МОНГОЛ УЛСЫН ИХ...
40
МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ ХЭРЭГЛЭЭНИЙ МАТЕМАТИК 2019 ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР ИЛТГЭЛИЙН ХУРААНГУЙ УЛААНБААТАР 2019-11-23
Transcript of МОНГОЛ УЛСЫН ИХ...
МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ
ХЭРЭГЛЭЭНИЙ МАТЕМАТИК 2019
ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР
ИЛТГЭЛИЙН ХУРААНГУЙ
УЛААНБААТАР
2019-11-23
Зохион байгуулагч байгууллага
МУИС-ийн ХШУИС-ийн Хэрэглээний Математикийн Тэнхим
Монгол-Германы Хамтарсан Ашигт Малтмалын Технологийн Их Сургууль
Зохион байгуулах комисс
С.Батбилэг (Ph.D), А.Энхболор (Ph.D ), З.Мичидмаа (Магистр), Э.Мөнхцэцэг
(Ph.D), М.Хулан (Магистр), З.Мөнхцэцэг (Магистр), Б.Ганболд (Магистр),
Ж.Энхбаяр (Ph.D),
Эрдэм шинжилгээний зөвлөл
Р.Энхбат (Sc.D), А.Энхбаяр (Ph.D), Д.Баянжаргал (Ph.D), Л.Жамбажамц (Ph.D)
Агуулга Зохион байгуулагч байгууллага ................................................................................................................................. 2
Зохион байгуулах комисс .............................................................................................................................................. 2
Эрдэм шинжилгээний зөвлөл ...................................................................................................................................... 2
ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР ............................................................................................................................................................. 7
Үндсэн хуралдаан .................................................................................................................................................................. 7
Хэрэглээний математик, статистикийн салбар хуралдаан .................................................................................. 7
Ус, цаг уур, цэвдэг судлалын салбар хуралдаан ...................................................................................................... 8
Үзүүлэн илтгэл ...................................................................................................................................................................... 10
ОНОВЧЛОЛ, ОНОВЧТОЙ УДИРДЛАГЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ ........................................... 12
Р.Энхбат......................................................................................................................................................................................... 12
PROXIMAL SPLITTING METHODS IN IMAGE PROCESSING ........................................................................ 12
Csetnek Ernö Robert .................................................................................................................................................................. 12
МОНГОЛ ОРНЫ УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТ, АГААР МАНДАЛ-ГАЗАР БҮРХЭВЧИЙН
ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ ........................................................................................................................................................ 13
Пүрэвжав Гомболүүдэв, Л.Нацагдорж ............................................................................................................................ 13
BEHAVIOR OF INERTIAL PARTICLES IN A DIFFERENTIALLY HEATED CUBIC CAVITY ......... 13
Battsetseg Gereltbyamba, Changhoon Lee ......................................................................................................................... 13
СОБОЛЕВ-ОРЛИЧИЙН ОГТОРГУЙН БАГТААЛТЫН ЗАРИМ АСУУДАЛ ............................................ 14
Ж.Даваадулам, А.Амарбаяр ................................................................................................................................................. 14
ЦЭГЭН ӨГӨГДЛӨӨС ОНЦГОЙ ЦЭГИЙГ ЯЛГАХ ЭЗЛЭХҮҮНД СУУРИЛСАН АРГА .................... 14
Б.Анхбаяр, А.Энхбаяр, Х.Оюундолгор ........................................................................................................................... 14
ON SOLUTIONS OF CONVECTION–DIFFUSION EQUATIONS ...................................................................... 15
Z.Uuganbayar, D.Khongorzul ................................................................................................................................................. 15
THE FIGURES OF MERIT FOR EIT ................................................................................................................................. 15
С.Уранчимэг ................................................................................................................................................................................ 15
A CURRENCY EXCHANGE RATE ALERT SYSTEM FOR MNT AND USD WITH MACHINE
LEARNING APPROACHES ................................................................................................................................................. 15
Г.Махгал, Ц.Нарангэрэл ......................................................................................................................................................... 15
БУТАРХАЙ ЭРЭМБИЙН ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЭГШИТГЭЛИЙН ЛИ СИММЕТР АНАЛИЗ ......... 16
Д.Хонгорзул, З.Ууганбаяр .................................................................................................................................................... 16
МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧЛЭЛИЙН НЭГЭН ЗАГВАР ............................................................................................ 16
Ц.Батсүх ......................................................................................................................................................................................... 16
МАТЕМАТИКИЙН НЭЭЛТҮҮД ӨЧИГДӨР, ӨНӨӨДӨР, МАРГААШ ....................................................... 17
С.Будням ....................................................................................................................................................................................... 17
ШВАРЦ-КРИСТОФФЕЛИЙН ИНТЕГРАЛААР КОНФОРМ БУУЛГАЛТ ХИЙХ, ЗАРИМ
ХЭРЭГЛЭЭ .................................................................................................................................................................................. 18
Ж.Сонинбаяр ............................................................................................................................................................................... 18
ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ ИХ СУРГУУЛИУДЫН ЧАНСААГ ҮНЭЛЭХ ТОГТОЛЦОО,
АРГАЧЛАЛЫН ТУХАЙ АСУУДАЛД ........................................................................................................................... 18
А.Батцэнгэл .................................................................................................................................................................................. 18
БАЙЕСИЙН РЕГРЕССИЙН ЗАРИМ ӨРГӨТГӨЛ .................................................................................................... 18
Ч.Сумъяадорж, Б.Жамъяаншарав, О.Цэрэнбат ........................................................................................................... 18
ФАЗИ ЭРЭМБЭЛЭЛТИЙН НЭГЭН АРГА .................................................................................................................. 19
Ж.Гэрэлмаа, Б.Сэр-Од ............................................................................................................................................................. 19
УРСГАЛ ДАХЬ БИЕИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ ЗАГВАРЧЛАХ .......................................................................... 19
Ц. Цэцэгсүрэн, Л.Хэнмэдэх .................................................................................................................................................. 19
МЭДЛЭГИЙН ИНЖЕНЕРЧЛЭЛ БА ФАЗИ МАТЕМАТИК................................................................................ 19
Б.Сэр-Од ........................................................................................................................................................................................ 19
ХӨРӨНГӨ ХУРИМТЛУУЛАХ ПРОЦЕССТ ФИРМИЙН ОРЛОГЫГ МАКСИМУМЧЛАХ
БОДЛОГО ..................................................................................................................................................................................... 20
Д.Намжилмаа .............................................................................................................................................................................. 20
ЭЙРИ ФУНКЦИЙН МАТРИЦАН ИНТЕГРАЛ БА ПАНЛЕЙВИЙН 2-Р КВАНТ (QUANTUM)
ТЭГШИТГЭЛ .............................................................................................................................................................................. 20
D.Tseveennamjil, Ya. Erdenesuren ....................................................................................................................................... 20
RUIN PROBABILITY MINIMIZATION FOR NON-LIFE INSURANCE COMPANIES ............................ 21
Б.Барсболд, C. Ерөөлт ............................................................................................................................................................. 21
AN OPTIMAL CONTROL PROBLEM FOR FINANCIAL MANAGEMENT Б.Барсболд, Г.Дэнзэн .... 21
OPTIMIZATION BY PARAMETERS IN THE ITERATIVE METHODS FOR SOLVING NONLINEAR
EQUATIONS................................................................................................................................................................................ 21
T. Zhanlav, Kh. Otgondorj ....................................................................................................................................................... 21
ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ЭНЕРГИ БАГТААМЖИЙН ТООЦООЛОЛ, ЗАГВАРЧЛАЛЫН АСУУДАЛ ..... 22
Б.Анхзаяа, Г.Баттөр .................................................................................................................................................................. 22
СЭЛЭНГЭ АЙМГИЙН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРЫН СИСТЕМИЙН ДИНАМИК ЗАГВАР 22
Д.Ариун-Эрдэнэ, Б.Ууганбаяр, Т.Цэвээнгэрэл ........................................................................................................... 22
ХҮДРИЙН ИЛ УУРХАЙН АЖЛЫН БУС ХАЖУУГИЙН ТОГТВОРЖИЛТЫГ ҮНЭЛЭХ
МАТЕМАТИК ЗАГВАР ........................................................................................................................................................ 23
Т.Баяртөгс, Б .Улаанбаатар ................................................................................................................................................. 23
CLIMATE CHANGE OVER MONGOLIA REVEALED BY RADIOSONDE DATA ................................... 24
Л.Жамбажамц ............................................................................................................................................................................. 24
ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН УЛААНБААТАР ХОТЫН АГААРЫН НАЙРЛАГА
ДАХЬ РМ2,5-ЫН ТАРХАЦЫГ ТОДОРХОЙЛОХ .................................................................................................... 24
Н.Балжир, С.Туяа ...................................................................................................................................................................... 24
SATELLITE BASED EVAPOTRANSPIRATION ESTIMATION AND RELATIONSHIP WITH
