ФЕРМЕРДИК...

Айыл-чарбасы боюнча Кесипчилик билим беруу Проектиси

©муралиева Д.

Август, 2002

Ф Е Р М Е Р Д И К

М А РК ЕТИ Н Г

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

ББК 65.9(2)32 е - 9 9

'Фермер'' жана '‘Фермер айым" кесиптери боюнча окуу куралдары(1 - семестр yvyffj

©муралиева Дамира0 : 99. Фермердик маркетинг. Экинчи басылма. Б.: 2002. ~ 59 б. ISBN 9967-10-069-9

Окуу куралы Кыргыз Республикасынын Эмгек жана Социалдык Коргоо Министрлиги менен «Хельветас» Швейцардык Эл аралык кызматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектисинин алкагында иштелип чыгарылды.

© 3701010000 ББК 65.9(2)32

ISBN 9967-10-069-9 © Айыл чарба Кесипчиликбилим беруу Проектиси

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

Мазмуну

Мазмуну

Кириш с е з .........................................................................................4

1. Маркетинг боюнча жалпы тушунук...................................... 5

2. Продукт жана сервистер ............................................... 16

3. Баа, базар баасы, сунуш жана керектее ......................... 25

4. Продукту ну сунуштоо............................................................ 36

5. Соода жургузуу орду (базар) .............................................. 44

6. Продукцияны сатуу процессии ыкчамдатуу ..................... 52

Кириш сез

Кириш сез

Дыйкан чарбасындагы ендуруштун кирешслуулугу кеп факторлордон KG3 каранды болот. Аларды шариуу турде эки чоц топко беле алабыз - ендуруш фактору жана базар ф актору . Биринчй топко ендуруш ту к ресурстарды пайдалануунун натыйжалуулугунун факторлору, ендуруштук чыгымдарды унемдее жана башка ушуга окшогон факторлор кирет. Экинчи топту базардын конъюктурасынын ал - абалы, аны бнуктуруунун келечеги, багыттары, атаандаштыктын масштабы жана шарттары тузет. Ал эми базар мамилелерине улам терендеп еткен сайын базарды изилдее, продукциянын сапатын жакшыртуу, аны сатууну ийгиликтуу уюштуруу, тейлее жана башкаруу, башкача айтканда маркетинг деген тушунук езгече орунду ээлей баштады. Ушундай экендигин азы ркы мезгилде экономикасы базар мамилелерине негизделген, эн мыкты енугуп жаткан кептеген елкелердун бай тажрыйбалары ырастап турат. Эгсрде тигил же бул фермер 0зу иштеп жаткан ишинен ийгилик жараткысы келсе, анда ал маркетингди дурустап ездештурууге жана аны бизнес ишине кантип натыйжалуу найдалануу керектигин так, даана билуусу зарыл. Фермерге бизнес ихрипде маркетингди изилдеену жургузуунун зарылдыгын жана буга кандай ыкмалардын жардамы менен жетууге болоорун ачып керсетуу бул окуу куралынын башкы максаты болуп эсептелет.

Автор.

М аркетинг ж евукдо жнкггы tybiyh yk

Тема 1. Маркетинг женунде жалпы тушунук

Мугалимге эскертмелер

Ыкмалар:

- суроо - жооп;- ацгемелешуу;- дебат турунде ж.б.

Кошумча материалдар :

- АКП нын темага байланыштуу материалдары;" илимий адабияттар;- жогорку жана атайын орто окуу жайлары учун окуу китептери

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:

экономикафермердик эсеп- кысап.

Маркетинг женунде жалпы тушунук

Маркетинг дсген эмне?

Тема 1. Маркетинг женунде жалпы тушунук

Максаты:" Окуучу маркетинг женунде жалпы тушунук алат, анын айыл чарба ендурушундегу ээлеген орду, езгечелугу, фактор лору, аткарган кызматы менен таанышат.

1.1, Маркетинг женунде жалпы тушунук. Маркетингдин айыл чарба ендурушундегу ээлеген орду жана езгечелугу.

Товар в н д у р у у ч у л е р д у п п р о д у к ц и я н ы с ату у н у бат карууга, товарларды жана кызмат кврсвт уулврду вп д ур ууч уд вн кардарларга багыттоого банланы ш кан нш кердуулугуи маркетинг деп айтабыз.

Чындыгында маркетингдин кептеген аныктамалары бар. Америка./1ык маркетолог Ф.Котлер темендегудей аиыктама берет : маркетинг - бул адамдардыи керсктеелерун жана м уктаж ды ктары н базарда алмаш уу ж олу менен канааттандырууга багытталган адамдардын коммерциялык ишкердуулугунун бир туру; бул товарлардын жана кызмат керсетуулердун агымы ендуруучуден кардарга багытталган ишкердуулук. Маркетинг- бул керектуу сандагы товарлар менен керектуу кардарларды, керектуу жерде, керектуу убакта, керектуу баада, тиешелуу коммуникация жана кызытуу (стимулдаштыруу) чараларын еткеруунун жардамы менен камсыз кылуу боюнча жургузулген ишкердуулук.

Венгер экономисти П.Томчанинин аныктамасы боюнча маркетинг - бул кардарлардын талабын макулдашылган ( пландуу ), эс-акылдуу турде енуктуруу жана ал таланты ендурушту башкаруу жана кардарларга экономикалык, технологиялык жана психологиялык каражаттар аркылуу таасир этуу менен кан ааттанды рууга багы тталган ишкердуулук.

Маркетингдин негизги максаты еняурулген продукпияны сатуу эмес. сатыла турган продукпияны ендуруу болун саналат. Маркетинг негизинен терт нерсени бириктирип туфган система: 1) Товар (Product),2) Баа (Price), 3) Сатуу орду (Place) жана 4) Сунуштоо (Promation). Бул системаны терт “П нин”системасы же “4 П" деп атап коюшат. Ъул жогорудагы тушунуктордун аиглис тилинде бардыгы “П” тамгасы менен байлапышкан. Маркетингдеги иш-чаралардын бардыгы ушу л нерселердин ар кандай децгээлде катышу усу менен ишке ашырылат.

Маркетингди сатуу менен эч качан чаташтырбоо ксрек. Сатуу маркетингдик иш-чаралардыи туу чокусу жана маркетингдин аткарган кызматынын бирее гана болуп эсептелет. Маркетингдин маанисин амсрикалык маркето.тог Т.Левитт абдан таасын белгилеп кеткен:


“Маркетйнгди товарларды сатуу менен алмаштырбоо керек. Эгер сатуу системасынын кызматы ендурулген нерсени сатып алуга кардарды ынандыруу болсо, маркетингдин милдети болгону базарга керектве учун чындыгында зарыл болгон товарды алып чыгуу эсептелет”.

Маркетинг термини англис тилинен которгондо «базар», «сатуу» деген маанини билдирет. Маркетинг теориясы 19- кылымдын экинчи жарымында АКШда пайда болгон. “Маркетинг'' терминин алгачкы ирет АКШнын илимпозу С.Маккармик (1809 ~ 1884 ) коомчулукка сунуштаган.

Маркетингдин енугуу жолу темендегудей баскычтардан турат : товардык ориентация (1860-1930 ж ж .) ; еатык ориентациясы (1930- 1950 жж.) ; базардык ориентация (1950- 1960 жж.) ; маркетингдин башкаруу (1960 жылдан бери карай).

Жогоруда берилген аныктамалар жалны маркетипгке гиешелуу. Ал эми фермердик маркетинг дегсн эмне?

Ылайыктуу кардарларды иликтеп табуу жана а.тардын айыл чарба продукциясына болгон керектеесун аныктоо, оитондой эле товарларды, кызмат керсвтуу же тейлее керсетуу жумуштарын даярдоо, рекламалоо жана сунуш кылуу иш чараларынын жыйындысы фермердик маркетинг аталат.

Жогорудагы белгиленген аныктамада маркетингдин негизги ЭКИ милдети даана керсетулуп турат:- Тиешелуу кардарларды табуу, тагыраа!^ айтканда максаттуу

базар алкагын так аныктоо;- А лардын айыл чарба продукция л арына карата

муктаждыгын камсыз кылуу.Калыптанган тажрьгйбага ылайык товарлардын жана

тейлее ишинин жыйындысына тиешелуу талапка жоои бергидей сапатты жана белгиленген баалары бар товарлардын, тейлее иштеринин езун, аларды базарга чыгарууну жана сатууну, ошондой эле сатылгандан кийинки сервистик тейлее иш чараларын (мисалы, айыл чарба техникаларынын айрым турлерун, телекомуникация, компьютердик системаны) камтыйт.

Агробизнес нугундагы маркетинг негизинен темендегу иштерди камтыйт;

Ылайыктуу базар алкактарын табуу жана алардын болгон мумкунчулугун так аныктоо;Товардын ар кыл турлерун жана тейлее иштерин даярдоо;Базар алкагында товарларды жана тейлее иштерин билгичтикте рекламалоо жана жеткируу;Тандалып алынган базар алкагында чыгарган товарларды сатуу жана тейлее ишин керсетуу;Сатылган товарларды тейлее ишин уюштуруу.

8 Маркетинг женунде жадны тушунук

Агрофирмага керектуу маркетинг ишинин негизги багыттарын туура аныктоо анын кийинки баскычын камтыйт. Ал ЭМИ маркетинг иши негизинен маркетингдин темендегудей олуттуу т0рт элементине тыгыз байланыштуу:

ТоварБааСатык ишин кызытуу (стимулдаштыруу)Сатык ишиБ елгилуу бир м аксаттуу базарды н керектеесун

канааттанды руу учун ж огорудагы белгиленген компоненттердин башын бириктируу комплекстуу маркетинг же “маркетинг микс” деп аталат.

Анчалык чон эмес агрофирмаяардын ишкерлери ездерунун ар кыл изденуусу аркы луу тапкан иш тери менен кардарлардын квцулун ездеруне бургаи учурлар кеп кездеш ет, Уш ундай белгилуу елчем дегу ийгиликке жетишкенден кийин, алардын кебу, тилекке каршы, туруктуу кардарларды эстен чыгарып жиберген учурлар дагы арбын. Ушундай керунуш базар экономикасынын шартындагы алгачкы же акыркы керунуш эмес. Мьшдай жагдай турмушта кайталаньш турчу нерсе жана банкротко кептелуунун, «куйуп» кетуунун башкы езегун тузет. Чындыгында бутундей кардарлардын керектеесун канааттандыруу чакан фирманыи децгээлинде мумкун да эмес. Анын устуне биздин республикаяын азыркыдай экопомикалык шартында айыл чарба продукцияларын естуруп, жыйнап алуу кыйла эмгекти, каражатты та.тап кылып, ездук наркы бир топ жогорулап кетет.

Келему жагынан чакан а!рофирмалардын ар тармактуу, бюрократтык аппараты калыптанган чод агрофирмаларга К араганда бир топ арты кчы лы ктары бар. Ошол мумкунчулуктерду колдон келишинче, учурунда пайдалануу зарыл. Анчалык чоц эмес агрофирмалар езулеру алака тузгеп кардарларын кыйла дурус билгендиги анын артыкчылыгынын эн олуттууларына кирет. Ал эми фирманын чакандыгы базар алкагынын тигил: же бул езгеруулерун убагында баамдап, тиешелуу чара керууге мумкунчу.тук тузуп, бизнес ишин ийкемдуу женге салууга олуттуу кемек керсетет.

Анчалык чоц эмес агрофирманын дагы бир артыкчылыгын белгилебей кетсек болбойт. Анткени мындай фирмалар базар алкагындагы кардарлардын чакан топторун тейлее аркылуу да тиешелуу пайда алууга толук мумкунчулугу бар. Мьшдан тышкары ири фирмага салыштырма.туу бул чакан фирмаларда иштеген кызматкерлер ездерунун кардарлары менен кезме- кез пикир алышып турууга, алардын суроо-талаптарын иликтееге, кенулге алууга мумкунчулуктеру чон.


Лгробизнестет маркетигтг иш инин негизги багыттары

Багыттары Маркетинг ишиМаксаттуу базар алкагын

табууМаксаттуу базар

алкагынын сыйымдуулугун аныктоо

Базар алкагын иликтее Базар алкагын белуктерге

ажыратуу (сегменттее) сатык ишин божомолдоо

Кардарлардын суроо- талабын канаттапдыруу

максатында товар турлерун даярдоо

Товар (тейлее) баа гузуу сатык ишин кызытуу

Сунуш кылынган товарларды жана тейлее

иштерин рекламалоо

Рекламалык маалымат

Товардын жана тейлее иштеринин турлерун

сунуштоо

Сатык ишиСаткандая кийинки тейлее

1.2. Маркетингдин фактор лору жана аткарган кызматтары

Фермер чарбасындагы фермердик маркетингдин натыйжалуулугу кептеген факторлорго байланыштуу болот. Ал факторлор ЭКИ топко 6е.тунушет ( l-cypex) :1) Товар ендуруучулер тарабынан кеземелденуучу:2) Товар ендуруучулер тарабынан кеземелденбеечу.

Биринчи топко м аркетинг кы зм аты тарабы нан башкарылуучу факторлор кирет :- продукцияны сатуунун каналдарын тандоо;- маркетингди уюштуруу;' маркетингдин структурасын аныктоо жана аыы башкаруу.

Экинчи топко маркетинг ишкердуулугуне таасир этуучу, бирок, товар ендуруучулер жана маркетинг кызматы тарабынан башкарууга мумкун болбой турган факторлор кирет :- кардарлар;- атаандаштык;- мамлекет;- массалык маалымат каржаттары ж.б.

10 Маркетинг женунде жалпы тунгунук

Маркетингтин эффектвдуУ-^У^^У^ фактору

Алсак, дыйкан же фермер кардарлардын ал- абалына - кирешесинин денгээлине , уй-булесунун курамына, билимине, жашаган жерине ж.б. реакция кылышы мумкун, бирок аларды женге сала адбайт.Окшош товар ендуруучулердуи да ишкердуулугу женге салынбайт. Маркетинг ишкердуу- лугунун ийгиликтуу' же ийгиликсиз болупгуна мамлекет да таасир этет. Анткени мамлекет ендурушке жана продукцияны сатуу иштерине од же терс таасир этуучу мыйзамдарды кабыл алуусу мумкун.

Фермердик маркетинг кептеген кызматтарды аткарат. Алардын негизгилерине темендегулер кирет :

1-Базарды комплекстуу изилдее, башкача айтканда кардарлардын талабынын абалын жана динамикасын изилдее, аньш жыйынтыгын чарбалык чечимдерди иштеп чыгууда жана кабыл алууда пайдалануу (теменку схемада берилген);

2. Фермер чарбасынын ендурушунун натыйжалуулугун кетеруу максатында ендурушту базардын талаптарына жараша максималдуу ыцгайлаштыруу;

3. Бардык мумкун болгон каражаггардын жардамы мелен ендуруштун ички резервдерин пайдалануу аркылуу базарга, кардарлардын талабына таасир этуу.

