis.

Éxtremitati Ε cujusvis tigilli, perpendiculariteradfa

ÜH ) 9 C IIadfigatur alind tigillum KL, longif. 7 p* latitud. 9dig. & craffit. 6 dig., Ted ita paullo inclinetur adhorizontem, ut venti, quorum dire£tio forfan nun-quam eil horizontalis, eo regins alas ferire poifint.In hoc eodem tigillo K L, paretur incifiö m η, icaut ad otraque extrema, promineant exigua paralle-lepipeda, Μ, N, in qrorom utroque eriiciantur ea-vitates äquales cylindricas, ipfi tigillo parallelse, itaut iuperior ad m, inferiori ad η, duplo longior fit.Ala ipfa Μ Ν Ο Ρ reflangularis, conficiatur qua-tuor laminis ligneis (Karmar) altit. 6, ladt. 4 ped.,iupra has laminas pannus expandatur fubdititius(Buldan) & ipfis debite adfigatur. Singulis hujuslateris lengioris extremitatibus, ut Μ Ν, verti-caliter impellatur acus ferrea; & una M, intruda-tur foramini ?n, & furfum feratur ala, donec alteraacus Ny foraminulo w, immineat, in quod dimitta-tur, adeo ut his tanquam cardinibus, ipfa ala mo*veri poifit. Ne aatem acus hae, vi ventorum e locu-lis fui* dimoveantur, necefie eil clavulo 5*, ad latustigni KLintrufo, detinere acum JV, in foramine n.In medio Jg, laminas oppoite Ο Ρ, figendus eil funisejus longitudinis, ut, termino altero in tigillo Rfirmato, ala ab eodem, non ultra fitum tigilio nor¬malem femoveri poifit»

Ad medium fere tigni alati I, aptetur rotadentara pectinata, dentium deorfum verforum, dia-metri 4 ped.; licet quo major fit numerus dentiumeo aequabilior fiat motus, tarnen hic, ut & illorummagnitudo, ulterius heic definiri nequit, fed ifta,

B ut

nt multa huiusmodi alia, induftrix arciiicis iunt com-mittenda. Rotse autem locus pnecife determinaturex altitudine tigni horizontalis, ejusque rotae fcy·talatae (Trållhjul). Prope ad terminum hujus tigniinferiorem £?, normaiiter intrudatur brachium ferre-um ii, aream, (§. Vl.J cui fegeces trituranda? impo-nuntur rotaturum; neque hujus menfura adcurarehic potefl exponi, quum deteroiinetur illa, magni*tudine areas, (itu tigni horizontalis (§. IV )Λ & locu-lamentis tudicularum ($. Y). Per medium fuperficieiinferioris, in tignum hoc adigatur verticaliter acusferrea b, cui concavus paretur locus, in lapide quo-dam, vel cantho metallico, infigendo träbi, cui pa-vimentum impo ii tum ed; in hane incumbit totumpondus tigni, & circa ejus terminum, ut axem libe-re mouebitur. Ulterius e re fore ducof tollere eampartem tigni A G, quas occuparet foramen in te&o,& in ejus locum fubftituere axem fortiorem ferre-um, qui includatur cantho ferreo incurvato a c dyligno fupremo orbiculis & clavulo adfixo. Pro mi*nuenda friftione inter axem ferreum, & lignumfupremum, ii qua? notabilis metueretur, cui id pia-cuerit, ipfum tegere poiTet, iub cantho, lamella po-lita metallica.

§. IV.De Tingo Horizontalt (Trällhjulflocken)

Tigni horizontalis A B, (Fig. 2) longitudo va*riat, pro diveria tribularii latitudine; in hoc noftroexemplo longitudo erit 16 ped. & diameter ι ped;