DROUGHT, DESERTIFICATION IN THE ARID AND SEMI-ARID AREA OF MONGOLIA ............... 25
С.Туяа ............................................................................................................................................................................................. 25
ӨГИЙ НУУРЫН САВ ГАЗРЫН УУР АМЬСГАЛЫН УРТ ХУГАЦААНЫ ӨӨРЧЛӨЛТ, ТҮҮНИЙ
ЦААШДЫН ТӨЛӨВ ............................................................................................................................................................... 25
Д.Номиндарь, С.Туяа, Г.Цэндмаа ...................................................................................................................................... 25
ЭРДЭНЭТ ХОТЫН ГЭР ХОРООЛОЛД БИО ЖОРЛОН НЭВТРҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ ................... 26
Э.Түмэнсувд, О.Энхцолмон ................................................................................................................................................. 26
АГААРЫН ХӨЛГИЙН МӨСТӨЛТИЙГ ХЭТ БОГИНО ХУГАЦААГААР ПРОГНОЗЛОХ
ТУРШИЛТЫН ДҮН ................................................................................................................................................................ 26
Б.Сангидорж, Л. Жамбажамц .............................................................................................................................................. 26
SAND FLUXES AND ITS VERTICAL DISTRIBUTION IN THE GOBI REGION, MONGOLIA .......... 27
Э.Мөнхцэцэг, М.M. Shinoda, J.A. Gillies and R. Kimura .......................................................................................... 27
ГАДАРГЫН УСНЫ БИОЛОГИЙН СУДАЛГАА ...................................................................................................... 27
Д.Төмөрцоож, Ч.Сувдцэцэг .................................................................................................................................................. 27
ЦАГ АГААРЫН ГАЗАР, ӨНДРИЙН ЗУРГИЙГ ТООН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮНГЭЭР
БОЛОВСРУУЛЖ, СИНОПТИК НӨХЦӨЛИЙН ЗАДЛАН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ .................................. 27
Н.Уртнасан, Г.Буянзаяа, Б.Ганболд, Л.Жамбажамц ................................................................................................. 27
МУИС ОРЧМЫН БҮСИЙН НАРИЙН ШИРХЭГТ ТООСОНЦОР, ЦАГ УУРЫН ХЭМЖИЛТ БА
ЭДГЭЭРИЙН ХАМААРЛЫН СУДАЛГАА ................................................................................................................. 28
Н.Энхманлай, Л. Жамбажамц, Ч. Сономдагва ............................................................................................................ 28
STUDY FOR AIR TURBULENCE OVER THE MONGOLIA ................................................................................ 28
Д.Ганбат, Л. Жамбажамц ....................................................................................................................................................... 28
GIS-BASED ANALYSIS OF AIR POLLUTION MECHANISM IN ULAANBAATAR CITY: AIR
QUALITY IMPROVING MEASURES ............................................................................................................................. 29
Э.Давааням, Helmut Yabar ..................................................................................................................................................... 29
SOIL RADIOACTIVITY OF BAGANUUR СITY IN MONGOLIA ..................................................................... 29
Н.Чимэдцогзол, Ц.Эрхэмбаяр ............................................................................................................................................. 29
ШИЛЖРЭЭ АМНЫ БИЧИЛ УУР АМЬСГАЛ, ДЭВСГЭР ГАДАРГЫН ТЕМПЕРАТУР ...................... 29
БАРУУН МОНГОЛЫН БЭЛЧЭЭРИЙН УРГАМЛЫН ЧИЙГ БА ДУЛААНЫ ГОРИМ, УРГАМЛЫН
ҮЕ ШАТ ИЛРЭХ ХУГАЦАА.............................................................................................................................................. 30
Б.Наранзаяа, Э.Мөнхцэцэг .................................................................................................................................................... 30
MODIS-ИЙН AQUA/TERRA ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН ГАЗРЫН ГАДАРГЫН ТЕМПЕРАТУРЫН
МЭДЭЭГ СТАТИСТИК АРГААР НӨХӨХ НЬ .......................................................................................................... 31
M.Хулан, З.Мөнхцэцэг, Ц.Жаргалтулга ......................................................................................................................... 31
ОСНОВЫ ЭКОЦЕНТРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ СЕЛЬСКОГО
ХОЗЯЙСТВА .............................................................................................................................................................................. 31
Б.Цэндсүрэн, Я. Гангантогос С. Түмэнбаяр.................................................................................................................. 31
АДИОЗОНД БОЛОН ЛИДАРЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН АГААР МАНДЛЫН ХОЛИГДЛЫН ҮЕ
ДАВХАРГЫН ӨНДРИЙГ СУДАЛСАН ҮР ДҮНГЭЭС ........................................................................................ 32
Д.Сандэлгэр, С.Эрдэнэсүх, Б.Үүрийнтуяа .................................................................................................................... 32
ЭКОЛОГИЙН ОНОШИЛГООНЫ АРГУУД ............................................................................................................... 32
Б.Түмэндэмбэрэл, Д.Номиндарь ........................................................................................................................................ 32
БУЛГАН АЙМГИЙН БҮРЭГХАНГАЙ СУМЫН ЦӨЛЖИЛТ, ГАЗРЫН ДОРОЙТЛЫГ ГМС-ЗТС
АШИГЛАН ТОДОРХОЙЛОХ ............................................................................................................................................ 33
Б. Анударь, Д. Энхнаран, Ч. Болорчулуун, М. Цогтдулам .................................................................................... 33
МОНГОЛ ОРНЫ УУР АМЬСГАЛЫН ЭКСТРЕМАЛЬ ИНДЕКСҮҮДИЙН ОЛОН ЖИЛИЙН
ӨӨРЧЛӨЛТ ................................................................................................................................................................................. 33
Ш.Лазина, Д.Дуламсүрэн ...................................................................................................................................................... 33
ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН СОЁЛЫН БИЕТ ӨВИЙН ОРОН ЗАЙН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ,
ХАМГААЛАХ АРГА ХЭМЖЭЭ ....................................................................................................................................... 34
Т.Мягмаржав, Х.Баяржаргал, С.Билгүүн ....................................................................................................................... 34
МОНГОЛ ОРНЫ САРЫН ДУНДАЖ ТЕМПЕРАТУРЫН ТАРХАЛТ ............................................................ 34
Г.Баясгалан ................................................................................................................................................................................... 34
ӨВЛИЙН УЛИРЛЫН АГААР МАНДЛЫН ЕРӨНХИЙ ОРЧИЛ УРСГАЛЫН ОНЦЛОГ,
УРЬДЧИЛАН МЭДЭЭЛЭХ БОЛОМЖ .......................................................................................................................... 35
А.Даваадорж, Г.Баясгалан, Х.Ахметали ......................................................................................................................... 35
ВЛИЯНИЕ МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА УРОЖАЙНОСТЬ ЯРОВОЙ ПШЕНИЦЫ
В УСЛОВИЯХ ЦЕНТРАЛЬНО-ЗЕМЛЕДЕЛЬЧЕСКОЙ ЗОНЫ МОНГОЛИИ ............................................ 35
Х.Мягмаржав, Ц.Баясгалан, Н.Одмаа .............................................................................................................................. 35
ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН УЛААНБААТАР ХОТЫН АГААРЫН НАЙРЛАГА
ДАХ PM 2.5-ЫН ТАРХАЦЫГ ТОДОРХОЙЛОХ ..................................................................................................... 36
Н.Балжир, С.Туяа, Н.Насанбат, .......................................................................................................................................... 36
ЗЭСИЙН УУСГАЛТЫН ПРОЦЕССЫН ОПТИМИЗАЦИ .................................................................................... 36
Л.Алтангэрэл, Б.Батцэнгэл, Г.Доржсундуй, М.Баасандорж, Т.Яруунаа, Б.Сүхбаатар, О.Галсанжамц
............................................................................................................................................................................................................ 36
ЭРДЭНЭТ ХОТ ОРЧМЫН ГАДАРГЫН БОЛОН ГАЗРЫН ДООРХИ УСНЫ ЧАНАРЫГ
СУДАЛСАН ДҮНГЭЭС ........................................................................................................................................................ 37
Ц.Соёл-Эрдэнэ, Т.Энхдөл, Э.Цэвээндорж, Б.Алтанцэцэг ...................................................................................... 37
СЭЛЭНГЭ АЙМГИЙН АЛТАНБУЛАГ СУМЫН ГАЗАР, ТАРИАЛАНГИЙН ТАЛБАЙН
ӨӨРЧЛӨЛТИЙН СУДАЛГАА ........................................................................................................................................... 37
Э. Оролмаа, С. Туяа.................................................................................................................................................................. 37
2013-2018 ОНЫ МОНГОЛ УЛСЫН ГАЛ ТҮЙМРИЙН ЭРСДЭЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ........................ 38
Б.Энхтүвшин ............................................................................................................................................................................... 38
МАГАДЛАЛЫН ОНОЛ, МАТЕМАТИК СТАТИСТИК ХИЧЭЭЛИЙН ТЕСТ, ДААЛГАВРЫГ
ОНОВЧТОЙ БОЛОВСРУУЛЖ ТУРШИХ НЬ ............................................................................................................ 38
Г.Цэндмаа ..................................................................................................................................................................................... 38
AHP, PROMETHEE АРГУУДЫГ АШИГЛАН БАЙГУУЛАМЖИЙН БАЙРШИЛ ТОДОРХОЙЛОХ
НЬ ..................................................................................................................................................................................................... 39
Л. Отгонтуяа, Т. Дөлтуяа ....................................................................................................................................................... 39
TEX СИСТЕМ ДЭХ МОНГОЛ ХЭЛНИЙ БАГЦЫН ЗАРИМ АСУУДАЛД ................................................. 39
А. Бат-Эрдэнэ, Р. Мижиддорж ............................................................................................................................................ 39
ҮЙЛДВЭРЛЭЛД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН МАТЕМАТИК ЗАГВАР ....................................... 40
Ч.Наранчимэг, Ч.Даваасүрэн ............................................................................................................................................... 40
ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР
08.40-9.00 Монгол Улсын Их Сургуулийн Төв номын сангийн
байр 5 давхарт Бүртгэл
Үндсэн
хуралдаан 502 тоот хурлын өрөө
09:00-09:10
Нээлтийн үйл ажиллагаа
МУИС-ийн ХШУИС-ийн ХМТ-ийн эрхлэгч доктор С.Батбилэг үг хэлнэ.