Маркетинг женунде жалпы 'гушунук И

Рьшокту комплекстуу язилдввнун схемасы

Базарды комплекстуу изиу1дее

I Сунуш Базардьш Базардагы Сатуунун1 Ховарды лсана сегменттерге атаандаштыкты формаларынi изилдее таланты белуиушун анализдее жанаj изилдее анализдее каналдарын

изилдее

Маркетингдин конкреттуу кызматтары темендегулер :- сатып алуу;- сатуу;- ташып жеткируу (транспорттоо);- сактоо;- сорттоо;' каржылоо;- реклама;- тобокелге баруу;" базар маалыматтарын топтоо,

Сатып алуу бул продукцияны продукцияга айыр баштоо (бартер), продукцияны акчага , продукцияны кызмат К0рс©туулерг0 алмашуу актысы же процссси . Ортомчулар учун сатып алуу - бул кардарлардът кызыктыруучу, алардын муктаждыгын канааттандыруучу продукцияны издеп табуу болуп саналат. Продукцияны акчага алмаштыруу же сатуу пакта акчалар менен же которуп беруу формасында эки жактын макулдашуусу боюнча жургузулет.

Сатуу - бул продукцияны ендуруучуден кардарларга жеткируу формасы. Эндуруучунун кез караты менен алганда сатуу - бул ендуруучу менен кардардын ортосунда ортомчулук кызмат ©тее процесси. Мындай ортомчулук кызматты чекене соода системасы (мамлекеттик, кооперативдик, жекече ), дун соода базарлары, товардык- сырьё лук биржалар, соода уйлору аткара алыптат.

12 Маркетинг женунде жалпы тушунук

/ - ЗПщ-

Ш

Ташып жеткируу (транспорттоо)Ташып жеткируу жана сактоо кызматтарын аткаруу

учурунда встурулген жашылча- жемиштердин 54 % ке чейинкиси, дан эгиндеринин 10 % ке чейинкиси жоготууга учурайт, Ошондуктан естурулген тушумду ташып алуу учун ез убагында унаа менен камсыз кылуу зарыл. Транспорт маселесин чечуунун бир нече жолдору бар. Эгер финансы каражаттары жетиштуу болсо, менчик транспорт сатьтп а.тган дурус. вздук каражат жетпесе, кредитке алса да болот. Эгер чарба шаардан алые эмес аралыкта жайгашкан болсо, транспортту чечуунун бир варианты катары шаардык ишкана, мекемелер менен алардьтн транспортун жыйым- терим иштерине пайдалануу тууралу ке.тишим тузуу керек. Фермерлер а.тарга кызмат керсеткендугу учун бе,тги.туу келемдегу продукция берууге милдеттенишет. Транспорт маселесин чечуунун дагы бир жолу- лизингдик гараждарды тузуу. Бу.я учурда бир нече товар эндуруучу.тер биригип, зарыл болгон техниканы сатып алышат жана кезек менен акы телеп пайдаланышат. Лизингдин мучелеру учун акы телвенун наркы региондогу техника учун теленуучу арендалык акыдан 20- 25 % ке темен болот. Алар е.здерунун техникасын зарыл болгон башка жактарга аренд ага бере алышат. Бу.д учурда акы телое лизингдин мучелеруне Караганда лсогору бо.туп, башка лизингдик бирикмелер практикада пайдалапган орточо акыга барабар болот.

СактооЖ огоруда айтылгандай транспорттоо жана сактоо

учурунда ендурулген продукциянын белгилуу келему жоготууга учурайт. Мындан сырткары сактоо технология- сынын начардыгьг, сакталуучу жайлардын начардыгы айыл чарба продукцияларынын сапатынын темендешуно алып келет. Бул чыгымдарды болтурбоо учуй фермер анча чоц эмес, бекем, ынгайлуу жайларды курушу керек. Жалгыз фермердин мумкунчулугу болбосо бир нече фермер чогу.туп, чогуу сактооочу жайларды курса да болот. Же болбосо маркетинг менен алектенген кооперативдер менен келишим тузуп, аларга продукцияны сактоого берсе болот. Жогорудагы белгиленген шарттардын бирее да аткарылбаган учурда ендурулген продукцияны тез арада сатып жиберууге ыкчам аракет кылуу зарыл.

продукцияны сорттооАЙЫ.Т чарба продукциясы н сорттоо ^ туш умду

жыйнагандан кийинки зарыл болгон процесстердин бири. Сорттогондон кийин продукция езунун сырткы кебетесине, пайдалуу сапаттарына жараша бир нече топторго белунет. Бул процесс товар ендуруучуге биринчиден, продукциянын сапатына жараша сактоонун прграммасын иштеп чыгып, продукциянын кайсыл 6в.пугун тез арада кайра иштетууден

Маркетинг женуиде жалпы тушунук 13

еткеруп, кайсыл белугун узак меенетк© сактоого болоорун жана сорту на, сапатына жараша ар бир партиянын сатуу меенетун аныктоого жардам берет. Экинчиден, сорттоо продукцияны сатууга карата даярдоо этабы болуп калат. Анткени сорттогон мезгилде продукциянын ар бир сортунун баасын аныктоого, аны сатуунун иш- чараларъш иштеп чыгууга мумкунчулук тузулет. Ошондуктан ар бир товар ендуруучу вндурулген продукциясын сорттоодон еткерууге тийиш. Аитпесе, продукцияны сактоо жана сатуу учуруида кептеген зыянга учурашы мумкун.

йга' Н -_с'ор)г,; 1

' Л

Тобокелге барууТобокелге баруу - м аркетингдин эц маанилуу

кызматтарынын бири. Анткени бул кызмат фермерлердин продукцияны сатуудагы аныкталбаган тобокелге барууну нойнуна алгаи адамга жуктойт. Анын милдетине сатуу процессиндеги тобокелди баалоо жана аны кеземелдее кирет. Бул тобокелди мумкун болушунча азайтуу учун тажрыйбалуу маркетинг кызматкерлери товар ендуруучулер менен ендуруш процесс и ту^ралуу дайыма маалымат альга тургандай кылып мамиле тузушет. Ошондуктан фермерди мыкты сапаттагы урон, жер семирткичтер , техника жана башка керектуу нерселер менен камсыз кылууну да колго алышат. Бул иш- чаралардын негизинде тобокел азайып, кутулген сапаттагы тушум алынат. Жогорку сапаттагы тушумду сатуу ишти алдаганча жецилдетээри айтпаса да тушунуктуу.

КаржылооФермер чарбасы маркетингди жургузуу учурунда бир

нече каналдар аркылуу каржыланат. Фермер продукцияны сатуудан киреше алат. Ал киреше тиешелуу телеелерду жургузгенден кийин кайрадан кайталап ендурууге жиберилет. Кепчулук учурда ендурушту андаи ары енуктурууге ездук каражаттар жетишпейт. Ошондуктан кредит алууга туура келет. Кредит белгилуу шарттарда берилет. Биринчиден, кредит беруучу товар ендуруучу менен езгербеген , аныкталган баага же аныкталган кирешеге контракт (келиш им ) тузет. Бул учурда кредит беруучу анын продукциясын жогору баада сатып, кошумча киреше алуусу мумкун. Мындай кредит беруунун экинчи жаты болуп, ссуданын банктыкына Караганда томен процент меиен берилиши.

14 Маркетинг женунде жалпы тушунук

Базар маалыматтарын топтоо жана анализдее

Базардын ал ~ абалы женунде дайыма маалымат алып турбаса бир дагы товар ендуруучу езунун базар стратегиясын, товар ©ндуруунун программасын жана башка ушуга окшогон маанилуу иш- чараларды жургузе албайт. Ошондуктан баалар женундегу жана айыл чарба продукциясына болгон талап женундегу алууга мумкун болгон маалыматтарды изилдеп туруу зарыл. Ал эми келечектеги узак меенетке программна тузуу учун региондогу, жалпы елкедегу маалыматтарды гана эмес, дуйнелук базардын ал- абалы тууралуу маалыматтарды да анализдее керек болот, ©згече бири1гчи жолу чет елкелер менен эконом икалы к байланыш тузууге ниеттеиген фермер лер учун мындай маалыматтарды ете терец изилдеп, уйренуу максатка ылайык келет.

Маалыматтарды ар кандай жолдор менен а.пууга болот. Биринчиден, жергиликтуу басма сез каражаттарын ~ гезит, ж урналдарды узбей окуп туруу кер ек ,Б асм а сез каражаттарында айыл чарба продукциясына болгон талап жана баалар женунде обзор дайыма мезгил- мезгили менен берилип турат.

Экинчиден, иштеп жаткан, тажрыйбасы бар маркетинг кызматынан пайдаланса болот. Эгер мумкунчулук болсо, бир нече фермер лер чо1улуп, кооперативдик негизде маркетингдик кызмат тузуп алышса да болот.

РекламаРеклама деп продукцияны ендуруу жана ага болгон

талапты жогорулатуу максатында ал продукциянын керектее касиеттери, сапаттары тууралуу маалыматтарды таратууну айтабыз,

Реклама ендуруш жана пайдалануу сфераларынын ортосундагы байланыштырып туруучу звено болуп кызмат кылат. Маркетингдин алкагында реклама биринчиден, кардарлардын базарын продукцияга болгон жылуу мамилеге даярдайт; экинчиден, продукцияны массалык турде ендуруу стадиясында ага болгон таланты жогорку децгээлде кармап турууга комок керсетет; учунчуден, рекламала11ыд жаткан продукцияны сатуу базарын кенейтууге шарт тузет.

Реклама ар кандай жолдор менен тарайт: прессадагы рекламалык жарыялар, проспектилер, каталогдор, плакаттар, буклеттер ж.б. Жалпы жана атайын уюш^хурулган айыл чарба продукцияларынын кергезмелеру жана жарманкелери да рекламанын ролун аткарышат. Кергезмелер жана ярмаркалар мындан сырткары соода келишимдерин тузуучу жай катары да кызмат кылышмакчы.

Рекламага темендогудей кыскача аныктама берсек болот:

Маркетинг женунде жалпы тушунук 15

Реклама ~ бул товардын керектее касиеттери жана сапаттары тууралуу кыскача , керкемделуп берилген маалымат.

Суроолор:

1. Маркетинг деген эмне ?2. Фермердик маркетинг деген терминге аныктама бергиле3. Маркетингдин негизги милдеттери кайсылар ?4. ‘‘Маркетинг -микс” деген эмне ?5. Маркетингке кандай фактор лор таасир этет ?6. Маркетинг кандай негизги кызматтарды аткарат ?7. Сатьш алуу , сатуу деген эмне ?8. Ташып жеткируу кызматы женунде эмне билесицер ? Э.Сактоо кызматынын мааниси эмнеде ?Ю.Сорттоо кызматы маркетинг системасында кандай

орунду ээлейт ?И.Тобокелге баруу кызматынын маанисин тушундуруп

бергиле12. Базар маалыматтарьгн топтоо жана анализдее

кызматынын кандай мааниси бар ?13. Реклама деген эмне?14. Реклама кайсыл жолдор аркылуу таралат?

Тапшырмалар:

- Аймактагы маркетинг кызматына барып алардын иштери менен тааиышкыла.- Гезит, журналдардан базар маалыматтарын топтоп, аларга анализ бергенге аракет кылгыла.~ 0зунердун чарбада ендурулген продукциялар тууралуу рекламалык жарыяларды тузгуле.

16 продукт жана сервистер

Тема 2. Продукт жана сервистер


Ыкмалар:

- суроо “ жооп;\ ' ацгемелешуу ж.6.

\

У^Кошумча материалдар :г

- илимий адабияттар;- жогорку жана атайын орто окуу жайлары учун окуу китептери


- экономика- фермердик эсеп- кысап

продукт жана сервистер 17

Тема 2. Продукт жана сервистер

Максаты:- Оку учу фермер чарбасынын ендурушунен чыккан дуд

продукция, дуд продукциянын структурасы жана аны ендуруунун фактор лору н аныктайт.

2.1.Фермер чарбасынын дун продукциясыФермер чарбасынын агрардык ендурушунун акыркы

жыйынтыгы болуп дуд продукция эсептелет. Фермер чарбасынын агрардык ендурушунун дун продукпиясы деп белгилуу мезгил ичинде ендурулген продукциялардын акчалай турде туюнтулган суммасын айтабыз. Бул дуд продукция ЭКИ тармактын продукциясынан турах: дыйканчылык жана мал чарбачылык. Эсеп кысап жургузууде дун продукция натуралдык жана акчалай керсеткучтер аркылуу эсепке алынат. Акчалай керсеткуч белгилуу меенетте ендурулген айыл чарба продукциясынын жалпы наркын же акчалай турде келемун аныктоодо колдонулат. Ал эми натуралдык керсеткучтер чарбада ендурулген продукциянын турлеру боюнча сандык келемун аныктоого жардам берет. Мисалы, натуралдык керсеткучтер аркылуу аныкталган продукциянын керсеткучтеруне темендегулер кирет ; дыйканчылыкта - жугерунун, арпанын, буудайдын ж.6. есумдуктердун же дан эгиндеринин дуц жыйымы , беде, эспарцет жана башкалардын дун жыйымы, кеп жылдык чеп есумдуктерунун дуц жыйымы ж.6 .; мал чарбачылыгында - продукциянын тур- туру боюнча дун ендурулушу (сут, эт, жун, жумуртка ж .б .) , тел, тармактын кошумча продукциясы - кык ж .6. Фермер чарбасынын дун продукциясынын тармактар боюнча курамын темендегу суреттен керууге болот.

Фермер чарбасынын д уц продукциясынын структурасы

18 Продукт жана сервистер

Фермер чарбасындагы жалпы ишкердуулуктун дун продукциясынын нарбанын агрардык ендурушунун дун продукциясынан айырмасы бар. Башкача айтканда жалпы ишкердуулуктун дун продукциясы агрардык ендуруштутт дун. продукциясынан сыткары даты чарбадагы кайрадан иштетууден еткен продукцияны же енер жай продукциясын жана башка кош умча ендуруш тердун продукциясы н, кы змат керсетуулерду камтыйт (ал теменде керсетудген).

Фермер чарбасынын жалпы иш кердуулугуиуи дуд продукциясынын курамы

Фермер чарбасынын продукциясы

Дыйканчылыктын дун продужциясы

©нер жай ендурушу11ун дун npOZiyKHHHCbi

1:Мал чарбачылыктын дун продукциясы

Кошумча ендуруштун дун продукциясы

д: 'ft

i

З:--' ■Г

М \Is.

Айыл чарба ендурушунен сырткары фермер чарбасы енер жай продукциясын да иштеп чыгаруусу мумкун. Алсак, тегирмени, май чыгаруучу кичи цехтери, сыр (быштак) жасоочу жабдууларьт бар фермер чарбалары да аз эмес. Бул еидуруштерден кайрадан иштетууден еткен айыл чарба продукциялары енер жай ендурушунун продукциясын тузушет да, чарбанын дуд продукциясынын составьша кирет.