nume-

w ) n ( $numerusque laterum re£tangularium erit aequalis nu»mero brachiorum ipil affigendorum, feu duplus tu·dicularum. Binis ipiius terminis acus infigendae funtferreas, quae lapidibus excavatis imponantur, horizon·taliter inciiis träbi parietis inrergerini fqpremo, &in eodem fere cum contignatione (Rändrsn) piano,juxta terminum A hujus tigni, locus erit rotasfcytalatae DC; componitur haec duobus craffisafieribus figurae circularis , parallelis , qui prope o-ram excremam junguntur cylindris Iigneis vel bacil-lis, qui heic dici folent fcytalae (Kaflar), aequaiibus,& in eadem a fe invicem diilantia; (i hxc fit ejus-dem diametri, ac rota dentata, numerus fcytalarpmidem erit ac dentium; fi autem tignum horizontaleperpendiculari, celeriori vel tardiori gavifurum ve-lis motu, minuenda eft rota D C, vel augenda, &fimiliter numerus fcytalarum; obferva autem, quodmanence rota dentata eadem, eadem efie debeatdiflantia inter fcytalas, utcunque earum numerusminuatur; fed fi dentata I (Fig. i.) fcytalata D Cminor fit, minori quidem vi in motum redigeturmachina, & adeo debiliori movebitur vento, plustarnen temporis ejdem fegeti triturandic impende*tur. Infuper adtendendum, quod ita ponentur dentes& fcytalae, ut quivis dens, fuam non prius deferat fcy-talarn, quam proxime fequens arripuerit fequentem.

A brachio £, tingo horizoncali prope ad ro-taminfixo, plura quotcunque volupe fuerit, brachiainfigantur e. g. 4, in squali a fe invicem diflantia,atque ita inferantur foraminibus Ε, i7, G, H, ut quae-

B 2 . vis

φ ) *2 ( ätvis duo oppofita fint termini ejusdem tigilli, nor-iBSÜcer cranseuntis tignurn horizontale, 8c quideinfingula bina ipfius latera; horum brachiorum longi»tudo fit ι ρ. & craffifies 4 dig*, fubtos autem fiantconvexa, ut figura i, adeo ut latus longius, tudicu-3ae brachiurn ipfi congruum, facillime excipere pos-(it, 8c eveäione peralla idem iine remora linquere.

Modo jamjam allato, tignum hocce horizontaleadeo ponitur elevatum, Sc quidern iupra contigna-tionem ipfam, ne impedimento fit triturationi cumtribulis manuariis, qus vento tranquiiliori peragipocerit; quo in cafu, ut &, cuni frumentum tritu-tatum ventilandum erit, necefTe eft, aream 8c tu-diculas feponi. Ex bis determinatur aptiffimuslocus rotas dentatac I(Fig.i) in tigno verticali, talisnimirum ut dentes ipfius, circumrotatione fa&a ,cornmode 8c fufficienter poffint capere fingulas fcy-talas 8c rotam iilis inilruÉtam in gyrum yertere»

$. V.De Tudiculis.

Tudiculas AB, (Fig* 3) pro ratione circumfhn*tiarum, a quovis perito dijudicandarum, plures vei pau-ciores eiTepoflunt, & quklem formatas ad proporrio-nem vulgo receptam; in noftra area 16 p. lata, sdhi-beri posi'unt quatuor, iongitudinis II p. 8c crafiicie 9dig; cujus vis iilarum termino inferioriF aliud tigillumCD ejusdem croffitiei, normaliter in fiii roedio circi-ter infigatur, cujus fuperficies inferior convexa tßhdebet, ut in F; ut ad moduro bacill in tribulis ma«nuariis, ftipulam fubftratam non iolum eoncundat»

fed

$ ) *3 ( IIfed ctjam adeo quatiat & frangat, ut (1 fieri poffit,frumenta iecernantür. Pediim horum quilibet CZ>,ea gandeat longitudine, ut ad dimidiam proximi par·tern fefe extendat, ut eo melius contufae fiant ilipulae,& ne circumrotatione areae, nimium commifceantur.Tudicuiis omnibus ad altitudinem 9 ped. iingulabrachia EG> normaliter immittantur, brachiis tignihorizontalis congruentibus, ejusdemque cum illislongitudinis. Licet quo longius hoc eft, eo alciustudicula elevatur, tarnen cavendum ne nimia longi·tudine fiat debilius, vel aliis incommodis obnoxi·um. Singulse tudicula? efficiatur foramen quadra*tum o, in tignoHi, fupremis binis parietis interge-rini trabibus oppoikis imponendo, axi horizontal!paralielo, ut per id iibere moveri poffit furfum &deorfum ; fub hoc tigno, aliud Ρ Q dimidiae fere hu-jus latitudinis, ejusdem parietis inferioribus trabibusponstur, & quidem pone tudiculas circa S; in quofiant inciiiones re&angulares Ä, quibus ad medium S,concineri poterunt tudicolae, & Übere nioveri; de-mura fubtra hocce, tigiiium ponicur quadratum fi-militer prioribus, ad eam diftamiam, ut a pedibustudicularum maxime elevatarum fere attingi podir;fed locus huic eric eis tudiculas in 7% quae eodemcontinebuntur in fuis loculamentis, ne eoneußionequadam interrumpatur illacum motus.