Хугацаа Илтгэгч, илтгэлийн сэдэв Хурлын дарга
09:10-09.40 Р. Энхбат
МУИС-ийн Бизнесийн сургууль
Оновчлол, оновчтой удирдлагын эдийн засгийн хэрэглээ"
Д.Баянжаргал
09:40-10:10 E.R.Csetnek
University of Vienna,Faculty of Mathematics
Proximal splitting methods in image processing
10:10-10:50
П.Гомболүүдэв, Л.Нацагдорж
УЦУОСМХ
Монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлт, агаар мандал-газар
бүрхэвчийн харилцан үйлчлэл
10:50-11:00 Хуралд оролцогчдын зураг авах
11:00-11:20 Цайны завсарлага
Хэрэглээний математик, статистикийн салбар хуралдаан
СХ-А Монгол Улсын Их Сургуулийн Төв номын сангийн байр 2 давхарт
502 тоот өрөө
Хугацаа Илтгэгч, илтгэлийн сэдэв Хурлын дарга
11:20-11:35 Б.Сэр-Од
ШУТИС, ХШУС
Мэдлэгийн инженерчлэл ба фази математик
Ж.Энхбаяр
11:35-11:50
А. Бат-Эрдэнэ1, Р. Мижиддорж2 1БНХАУ, Хөх хотын Багшийн их сургууль 2МУБИС, Мэдээлэл зүйн тэнхим
Tex систем дэх монгол хэлний багцын зарим асуудалд
11:50-12:05 Ц.Батсүх
СЭЗИС
Монгол Улсын Бүсчлэлийн нэгэн загвар
12:05-12:20
Д.Хонгорзул, З.Ууганбаяр
МУИС,ХШУИС
Бутархай эрэмбийн дифференциал тэгшитгэлийн Ли
симметр анализ
12:20-12:35 Ц.Балжинням, A.Гомбосүрэн
ШУТИС, ХШУС
Spectral mapping theorem and its applications
12:40-14:00 Өдрийн зоог NOVOTEL 1 давхар
14:00-14:15 Б.Барсболд, Г.Дэнзэн
МУИС, ХШУИС
An Optimal Control Problem for Financial Management
С.Батбилэг
14:15-14:30
Т. Жанлав, Х. Oтгондорж
IMDT, MAS, SEAS, NUM and SAS, MUST
Optimization by parameters in the iterative methods for
solving nonlinear equations
14:30-14:45 Г.Махгал, Ц.Нарангэрэл
МУИС,"ХШУИС
А Currency Exchange Rate Alert System for MNT and USD
with Machine Learning Approaches
14:45-15:00 Ж.Даваадулам, А.Амарбаяр
МУИС, ШУС
Соболев-Орлочихын огторгуйн багтаалтын зарим асуудал
15:00-15:15
Б.Анхбаяр, А.Энхбаяр, Х.Оюундолгор
МУИС, ХШУИС
Цэгэн өгөгдлөөс онцгой цэгийг ялгах эзлэхүүнд
суурилсан арга
15:15-15:30 Z.Uuganbayar, D.Khongorzul
NUM, Department of Mathematics
On solutions of convection–diffusion equations
15:30-15:45 Ч.Сумъяадорж, Б.Жамъяаншарав, О.Цэрэнбат
МУИС, ХШУИС
Байесийн регрессийн зарим өргөтгөл
15:45-16:00 Ц.Цэцэгсүрэн, Хэнмэдэх
ШУТИС, ХШУС
Урсгал дахь биеийн хөдөлгөөнийг загварчлах
16:00-16:15 Цайны завсарлага
16:15-16:30 Б.Анхзаяа, Г.Баттөр
МУИС ХШУИС
Эрчим хүчний энерги багтаамжийн тооцоолол,
загварчлалын асуудал
А.Энхбаяр
16:30-16:45
D.Tseveennamjil, Erdenesuren.Ya
MULS, Department of Statistics and Mathematical modeling
Эйри функцийн матрицан интеграл ба Панлейвийн 2-р
квант (quantum) тэгшитгэл
16:45-17:00
Б.Барсболд, С.Ерөөлт
МУИС, ХШУИС Tenger Insurance LLC
Ruin Probability Minimization for Non-life Insurance
Companies
17:00-17:15 Ч.Наранчимэг, Ч.Даваасүрэн
СЭЗИС, ХМСТ
Үйлдвэрлэлд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн математик загвар
17:15-17:30
Л.Алтангэрэл, Б.Батцэнгэл, Г.Доржсундуй, М.Баасандорж,
Т.Яруунаа, Б.Сүхбаатар, О.Галсанжамц
МГТИС
Зэсийн уусгалтын процессын оптимизаци
17:30-17:45 С.Будням
Эрдмийн их сургууль
Математикийн нээлтүүд өчигдөр, өнөөдөр, маргааш
17:45-18:00 С.Уранчимэг, ШУТИС, ХШУС
The figures of merit for EIT
14:00-15:45 Ханан илтгэл МУИС-ын Төм номын сан 5 давхар
14:00-15:45 /Илтгэгч бүр 2 мин өөрийн сэдвийн товч танилцуулга
индрийн өмнө хийнэ./
18:00 Оройн хоол. NOVOTEL 2 давхар
Ус, цаг уур, цэвдэг судлалын салбар хуралдаан
СХ-А Монгол Улсын Их Сургуулийн Төв номын сангийн байр 3 давхарт
302 тоот өрөө
Хугацаа Илтгэгч, илтгэлийн сэдэв Хурлын дарга
11:20-11:35 Г.Баясгалан
Ус цаг уур орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн Монгол орны сарын дундаж температурын тархалт
Л.Жамбажамц
11:35-11:50
M.Хулан, З.Мөнхцэцэг, Жаргалтулга MУИС, ХШУИС
MODIS-ийн Aqua/Terra хиймэл дагуулын газрын гадаргын
температурын мэдээг статистик аргаар нөхөх нь
11:50-12:05
С.Туяа
ХШУС, ШУТИС
Satellite based evapotranspiration estimation of the arid and
semi-arid area of Mongolia
12:05-12:20
А.Даваадорж, Г.Баясгалан, Х.Ахметали Ус цаг уур орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн Өвлийн улирлын агаар мандлын ерөнхий орчил урсгалын
онцлог, урьдчилан мэдээлэх боломж
12:20-12:35 Д.Төмөрцоож, Ч.Сувдцэцэг
Ус цаг уур орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн
Гадаргын усны биологийн судалгаа
12:40-14:00 Өдрийн зоог NOVOTEL 1 давхар
14:00-14:15 Л.Жамбажамц МУИС, ХШУИС Climate change cver Mongolia revealed by radiosonde
data
С.Туяа З.Мөнхцэцэг
14:15-14:30
Д.Сандэлгэр, С.Эрдэнэсүх, Б.Үүрийнтуяа МУИС, ШУС, БУС Радиозонд болон лидарын мэдээ ашиглан агаар мандлын
холигдлын үе давхаргын өндрийг судалсан үр дүнгээс
14:30-14:45 Д.Ганбат, Л. Жамбажамц МУИС, ХШУИС Study for air turbulence over the Mongolia
14:45-15:00
Н.Нандицэцэг, А.Дашцэрэн, Д.Сандэлгэр, Я.Жамбалжав,
Т.Накано, Э.Мөнхцэцэг ШУА-ийн Газарзүй-Геоэкологийн Хүрээлэн, Цэвдэг Судлалын
Салбар Шилжрээ амны бичил уур амьсгал, дэвсгэр гадаргын
температур
15:00-15:15
Э.Давааням1, Helmut Yabar2 1Information and Research Institute of Meteorology, Hydrology and Environment 2Graduate school of life and Environmental Sciences, University of Tsukuba,
Tsukuba, Japan
GIS-based Analysis of Air Pollution Mechanism in
Ulaanbaatar City: Air Quality Improving Measures
15:15-15:30 Б.Түмэндэмбэрэл, Д.Номиндарь
ШУТИС, Үл эвдэх сорилын төв
Экологийн оношилгооны аргууд
15:30-15:45
Х.Мягмаржав, Ц.Баясгалан, Н.Одмаа Институт Чревычайнных ситуаций Монголии Влияние метеорологических факторов на урожайность
яровой пшеницы в условиях Центрально-
Земледельческой зоны Монголии
15:45-16:00
Ш.Лазина, Д.Дуламсүрэн УЦУОСМХ, Уур амьсгалын өөрчлөлт, нөөцийн
судалгааны хэлтэс Монгол орны уур амьсгалын экстремаль индексүүдийн
олон жилийн өөрчлөлт Э.Мөнхцэцэг
16:00-16:15 Цайны завсарлага