©нер жай ендурушунен сырткары кошумча ендурушгер да болот. Мисалы, айрым фермер чарбаларында женекей эмгек куралдарын - орок, кетмен, тырмоо, ошоидой эле атгын такасын ж,б.жасоочу устаканалар, мончо, чач тарач, цехтер болушу мумкун. Булар негизги ендурушту тейлееге жана кошумча киреше алууга арналган,

2.2 СервистерФермер чарбалары мумкунчулугуне жараша ар кандай

кызматтарды керсетушет. Мисалы жасалма уруктандырууну жургузуу, транспорттук тейлее, ар кандай ветеринардык кызматтар ж.6.

М ындан сы рткары соода-саты к иш тери менен байланышкан “сервистик тейлее” деген тушунук бар.

Сервистик тейлее катары техникалык тейлее г'(Чпу ну лет. Ал машиналарды, жабдууларды жана башка енер жай продукциялары н сатьш еткеруу ж ана пайдаланууга байланышкан, алардын узгултуксуз иштеесуи камсыз кылган тейлеелер тобун тузет.

Азыркы сервистин приндиби - товар ендуруучу чыгарылган буюмду пайдалануунун буткул мезгили ичинде ишке ж арактуулугу учун ж оопкерчиликти езуне алгандыгында болун эсептелет.


Сервис ЭКИ турге белунет: сатууга чейинки жана сатуудан кийинки. Сатуудан кийинки сервис ез кезегинде кепилдикке алынган жана кепилдикке алынгандан кийинки болуп ЭКИ турге белунет.

Сервистин структуралык тузулу1Щ>

Сатууга чейинки сервистин кызматкерлери потенциалдык кардарлардан болгон талаптарды изилдешет. Техникалык тейлее белуму долбоордук - конструктордук иштерде, сыноолордо, аларды баалоодо, техникалык документтерди даярдоодо бул талаптарды эске алат. Товар сатылуучу жерге жеткирилгенден кийин сервис кызматынын кызматкерлери товарды ташууда пайда болгон бузулууларды ондошот, жабдууларды монтаждашат, женге салын жумушч)^ абалына келтиригает.

Кепилдикке алынган жана кепилдикке алынгандан кийинки сервис “акысыз” жана “акыга” жасалышы боюнча айырмаланат. Бирок кепилдикке алынган мезгилдеги шптердин, запастык тетиктердин жана материалдардын наркы саты к баасына же кепилдикке алы нгандан кийинки тейлеелердун наркына киргизилет.

Кепилдикке алынган мезгилде товар ендуруучу ишкана машинанын же жабдуунун узакка тынымсыз иштеесун камсыз кылуучу бардык тейлеелерду езуне алат.

Кепилдикке алынган хмезгилден кийин товар ендуруучу кшкана потенциалдуу кардарларды запастык тетиктер менен жабдыйт, техниканы натыйжалуу пайдалануу боюнча ceдeш tepди бериш ет, аны ж ацы лаш ат, кардарды н

^нзматкерлерин ишке уйретушет. Бул игатердин бардыгы лген келишимдин негизинде макулдашылган график

жургузулет. Мындай иштерди аткаруу эки таранка


тец пайдалуу болот: жабдуунун иштебей токтоп т>фуулары кыскарат, каииталдык ремонттордун ортосундагы меенет узарат, жараксыз буюмдарды чыгаруу азаят, техниканы пайдалануунун коопсуздугу жогорулайт, товар ендуруучунун кадыр - баркы жогорулайт, жогорку сапаттагы ипттердин чыныгы улгулеруне негизделген рекламалар пайда болот, сатуучуга олуттуу пайда тушет, туруктуу кардарлар чейресу тузулет.

Айыл чарба продукцияларын сатуу менен байлаиьшгкаи сервис кызматын карап керелу.

Айыл чарба продукцияларын сатууга чейиики сервис кызматы бул продукциялардын товардык кебетесип сактоо менен байланышкан. Сервистин кызматкерлери товар сатылуучу жайга алынып келгенден кийн ташып жеткируу мезгилинде бузу.туп кеткеп продукцияларды сатылуучу продукциялардын арасынан алып салышат. Башкача айтканда продукцияны сатылаар алдында даты бир жолу сорттоодон еткеруп, сапатына кеземел жургузушет, продукциянын товардык келбетин толук сактоосун камсыз кылышат.

Сатуудан кийинки сервис потенциалдуу кардарларга продукцияны пайдалануу боюнча кецеш беруу, кепилдик берилген сапат камсыз кылынбай калса, аны кардар ыраазы боло тургандай сапаттагысы менен алмаштыруу ж. б. у. с. маселерге арналат. Мисалы, дыйкан чарбасы эгиндин мыкты уренун сатат дейли. Бул чарба потенциалдуу кардарлардын кызматкерлерине уренду естуруу боюнча кецеш берип, анын езгече.луктерун ачып керсетет.

2.3. Фермер чарбасынын товардуулугуФ ермер чарбасынын товардык продукииясы деп

чарбанын дуц нродукциясынын сатууга арналган белугун айтабыз. Товардык продукциянын сатыльш жана ал учун акчалай кирешс алынган белугу сатылган продукция деп аталат.

Ф ермер чарбасы ны н товардуулугу бир нече керсеткучтер аркылуу мунезделет:-товардык продукциясьгнын жалпы келему;- товардык продукциянын 1 га жер аянтына (айыл чарба жерлерине, айдоо аянттарына) ту ура келген келему;- товардык продукциянын 1 баш малга карата туура келген келему;- товардуулук децгээли.

Ж огоруда белгиленген керсеткучтердун ар бири маанилуу, бирок булардын ичинен негизги орун товардык продукциянын жалпы келемуне тиешелуу. Анткепи бул керсеткуч базарга сунушталып, сатыла турган продукциянын келемун кергезуп турат.

Чарбанын товардуулук децгээли сатылган продукциянын келемун дуц продукциянын келемуне белуп, жузге кебейтуу


жолу менен аныкталат. Бул учурда дуд жана товардык продукциянын квлему бирдей баада туюнтулушу керек. Мисалы, дуд продукциянын суммасы ендуруштук баада аныкталган болсо, товардык продукциянын суммасы да ушул эле ендуруштук баада аныкталышы керек. Товардык продукциянын суммасын базар баасында эсептеп чыгарып, дун продукциянын суммасын ендуруштук баада аныктап, товардуулуктун децгээлин чыгарууга болбойт.

Товардуулук децгээли ( Tg) твмвндвгу формула боюича аныкталат:

ТПТ д - ~ ^ х 100

Мыида, ТП - товардык продукциянын наркы, саны;ДП - дуд продукциянын наркы, саны.

Базар мамилелеринин шартында чарбанын товардуулук децгээли ЭКИ фактордун - сунуш жана талаптын таасири астында пайда болот.

Ф ермер чарбасы нда ендурулген продукцияны н каидайдыр бир белугу ички чарбалык керектеелерге колдонулат. Ар бир фермер ички чарбалык керектеелерге ко.г1донулуучу продукциянын келемун мумкун болушуича азайтып, товардуулук децгээлин кетерууге умтулат. Анткени каичалык кеп елчемде продукция сатылса, пайда да кебуреек тушет, Товардык продукциянын келемун кебейтуунун кептеген жолдору бар. Алардын негизгилери катары темендегулерду керсетсек болот;- айыл чарба есумдуктерунун тушумдуулугун жана малдын продуктуулугун ж огорулатуунуп натыйжасында дуц продукция ендуруунун келемун кебейтуу;- продукциянын ички чарбалык керектеелерге продукциянын ордун алмаштыруучу нерселерди колдонуу менен азайтуу (м исалы , суттун ордуна аны алмаш ты руучу (ЗЦ М ) продуктуну колдонуу);- урендун жана малга берилуучу жемдин сапатын жакшыртуу;- продукцияны ендуруу, сактоо, сатуу процесстерин жургузууде келип чыгуучу жоготууларды азайтуу

Мисал: “Келечек” дыйкан чарбасы еткен жылда 10 тонна эгин алды. Анын 2 тоннасы чарбанын ички керектеелеруне жумшалды. Калган белугунун ар бир килограммы 5 сомдон сатылды. Эгин чарбасынын товардуулугунун децгээли кандай? Товардуулукту аныктоо учун алгач жалпы ендурулген продукциянын наркын эсептеп чыгарабыз:

1000 X 5 = 5000 сомАндан кийин товардык продукциянын наркын аныктайбыз:

8000 X 5 40 000 сомЭгин чарбасьшьш товардуулугу темендегуче аныкталат:

Т ^- ТП X 100 = 4000 X 100 = 80%ДП 5000

Демек, эгин чарбасынын товардуулугу 80% ти тузген.


Ж внвквйжана

кецейтилгенвидуруу

Интенсивдуужана

экстенсивдууфакторлор

2.4.АЙ Ы Л чарба продукциясын ендуруун у^т факторлору

Айыл чарба продукциясы н узгултуксу.'^ жана кебейтулген келемде пайдалануу аны кайталап ендуруп турууну талап кылат. ©ндурутл процсссинин ар дайым узгултуксуз кайталанышы кайталап ендуруу деп аталат. Кайталап ендуруунун эки туру бар:

женекей ;- кецейтилген.

Женекей кайталап ендурууде епдуруш процесси мурунку келемунде эле езгеруусуз кайталанат. Ал эми кецейтилген кайталап ендурууде ендуруш процессинин келему ар жыл (мезгил) сайын есет. Кецейтилген кайталап ендурууде айыл чарба продукциясы ны н келем у экстенсивдуу жана интенсивдуу факторлордун негизинде есуп турат (схемада берилген).

Фермер чарбасынын агрардык продукциясын вндурууну жогорулатуу факторлору

JYэкстенсивдуу

факторлорИнтенсивдуу

факторлор

Экстенсивдуу фактор

2000 ЖЫ.ЯБуудай 10 га200 центнер

2000 ЖЫ.П

Буудай 10 га200 центнер

+ аянт

Интенсивдуу фактор +жаны урен

+ жацы технология ----------------- -—

2001 жылБуудай 20 га 400 центнер

2001 жылБуудай 10 га400 центнер

Экстенсивдуу факторлорго сандык жактая келему кебейгендуктен ендуруш тун есуш уне таасир берген факторлор кирет, Мисалы, фермер чарбасындагы иштеген адамдардын санынын, айдоо аянттарынын, малдын бащьшын,


негизги жана айлануу каражаттарынын азайышы же кебейушу тиешелуу турде дун продукциянын келемунун азайышына же кебейушуне алып келет. Бирок, экстенсивдуу факторлорду чексиз кебей'ш беру у мумкун эмес, анткени ендуруштук факторлор (жер аянттары, тоют, эмгек ресурстары ж.б.) чектелуу гана елчемде болушат.

Ош ондуктан аграрды к продукцияны еидурууну жогорулатууяун негизги булагы болуп пайдаланылып жаткан ресурстук потенциалды натыйжалуу колдонууга негизделген интенсивдуу факторлор эсептелет. Алардын ичинен чечуучу факторлорго айыл чарба есумдуктерунун тушумдуулугу жана малдын продуктуулугу кирет. Агрардык ©ндурушке капиталдык салымдарды кебейтуп, колдо болгон эмгек, жер жана материалдык ресурстарды натыйжалуу пайдаланып, айыл чарба есумдуктерунун тушумдуулугун жана малдын продуктуулугун айдоо аянттарын жана малдын башын кебейтпестен, мурунку келемунде калтырган шартта жогорулатууга болот.

Дун продукциянын келемуне айдоо аянттарынъш жана баданын структурасы да чоц таасир тийгизет. Айдоо аянттарыныи структурасын жакшыртуу бул тушумдуулугу жана натыйжалуулугу аз болгон айыл чарба есумдуктерун тушумдуулугу жана кирешелуулугу жогору болгондору менен алмаштыруу жана алардын улушун айдоо аянттарында кебейтуу дегенди билдирет. Демек, айдоо аянттарыныи структурасынын жакшырышы дыйканчылык тармагында дун жыйымдыи жана кирешегшн кебейушуне шарт тузет.

Мал чарбачылыгында баданын структурасын жакшыртуу бул таза кандуу, продуктуулугу жогору болгон малдын башын жана бададагы тубар малдын башынын улушун кебейтуу болуп эсептелет. Мисалы, бададагы саан уйлардын саныиыи кебейушу бададагы жалны малдын башынын саны ©згербей калган мезгилде да сут саап алууну бир кыйла жогорулатат.

Дун продукцияны ендурууну жогорулатуунун даты бир маанилуу жолу катары айыл чарба продукциясыпып жоготууларын азайтууну, аны жакшылап пайдалана билууну белгилей кетели. Бардык жоготуулар эки топко белунушет. Бирипчи тонко айыл чарба есумдуктерун естуруу, багуу мезгилинде келип чыгуучу жоготуулар кирет. Алсак, ар кандай отоолор, зыяикечтер жана илдсттер, агротехникалык иш чаралардын меенетун, эрежесин сактабай коюу ж,б. Экишш топко продукцияны ©ндуруучуден кардарга жеткирген мезгилде транспорттоонун, сактоонун, сатуунун технологиясын бузуудап келип чыккан жоготуулар кирет. Жыйынтыктап айтканда айыл чарба продукциясынын зыянга учурашы ар кандай биологиялык, техникалык, экономикалык, уюштуруу ж.б. факторлорго байланыштуу болот.


Суроолор:

1. Агрардык дун продукция деген эмке ?2 . Дуц продукциянын кедему кандай керсеткучтердун нсгизинде эсептелип чыгарылат ?3. Айыл чарбасынын дун продукциясы кайсыл тармактардын продукдиясын камтыйт ?4. Дьтйканчылыктын дуц продукциясьшын структурасьгн айтып бергиле,5. Мал чарбасынын дуц продукциясыньш составы кандай ?6 . Ф ермер чарбасынын ж аляы иш кердуулугуиун дуд продукциясьшын структурасы кандай ?7. Кайталап ендуруу деген эмне ?З.Кайталап ендуруу процессинин кандай турлеру бар ? Э.Кецейтилген кайталап ендуруу деген эмне ? Ю.Экстенсивдуу фактор деген эмне ?И.Экстенсивдуу факторлорго кайсылар кирет ?12. Интенсивдуу фактор деген эмне ?13. Интенсивдуу факторлорго кайсылар кирет ?14. Интенсивдуу факторлордун ичинен че^гуучу факторлорго кайсылар кирет ?15. АЙДОО аянттарьтнын стуктурасык жакшыртуу деген эмне?16. Бадаиын структурасын жакшыртууну кандай тушунесуцер?17- Айыл чарба продукцияларынын жоготуулары деген эмне?18- Жоготуулардын кандай турлеру бар ?19. Сервистин кандай турлеру бар?20. Товардык продукция деген эмне?21. Чарбанын товардуулугун кантип аныктайбыз?