Pro augendo icfcu tudiculsrum, iHis adiungipoiTfjnt perticse ligneae valde elsftica;, ut pinear Νηψhujus modi percicse terminus craflior η infigaturforamini in trabe quodatu X:, parietis, & alter, all

Β ϊ

«S&3 \ T Λ Γ«&F / 14 v

perforato ed fummitatem tudiculae A, iramittatur,per quod libere decurrere poifit 5 fed erit perticaNn, fere horizontalis, antequam evehi incipit tu¬dicula, qua, cum fummam obtinuit elevationem,deprimitur quoque perticae hajus elaffcicicnte, & i£tufaåo eadem nititur. Idem obtinetur effe&us, &forlan commodius, (i tudicula ita abbreviatur, utperticam folum afcendendo, trudat furfum, & per¬tica etjamnum vi elafticitatis deprimet tudiculam,tunc illius terminus tenuior N, fune cum termino tu·diculie A conjungi debet. Pro moderando i£tu tu-dicularum, juvat perticis transverfaliter fubdere ti-gillum, de vel Z, inftru&um totidem concavitatibusfemirotundis, quibus iingula immitti poteft pertica;huic aliud a b vel Y fimiliter excavatum fupra im·ponatur, & firmiter adne&atur, ut quasvis pertica, fuogaudac loculo rotundo c; fi in hune fupra vel infraperticam, intrudatur cuneolus/g, vel augeri vel mi«nui poteft perticie vis in tudiculam. Si quis fortiores,quam qui modis allatis, obtineri poftunt i&us, de-{ideraret, pondera metallica aliaque quotquot vifumfuerit, fingulis tudiculis adjungat. Ne vero, tudi¬cula iuo pondere & perticae elafticicate deprefla adaream maneat, ncceffarium putavi perticam quam·libet, ita formari, ut i£tu pera&o, ejus terminustudiculam movens, eam paullo elevet, idque velperticas elafticitate,vel potius diminutione funis quieam cum tudicula jungit.

§. VI.Be Area (Trbfkbotneri).

Incer omnia inveata, quibus ad frugem trituran-dam

Λ τ - / c58a«as3 J 15 \ «as»

dam utuntur OEconomi, vix ullum invenias, cujusarea, ii fitmobilis, non fit figura: re&angularis; ple«raeque enim quiefcunt, ut Norlandorum, qui rotisutuntur equorum vi motis, minori forfan emolu·mento; illa, cum in eadem area, ultro citroque mo·veri debeat, pluribus obnoxia eft incommodis, qui-bus tollendis non parum ftudui, & tandem in hancincidi machinationem.

Area AB CD, (Fig* 4,J cui fiegetes triturandae im«ponentur, fit circul iris, conftruenda ex afieribus 3 dig.ad minimum crafiitiei, firmifiime fibulis ligneis con«nexis; diameter ipfius pro diverfa latitudine tribulariivariat, e.g, 15 p;h2ec circumdetur tenuioribus afieribus,ut promineat fupra planum areae margo a b c d. altitu-dinis ι p., in quo fiat incifio feu apertura Ε, per-quam frumentum trituratum toili poflit, & in acer«vum ventiiandum (Drafe) congeri, quo peraäo , ea¬dem poftea operimento claudatur. Marginem ipfumcingat annuilus, pertica ferrea formatus, in cujuslatere exteriori circumcirca, excidantur unci vel den«tes fimiles & aequales ; vinculo hoc arfte contincturarea, & mediantibus uncis uti J, Κ, qui brachio F Gexcipiuntur, tigno verticali normalirer adfixo (jf. j)eundem, iua rocationis rnoturn, ac ipfum tignumcontinue fortietur. Centro hujus areae L, acus im«pellatur ferrea Μ Ν, cujus, ut tanto robuftior fit,& firmatu facilior, pars iuperior Ny quadratam as-fumat figuram, inferior autem Λί, rotundam, quip.pe circa quam, ut axem rocabirur area; huic acui,vel lamina alia medio excavata POQj fubduci poteft,in pavimento firmanda, vel etjam cavum in hcc ipfo

fine

) 16 ( c§§?ine trUo detrnnento effici, ut tantummodo acus idem femper haheat Io-culamentum ,

/ Tab - &

•man ^ei. ei »Scu/pu-ii.