16:00-17:10 Ханан илтгэл
16:00-16:30 /Илтгэгч бүр 2 мин өөрийн сэдвийн товч танилцуулга
индрийн өмнө хийнэ./
16:00-17:10 Ханан илтгэл /заланд/
18:00 Оройн хоол. NOVOTEL 2 давхар
Үзүүлэн
илтгэл
Хугацаа Монгол Улсын Их Сургуулийн Төв Номын Сангийн байр 3 давхарт
Илтгэгч, илтгэлийн сэдэв
I-1 14:00-15:45 Д.Намжилмаа, ХҮИС
Хөрөнгө хуримтлуулах процесст фирмийн орлогыг максимумчлах бодлого
I-2
14:00-15:45 А.Батцэнгэл, МУИС, ХШУИС
Дэлхийн шилдэг их сургуулиудын чансааг үнэлэх тогтолцоо, аргачлалын
тухай асуудалд
I-3
14:00-15:45 Т.Баяртөгс, Б .Улаанбаатар ШУТИС, ХШУС, ГУУС
Хүдрийн ил уурхайн ажлын бус хажуугийн тогтворжилтыг үнэлэх
математик загвар
I-4
14:00-15:45 Battsetseg Gereltbyamba, Changhoon Lee
MUST-SEAS, Yonsei University, Korea
Behavior of inertial particles in a differentially heated cubic cavity
I-5
14:00-15:45 Б.Энхтүвшин
ДХИС-ийн ОБС-ийн Гал түймэртэй тэмцэх албаны тэнхим
2013-2018 оны монгол улсын гал түймрийн эрсдэлийн шинжилгээ
I-6
14:00-15:45 Д.Ариун-Эрдэнэ, Б.Ууганбаяр, Т.Цэвээнгэрэл
ШУТИС, ХШУС
Сэлэнгэ аймгийн хөдөө аж ахуйн салбарын системийн динамик загвар
I-7
14:00-15:45 Г.Цэндмаа
ШУТИС-ийн ДаТС, СШУТ Магадлалын онол, математик статистик хичээлийн тест, даалгаврыг
оновчтой боловсруулж турших нь
I-8
14:00-15:45 Ж.Сонинбаяр
МУИС-ХШУИС
Шварц-Кристоффелийн интегралаар конформ буулгалт хийх, зарим хэрэглээ
I-9
14:00-15:45 Л. Отгонтуяа, Т. Дөлтуяа
МУИС-ХШУИС
AHP, PROMETHEE аргуудыг ашиглан байгууламжийн байршил
тодорхойлох нь
I-10
14:00-15:45 Ж.Гэрэлмаа, Б. Сэр-Од
ШУТИС-ХШУС
Фази эрэмбэлэлтийн нэгэн арга
II-1 16:00-16:15 Д.Номиндарь, С.Туяа, Г.Цэндмаа, ШУТИС, Физик
Өгий нуурын сав газрын уур амьсгалын урт хугацааны өөрчлөлт, түүний
цаашдын төлөв
II-2 16:00-16:15 Э.Түмэнсувд, О.Энхцолмон, ШУТИС, ХШУС, Физик
Эрдэнэт хотын гэр хороололд био жорлон нэвтрүүлэх менежмент
II-3
16:00-16:15 Ц.Соёл-Эрдэнэ, Т.Энхдөл, Э.Цэвээндорж, Б.Алтанцэцэг
МУИС, ХШУИС, Хүрээлэн буй орчин, ойн инженерчлэлийн тэнхим
Эрдэнэт хот орчмын гадаргын болон газрын доорхи усны
чанарыг судалсан дүнгээс
II-4
16:00-16:15 Б.Сангидорж, Л. Жамбажамц, МУИС, ХШУИС
Агаарын хөлгийн мөстөлтийг хэт богино хугацаагаар прогнозлох
туршилтын дүн
II-5
16:00-16:15 Н.Уртнасан, Г.Буянзаяа, Б.Ганболд, Л.Жамбажамц, МУИС, ХШУИС
Цаг агаарын газар, өндрийн зургийг тоон загварын үр дүнгээр боловсруулж,
синоптик нөхцөлийн задлан шинжилгээ хийх
II-6
16:00-16:15 Н.Энхманлай, Л. Жамбажамц, Ч. Сономдагва, МУИС, ХШУИС
МУИС орчмын бүсийн нарийн ширхэгт тоосонцор, цаг уурын хэмжилт ба
эдгээрийн хамаарлын судалгаа
II-7 16:00-16:15 Н.Чимэдцогзол, Ц.Эрхэмбаяр, ШУТИС-ХШУС
Soil radioactivity of baganuur сity in Mongolia
II-8
16:15-16:30 Б.Наранзаяа, Э.Мөнхцэцэг, МУИС, ХШУИС
Баруун Монголын бэлчээрийн ургамлын чийг ба дулааны горим, ургамлын
үе шат илрэх хугацаа
II-9
16:15-16:30 Б.Анударь, Д. Энхнаран, Ч. Болорчулуун, М. Цогтдулам, МУИС, ШУС
Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын цөлжилт, газрын доройтлыг ГМС-ЗТС
ашиглан тодорхойлох
II-10
16:15-16:30 Б.Цэндсүрэн, Я. Гангантогос, С. Түмэнбаяр, ХААИС
Основы экоцентрического сознания будущих специалистов сельского
хозяйства
II-11
16:15-16:30 Т.Мягмаржав, Х.Баяржаргал, С.Билгүүн, Ч.Болорчулуун, М.Цогтдулам
МУИС, ШУС
Өмнөговь аймгийн соёлын биет өвийн орон зайн дүн шинжилгээ,хамгаалах
арга хэмжээ
II-12 16:15-16:30 Э.Отгонцэцэг, Д. Маралгуа, МУИС, ШУС
Дорноговь аймгийн усны хүртээмж ба хомсдол, орон зайн ялгаа
II-13
16:15-16:30 Н.Балжир, С.Туяа, Н.Насанбат, ШУТИС, ХШУС
Хиймэл дагуулын мэдээ ашиглан Улаанбаатар хотын агаарын найрлага дах
PM 2.5-ын тархацыг тодорхойлох
II-14
16:15-16:30 Э. Оролмааa, С. Туяав a ШУТИС, Дархан-Уул аймаг дахь технологийн сургууль, вШУТИС, ХШУС
Сэлэнгэ аймгийн алтанбулаг сумын газар, тариалангийн талбайн
өөрчлөлтийн судалгаа
ОНОВЧЛОЛ, ОНОВЧТОЙ УДИРДЛАГЫН ЭДИЙН
ЗАСГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ
Р.Энхбат
МУИС-ийн Бизнесийн сургууль
Илтгэлд оновчлол, оновчтой удирдлагын асуудлууд зах зээлийн эдийн засгийн
тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд өргөнөөр хэрэглэгдэж байна. Оновчлолын
онолын глобал оптимизацийн орчин үеийн аргууд эдийн засгийн онолын Леонтьевын орц,
гарцын загвар, Валрасын эдийн засгийн тэнцвэрийн онол, Канторовичийн шугаман
програмчлалын онол, Понтряганы оновчтой удирдлагын онол, Нэшийн тоглоомын онол,
Солоугийн өсөлтийн загвар, Рамсайн татварын онол зэрэг асуудлуудыг тоймлон авч үзнэ.
Түүнчлэн олон тоглогчтой тоглоомын онолыг глобаль оптимизаци руу шилжүүлэн,
Нэшийн тэнцвэр болох оновчтой нөхцлийг томьёолно. Үйлдвэрлэлийн функцийн тавигдах
шаардлагыг сулруулах замаар Солоугийн өсөлтийн загвар нь гүдгэр биш оновчлолын
болон параметрт оптимизацийн бодлого руу шилжүүлэхийг харуулна. Эцэст нь Скул,
Марковичийн загварууд дээр үндэслэн татварын оновчтой удирдлагын бодлого ба багц
сонголтын динамик оновчлолын бодлогуудыг шинээр томьёолно.
PROXIMAL SPLITTING METHODS IN IMAGE
PROCESSING
Csetnek Ernö Robert
University of Vienna, Faculty of Mathematics
Several applications in image processing, data classification, clustering, etc. can be modeled as
structured non-smooth optimization problems. We start with a short introduction into first order
methods of proximal-splitting type. These are numerical methods where each object is evaluated
individually during the scheme, either by means of the prox-operator (for non-smooth functions)
or by the gradient for the smooth terms. We propose a unifying scheme, which covers and improve
the convergence analysis of several methods from the literature, like the ADMM, Proximal
ADMM and primal-dual algorithms. We test the theoretical results on an example in image
processing.