- 0зуцердун чарбада алынган айыл чарба продукциясын тармактар боюнча анализдеп кергуле.~ ©ндурулген айыл чарба продукциясынын дуц продукциясын, тармактар боюнча дуц продукцияларынын келемдорун базар баасында аныктагыла.- Взунердун чарбада ендурулген айыл чарбасынын дуц продукциясыньш структуралык схемасын чийгиле.“ ©зуцердун чарбада ендурулген продукцияны ташуу, сатуу ж.б. процесстерди аткаруу мезгилинде зыянга ( жоготууга) учураган ке.темун аныктоого аракет кылгьтла.- 03 чарбацардын товардуулук децгээлин аныктагыла,

Баа, базар баасы, сунуш жана керектее 25

Тема 3. Баа, базар баасы, сунуш жана керектее


Ыкмалар:/

- суроо - жоопf __

- ацгемелешуу" чарбадан альш ган м аалы м аттарды н негизинде лабораториялык сабактарды, иш ~ чараларды етуу (аткаруу) ж.6.

Кошумча материалдар :

- илимий адабияттар- жогорку жана атайын орто кесипчилик окуу жайлары у чу л окуу китеитери


- экономика- фермердик эсеп- кысап

26 Баа, базар баасы, сунуш жана керектее

Баа

Тема 3. Баа* Базар баасы, сунуш жана керектее.

Максаты:\ - Окуучу баанын мааниси, турлеру, аткарган кызматтары, ^ баанын тузулушуне сунуш, керектее, ж.б. факторлордун

тийгизген таасирин баалайт.

3.1 Баа женунде тушунук. Баанын аткарган кызматтары.

Баа деп товардын наркынын акчалай туюитулутун же аны ендурууге кеткен коомдук зарыл болгон жумушчу убактысын айтабыз.

Товардын наркынын тегерегиндеги баалардьтн езгеруп турушун нарк мыйзамы женге салат.Товар ендурууге кеткен жумушчу убактысы азайса, баа да азаят, ал эми тескерисинче ал убакыт кебейсе продукциянын баасы да есет.

Фермер чарбасында ендурулген продукциянын бааны аныктоо процессинин езунче езгечелуктеру бар. Бул езгечелуктер тармактын спецификасы менен байланышкап: жаратылыштык- климаттык шарттардын ендурушке тийгизген таасири, малдын продуктуулугу жана жердин асылдуулугу, ендуруштук чыгымдардагы айырмачылыктар ж .6.

Фермер чарбасындагы ендуруш, бардыгыбызга белгилуу болгондой, сезондуу мунезге ээ; жумушчу мезгили менен ендуруш мезгили бири-бирине дал келбейт.

Сезондуулуктун таасирин азайтууга жана ендуруштук ресурстарды толук пайдалануу максаты нда фермер чарбасында бир нече товардык продукция ендуруучу тармактарды тузушет.

Баалар фермер чарбасында бир нече кызматтарды аткарышат. Алардын негизгилерине токтолун кетмекчибиз.

1. Эсен-кысап кызматы. Баалар нарктын акчалай туюнтулуш формасы болгондуктан фермер чарбасы учун тигил же бул продукцияны ендуруу кандай натыйжа берээрлигин кергезуп турат. Баалардын жардамы менен фермсрлср продукция ендуруунун келемун, эмгек ендурумдуулугунун, ендуруштук чыгымдардын, капиталдык салымдардын эсебин алышат жана пландаштьгрышат, еидуруштун натыйжа- луулугун, айрым тармактардын енуктуруу пропорциясын жана башка керсеткучтерду аныкташат.

2. Стимулдаштыруу (кызытуучулук) кызматы. Бул кы зм ат продукцияны н айрым турлерун ендурууну материалды к ж актан кы зы кты рууну артты рууга же темендетууге шарт тузет. Зарыл болгон келемдегу пайданы камсыз кыла албаган, же андан да начар, зыянга учуратуучу,

Баа, базар баасы, сунуш жана керектев 27

теменку децгээлдеги баалар фермердик продукдиянын ушул бааны камсыз кылган турлерун енуктурбей салууга туртет. Ал ЭМИ жогорку децгээлдеги баалар, тескерискнче, абдан кеп пайда алуунун натыйжасында ендурушту керектеенун чегинен чыгьш кеткен келемге чейин кецейтип жиберууге алып келуусу мумкун.

Баалар продукдиянын сапатынын жакшырышына да активдуу кызыктыруучулук таасир тийгизишет. Сапаттуу продукцияны ендуруу учун эн мыкты сорттогу уренду сатып алуу, кошу мча азыктандыруу, малды тоюттандыруу жана кармоону жакшыртуу, технологияны жакшыртуу ж.б. талап кылынат. Бул иш-чараларды жургузуу учун кошумча каражат жу мша лат жана ал баалардын осушу менен коштолот.

Фермер чарбасынын айыл-чарба продукдиялары темэндегу баалар аркылуу баалана алат;- Ондуруштук баа. Бул баа ендуруштук чыгымдарды жана орточо пайданы камтыйт;- Сунушталган баа. Бул баа товар ендуруучу тарабынан сунушталат;-Талап баасы, Бул баа кардарлардын (сатып алуучулардын) базарында аныкталат;- Дун баа. Продукция кардарларга ири партияларда жана дун баада сунушталат;- Чекене баа. ЛСекече кардарларга аз, чектелуу партияларда продукция чекеие баада сатылат.- Базар баасы. Белгиленген базарда товарды сатуу- сатып алуу базар баасында жургузулет;- взтерулмо баа. Бул баа пайда болтов конкреттуу шарттарга жараша езгерулуп турат.3.2. Продукциянын баасынын тузулушу*

Баа тузуу процесси чарбанын ишкердуулугунун негизги маселе.деринсн бо.тзш эсептелет, Анткени базар баасы сапаттып, сунуштун, талаптын жана ендуруш тук чыгымдардын ортосундагы ез ара катышты чагылдырган орточо шарттын, нормативдин кызматын аткарат. Продукциясьшын сапаты жогору жана ендуруштук чыгымдары темен болгон чарбалар кошумча киреше алышат.

Айыл-чарба продукцияларынын баасына негизинен теменку беш фактор таасир тийгизет:1. Мамлекст;2. Сатуу каналдары;3. Кардарлар;4. Ондуруштук чыгымдар;5. Атаандаштар;

Базарбаа

28 Бая, базар баасы, сунущ жана керектее

Баардык факторлорду теред анализдеп керугд фермер езунун баа тузуу боюнча стратегиясын иштеп чыгат.

Баа тузуу процесси анын максатгарын жана милдеттерин аныктоодон башталат.

Фермер чарбасынын продукциясына баа тузуу кепчулук учурда 3 максатты кездеп жургузулет:Б Сатууну максималдуу турде кебейтууге негизде.тген;2. Пайданы максималдуу турде кебейтууге негизделген;3. Тузулген жагдай - шартка негизделген.

Сатууну максималдуу турде кебейтууге негизделген баа тузууде фермер продукция сатуунун келемун жана атаандаштарына салыштырмалуу сатылуучу продукциянын улушун жогорулатууга багыт алат.

Пайданы максималдуу турде кебейтууну негиз кылып алган мезгилде фермер таланты жана чыгымдарды ар кандай баалардын дедгээлине карата анализдеп, максималдуу турде панда тушуп, чыгымдардын максималдуу турде орду жабыла тургандай бааны тандап алат.

Тузулген жагдайга негизделген баа тузууде фермер езунун ишкердуулугу учун жагымдуу шарттарды сактап калууга дилгир болот. Базарда товар ендуруучулер кеп болуп, курч атаандаштык тузулген мезгилде фермердин негизги милдети болуп туруктуулукту камсыз кылуу, базарда кармалып турууга аракет кылуу болуп калат. 0зунун чарбасынын ендурушун жана базардагы ордун камсыз кылуу учун фермер темэнку бааны коюуга аргасыз болот. Анткени мындай жагдайда жашоо учун куреш пайда алуудан да маанилуу орунду ээлейт.

Лтайын ыраатташтырылган иш-чараларды жургузуунун наты йж асы нда ф ермер езу ендурген айы л-чарба продукциясынын алгачкы (баштапкы) баасын аныктайт.


Баа тузуу учун фермер яткаруучу иш - чаралардын ыраатгуулугу

Ар бир жургузулген иш-чарага кыскача токтоло кетсли.1. Кардарларльтп потеныиалдуу талаптарын аныктоо.

Фермер тарабынан аныкталган ар бир баа продукцияга болгон талаптын негизинде белгиленет.

Базардын мучесу баа езгергвн мезгилде кардарлардын бул езгерууге болгон мамилесин билууге тийиш. Эркин соодага негизделген баз ар-товар лардын, анын ичинде тамак- аш продуктуларынын тартыштыгын жоюунун негизги шарты. Товарлардын тартыштыгы аны ендурууну кебейтуп жибергенде эле жоюлуп кетуучудей керунет. Ал эми иш жузунде бул тартыштык товардын баасы менен тыгыз байланышта болот. Фальцификациялангап же бурмаланган баалар товарга таланты так керсетпей, баалар меиен калктын кирешесинин ортосундагы нелишнеечулукке же айырмачылыкка алый келет. Т арты ш ты кты товарлар калкты н тел ее жендемдуулугуне дал келген баада сатылган кезде гана жойсо болот. Англиялык окумуштуу экономист Адам Смит товарлардын базар баасы женунде мындай деп жазган: "Ар бир товардын базар баасы анын базарга алынып келинген нак келему жана ал товар учун табигый баа телееге даяр болгон талабынын катышы аркылуу аныкталат."

2.0ндуруштукг1ыгымдарды баалоо. Адатта талал товарга коюлган максималдык бааны аныктаса, минималдык бааны товар ендуруучунун ендуруштук чыгымдары аныктайт. Фермер езунун продукциясына аны ендурууге, сатууга кеткен чыгымдарды толук жаап^ андан сырткары орточо пайда алып

. j j g ,


келе тургандай баа коюуга аракет кылат. Базар фермерге тигил же бул продукцияга болгон коомдук зарыл ендуруштук чыгымдар женунде маалымат берип турах. Базарда айрым товар вндуруучунун тигил же бул товарды ендурууге кеткен жекече чыгымдары эмес, жалпы товар ендуруучулердун орточо ендуруштук чыгымдары аныкталат. Бул маалымат фермерге езунун жекече чыгымдарын базардагы езгерулуп жаткан шарттар менен салыштырып, аларды азайтууга карата алдын ала аракет жасоого мумкунчулук тузуи берет.

3 . А таапдаш тар дын товарлары н ж ана баалары н анализдее. Фермерге орточо бааны аныктоого талап жана ендуруипук чыгымдардан сырткары атаандаштардын баасы да кемек болот. Эгерде фермердин ендурген продукциясы негизги атаандашынын продукциясыпа окшош болсо, анда фермер езунун продукциясына ошо,л атаандаш ынын продукциясынын баасына жакын болгон бааны аныктоого аргасыз болот. Анткен шартта фермер сатуу кана.тдарынан ажырап калуусу мумкун. Анализ жасоо учун фермер атаандашынан продукция сатып алып, апын баасын жана продукциясын езунуку менен салыштырат, Кардарлардан атаандашынын баасы жаиа продукциясынын сапаты женунде сурамжылоо жургузсе да болот.

4. Сатуу каналдарын анали.злее.Базардын ар бир мучесу бааларды аныктоодо маанилуу

орунду толук сатуунун келемун кебейтуу, жетишээрлик улуштегу пайданы алуу, сатууну улам кайталап камсыз кылуу жана кездеген максатына жетуу учун сатуу каналдары анализденет,5. Мамлекеттик таасир. Эндурген продукциясынын баасыи аныктаган мезгилде фермер мумкун болушунча ушул баага карата социалдык багыттагы мамлекеттик саясаттын талаптарын зеке алуусу зарыл. Айрым учурларда мамлекет баа тузуу саясатына кийлигише алат. Мисалы, фермер чарбасы менен чекене жана дун соода уюмдарынын ортосунда жогорку децгээлдеги баалар женунде келишим тузулген болсо, фермерлер же соодагерлер дун жана чекене бааларга жекече кеземел жургузген мезгилде ж.б.

Баа саясатына мамлекет эки турдегу ыкмалардын жардамы менен таасир этет:1) административдик2) экономикалык

Б аал ард ы ж ен ге с алуу ну н адм инистративдик ыкмаларына темендегулер кирет:

- баалардын чексиз есушун токтотуу максатында аларды белгилуу децгээлде чектеи же «тоцдуруп» коюу;- товар ендуруучулердун баасына кеземел жургузуу;- товар ен дурууч ул ер менен мамлекет ортосунда

макулдашууларды жургузуу;


- баалардын чек арасын жана езгеруу диапазонун белгиле© (эн жогорку, эц теменку бааларды аныктоо жана баалардын езгеруу интервальш белгилев).

Бааларды женге салуунун экономикалык ыкмалары теменкулер:- субсидиялоонун, кредит беруунун жана салык саясатынын

ар кандай формалары аркылуу товар ©ндуруучулердун енугушунун кирешелуулугунун белгилуу децгээлин камсыз кылууга багытталган иш чаралар;

- ендуруште пайдаланылган сырьё, материалдар ж.б. каражаттардын баасынын езгерушунун натыйжасында нродукциянын айрым турлерупун ендуруштук чыгымдарына таасир этуу;- белгилуу децгээлдеги ©3 ара катышты же салмактуулушу

камсыз кылуу учун нродукциянын кээ бир турлеруне болгон галап жана сунушка таасир этуу;- продукцияны жогорку баада мамлекеттии сатып алуусу.

6. Бааны аныктоо. Фермер езу ендурген продукцияга ©те жогору, ет© темен эмес, орточо, оптималдуу деп эсептелген бааны аныктаганга аракет кылат. Бааны аныктоодо фермер 4 ыкманы колдонушу мумкун.

Фермер чарбасында ендурулген нродукциянын баасын аныктоо ыкмалары:

I орточо ендуруш тук чыгымдар менен орточо пайданы н суммасынын негизинде

Бааныаньтктоонуныкмалары

максаттуу пайданын негизинде

талаптын негизинде

колдонулуп жаткан баалардын негизинде

1. Орточо ендуруштук чыгымдардын жана орточо пайданын суммасынын негизинде бааны аныктоо - эн женекей жана кенири таралган ыкмалардын бири. Бааны аныктоонун негизи болуп орточо ендуруштук чыгымдар алынат, бул чыгымдарга орточо пайда кошу лат. Мындай ыкма менен алъшган баа эц теменку чеги болуи калах жана бул чектен теменку децгээлге езгече кырдаалдар тузулген шартта гана тушууге болот.


В ^ л г и Л е н Г Е Н Б Л А Г Ак А и д А Й А Г А Р А Й Т 9 :и

^ХААМААШГАР ______■ fC A P ^ A E - n A P H tA K iP ! Е О - » в В У 7

fCAtiAAH £ОРОТ ? I'j

. H A A i P f A 'e T r U t r '^ Р Г А М Д A P ^ ^ I PМ А И И А Е С И К А м Д Л Й E O J70 Г ?

Бул ыкманы колдонуунун 2 жолу бар:1) то лук чыгымдарды колдонуу;2) кошумча ©ндуруштук чыгымдарды колдонуу.

Биринчи жолду колдонгон мезгилде в згер у л се чыгымдардан сырткары туруктуу чыгымдар да эске алынат, Бирок, бул ыкманын бир кемчилиги - бааны аныктаган кезде продукцияга болгон талап эске алынбай калгандыктан, коюлган баа менен кардарлардын талабы дал келбей калган учурлар К0П кездешет.

Экинчи жолду колдонуу менен бааны апыктоодо ендуруш процессине гана тузден-туз тиешеси бар чыгымдар баа тузууге катыша алышат. Ал эми кыйыр чыгымдар же уюштуруу жана башкаруу маселелери менен байланышкан чы гы мдар продукцияны н баасы на кирбегендиктен , продукциянын бардык турлеру учун бул ыкманы колдоно беруу ылайык келбейт. Анткени фермер учун кыйыр чыгымдарды жоюу проблемасы келип чыгат.

Жогорудагы белгиленген кемчиликтерине карабастан бул ыкма кецири колдонулуп келууде. Анын бир нече себептери бар.

Биринчиден, езу тузден туз аралашкандыктан фермер ендуруш тук чы гы мдар ж енунде талап тууралуу маалыматтарга Караганда кеп билет.

Экинчиден, бул ыкманы бардык товар ©ндуруучулер жалпы колдонгон шартта баалардын децгээли темендейт.

Учунчуден, кепчулук бул ыкманы кардарлар учун да, сатуучулар учун да калыс баа аныктала турган жол катары эсептешет.2. М аксаттуу пайданын негизинде бааны аныктоо да чыгымдарга байланышкан. Фермер взунун продукциясына езу каалаган келемдегу пайданы камсыз кыла тургандай бааны аныктоого аракеттенет.3. Талаптын негизинде баа аныктаган кезде негизги фактор катары продукцияга болгон талап алынат. Продукциянын баасы талапты н децгээлине карата езгеруп турат; талап жогорулаганда баа да есет, тескеринче, талап темендегенде, баа да темендейт. Ал эми ©ндуруштук чыгымдар езгеруусуз калат. Бул ыкманы колдонгон мезгилде фермер талап ж ен ун дегу , атаандаш тарды н баалары ж ен ундегу маалыматтарды кецири билуусу зарыл.4. Колдонулуп жаткан баалардын негизинде баа аныкталганда фермер атаандаштарынын бааларын негиз кылып алат. Базарда устемдук кылган лидер - товар ендуруучу баалардын багытын, децгээлин аныктагандыктан, анын баасына карата башка товар ©ндуруучулер да бааларын езгертууге аргасыз болушат.

Бул ыкма да кецири таралган. Бир турдуу товарлар сатылганда белгиленген ыкма баа саясатынын куралы катары


пайдаланылып келуудв. Атаандаштык курч екум сурген базарда бир турдуу продукция саткан фермер продукциянын баасын аныктоодо сезилээрлик таасир тийгизе албайт. Мындай базарда баалар айрым товар ендуруучулер тарабынан эмес, сатуучулар жана кардарлардын бирдиктуу аракети астында белгиленет же аныкталат. Эгер бул базардын шартында фермер жогорку баада продукция сатууга аракеттенсе, сатып алуучулардан ажырап калу у су шексиз. Ошону менен катар эле фермер продукциясынын баасы темендейт деп коркпой эле койсо болот, себеби продукция базарда аныкталган баада эле сатылат.

Узак мезгилден бери ийгиликтуу иштеп жаткан сатуу базарындагы баалардын темендегу турлеру аныкталып жана аныкталган баалар боюнча айыл чарба продукциялары сатылышы мумкун:1) взгерулме темендеечу баа. Бул баа талап менен сунуштун негизинде аныкталып, базарда продукция кебейгенде дэцгээли темендеп турах.2) Узак меенеттуу баа. Бул баа узак мезгилдер бою езгерууге учурабайт.3) Керектее сегментинин баасы. Керектеечулер же кардарлар кирешелеринин келему боюнча ар кандай сегменттерге же белуктерге, децгээлдерге белунушет. Бир эле турдегу продукциянын баасы ар кандай децгээлге жараша тез-тез езгерулуп турат.4) Ийкемдуу баа. Бул баа базардагы сунуш жана талаптын катышына жараша тез-тез езгерулуп турат.5) Артыкчылыктуу же артыкчылыкка ээ болгон баа. Базарда устемдук кылган фермер тарабынан баалар темендетулуп, анын натыйжасында продукция сатуунун келему кебейет, продукция артыкчылыкка ээ болгон баада сатылат жана жалпы кирешенин келему веет.6) Макулдашылган баа, Бул баа продукциянын айрым турлеруне колдонулат жана сатып алуучу тарабынан белгиленген шарггарды аткарган мезгилде базарда белгиленген баадан темен болот.

Баа саясаты абдан убаракерчиликтуу, татаал процесс. Баа тузууде экономикалык шарттар гана эмес, психологиялык ф акторлор да эске алыныш ы керек. Ф ермер бааны белгилээрден мурун кептеген суроолорго туура жооп табуунун аракетинде болот. Белгилеген баага ортомчулар кандай карайт? Аныкталган баага кардарлар макул болобу? Атаандаштар маселеси кандай болот? Мамлекеттик органдар аныкталган баага терс мамиле жасайбы? Жана башка ушуга окшош болгон суроолор кеп болот. Баа тузуп жаткан убакта фермер езунун баа саясатынын «коргонуу жендемдуулугуне»6. а. бекемдигине кумен санабай тургандай болу у су абзел.

.Р50 COFvt

750 (Г?ом


Щаэ>-рЗЭ т" 1 j ж Е /й й ш j

1 г 1

3.3. Сунуш жана керектееКеректее ~ бул адамдардын материалдык жана рухий

муктаждыктарын канааттандьтрууга багытталгаи жеке жана биргелешкен турде материалдык жыргалчылыктарды жана тейлеелерду пайдаланууну билдирет. Же болбосо керектее - бул материалдык жыргалчылыктарды жана тейлеелерду сатып алууга кеткен акчанын суммасы. Керектее маркетинг учун баштапкы база катары кызмат кылат жана темендегудей турлерге белунет: физиологиялык, социалдык, маданий, ендуруштук ж.б. Адамдардын керектеелеру ар турдуу жана кеп кырдуу. Алардын улушуне елкенун ичинде ендурулген ички дун продукцияныи 2 /3 белугу туура келет.

Ф изиологиялык керектеелер турмуштук биринчи керектеелер болуп саналат жана адамдын куч-кайратынын улам кайра калыбына келип туруусуна багытталат. Ал эми калган керектеелер - социалдык, маданий, рухий ж.б. экинчи даражадагы керектеелер болуп эсептелет.

Коомдук социалдык-экономикалык енугушу менен катар керектеелердун денгээли да есун-еркундейт. Мындай учурда социа.тдык-экономикалык, рухий керектеелер керектеелердун башка турлеруне Караганда бир кыйла жогорку темп менен есуп, мааниси да жогорулап отурат.

Ал ЭМИ керектеелерду жалпысынан эки чоц топко белуп журебуз: ендуруштук жаш ендуруштук эмес.

©ндуруштук керектее - бул ресурстарды ендуруш процессинде пайдалануу, сарптоо.

© ндуруш тук эмес к еректее - турмуш тук муктаждыктарды канааттандыруу учун адамдар тарабынан материалдык ж ы ргалчы лы ктарды ж ана тейлеелерду пайдалануу, Керектее ендуруштук циклдин акыркы стадиясы болуп эсептелет.

Бардык эле керектеелерду канааттандыруу адамдар учун пайдалуу боло бербейт. Адамдар учун зыяидуу болгон да керектеелер бар. Андай керектеелер адамдын жашоо- турмушундагы жекече адаттарына, аларды пайдалануудан езгече ырахат алуусуна байланышкан. Алсак, тамеки тартуу, бацги заттарын колдонуу, ичимдик ичуу ж,б.

Мындан сырткары керектеелер челтуужана чексиз болуп да белунушет. Чектуу керектеелердун белгилуу чеги же предели болот жана аларды пайдалануу ошол белгилуу чектен ашпайт, Мисалы, адамдардын тамак-ашты сутка ичинде найдалануусу (кунум дук тамак р ац и он у). Ал эми пайдалануунун белгилуу чеги болбогон керектеелер чексиз

болушат. Мисалы, билим, илим алууга болгон муктаждык.Адам билим алуусун емур бою улантып,

__ . еркундете беруусу мумкун. Илимийиштерди жургузуу учун адамдын бут емуру да жетишсиз болуп калат. Мындай керектеелерге эч чек жок.

/)ЗЬ||;' T V 'r iY 'K 'T e P


Сунуш ~ бул биринчиден, товар ендуруу^^уиу^ (сату>^чунун) езунуп товарларъш caiyy болгон умтулуусу, каалоосу же болбосо сатыкка чыгарылган товардьш келему же саны.

Сунуш - бул экинчиден, товар ендуруучунун товарын сатуу учун келишим тузууге болгон каалоосун билдируусу. Бул суйлемдун маанисин кыскартылган турде оферта деп атасак болот. '‘Оферта” термини латындын "офферо” - “сунуш кылам” деген сезунен алынган. Оферта “ бул бир жактын (товар ендуруучунун, сатуучунун) экинчи жакка (сатып алуучуга, кардарга) аны менен сатуу жана сатып алуу тууралуу келишим тузуу женундегу сунушу. Бул сунуш оозеки жана жазуу турунд© болот. Биринчи жактын (сатуучунун) сунушун экинчи жактын (сатып алуучунун) кабьш алууга болгон макулдугу акцепт аталат. Бул термин даты латындын “акцептус” - кабыл алынган деген сезунен алынган.

Суроолор:1. Баа деген эмне?2. Баанын эсеп-кысан кызматынын кандай мааниси бар?3. Бааньш кызыктыруучу кызматынын мааниси кандай?4. Фермер чарбасынын продукциясына кандай турдегу баалар аныкталышы мумкун?5. Баа тузууге кайсыл фактор лор таасир этет?6. Баа тузууд© мамлекет кандай таасир этет?7. Баа тузуунун кандай ыкмалары бар?8. Талаптьш негизинде баа кандайча аныкталат?9. взгерулме темендеечу баа деген эмые?10. Узак меенеттуу баа деген эмне?11. Ийкемдуу баа деген эмне?12. Макулдашылган баанын кандай езгечелугу бар?13. Артыкчылыктуу баа деген эмне?14. Бааны аныктоодо чыгымдын кандай турлеру колдонулат?15. Ко.тдонулуп жаткан баалардын негизинде продукциянын баасы кантип аныкталат?

Тапшырмалар:- Озуцердун чарбада ендурулген нродукциялардын турлерун тактагы.та.- Бул ендурулген нродукциялардын жергиликтуу базардагы бааларын белгиле жана коцшу базардагы, ошондой зле республикадагы борбордук базардагы баалар менен салыштыргыла.- Озуцердун чарбада ендурулген нродукциялардын кандай баада сатылып жаткандыгыи тактап, анын децгээлин б ел ги л еед е эмнелер негиз болуп, кандай ы кмалар колдонулгандыгын анализдегиле.

36 Продуктуну сунуштоо

Тема 4. Продуктуну сунуштоо


Ыкмалар:

- суроо-жооп;\ - иш оюндары ж,6.

Кошумча материалдар:

- орто мектеп учун окуу китептери;- сездук-справочниктер;- жогорку жана атайын орто окуу жайлары учун окуу китептери;- илимий адабияттар


“ фермердик эсеп - кысап - экономика

продукту ну сунуштоо 37

Тема 4. Продукту ну сунуштоо

Максаты:- Окуучу ендуруштук дизайн, анын алдындагы милдеггери, маалымат таратуу жана продукцияны сатууну кызытуу / L тустердун адамдарга тийгизген таасири, товардык жасалга*4== жабуунун аткарган кызматтары, анын алдына коюлган j талаптар, рекламанын аткарган милдеттерин, турлерун аныктайт

4.1. 0ндуру1^1тук дизайн.Товарга сырткы форманы беруу, ага кардарларды тартуу

- дизайндын негизги милдети. Товардын сырткы келбети кардарлардын материалдык, маданий, функционалдык, физиологиялык жана психологиялык талаптарына жооп берууге тийиш.

Жацы буюмду ендурууден мурун ендуруштук дизайндын алдында бир нече проблемалар келип чыгат:1. 0 н д у р у л е турган буюм кандай муктаж ды ктарды канааттандырат?2. Бул муктаждык кандай жолдор менен канааттандырылат?3. Кардардын талабына толук жооп бериш учун буюм кандай касиеттерге жана формата ээ болуш керек?

Дизайнды иштеп чыгууда да кептеген суроолор келип чыгат:1. Буюмдун сырткы формасьш тузуу учун кандай техникалык мумкунчулуктер бар?2. Колдо болгон мумкунчулуктердун негизинде буюм кандай келбетте болот?

Буюмдун сырткы формасын тузууде биринчи кезекте буюм аткара турган кызматты же кандай муктаждыкты канааттандыра тургандыгын эске алуу зарыл?

Кардардын талабын аныктоо учун кардардын физикалык жана психологиялык езгечелуктерун эске алуу менен аны ар тараптан изилдее, анализдее керек.

Адамдын денесинин жана анын белуктерун ченеенун системасын антропометрия изилдейт. Антропометриянын маалыматтары буюмдун келбетин тузууде кецири колдонулат.

Эргономика адамдын денесинин жумуш аткарып жаткан мезгилдеги кыймылын, сарпталган энергиясын, эмгек ендурумдуулугун изилдейт. Эргономиканын маалыматтары эмгек курам дары н, эмгек процессинин ш арттары н жакшыртууда пайдаланылат.

Антропометрия менен эргономиканын маалыматтары ендуруштук дизайнды тузууде илимий база катары кызмат кылышат.

38 Продуктуну сунуштоо

Дизайн тустердун мааниси ете зор. Психологиялык изилдеенун негизинде адамдар учун ар бир туе езунче касиетке ээ экендиги далилденген, Кептеген товарлардын арасынан кардар кепчулукке белгилуу болгон товарды же ушул эле белгилуу серияга кирген жацы товарды сатып алат.

Тустер адамдарга ар кандай таасир калтырат. Тустердун адамдарга болгон таасири товардан жана ошондой эле кардардын жекече езгечелуктерунен: анын билим жана маданий децгээлинен кез каранды болот.