ХУРААНГУЙ
МОНГОЛ ОРНЫ УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТ, АГААР
МАНДАЛ-ГАЗАР БҮРХЭВЧИЙН ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ
Пүрэвжав Гомболүүдэв1, Л.Нацагдорж2
1УЦУОСМХ Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, 2УЦУОСМХ
Монгол орны өнөөгийн уур амьсгалын өөрчлөлт нь хүлэмжийн хийгээс улбаатай
дэлхийн уур амьсгалын дэвсгэр дулааралт болон бүс нутгийн газрын доройтлын урвуу
холбооны механизмээс үүдэх өөрчлөлтийн нийлбэрээр тодорхойлогдоно. Монгол орны
төвийн бүсийн хур тунадасны бууралтын аномали нөхцөл нь агаар мандал-газар
бүрхэвчийн өөрчлөлтөөр бий болох 1) агаар мандлын орчил урсгалын баруун болон баруун
хойдын урсгалыг сулруулах, 2) нийлбэр ууршилтаар тодорхойлогдох нууц дулаан багасаж
агаар мандлын чийгийн конвергенц сулрах, 3) газрын гадаргын альбедо ихсэж, цацрагийн
дулаан алдалтаар агаарын уруудах хөдөлгөөнийг тэтгэх зэрэг физик процессуудаар
тайлбарлагдана. Судалгаагаар газар бүрхэвчийн өөрчлөлт нь Монгол орны бүс нутгийн
зуны улирлын уур амьсгалын үндсэн элемент болох агаарын температурыг 1.00С, газрын
гадаргын температурыг 1.50С-аар нэмэгдүүлж, хур тунадсыг ойролцоогоор 14%-иар
бууруулж байна. Мөн газрын гадаргын энергийн балансад идэвхтэй дулааныг 7 вт/м2-аар
ихэсгэж, нууц дулааныг 13.1 вт/м2-аар бууруулж байгаа нь болно. Эцэст нь Монгол орны
уур амьсгалын өөрчлөлт бол дэлхийн уур амьсгалын дулааралт болон газар бүрхэвчийн
өөрчлөлтөөс үүдэх дулааралтын нийлбэр байдлаар тодорхойлогдоно.
BEHAVIOR OF INERTIAL PARTICLES IN A
DIFFERENTIALLY HEATED CUBIC CAVITY
Battsetseg Gereltbyamba1 and Changhoon Lee∗ 1School of Applied Sciences, Mongolian University of Science and Technology, Mongolia
∗Department of Computational Science and Engineering, Yonsei University, Korea
[email protected], [email protected]
The present study is related to the transport of inertial particles in a differentially heated cubic
cavity. There is no back reaction from the particle on the flow. Small (d = 15μm), intermediate (d
= 35μm) and large (d = 75μm) sizes of particles are used to study the flow behavior. Particles are
influenced by two force one is the drag and other is gravity force. The purpose of this study is to
investigate the effect of two force of the particle in three different flow regimes, which are laminar,
periodic and quasi-periodic.
From our simulations, we observe that a large fraction of small size particles follow the flow
motion and they are not much affected by the gravity, remain suspended in the flow. The
deposition rate of small size particles is slower than that of large size particles in the same flow
field. On the other hand, large size particles quickly settle down toward the bottom wall under the
gravity. Since the large size particles are settle down due to the gravity so these are deposited at
the bottom wall. The deposition is avoided by reinjecting these particles with settling velocity
from the top wall. By this process the particles depletion in the computational domain is tackled.
For this condition, we simulated statistics of particles dynamics. The behavior of particles such as
the particle trajectories, deposition rate and concentration of particles are investigated in detail.
СОБОЛЕВ-ОРЛИЧИЙН ОГТОРГУЙН БАГТААЛТЫН
ЗАРИМ АСУУДАЛ
Ж.Даваадулам, А.Амарбаяр
МУИС-ШУС
Функционал огторгуйнуудын багтаалтын онолын үндсийг Орос-Зөвлөлтийн нэрт
математикч С.Л.Соболев таьсан гэж үздэг. Соболевын огторгуйн багтаалтын анхны
теоремууд нь өнгөрсөн зууны 30-аад онд батлагдсан бөгөөд түүнээс хойш Соболевын
төрлийн огторгуйнуудуудын агтаалтын маш олон теорем батлагдсан байдаг. Энэ ажлын
хүрээнд Соболевын огторгуйн суурь огторгуй болох Лебегийн оргторгуйн ангийг илүү
өргөн хүрээтэй Орличийн огторгуйн ангиар солиход гарах Соболев-Орличийн огторгуйн
бараг зааглагдсан функцүүдийн огторгуйд багтах багтаалтын нэгэн теоремыг авч үзсэн
билээ. Энэхүү багтаалтын теоремыг батлахдаа монотон функцүүдийн конус дээр дискрет
Орличийн огторгуйн хосмог огторгуйн нормын хоёр талт үнэлгээг хэрэглэсэн.
ЦЭГЭН ӨГӨГДЛӨӨС ОНЦГОЙ ЦЭГИЙГ ЯЛГАХ
ЭЗЛЭХҮҮНД СУУРИЛСАН АРГА
Б.Анхбаяр, А.Энхбаяр, Х.Оюундолгор
МУИС-ХШУИС
Дискрет гадаргууг тодорхойлж буй цэгэн өгөгдлөөс онцгой цэг, онцгой шугамыг ялгах нь
дүрсийг таних, цэгэн өгөгдлүүдийг ангилах гэх мэтчилэн олон чухал ач холбогдолтой
байдаг. Гурван хэмжээст цэгэн өгөгдлөөс онцгой шугам ялгах нь орчин үеийн дэвшилтэт
технологи болох жолоочгүй автомашин, робот зэрэгт маш чухал үүрэгтэй. Бид энэхүү
судалгаагаар цэгэн өгөгдлийн онцгой шугамыг таних эзлэхүүнд суурилсан аргыг
танилцуулна. Энэхүү аргад тухайн цэг бүрд хөрш цэгүүдийг ашиглан tetrahedron байгуулан,
түүний эзлэхүүний тусламжтайгаар өндрийг нь олсон. Цэг бүрд тодорхойлсон өндрийн
мэдээллээр цэгэн өгөгдлийн онцлогийг амжилттай таниж чадсан. Бид өөрсдийн санал
болгож буй аргыг жигд, жигд бус, шуугиантай, шуугиангүй зэрэг олон төрлийн өгөгдөл
дээр туршиж үзсэн.
ON SOLUTIONS OF CONVECTION–DIFFUSION
EQUATIONS
Z.Uuganbayar1, D.Khongorzul
1National University of Mongolia, Department of Mathematics
In this study, we consider a linear convection-diffusion system of time--fractional equations by
using Lie symmetry analysis. Fractional derivative defined by the Riemann--Liouville operator is
considered. We obtain not only infinitesimal symmetries but also a complete group classification
and a classification of group invariant solutions of this class of systems. Through these generators
group--invariant solutions are given in explicit forms in terms of special functions, such as Mittag-
Leffler functions, generalized Wright functions and Fox-H functions.
THE FIGURES OF MERIT FOR EIT
С.Уранчимэг
ШУТИС-ХШУС
The framework for linear reconstruction algorithm consists three points, detailed finite element
models of representative adult and neonatal thorax, a consensus on the performance figures of
merit for EIT image reconstruction and a systematic approach to optimize a linear reconstruction
matrix to be desired performance measures. In achieving the figures of merit, requirement in order
of importance are uniform amplitude, position error, ringing artefacts, resolution and shape
deformation. Such figures of merit must be attained while maintaining small noise amplification
and small sensitivity to electrode and boundary movement.
A CURRENCY EXCHANGE RATE ALERT SYSTEM FOR
MNT AND USD WITH MACHINE LEARNING
APPROACHES
Г.Махгал, Ц.Нарангэрэл
МУИС, ХШУИС
Generally, currency exchange rate forecasting models are essential for normal economic
conditions. However, Mongolia's economy is based on mining and livestock agriculture. Also the
other main factor of the economy is foreign direct investment. Thus, Mongolia's economy is
vulnerable and exchange rate of the national currency Tugrug (MNT) is unstable. Accordingly,
currency exchange rate needs to be observed everyday. par We developed the currency exchange
rate alert system for MNT and USD with machine learning approaches by using a linear regression
model. The system detects a structural or an accidental change of exchange rate by using a
statistical test or a confidence interval, then sends a notification to email addresses of subscribed
users. Currently, our developed system is working on the cloud server and its home page address
is url{www.magadlal.com/xrate}.
БУТАРХАЙ ЭРЭМБИЙН ДИФФЕРЕНЦИАЛ
ТЭГШИТГЭЛИЙН ЛИ СИММЕТР АНАЛИЗ
Д.Хонгорзул1, З.Ууганбаяр 1МУИС, ХШУИС
Бид энэ ажилдаа хугацааны хувьд бутархай эрэмбээр авсан уламжлал бүхий дифференциал
тэгшитгэлийн инвариант шийдүүдийн талаар илтгэх болно. Ингэхдээ дифференциал
тэгшитгэлийн Лигийн симметр анализийг бутархай эрэмбийн уламжлалын хувьд өргөтгөн
хийх болно.
МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧЛЭЛИЙН НЭГЭН ЗАГВАР
Ц.Батсүх
СЭЗИС
Энэхүү илтгэлээр Монгол Улсыг бүсчилэн хөгжүүлэх үзэл баримтлалын хүрээнд
бүсчлэлийн мужлал буюу хуваарийг өөрчлөх нэгэн хувилбарыг байгалийн нөөц, эдийн
засгийн хүчин чадал, дэд бүтэц, хүн капитал, эдийн засгийн үйл ажиллагааны таталцлын
хүч зэрэгт тулгуурлан боловсруулав. Монгол Улсын Их Хурлаас 2001 онд ШУА-ийн
эрдэмтэд, судлаачдын саналд тулгуурлан “Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл
баримтлал”-ыг баталсан. Энэхүү үзэл баримтлалд Монгол Улсын төрөөс бүсчилсэн
хөгжлийн талаар баримтлах үндсэн чиглэлийг тодорхойлсны зэрэгцээ Монгол Улсыг
Баруун (Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завхан, Говь-Алтай), Хангайн (Архангай, Баянхонгор,
Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл), Төвийн (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь,
Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ), Зүүн (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий), Улаанбаатарын
(нийслэл хот, түүний дүүргийн нутаг дэвсгэр, хот орчмийн бүсийн дагуул хотууд) гэсэн
таван бүсээр хөгжүүлэхээр тусгасан болно. Энэхүү үзэл баримтлалын хүрээнд 2003 онд
“Бүсчилсэн хөгжлийн удирдлага зохицуулалтын тухай” хууль, 2004 онд “Монгол Улсад бүс
нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулах онолын үндэс, аргазүй, аргачлал”, 2005-2006
онд “Бүсүүдийн хөгжлийн хөтөлбөр” зэрэг бодлогын баримт бичгүүдийг баталжээ. Энэхүү
бүсүүдийн хөгжлийн хөтөлбөр 10 жилийн хугацаатай хэрэгжиж дууссан хэдий ч 30-40
хувийн үр дүнтэй байна. Бүсчилсэн хөгжлийн хөтөлбөрүүд үр дүнгээ өгөөгүйгээс
шалтгаалан, хөдөө орон нутагт ажлын байр хомсдож, хот руу шилжих хөдөлгөөн ихэсэн,
хэдэн цөөн хот, сууринд хүн амын төвлөрөл үүссэн байна.
Эх сурвалжууд:
1. Lewis, A.W (1955). The Theory of Economic Growth
2. Rostow, W.W (1962). The Stage of Economic Growth. London: Cambridge University Press.
3. Sen, A (1988). The Concept of Development. In Chenery & T.N.Srinivasan, Handbook of
Development Economics. Elsevier Science Publishers.
4. Sen, Amartya (2001-01-18). Development as Freedom – Amartya Sen – Google Boeken. ISBN
978-0-19-289330-7. Retrieved 2013-05-24.
5. Todaro, M., Smith, S.C. (2014). Economic Development. Pearson.
6. Sachs, Wolfgang (1992). The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power. Zed
Books. ISBN 1-85649-044-0.
7.Meadows et al. (1972), The Limits to Growth, Universe Books, ISBN 0-87663-165-0
8. Jean-Paul Rodrigue., Claude Comtois., Brian Slack., 2006. “The Geography Transport System”,
London and New York: Routledge, p. 296
9. С.Нямзагд (2001), Үндэсний Эдийн засгийн стратегийн удирдлага, I, II дэвтэр, УБ хот,
Урлах Эрдэм хэвлэх үйлдвэр
10. Р.Ринчинбазар (2004), Монголын бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн асуудлууд, УБ хот,
“BCI” ХХК
11. Монгол Улсын Бүсчилсэн Хөгжлийн Нэгдсэн Судалгаа, Японы Олон Улсын Хөгжлийн
Хамтын Ажиллагааны Байгууллага ЖАЙКА, 2016
12. Г.Жаргал (2018). Монгол Улсын Засаг Захиргаа, Нутаг Дэвсгэрийн Хуваарь, УБ хот,
“Арилдал” ХХК
13. Д.Базаргүр., Д.Хишигдорж., Б.Цогбадрах., Э.Баатарсүрэн., (2016), Тээврийн сүлжээ
нийгэм эдийн засгийн тэнхлэгийн тулгуур болох нь, УБ хот, Геофорум сэтгүүл
14. Ц.Батсүх., С.Өнөр., (2016). Хөгжлийн стратегийг тодорхойлох хүчин зүйлсийн
шинжилгээ, “Монголын эдийн засгийн хөгжлийн шинэ алхам” эрдэм шинжилгээний
хурлын эмхэтгэл,УБ хот, “Соёмбо принтинг” ХХК"
МАТЕМАТИКИЙН НЭЭЛТҮҮД ӨЧИГДӨР, ӨНӨӨДӨР,
МАРГААШ
С.Будням
МУ-ын Эрдмийн их сургууль
Уг илтгэлд хүн төрөлхтөний соёл, иргэншилд хөгжил, дэвшилтийн суурь болсон 3000 гаруй
жилийн түүхтэй. Математикийн шинжлэх ухааны сэтгэлгээнд гарсан нээлтүүдийг цаг
хугаацаны хувьд үечлэн авч үзсэн талаар яригдах болно. 1. Сонгомол математикт гарсан
аксиометик арга: •Үндсэн ойлголт; •Аксиомууд; •Постулатууд; •Теоремууд; 2.ХХ зууны
шинжлэх ухаан технологийн агууллага Үндсэн технологи: •Цөмийн зэвсэг •Сансрын
технологи • Найдвартай шифрүүд Математикийн үндсэн амжилтууд • Математик физик •
Динамик систем • Дискрет математик 3. ХХI зууны прогнозууд: Түүхийн математик ба
стратегийн прогноз – математикт тавигдах уриалга • Түүхэн альтернатив • Түүхийн прогноз
• Түүхийн процессийн жолоодлого
ШВАРЦ-КРИСТОФФЕЛИЙН ИНТЕГРАЛААР КОНФОРМ
БУУЛГАЛТ ХИЙХ, ЗАРИМ ХЭРЭГЛЭЭ
Ж.Сонинбаяр
МУИС-ХШУИС
Комплекс хагас хавтгай Z дах олон өнцөгтийн оройнуудын эх дүрийг W комплекс хагас
хавтгайд тодорхойлох тоон аргыг авч үзэх ба зарим практик конформ буулгалтад түүнийг
хэрэглэх.
ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ ИХ СУРГУУЛИУДЫН ЧАНСААГ
ҮНЭЛЭХ ТОГТОЛЦОО, АРГАЧЛАЛЫН ТУХАЙ
АСУУДАЛД
А.Батцэнгэл
МУИС-ХШУИС
Энэхүү ажилд дэлхийн шилдэг их сургуулиудыг ямар шалгуур үзүүлэлтүүдээр эрэмбэлдэг
цаашид өөрийн орны их сургуулиудыг ийм маягаар эрэмбэ тогтоож үнэлж дүгнэвэл ямар
вэ? Гэсэн асуудал дэвшүүлэхийг зорьсон болно.
Түлхүүр үг: Шилдэг их сургуулиудын чансаа(Rank), шалгуур үзүүлэлт, шилдэг их
сургуулиудын жагсаалт.
БАЙЕСИЙН РЕГРЕССИЙН ЗАРИМ ӨРГӨТГӨЛ
Ч.Сумъяадорж, Б.Жамъяаншарав, О.Цэрэнбат МУИС-ХШУИС
Байесийн регресс нь цөөн өгөгдөлтэй регрессийн загварт ашиглагддаг, загварын
параметрийн приор буюу анхны магадлал өгөгдсөн байх үед постериор тархалтыг гаргаж
ирсэнээр регрессийн параметрийн тархалтыг тодорхойлдог. Бидний судалж байгаа
загварын хэлбэр нь L1 болон L2 нормуудыг холбосон алдааны тархалттай байхаар эластик
нэт регрестэй төстэй хэлбэрийн туннинг альфа параметртай байхаар авж үзсэн. Байесийн
регресийн тусламжтайгаар загварын туннинг параметрийн приор болон постериор
тархалтуудыг гаргаж ирсэн.
ФАЗИ ЭРЭМБЭЛЭЛТИЙН НЭГЭН АРГА
Ж.Гэрэлмаа, Б.Сэр-Од
ШУТИС-ХШУС
Шийдвэр гаргалтын хувьд фази тоонуудын эрэмбэлэлт чухал үүрэгтэй байдаг. Фази
математикийн анхны ойлголтыг 1967 онд Задех оруулж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд фази
тоонуудын эрэмбэлэлтийн олон аргууд хөгжиж ирсэн [1], [2]. 2012 онд Торани фази
тоонуудын төвүүдийг ашиглан харьцуулалтын арга боловсруулсан байдаг [6]. Энэхүү
ажлаараа муруй хэлбэрийн фази тоонуудын хувьд эрэмбэлэх, шийдвэр гаргалтыг үнэлэх
зорилго тавьсан. Нөөцийг хуваарилах оновчтой удирдлагын олон системд судлаачид
тодорхой бус, санамсаргүй үр дүн бүхий хөрөнгө оруулалтын судалсан байдаг. Бид фази
санамсаргүй хувьсагчийн хувьд оновчлохыг зорих болно. Фази эрэмбэлэлтийн аргаа
тодорхой хөрөнгө оруулалтын багцын хувьд ашигласан.