Тустердун адамдарга тиитзген таасири.Тустер

АралыкКеруу ~ се:

Температураууге таасир этуунун символ}

Маанайдын абалы Гигиеналыкжактантаасири

Как алые суук, муздак тынч, жен-жай тазаЖашыл алые нейтралдуу,

абдан суукабдан тынч жацы

Кызыл жакын жылуу кыжырга тийуучу жацы

СарыК Ы З Ы Л

абданжакын

абдан жылуу сезим козгоочу кызыктыруучу, езуне

гартуучу

жаны

Сары жакын абдан жылуу сезим козгоочу же кызъпстыруучу, езуне

тартуучу

жацы

Курен абдан нейтралдуу, кызыктыруучу, езуне таза эмсс.жакын кайдыгер тартуучу кир же ыплас

Сыя К6К абданжакын

суук, муздак агрессивдуу-козголоцдуу, коркунучтуу

таза эмес, кир же ыплас

4.2. Маалымат таратуу жана продукцияны сатууну кызытуу (стимулдаштыруу)

П родукцияны сунуштоодо ал продукт ж енунде кардарлар арасында маалымат таратуунун (коммуникация) мааниси зор.

Кардарлар товарды сатып алуудан мурун анъти керек - жарактык касиеттери женундегу кабарларга муктаж болушат. Товар женунде маалымат таркатуунун таасири астында кардарларда товар жана аны ендуруучу ишкана женунде пикир тузулет.

Маалымат таркатууну максаттуу жургузуу менен кардарларда акырындап ошол тана товарды алууну каалоопу жана ниегги пайда кылса болот. Кардарларда мындай каалоо жана ниетти пайда кылуу учун товардып эц пайдалуу сапаттары женуиде айныгыс далилдерди, мисалдарды келтируу талапка ылайык.

Товар женундегу пайдалуу маалымат тарагандан кийин товар ендуруучупун потенциалдуу кардарлары пайда болот. Туруктуу кардарларга багышталган иш - чаралар продукцияны сатууну кызытууга арналган иш - чаралар болуп эсептелет.

Продуктуну сунуштоо 39

Мыидай иш - чаралардын милдети туруктуу кардарларга мындан кийин да ошол гана товарды сатып алууга туртку берууде турат. Бул учун кардарларга соодалык сезилээрлик пайданы сууштоо керек. Мисалы, кардарлар белгилуу бир келемдегу товарды такай алып туруусу учун жедилдиктерди беруу товар ендуруучу жана сатуучу учун пайдалуу болот. Алсак, белуп - белуп те лее, адепки акы телебее, товардыи улгулерун бекер таратуу, товарды убактылуу пайдаланууга берип туруу ж.б.у,с. потенциалдуу кардарлар учун жацы товарларды презентациялоо (керсетуулер), ар кандай экскурцияларды уюшзуруу да жакшы натыйжаларды алып келмекчи.

Сооданы кызытуучу иш - чаралардын бир белугун далдалчыларга багытталган ип1 - чаралар тузет. Далдалчылар товарларды демилгелуу жана натьгйжалуу сатуу учун аларга туртку беруу зарыл. Мисалы, далдалчыларга сатууга чейинки жана сатуз^дан кийинки тейлее учун атайын жабдууларды, кечме сервистик пункттарды жана атайын уюштурулган жайларды бекер же жедилдетилген шарттарда беруу, сатык баасынын эсебинен жецилдиктерди беруу, сыйлык беруу ж.6.

Сатуу иштерин кызытуунун даты бир багыты дукендерде иштеген сатуучуларга жана кергезме залдарында иштеген кызматкерлерге арналган. Бул багыттагы иш чаралар соода - сатык иштерииде жогорку керсеткучтерге жетилуу учун ж у р гу зу л ет . Соода - сатык иш терииде алектенгсн кызматкерлер учун акчалай сыйлыктар, кошумча эс алуу кундерун беруу, ишкананын эсебинен саякатка чыгууларды уюштуруу, баалуу белектерди беруу жакшы натыйжаларды берет. Таасир этуунун материалдык формалары менен катар моралдык формаларын да колдонуу максатка ылайьтктуу болот. Алсак. алкыш жарыялоо, сый.лангап кызматкерлер женунде бардык кызматкерлерге, алардын уй - булесуне кедири жарыялоо керек.

Сатуу ишин кызытууда рекламанын мааниси чод. Ал женунде тертунчу параграфта токтолуи кстмекчибиз.

4.3. Товарды жасалгалап - жабуулоонун (упаковкалоонун) мааниси

Алгач Караганда товардын жасалга ~ жабуусунун (упаковкасынын) мааниси деле анча чоц эместей керунет: болгону товарды бузулуудан же булунууден коргоо. Бирок чындыгында жасалга - жабуу кеп ролду аткарат:- товарды бузуулудан же бу дуну уде л коргойт;-товарды транспорттоо, жуктее, тушурууну жедилдетет. б.а. жуктун сарамжалдуу бирдигин тузет;- товарды ылайыктуу жыйноого жана сатууга шарт тузет;- реклама катары да кызмат кылат.

40 Продукту ну сунуштоо

Жасалга - жабуунун кызматы товар ендуруу^уд^н кардарга чейинки жолду басып еткенге чейин уланат. Ал эми анын кызматы кард ар товарды жасалга- жабу уд ан алып чыккан мезгилде токтойт. Бирок, айрым учурда буюмду жакшы сактоо учун копке чейин колдонулушу мумкун.

Товардын жасалгасына товардын транспорттоо менен байланыштуу темендегу факторлору таасир этет:- товардын салмагы жана ко лому;- жасалга жабуу жасалуучу каражаттардын автомаггаштырууга , транспорттоого, жыйноого ылайыкташуу децгээли;- товарды ташып жеткируунун туру жана жолу. Анткени транспорттун туруне жараша упаковкалар да айырмаланып езгерууге учурайт. Мисалы, товар аба жолу аркылуу ташыла турган болсо, упаковкалоо учун салмагы женил материалдар колдонулушу керек.

Жасалга - жабуу учун материалды тандап алуу темендегу уч фактордон кез каранды болот:1) жасалма жасалуучу материалдын “сезимталдуулугу”;2) ташып жеткйруу жана жыйноо учурунда келип чыгуучу бузулуулардын жана булунуулердун туру;3) теорриториясы аркылуу товарды ташып жеткйруу жана жыйноого байланышкан елкелердун мыйзамдары жана нормативдуу документтери.

Жасалга - жабуунун негизги милдеттеринин бири* мурун белгиленип кеткендей товарды бузулуудан жана булунууден сактоо. Анткени товар ендуруучу товар учун толук сатуу баасын ал кардардан колуна бузулбаган, езунун керкун, формасын, касиеттерин толук сактаган турде тийгенче гана а лат.

Ж асалга - жабуунун дагы бир милдети жыйноого ы лайы ктуу болгон товарды к бирдиктерди тузууге багытталган.

Товарлар ендуруучунун жайларында гана эмес, дун соодагерлердин, чекене соода жайларында, порттордо, станцияларда жана кардарлардын езунде да жыйналып туруусу мумкун. Жасалга-жабуу жасоочу материалды тандап алуудан мурда товарды сактоого байланышкан бардык жагдайларды анализдеп чыгуу керек. Ал учун кардалдардын сактоочу жайларьгадагы жабдуулар кандай жол менен, кандай меенетке, кандай температурада сакталаары, жылуулук системасы, товар кайда экспорттоолору жана башка жагдайлар женунде маалымат алуу зарылдыгы келип чыгат.

Товардын жасалга -жабуусун тузууге кептеген каражат жумшалат. Анткени ал кардардын кенулун дайыма езуне буруп, аны сатып алууга туртку берип туруусу керек. О ш ондуктан ар бир форманы н ж асалга ~ ж абуусу атаандаштардыкынан айырмаланууга тийиш.


Жасалга ~ жабуу товарга белгилуу бир имидж же аброй берип жана товардын баасына теп келиши керек.

Жасалга ~ жабууга тиешелуу талаптар коюлган жана алардын негизгилерине темендегулер кирет:- жасалга - жабуунун тексти жана суреттеру так жана даана болуп, товардын мацызына дал келиши жана кардарга товардын касиети жана андагы саны же келему женунде так маалымат беруу керек;-товардын салмагы, келему, жана саны женундегу маалымат жасалга - жабуунун керунуктуу жерине жайгаштырылуусу керек;- товардын баасы жасалга - жа6)^да так жана даана жазылуусу керек;- жасалга - жабуудан товардын салмагынын жана санынын бирдиги тегеректелип беруусу керек, Мисалы 3,979 кг ордуна 4,0 ± 0,1 кг. ж.б,;- упаковкада товардын эскируу меенету же пайдалануунун мерчемдуу меенету (предел) атайын белгиленип керсетулушу керек.

Жасалга -жабуу бардык жазуулар товарды сатып алуучу елкенун тилинде жазылышы керек.

Кепчулук елкелерде товарларды маркировкалоо штрихтик системага еткрулген. Мындай маркировка ар кандай жазылыштагы штрихттердин белгилуу санынан турат жана жасалга - жабууга этикетка турунде жайгаштырылат. Сатуучу бул маркировканы электрондук карандаш менен сыдырып койгондо компьютер кардарга чек кыркып берет жана дукендун эсептее борборунда товардык баасы гана белгиленбестен, анын сактоочу жайдагы запасынын калдыгы да аньнсталат. Азыркы рыноктун шарттарында товарды жасалга- жабуусуз сатуу мумкун эмес.

4.4. РекламаРеклама маркетингдин курамдык белугу болуп эсептелет.

Товарды сатууда рекламанын ролу чоц. Реклама - бул товарлар, кызмат керсетуулер жана ишканалар женундегу чакан, керкемделуп жасалган маалыматтарды керектеечуге ж еткирууге багытталган иш чараларды н системасы. Рекламанын бир нече максаттары бар:- ишкананын образын, имиджин жаратуу;- кунумдук сатууларды кебейтуу;- кардарларга эмнени сатып алууну жана сатып алуунун себебин тушундуруу.

Реклама товар ендуруучунун азыркы кездеги жана болчок кардарына багытталууга тийиш. Рекламанын багыты ишкананын максаттарынын езгерушу менен кошо езгеруп турат. Анын башкы милдети ~ клиентураны тузуу жана кенейтуу. Эгерде товар ендуруучунун продукциясы белгилуу

42 Продукту ну сунуштоо

/т-д / /АТЩГ

бир мезгилде базарга келип тушуп, ага болгон талап аныкталган болсо анда реклама негизинен бул продукциядан пайдаланган керектеочууг© багытталат. Бирок, таланты мумкун болуш унча колдоп туру у м аксаты нда бул продукциядан пайдалана элек, келечектеги кардарга багытталуусу керек. Ошонун натыйжасында жоготулган кардарлардын ордуна жацы кардарларды тартууга болот. Башкача айтканда реклама потенциалдуу кардарларды туруктуу сатып алуучуга айландырууга карата кызмат кылат. Рекламанын натыйжалуулугу кеп учурда таланты уйренууну уюштурууга жараша болот. Бул келечектеги керектеечулердун Чбйресун жаиа аларга таасир этуунун ыкмаларын аныктоого жар дам берет, Суроо талапты тузуу жана соода сагык иштерин жузгузууну стимулдаштыруу кызматын маалыматтык лсактан камсыздоо рекламанын ар кандай формалары аркылуу жургузулот. Рекламанын негизги формалары темвндегудей: 1 .Тузден -туз реклама :

- почта боюнча;- жеке тапшырылчу рекламалык материалдар;- маалымат каттары, баракчалар, ж.б.2.Басма сездегу реклама;- газеталарда;- жалпыга арналган журналдарда;- атайын басмаларда;

- фирмалык бюллететтдердеЗ.Басылма реклама;- проспекттер;

- буклеттер;- плакаттар;- открыткалар 4.Экрандык реклама:-кино;-телекерсетуу;-слайд-проекция.

З.Сырттагы реклама:-чоц-чон плакаттар;-кыймылсыз же кыймылдуу жазуулары бар электрлешкен

панносу;-товарлар коюлган езунче турган кернектер.

6. Транспорггогу реклама:-транспорт каражаттарыньш сырттарындагы жазуулар; -транспорт каражаттарынын ичиндеги басылма жарыялар; -вокзалдагы, аэропорттогу, станциялардагы ж.6. жай.тарда

товарлар коюлган корнектер.7. Соода-сатык орундарындагы реклама:

-дукендун кернектеру (сырты жана ички);-соода залындагьг жарнактар. белгилер, плакаттар.

8. Сувенирлер жаиа башка реклама формалары:-Суроо талапты тузуу ж ана сатып екерууну

стимулдаштыруунун милдети жалгыз гана товарды сатуу деп


эсептее туура эмес. Бул негизги максат болсо да аны менен катар бул милдетти чечуунун кептеген башка жолдору бар. Алардын негизгилери темендегулер;“ фирма жана анын жетишкендиктери женунде кардарларга кабарларды таратуу;

- кардарларды сервистик тейлеену, езгеч© сатылгандан кийинки тейлеену уюигтуруу жана жургузуу;- товарлардын керек жарактык сапаттарын жакшыртууга байланышкан иш чараларды жургузуу;- айлана-чейрену жакшыртуу боюнча иш жургузуу.

Суроолор:

1. вндуруштук дизайндын негизги милдети кайсыл?2. Жаны буюмду чыгарууда ендуруштук дизайндын алдында кандай проблемалар келип чыгат?3. Маалъшат таратуунун кандай мааниси бар?4. Тустер адамдарга кандай таасир калтырышат?5. Товардын жасалга -жабуусу кандай кызматты аткарат?6. Ташып жеткируу менен байланышкан кайсыл факторлор жасалга- жабууга таасир этет?7. Жасалга - жабуунун негизги милдети кайсыл?8. Жасалга -жабуу жасоодо кандай талаптар бар?9. Реклама деген эмне?10. Рекламаньш алдында кандай максаттар коюлган?11. Рекламаньш кандай негизги формалары бар?12. Тузден туз рекламага кайсылар кирет?13. Транспорттук рекламаньш кандай турлеру бар?14. Басылма сездегу рекламаньш кандай турлеру бар?15. Экрандагы рекламага эмнелер кирет?16. Сырттагы рекламага эмнелер кирет?17. Басылма рекламаньш турлеру кайсылар?18. Соода сатык орундарында рекламаньш кандай турлеру жайгаштырылат?


- взуцердун чарба же чакан ишкана кандай товарды ендуре тургандыгын анализдегиле,- Анализден алынган маалыматтардын негизинде ендурулген буюмдардын дизайны кандай экендигин, кардарлардьш талабына толук жооп берип же бербей тургандыгын аныктоого аракет кылгыла.- Буюмдун дизайны талапка толук жооп бербеген болсо, жаны дизайнДын проектисин тузуп сунуш кылгыла.4. Ар кандай тустердун таасирин аныктоо учун тустерге жарапта эксперименттерди иштеп чыккыла.5.0.зунердун чарбада ендурулген продукцияга рекламаларды тузгуле.

44 Соода жургузуу °РДУ

\

Тема 5. Соода жургузуу ордУ (базар)


Ыкмалар:

- суроо-жооп;- иш оюндары;- тегерек стол ж.б.

Кошу мча материалдар:

" И.Я. Петренко «Экономика крестьянского хозяйства» М., 1995; Айыл чарба окуу жайлары учун окуу китеби;" А.И. Добрынин и др, «Экономическая теория» учебник для ВУЗов. Санк ~ Петербург, 1997.

Башка темалар жана предметтер менен байланышы;

- фермердик эсеп-кысап- экономика

Соода жургузуу орДУ 45

Тема 5. Соода жургузуу ^ РДУ (базар)5.1. Агрардык базардын мааниси жана аткарган кызматтары.

Максаты:- Окуучу соода жургузуу ордун бардык тиешелуу

факторлорду зеке алуу менен аныктайт,

Агрардык базар темендогу кызматтарды аткарат.1 .вндуруштук ресурстарды натыйжалуу пайдалануунун

жана белуштуруунун натыйжасында агрардык ендуруштун натыйжалуулугунун есушуне туртку же стимул болот. Атаандаштыкка негизделген рынок экономикасы коом кебуреек талап кылган товарларды ендурууге ендуруштук ресурстарды багыттап турат.

2. Базар агрардык ендурушту же продукция ендуруунун келемун жана структурасын женге салат. Базар товар ендуруучулерге тигил же бул продукцияга болгон талап жана сунуш женунде маалымат берип турат, Бул маалыматтарга ылайык товар ендуруучулер продукция ендуруунун, сатуунун келемун жана ассортиментин аныкташат,

3 . Агрардык эмгектин коомдук мунезун белгилейт. Анткени, алмашуу сферасында гана продукция ендуруп, анан сатылган мезгилде ендуруштун кайсыл шарттары коомдук зарыл (орточо) децгээлде экендиги белгилуу болуп, товардын наркы аныкталат.

4. Агрардык продукциянын сапатынын жакшырышына шарт тузет. Атаандашууга жендемсуз, теменку сапаттагы продукция кардарлар тарабынан талап кылынбастан сатылбай калат же сатылса да теменку баада болгондуктан товар ендуруучу зыянга учурайт. Ошондуктан базар мыкты сапаттагы продукцияны гана ендурууну шарттайт.

5. Агрардык продукциянын баасы туруктуу децгээлде болушун камсыз кылат.

0те эле жогорку децгээлдеги баалар продукцияга болгон талаптын темендешуне алып келет, ал эми ете теменку баалар товар ендуруучулердун вндуруштук чыгымдарын жаппай, аларды зыянга учуратат. Сунуш менен талаптын катышы белгилуу бир децгээлге жеткенде тец салмактуу абал тузулет жана мындай шартта баа тец салмакта болот.

6. Агрардык ендуруштук чыгымдардын темендешуне шарт тузет. 0 те кеп ендуруштук чыгымдар зарпталган продукциянын баасы жогору болуп, кардарлар тарабынан сатылып алынбайт. Продукция киреше алып келе тургандай шартта сатылыш учун товар ендуруучулер вндуруштук чыгымдарды темендетууге мажбур болушат. Ошону менен катар продукциянын баасы да темендейт.

46 Соода жургузуу орДУ

У.Илимий техникалык прогресстин енугушуне шарт тузет. И лимдин ж етиш кендиктерии ж ана алды нкы технологияны колдонуу продукция ендурууну жана анын сапатын жогорулатып, ендуруштук чыгымдарды азайтат.

8 . Социалдык маселелердин чечилишине алъш келет. Лнткени ар бир фермер эмнеге лсендемдуу экендигин далилдеп, езу каалагандай иштей алат. Базардын шартында ишкерлер езунун мумкунчулуктвруне жараша киреше таба алышат. Ал учун биреенун керсетмесунун зарылдыгы жок,

9. Катмарга белуучу кызматты аткарат. Атаандаштыктын жардамы менен агрардык ендуруш алсыз, жендемсуз начар иштеген же иштей албаган чарбалардан кутулуп, натыйжалуу иштегендерге кептеген мумкунчулуктерду берет.

1 0 . А Й Ы Л Д Ы К товар ендуруучу .перге эмгекти белуштуруунун эл аралык системасы мечен жакындашып, биригууге жана эл аралык экономикалык мамилелердин пайда болушуна шарт тузет.

5.2. Агрардык базардын структурасы.Толук кандуу жана натыйжалуу иштеген агрардык базар

темендегу белуктерден турат;1) Адистештирилген базарлар (субрыноктор):- айыл чарба продукциясынын базары;- жумушчу кучунун же эмгектин базары;- жер базары;~ материалдык ресурстардын базары;- финансы - каржы базары;2) базардагы чарба жургу.зуу механизми;3) базардагы инфраструктура

Айыл чарба прояукпиясынын базары.Айыл чарба базарынын максаты кардарлардын , товар

ендуруучулердун, мамлекеттин кез караштары менен алганда ар туркун болуп калат. Алсак, кардарлардын кез карашында айыл чарба базарынын максаты болуп жетиштуу сандагы жана жогорку сапаттагы тамак-аш продуктуларын ендуруу; рационалд)у тамактардын принциптерине туура келуучу азык- тулук менен камсыз кылуу, рационалдуу тамактанууиун талаптарына жооп беруучу продуктулардын толук туру менен кардардын телее жендемдуулугунун ортосундагы катышты камсыз кылуучу чекене бааларды аныктоо эсептелет.

Товар ендуруучулердун кез карашында айыл чарба рыногунун максаты - бул айыл чарба продукциясын ендурууге болгон дилгирлик. Эндуруштук ресурстар менен оптикалдуу камсыз кылуу, мамлекет тарабынан жургузу.пгеи салык саясатынын ийкемдуу болушу, агрардык ендуруште иштегендердин социалдык жактан корголушу.

Мамлекеттин кез карашында айыл чарба базарынын максатына ылайык азык-тулук продукцияларын ендуруунун жана пайдалануунун натыйжалуулугун камсыз кылуучу

Соода жургузуу ^ РДУ 47

шарттарды тузуу, айлана чейренун тазалыгына таасир тийгизбеген жана продукциянын сапатын жогорулатуучу шарттарды камсыз кылуу.

Айыл чарба базары белгилуу бир езтечелуктерге ээ.1. АЙЫЛ чарба продукцияларын сунуштоонун келемунун

аба-ырайынын шарттарынан кез каранды болушу, У шуга байланыштуу фермер езунун ендурушун жана продукция сатуусун уюштурууда аба-ырайынын жакшы, жаман жана эц жаман же кырсык болгон учурларын эске алып, ишин пландап жургузгену он.

2, Айыл чарба иродукцияларына болгон кенилдикке алынган ха лап.

Анткени калк кайсыл мезгил, кайсыл учур болбосун дайыма тамак- ашка муктаж болот. Бул езгечелук фермер чарбалары учун енер-жай толарларын ендуруучулерге сальпптырмалуу жагымдуу жагдайды тузет. 0ндурулген енер- жай товарлары азык-тулукке Караганда бардык учурда эле

болушунун жакшырышына шарт тузет.2 . Фермер чарбасынын товардуулук денгээлинин

есушуне шарт тузет.3. Агрардык ендурушту интенсивдештируунун негизинде

жерди натыйжалуу пайдаланууга шарт тузет.4. Ф ермер чарбалары на инвестиция беруу

проблемаларынын толук чечилишине шарт тузет. Азыркы мезгилде фермер чарбаларынын негизги финансы булактары - чарбанын ездук каражаттары жана мамлекеттик кредит болууда. Мамлекеттин кредит беруу мумкунчулуктеру чектелип калган шартта негизги финансы булагы катары жерди курееге коюп банктан карыз каражат алуу (ипотека) эсептелет.

5 . Айыл жерлеринде эмгек базарынын натыйжалуу иштешине ебелге тузет. Анткени фермер чарбаларынын санынын жана масштабынын жерди сатуу- сатып алуу

да жоторуяайт.б.Айылдан шаарга жана шаардан анылга болгон каллт.

кемек керсетет. Айылдык товар ендуруучулер жердин э: болгондуктан жана мамлекеттик эч кандай эмгек ак*^ албагандыктан ездерунун жашоо- турмушуна байланышкаш маселелерди жеке ездеру чечууге аргасыз болушат.

Б азар эконом икасы нда жер баш ка ендуруш ту факторлор сыяктуу эле товар болгондуктан, анын баас аныктоо зарылдыгы келип чыгат. Ж ер участогун сат мезгилде анын ээси бул жер участогунан алынуучу киреше: же рентага болгон укугун саткан болот. Ошондуктан жердин


ишкердуулукту, демилгени, жумушчу кучунун сапатынын жогорулашын шыктандырат. Айыл чарбасында менчиктин жана чарба жургузуунун кеп турдуу формасына етуу менен конкреттуу жумушчу ордун гана эмес, жумушчу кучун да натыйжалуу пайдалануу учун эркин тандоо жургузууге мумкунчулук тузулду.

Эмгек базарынын мыйзамдары кебун эсе агрардык ендуруштун мамлекеттик эмес секторунда устемдук кылат. Бирок, эмгек базары мамлекет тарабынан да активдуу турде ж енго салынып турах. Алсак,, кепилдикке алы нган минималдык эмгек акынын белгилениши, убактылуу иштебегендерге материалдык жардамдын кергезулушу, кадрларды кайра даярдоо системасынын уюштурулушу ж .6.

Жер базары. Агрардык базардын ажырагыс жана негизги элементтеринин бири - жер базары . Ал темендогу кызматтарды аткарат;

1. Ж ер базары калктын азык-тулук менен камсыз болушунун жакшырышыиа шарт тузет.

2 . Фермер чарбасынын товардуулук децгээлинин есушуне шарт тузет.

3. Агрардык ендурушту интенсивдештируунун негизинде жерди натыйжалуу пайдаланууга шарт тузет.

4 .Ф ерм ер чарбалары на инвестиция беруу проблемаларынын толук чечилишине шарт тузет. Азыркы мезгилде фермер чарбаларынын негизги финансы булактары - чарбанын ездук каражаттары жана мамлекеттик кредит болууда. Мамлекеттин кредит беруу мумкунчулуктеру чектелип калган шартта негизги финансы булагы катары жерди курееге коюп банктан карыз каражат алуу (ипотека) эсептелет.

5 . Айыл жерлеринде эмгек базарынын натыйжалуу иштешине ебелге тузет. Анткени фермер чарбаларынын санынын жана масштабынын жерди сатуу- сатып алуу процесстеринин есушунен у лам, алардын жалданма жумушчу кучуне болгон талабы да жогорулайт.

6. Айылдан шаарга жана шаардан айылга болгон калктын миграциялык агымынын нормалдашуусун камсыз кылуу менен жаштардын айылда кармалып калышынын шарттарын жакшыртат.

7. Айылдагы социалдык проблемалардын чечилишине кемек керсетет. Айылдык товар ендуруучулер жердин ээси болгондуктан жана мамлекеттик эч кандай эмгек акы албагандыктан ездерунун жашоо- турмушуна байланышкан маселелерди жеке вздеру чечууге аргасыз болушат.

Б азар эконом икасы нда жер баш ка ендуруш тук факторлор сыяктуу эле товар болгондуктан, анын баасын аныктоо зарылдыгы келип чыгат. Ж ер участогун саткан мезгилде анын ээси бул жер участогунан алынуучу кирешеге же рентага болгон укугун саткан болот. Ошондуктан жердин

Соода жургузуу орду 49

ээси эгер жер сатз^дан тушкен сумма аны банкка салганда же карызга бергенде мурун алынып журген рентага барабар болгон киреше алып келе турган шартта гана сатат. Экинчи жагынан алганда, жерди сатып алып жаткан адам анын ээси болуудан мурда сатылып алынуучу жер участогу алып келе турган рентанын суммасы ошол участокту сатып алууга кетуучу акчаны ал акчаны банкка салып койгондо алып келуучу проценти менен салыштырат. Ошондуктан жердин баасы капиталдаштырылган жер рентасы болуп эсептелет.

Жердин баасы жер рентасынын суммасы менен банкалык ссуданын процентинин суммасынын катышын ж узге кебейткенге барабар болот:

Ж з= Ж р X 100 СП

Жр- жер рентасы;СП - ссудалык пайыз

Материалдык ресурстардын базары.Бул базар материалдык- техникалык каражаттарды сат)гу

~ сатып алуу процессинде келип чыгуучу финансы- экономикалык жана уюштуруу укуктук мамилелеринин жыйындысы болуп эсептелет.

Базар экономикасыньш шартында ишканаларды, анын ичинде фермер чарбаларын материалдык- техникалык жактан жабдуунун жацы формасы- дун соодага негизделген материалдык ресурстардын рыногу пайда болду.

Дуц соода мурунку кездердеги фонду лук камсыздоодон айырмаланып, материалдык ресурстарды ендуруучу менен кардарлардын ортосундагы жана ортомчулар менен тузулген келишимдердин негизинде эркин сатуу- сатып алуу жолу менен жургузулет.

Бул учурда сатып алуучудан ар кандай эсептеелерду, ж .6 документтерди кергезуу талап кылынбайт. Жалгыз коюлган шарт - кардардын сатып алуу жендемдуулугунун жана жетиштуу елчемдегу каражатынын болушу.

Дун сооданын дагы бир езгечелугу - кардар сатуучуну же ресурстарды сунуш кылуучуну тандап алууга толук мумкунчулугу бар. М атериалдык ресурстарды сунуш кылуучуларга жабдууну камсыз кылуучу органдары, коммерциялык ишканалар, фирмалык дукендер ж.б кирет. Кардарлар бардык маселелерин сунуш кылуучулар аркылуу министрдиктин же башка жогорку органдардын катышуусуз эле чече алышат.

Ф инансы базары. Ф инансы базары эки булакка негизделген - агрардык сфералардагы ишканалардын эркин акча ресурстарына жана эмгекчилердин же калктын эркин акча ресурстарына. Бул каражаттарды пайдалануу ~ кредит рыногу жана баалуу кагаздардын рыногу аркылуу ишке ашырылат. Кредит рыногу агрардык тармактын ишканаларын кыска жана узак меенеттуу кредиттер менен камсыз кылат.


Кредит базары тарабынан мамлекеттик, коммерциялык жана кооператив дик банктардын тармагы тузу лет.

Айыл чарба тармагындагы ишканалардьш финансылык ал абалын жакшыртууда баалуу кагаздардын базарынын мааниси чод. Ал айлануудаты акча каражаттарын меепету сакталган каражаттарга ~ ишканалардьш, коомдордун, эмгек коллективдерИНИН акц иялары на, о бл и гац и яларга , сертиф икаттарга, казьш алык милдеттенмелерге, ж .6. айландырат.