УРСГАЛ ДАХЬ БИЕИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ ЗАГВАРЧЛАХ
Ц.Цэцэгсүрэн, Л.Хэнмэдэх
ШУТИС
Энэхүү ажлаар бид хий шингэний урсгалд хөдөлж буй биеийн хөдөлгөөнийг авч үзлээ.
Шингэний урсгалыг Торын Больцманы аргаар бодож тодорхойлно. Харин биеийн
хөдөлгөөний траекторийг Ньютоны тэгшитгэл бодож олно. Энэхүү аргаар янз бүрийн
хэлбэр хэмжээтэй бие янз бүрийн урсгалд хөдлөх үзэгдлийг загварчлах боломжтой юм. Бид
1-4 биеийн хөдөлгөөнийг загварчилсан. Зөрүү урсгалтай үед бидний хийсэн загвар бусад
судлаачдын загвартай сайн тохирч байв. Хүндийн хүчний оронд хөдөлж буй биед
шингэнээс үйлчлэх үрэлтийн хүчний нөлөөг авч үзэв. Энэ тохиолдолд биеийн массаас
хөдөлгөөний траектор хамаарах хамаарлыг харуулав. Траектори зунгааралтаас хамаарч
хэрхэн өөрчлөгдөхийг тооцоолж харууллаа.
МЭДЛЭГИЙН ИНЖЕНЕРЧЛЭЛ БА ФАЗИ МАТЕМАТИК
Б.Сэр-Од
ШУТИС-ХШУС
Өнөөдөр хүн төрөлхтөн бодит ертөнцийн мэдээллийн урсгалд татагдан оржээ. Судлаачид
олон замаар компьютерт хүний оюун ухааныг хэрэгжүүлэхийг чармайсаар байна. Хиймэл
оюун ухааны систем тэмдэгтийн арга дээр суурилан логикийн тодорхой учир шалтгаан,
эргэцүүллийг судалдаг. Фази систем аналог утгуудыг тодорхой бус эргэцүүлэл рүү гэхдээ
илүү робаст болон үр ашигтай эргэцүүлэл рүү оруулахад ашиглагддаг. Хиймэл оюун
ухааны болон фази систем нь хүний оюун ухааныг тэмдэгт болон дүрмүүдийн түвшинд
хэрэгжүүлдэг макро түвшний аргууд билээ. Харин нейро сүлжээ нь хүний сэтгэл хөдлөлөөр
илрэх мэдээллийг микро түвшинд боловсруулан мэдрэлийн эсүүдээр дамжуулан хүний
тархины оюун ухааныг судалдаг. Эдгээр нь мэдлэгийн инженерчлэлийн аргууд бөгөөд
хүний оюун ухааны хэрэгжилтийн тодорхой түвшингүүдэд ашиглана. Хиймэл оюун ухааны
систем нь математик логик эргэцүүллийг судлах боловч уян хатан биш, хэрэгжүүлэхэд
хүндрэлтэй байдаг. Фази систем нь гүн гүнзгий, нарийн зохимжтой зохицол бүхий
эргэцүүллийн тохиромжтой, уян хатан арга болдог. Иймд мэдлэгт суурилсан системийн
инженерчлэлд хиймэл оюун ухааны, фази системийн болон НС-ний аргуудыг нэгтгэн
ашиглахыг зорих болно.
ХӨРӨНГӨ ХУРИМТЛУУЛАХ ПРОЦЕССТ ФИРМИЙН
ОРЛОГЫГ МАКСИМУМЧЛАХ БОДЛОГО
Д.Намжилмаа
Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Их Сургууль
Хуралд ханан илтгэлээр оролцоно.Зах зээлийн өрсөлдөөний нөхцөлд ажиллаж буй аливаа
фирм өөрийн ашигт ажиллагаа, амьдрах чадварыг дээшлүүлэхийн тулд яаж ажиллавал
зохих вэ гэдэг асуудлыг Динамик оновчлолын аргаар шийдэж болох эсэхийг зарим бодлого
дээр авч үзсэн. Бодлогын тавилыг томъёолж, бодох аргуудыг авч үзсэнээс энэ ажил дээр
максимумын зарчмаар бодох алгоритм, нөхцөлт градиентийн аргаар бодох алгоритмыг
боловсруулав.
ЭЙРИ ФУНКЦИЙН МАТРИЦАН ИНТЕГРАЛ БА
ПАНЛЕЙВИЙН 2-Р КВАНТ (QUANTUM) ТЭГШИТГЭЛ
D.Tseveennamjil, Ya. Erdenesuren
MULS, Department of Statistics and Mathematical modeling
Эрмитийн матрицан огторгуйд матриц хэлбэртэй интегралаар тодорхойлогдох Эйри
функцийн тухай авч үзнэ. Матрицан интеграл хэлбэртэй Эйри функцийн ортогональ олон
гишүүнт ба Панлейвын 2-р квант тэгшитгэлийн олон гишүүнтийн шийдийн хамаарлыг
тайлбарлана.
RUIN PROBABILITY MINIMIZATION FOR NON-LIFE
INSURANCE COMPANIES
Б.Барсболд, C. Ерөөлт
“МУИС-ХШУИС”, “Tenger Insurance LLC”
In this research, we consider an insurance company which makes optimal decision on allocating
its assets into risky and risk-free investment possibilities.We define the objective of the investment
process as minimization of ruin probability. Insurer’s wealth dynamics is approximated by
diffusion process. We develop a numerical procedure, which approximates optimal control and a
value function.
Keywords: stochastic optimal control, Hamilton-Jacobi-Bellman equation, simulation, ruin
probability minimization.
AN OPTIMAL CONTROL PROBLEM FOR FINANCIAL
MANAGEMENT
Б.Барсболд, Г.Дэнзэн
МУИС-ХШУИС
ManagementIn this research, we consider an optimal management of portfolio consisting of cash
and non-cash assets. It has been described as an optimal control problem. We make extension to
the well known model by assuming that an asset holder earns dividends from its non-cash assets.
This describes an asset holders behavior more realistically. Under this assumption we reformulate
the original optimal control problem, construct its control and analyze it. Keywords: stochastic
optimal control, Hamilton-Jacobi-Bellman equation, bang-bang control, cash balance.
OPTIMIZATION BY PARAMETERS IN THE ITERATIVE
METHODS FOR SOLVING NONLINEAR EQUATIONS
T. Zhanlav1, Kh. Otgondorj2 1 Institute of Mathematics and digital technology, Mongolia Academy of Sciences,
Department of Applied Mathematics, National University of Mongolia, Mongolia 2 School of Applied Sciences, Mongolian University of Science and Technology, Mongolia
We өшnd exact analytical formulae for optimal value of parameters in the two-point iterative
methods. The increase of convergence order from 4 to 8 is attained without any additional
calculations. We consider optimization by parameters b in the two-point iterative methods and
obtained analytic formulae for parameters and l without symbolic computation technique. Thus,
the proposed methods with memory possesses a very high computational eficiency. Numerical
examples and comparisons with some existing methods are included to confirm the theoretical
results and high computational eficiency.
ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ЭНЕРГИ БАГТААМЖИЙН
ТООЦООЛОЛ, ЗАГВАРЧЛАЛЫН АСУУДАЛ
Б.Анхзаяа, Г.Баттөр
МУИС-ХШУИС
Сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн салбаруудын эрчим хүчний хэрэглээ эрчимтэй
өсөж байна. Салбаруудын хэрэглэсэн эрчим хүч 1990 оныхоос 2016 онд 2.0 дахин
өссөн бол салбаруудын нэмэгдэл өртөг энэ хугацаанд 3.1 дахин өссөн байна. Бид
энэ ажилд бүтцийн шинжилгээний аргыг эрчим хүч хэрэглэж байгаа салбаруудад
хэрэглэх, эрчим хүчний энерги багтаамж хамгийн бага байх математик загвар
боловсруулсан.
Түлхүүр үгс: эрчим хүчний хэрэглээ, энерги багтаамж, салбаруудын хамаарал,
математик загварчлал Ашигласан материал
1. Б.Анхзаяа, Монгол Улсын Эрчим хүчний үр ашиг, хүртээмж, түүнд хийсэн бүтцийн
шинжилгээ, 2019.
2. G. Battulga, L. Altangerel, and G. Battur. An extension of one-period Nash equilibrium model
in non-life insurance markets. Applied Mathematics, 9:1339-1350, Jan 2018.
3. L. Altangerel and G. Battur. Perturbation approach to generalized Nash equilibrium problems
with shared constraints. Optimization Letters, 6(7):1379-1391, Oct 2012.