АгрАрдык базардын структурасы

Соода жургузуу ордУ 51

Суроолор:

1) Фермердик чарбалардын негизги милдети кайсы?2) Агрардык базар дегеи эмне?3) Агрардык базар кандай кызматтарды аткарат?4) Агрардык базар кандай субрыноктордон турах?5) Базардьш чарба жургузуу механизми кандай элементтерден турах?6) Базар инфраструктурасынын негизги элементтери кайсы лар?7) Айыл чарба продукциясьшьш базарыньш негизги максаты кайсътл?8) Айыл чарба базары кандай езгечелуктерге ээ?9) Жумушчу кучу товар болуп эсептелиши учун кандай шарттар керек?10) Эмгек базары деген эмне?11) Жер базары кандай кызматтарды аткарат?12) Жердин базар баасы кандайча аныкталат?13) Материалдык ресурстардын базары деген эмне?14) Дун сооданын кандай артыкчылыктары бар?15) Финансы базары кайсыл булактарга негизделген?


- 0 3 регионуцардагы адистештирилген базарларга же субрынокторго мунездеме бергиле.- 03 чарбадарда ендурулген айыл чарба продукцияларьшын дун жана товардык келемун эсептеп чыгаргыла.- 03 чарбацардагы 1 га айыл чарба жер аянтынын болжолдуу базар баасын аныктагмла.

52 Продукцйянын сатуу процессии ыкчамдатуу

Тема 6. Продукцйянын сатуу процессии ыкчамдатуу


Ыкмалар:

- суроо-жооп;- иш оюндары;- тегерек стол ж.6.

Кошумча материалдар:

- К.А. Алиев. Маркетинг негиздери. Орто мектептер окуу китеби. Б., 1997.- Петренко И.Я. и др. Экономика крестьянского хозяйства. Учебник для сельскохозяйственных учебных заведений всех видов. М., 1995


“ фермердик эсеп - кысап - экономика

Продукциянын сатуу процессии ыкчамдатуу 53

Тема 6. Продукциянын сатуу процессии ыкчамдатуу

Максаты:~ Окуучу товар кыймылы, фермер чарбасынын продукциясын сатуу жана болуштуруу каналдары дуй, чекене соода, алардын аткарган кызматтары, товардык биржалар, соода уйлеру, булардын фермер чарбасынын ишкердуулугуне тийгизген таасири баалайт.

6.1. Товар кыймылыТовар кыймылы деп керектеечулердун муктаждыктарын

канааттандыруу жана езу учун да пайда табуу максатында материалдарды жана даяр буюмдарды алар даярдалган жерден пайдаланылуучу жерге чейин жеткирууну пландаштыруу, турмушка ашыруу жана кеземел жургузуу боюнча иш - аракети туш унулет. Товар кыймылынын системасын жакшыртуунун натыйжасында бааны темендетууго жана кошу мча кардарларды табууга болот.

Товар кыймылынын чыгымдары ташууга, сактоого, товардык - материалдык запастарды кутуу, женетуу жана жасалгатап - жабуулоого кеткен чыгымдар, администрациялык чыгымдар ж.6.у.с. чыгымдардын турлерунен турат.

Товар кыймылынын кызматтары товарларды сатуунун каналдары аркылуу ишке ашырылат. Товарды сатуунун каналдары жонекей же татаал болушу мумкун: ал товар ендуруучу мекен жергиликтуу чекене соода дукенунун оозеки турде макулдашуусуна негизделиши же болбосо бир нече товар ен д урууч улер ж ана дун чекене соодагерлер ортосундагы ез ара мамилелерди ийне - жибине чейин камтыган келишимдерге негизделиши мумкун.

Кепчулук учурларда товарларды сатуу каналдарын тандап алуу товар ендуруучунун эн маанилуу чечими болуп эсептелет. Сатуу каналдары менен жакшы мамилелерди тузуу учун узак убакыт талап кылынат. Каналдарды тандап алуу чыгымдарга жана кирешелерге таасирин тийгизет.

Сатуу каналдары женунде кийинки темада кецири сез болмокчу.

6.2. Фермер чарбасынын продукциясын белуштуруу жана сатуу каналдары

Белуштуруу каналдары ~ бул фермер чарбасынан кардарларга конкреттуу товарды жеткируу жолунда товарга болгон менчик укугун езуне алган же алууга кемек керсеткен коммерциялык уюмдардын же коммерсанттардын биримдиги. Ортомчулар менен иштееде продукциясынын кантип, кимге сатылып жаткандыгына болгон кезвмолду кандайдыр бир

54 Продукциянын сатуу процессии ыкчамдатуу

децгээлде жоготот. Андыктап фермерлер менен иштве фермер пайдалуу, анткени фермерлердин кепчулугунун 03 продукциясын сатуу учуй мумкунчулугу жана убактысы жетишпейт.

Сатуу каналдарынын бир нече тур леру бар. А лгачкы (нелдук) деигээлдеги каналга кардарга ез продукциясын туз саткан фермер кирет. Соода-сатык иштери кеп учурда фермерге тиешелуу дукендерде жургузулет.

Бир децгээлдуу канал бир ортомчуну камтыйт.Эки децгээлдуу канал эки ортомчуну “ дуц жана чекене

соодагерди камтыйт.Y4 децгээлдуу канал уч ортомчудан турат: дуц, чекене

жана майда дуц соодагерден. Бул учурда дун жана чекене соодагердин ортосунда майда дуц соодагерлер кызмат кылат.

Фермер чарбасынын продукциясын бвлуштуруу каналдарынын схемасы

Фермер чарбасынын продукциясын кардарга жеткируудв дуц жана чекене соода ортомчулук кызмат аткарат,

Дуц соода ' бул товарды сатьш алып жана сактап, андан кийин аларды чекене соодагерлерге же башка соода уюмдарына сатуучу коммерциялык ишкана, уюмдардын биримдиги. Дуц соода кептеген кызматтарды аткарат. Алардын негизгилери темендегулер:

Фермерлерге ездерунун товарларын жер-жерлеринде кардарлар менен болгон байланышта минималдуу болгон шартта сатууга мумкуидук берет;- Такшалган, тажрыйбалуу соода персоналы меиен камсыз кылат;- Фермерге, башка сунуштоочуларга, чекене соодагерлерге товарды сагууда жана техникалык жактан жабдууда кемек керсетет;

Продукциянын сатуу процессии ыкчамдатуу

- Кардарлар учун товарлардын кептеген ассортиментин тандап сунуштайт;- Товарларды сатууга байланышкан чыгымдарды азайтуу максатында аларды кеп партияда сатып алат;- Фермерге, чекене жана коммерциялык (товарды кредитке алуучу) соодагерлерге финансылык жактан жардам керсетет;- Товарларды сактоо жана сатуу учун материалдык база менен камсыз кылат;

Бухгалтерлик отчеттуулукту жургузет;- Товарларды кайра кайтарып беруу маселелерин чечет жана кемчилдиги (деффект) бар товарларды арзандатат;- Уурдап кетуу, бузулуу, эскируу проблемаларын ез мойнуна алып, тобокелге барат

55

Д у ц сооданы н аткарган кызматтары Чекене соода - бул товарларды ж ана кы змат

керсетуулерду кардарлардын жекече жана уй “ булелук муктаждыктарын канаттандыруу учун сатууга байланышкан ишкердуулук. Бул сатуу каналынан акыркы этабы. Чекене соода негизинен терт кызматты аткарат:

1. Товарларды сорттоо. Колдонгон сунуштоочулардан товарлардын ар туркун ассортименты жыйналып, сатууга сунуш кылынат.

2. Кардарлары маалымат менен камсыз кылуу. Чекене соода кардарларга реклама жана соода персоналдарды аркылуу маалымат берип турат,

3. Соода'сатык иштерине байланыштуу операцияларды жургузуу. Чекене соода сатуу кардарларын баш1са мучелеруне базар изилдеелерун жургузууде кемек керсетет, товарларды

5Б ПрОДукцвянын сатуу процессия ыкчамдатуу

сактайт, аларды н баасын аны ктайт, ж айлары нда жайгаштырат, жана башка кептеген операцияларды жургузет.4. Соода-сатык иштерин жыйынтыктайт.

Чекене сооданы н аткарган кызматтары

6.3. Товар ДЫК биржалар жана фермер чарбасынын ишмердуулугуне тийгизген таасири

Айыл чарбасынын товардык биржасы ~ бул керек-жарак жана ендуруштук маанидеги товарлар менен эркин баада соода жургузуу учун ьщгайлуу шарттарды камсыз кылуучу коммерциялык ишканалар.

Товарды к бйрж алардын т урлвру

Товардык биржалар соода-сатык иштерине катышуу децгээлине жараша ачык жана жабык болуп белунушет. Жабык товардык биржаларында биржанын мучелеру гана соода жургузууге укуктуу. Ал эми ачык товардык биржаларда ага муче болуп эсептелбеген каалоочулар да соода жургузе алышат.


Адистешуу децгээлине жараша товардык биржалар универсалдуу жана адистештирилген турде болушат. Универсалдык биржаларда товарлардын ар кандай турлеру сатылат. Адистештирилген биржаларда болсо товардын белгилуу бир турлеру сатылат.

Товардык биржанын мучесу болуп биржанын Уставынын талаптарына то лук жооп беруучу, мучелук акыны телеп туруучу юридикалык жана физикалык, алардын ичинде чет элдик жактар да эсептелет.

Товарды к бирж а брокердик ком панияларсы з (контораларсыз) толук кандуу иштей албайт. Брокердик компаниялардын негизги милдети кардар менен биржанын ортосунда байланышты камсыз кылуучу жеке, кооперативдик, акционердик же башка формадагы ишкана. Брокердик компаниялар кардарлардын, анын ичинде фермердик чарбалардын мутаждыктарынын биржада сатуучу жана сатып алуучу товарларынын тизмесин альш, аларды каттоодон еткеруп жана тез арада ©здерунун биржадагы брокерлерине (ортомчуларына) жиберип турушат.

Брокерлер тизмедеги талап кылынган заказдарды аткарып, ал женунд© компанияга жана андан ары кардарга билдируу ж ибериш ет. Ф ермер чарбасы тарабы нан брокерлердин кы зм аты чарба менен брокердик компаниялардын ортосунда тузулген келишимдин негизинде теленуп берилет.

Товардык биржа кептеген кызматтарды аткарат. Алардын негизгилери т©м©нкулер:- Чарбалык субьектилердин ортосунда биржалык соода- сатык иштерин жургузууг© ыцгайлуу шарттарды тузуу;

Биржалык соода-сатык иштерин жургузуу, товарларга болгон сунуш, талапты аныктоо;- Товарлардын баасын аныктоо жана аларды атайын бюллетендерде жарыялоо;- Биржадагы жургузулген соода-сатык иштерин каттоо иштерин еткеруу;

Б ирж алы к оп ерац и ял арга байланы ш кан талаш - тартыштарды чечуу;- Товар ж угуртууну ж ана ага байланы ш кан соода операцияларын изилдев,- тартипке келтируу жана жецилдетуу

58 Продукциянын сатуу процессии ыкчамдатуу

Товарды к бирж анын аткарган кызматтары

6. 4. Фонду биржаларыФ онду бирж алары - аграрды к базар

инфраструктурасынын негизги элементтеринин бири. Фонду биржаларында баалуу кагаздар - акциялар, облигаииялар. сертификаттар, векселдер ж .6. сатылат. Аукциондон айырмаланып фонду биржасында бир гана сатуучу эмес кептеген сатуучулар болот. Бир жагынан сатуучулар белгилуу сандагы баалуу кагаздарды белгилуу бир баада сата тургандыгы женунде жарыялашса, экинчи жагынан сатып алуучулар баалуу кагаздардын конкреттуу бир турун сатып ала турганды гы ж енунде ж ары я кы лы ш ат. Баалуу кагаздардын, езгече акциялардын баасы биржада бирде кетерулуп, бирде тушуп турат. Бул езгеруу биржадагы баалуу кагаздарга болгон сунуш жана талаптарга байланышкан.


Биржага келип тушкенде баал}^у кагаздын баасы ошол кагазда кврсвтулген баа-номинал боюнча аныкталат. Андан кийип баалуу кагаздын баасы биржадагы халап, сунуштан кебу реек болсо жогорулайт. Тсскерисинче сунуш талаптан кебуреек болсо темендейт. Акциялардын баасы мезгил-мезгили NfeiicH езгер ген д у к тен бирж адагы к ардарларды тейлеечу кызматкерлер сооода-сатык иштерин жургузуу учун ыцгайлуу учурду тандоосу зарыл. Сатып алуучу менен ортомчу же брокер ылайыктуу шартты тандап алышкан мезгилде акция саты лат. Ош ол мезгилден тартьш соода-сатык иши жургузулгендугу тууралу каттооодон ©ткерулет.

Биржада акциждарды сатуу жана сатып алз-^нун 3 пегизги формасы бар. Алардын биринчиси ^ базар формасы, Бул формада акциялар ошол уччурдагы эц жогорку баага сатылат. Экинчи формасы - чектелген туру. Чектелген формада акциялар белгилуу бир конкреттуу аныкталган баада гана сатылат же сатылып алынат. Учунчу турунле акциянын ээси баалуу кагаздардын базарына дайыма кеземел жургузууге мумкунчулугу жок болгондуктан брокерге аньш акциялары белгилуу бир децгээлдеги баадан туше турган болсо сатып жиберууге тапшырма берет. Брокер урунттуу учурду кутуп, ал мезгил келээри менен акцияларды сатат.

Л

Суpooлор:

1. Товар кыймылы деген эмне?2. Белуштуруу каналдары деген эмне?3. Белуштуруу каналдарыньш кандай тур леру бар?4. Алгачкы децгээлдеги белуштуруу каналы деген эмне?5. Дун соода деген эмне?6. Дун соода кандай кызматтарды аткарат?7. Чекене соода деген эмне?8. Чекене соода кандай кызматтарды аткарат?9. Айыл чарба товардык биржасы деген эмне?10. Товардык бйржаньш кандай турлеру бар?11. Брокердик компаниянын негизги милдети кайсы?12. Товардык биржа кандай кызматтарды аткарат?13. Фонду биржасы деген эмне?14. Фонду биржасы аукциондон эмнеси менен айырмаланат?15. Биржадагы баалуу кагаздардын баасы эмне себептен езгеруп турат?16. Баалуу кагазды сатып алуунун кандай турлеру бар?

Тапшырмалар:- ©зунердун чарбада, рсгиондо айыл чарба продукциясын белуштуруунун кандай каналдары бар экендигин аныктагыла.- “Брокердик компания” деген темада иш оюнун уюштургула.

Окуу куралы

Эмуралиева Дамира

Фермердик маркетинг

«Фермера жана «фермер айым» кесиптери учун

Компьютер дик верстка жана дизайн: Шадыманова Гу л зада Суретчу: Меентаев Жаныбек

Нускасы 400

«ДЭМИ» Жоопкерчилиги чектелген коомунун басмаканасы. Бишкек шаары, Кулатов кечесу, 1 А

ФЕРМЕРДИК...

Documents

Transcript of ФЕРМЕРДИК...