СЭЛЭНГЭ АЙМГИЙН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРЫН
СИСТЕМИЙН ДИНАМИК ЗАГВАР
Д.Ариун-Эрдэнэ, Б.Ууганбаяр, Т.Цэвээнгэрэл
ШУТИС
[email protected], [email protected], [email protected]
Монгол улсын Хөдөө аж ахуйн салбарын үлэмж хэсэг нь Орхон Сэлэнгийн сав газарт
төвлөрсөн байдаг бөгөөд газар тариалан, бэлчээрийн мал аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуйг
хослуулан хөгжүүлсээр ирсэн. Өнөөдрийн байдлаар малын тоо хэт өсөж бэлчээрийн даац
хэтэрснээр газар тариалан, мал аж ахуй хоёр нэг доор үйл ажиллагаа явуулахад
хүндрэлтэй болж түвэгтэй асуудлууд урган гарсаар байна. Иймд бид эдгээр асуудлуудыг
цогц байдлаар шийдэх ямар боломжууд байгааг системийн динамик ашиглан VENSIM
программ дээр загварчилсан бөгөөд олон дахин туршилт симуляци хийн үр дүнгүүд гаргаж
авсан. Энэ программ дээр загвар байгуулах нь математик загвараар тооцох боломжгүй
бүхий л хувьсагч параметруудыг цогц систем байдлаар авч үздэгээрээ давуу талтай. Энэ
загвар нь нийт 9 дэд хэсгээс тогтох бөгөөд эхний хэсэгт газар тариалангийн хэмжээ,
ургалтанд нөлөөлж болох нөлөөллүүд, хураан авалт, байгалийн гамшиг, бэлчээрийн малын
нөлөө гэх мэт зүйлүүдийг тооцсон. Дараагийн дэд хэсэгт бэлчээрийн мал аж ахуй тоо
толгойг бэлчээрийн даацад тааруулан өсгөх ба даацаас хэтэрсэн малыг ашиг шимтэй
эрчимжсэн мал аж ахуй луу шилжүүлснээр тоо толгойг хязгаарлах боломжийг тооцсон.
Мөн байгалийн гамшиг тохиолдвол ямар хэмжээний хохирол үүсэхийг урьдчилан тооцох
боломжтой. Ийм байдлаар бүхий л нөлөөлж болох хувьсагч, паратетруудыг тооцон
үзсэнээрээ шинэлэг загвар болсон. Хурааж авах ургацийн динамик, малын тоо толгойн
динамикуудыг гаргаж авсанаараа Хөдөө аж ахуйгаас олох орлого, татвар, ажиллах хүч
зэргийг тооцож гаргаж авсан.
Түлхүүр үг: симуляци, системийн динамик загвар, vensim, сэлэнгэ аймаг
ХҮДРИЙН ИЛ УУРХАЙН АЖЛЫН БУС ХАЖУУГИЙН
ТОГТВОРЖИЛТЫГ ҮНЭЛЭХ МАТЕМАТИК ЗАГВАР
Т.Баяртөгс, Б .Улаанбаатар ШУТИС-ХШУС ШУТИС-ГУУС
Хүдрийн ил уурхайн ажлын бус хажуугийн өнцгийг тодорхойлоход тухайн орд
газрын чулуулгийн физик механикийн шинж чанар, уурхайн гүн зэргүүдийг эдийн засгийн
хүчин зүйлээр үнэлэж тогтоодог. Ил уурхайн ашиглалтын нийт хугацааны хувилбар бүрт
хамаарах хүрээ хязгаарт буй ажлын бус хажуугийн тогтворжилт нь байнга хувьсан
өөрчлөгдөж байхын зэрэгцээ олон хүчин зүйлээс хамаарах санамсаргүй хэмжигдэхүүн
байдаг. Иймд практикт ил уурхайн ажлын бус хажууд урьдчилан мэдэгдэж байгаа болон
одоогийн хүрээ хязгаарт буй чулуулгийн тархалтад лабораторийн туршилт хийсэн үр
дүнгүүдийг сонгон авч статистик боловсруулалт явуулсны үндсэн дээр хананд нөлөөлж
буй цөөн тооны параметрүүдийг сонгон авч түүнээс хамаарсан ажлын бус хажуугийн
тогтворжилтын максимумчлах математик загварыг байгуулан тогтворжилтын үнэлгээ өгөх
болно.
Хүдрийн ил уурхайн ажлын бус хажуугийн тогтворжилтыг үнэлэх чулуулгийн физик-
механикийн шинж чанар болон бусад нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хамаарлын судалгаа
CLIMATE CHANGE OVER MONGOLIA REVEALED BY
RADIOSONDE DATA
Л.Жамбажамц
МУИС-ХШУИС
The long-term changes of the atmospheric variables in Mongolia detected by the radiosonde data
from Ulaanbaatar meteorological observatory for 1973–2017 are examined. The tropospheric
temperature is in an annually increasing trend at every classic pressure level (850, 700, 500, 300
hPa). The temperature in the low stratosphere (100 hPa), however, is in a decreasing trend. The
increasing trend of tropospheric temperature is the most evident in the spring season. The water
vapor mixing ratio at 850 hPa, the precipitable water, the convective available potential energy,
and the surface precipitation amount are in annually decreasing trends. The decrease in the surface
precipitation amount is most related with the decrease in the 850-hPa water vapor mixing ratio. In
the analysis using the ERA-interim reanalysis data, a local maximum of the geopotential height
anomaly centered in Mongolia is found in the second half of the observation period, which may
have played a role in weakening the moisture transport from the moist regions southeast of
Mongolia. In the same period, a local minimum of the 850-hPa temperature anomaly is located
over Mongolia, implying that Mongolia is experiencing much more severe warming compared to
surrounding areas.
ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН
УЛААНБААТАР ХОТЫН АГААРЫН НАЙРЛАГА ДАХЬ
РМ2,5-ЫН ТАРХАЦЫГ ТОДОРХОЙЛОХ
Н.Балжир, С.Туяа
ШУТИС
Улаанбаатар хотын хүн ам өсөн нэмэгдэж, төвлөрөлт ихэссэний улмаас хүн ам зүйн
бодлого алдагдаж, УБ хотын агаарын бохирдлын түвшин дээшилж, нарийн тоосонцорын
агууламж нэмэгдэх болсон. УБ хотын агаарын бохирдлын өнөөгийн нөхцөл байдал нь хүн
амын бохирдлын өртөлтийн түвшинг ихэсгэж байна. Иймд нарийн тоосонцорын хэмжээ
болон тархацыг дэвшилтэд техник технологи ашиглан тодорхойлох шаардлагатай байна.
Хиймэл дагуулын мэдээ ашиглан нарийн тооцсонцорын хэмжээг тодорхойлсоноор илүү
том орон зай түргэн шуурхай тасралтгүй тодорхойлох чадамжтай юм.
SATELLITE BASED EVAPOTRANSPIRATION ESTIMATION
AND RELATIONSHIP WITH DROUGHT,
DESERTIFICATION IN THE ARID AND SEMI-ARID AREA
OF MONGOLIA
С.Туяа
ШУТИС-ХШУС
Abstract The study of evapotranspiration (ET) is significant to physical process controlled by a
number of interconnected environmental and eco-hydrological factors in arid and semi-arid region
of Mongolia. The main objective of this study is to develop new simplified satellite based
evapotranspiration estimation model for drought and water resources monitoring. The spatially
distributed actual evapotranspiration is developed by using remotely sensed data and to compare
the results as determined with meteorological data and ground based point measurements. We
have used data from the Normalized Difference Vegetation Index (NDVI), Land surface
temperature (LST) that are derived from MODIS data, from every 10-days average climate data,
during 3 years from 2001 to 2003 and ground pan measurement data of evapotranspiration during
growing season (May to September, 2003), pertaining to three meteorological stations located in
Mongolian arid and semiarid area are used in this analysis for developing model. We developed
new simplified satellite model that based on evapotranspiration estimation for Mongolian arid and
semiarid area. This model based on physics of Bowen ratio classical method. Here we have used
data from years 2015-2019 with 2 years interval in growing season satellite and ground measured
data for model verification and the model was applied. The identified factors were related to
physical processes influencing the evapotranspiration. The results of the study reveal that the
variables, as air and surface temperatures, are those with the most influence in the
evapotranspiration process in arid and semiarid environment as drought and water balance
monitoring of Mongolia.
Keywords: Evapotranspiration; heat balance; remotely sensed data; drougth
ӨГИЙ НУУРЫН САВ ГАЗРЫН УУР АМЬСГАЛЫН УРТ
ХУГАЦААНЫ ӨӨРЧЛӨЛТ, ТҮҮНИЙ ЦААШДЫН ТӨЛӨВ
Д.Номиндарь, С.Туяа, Г.Цэндмаа
ШУТИС [email protected]
Сүүлийн жилүүдэд байгальд, түүний дотор геологи орчинд нөлөөлөх гол хүчин зүйл нь
уур амьсгалын өөрчлөлт ба хүний үйл ажиллагаа болж байна. Өгий нуур нь Рамсарын
хэлэлцээрт багтсан цэнгэг уст нуурын хувьд олон тооны судалгаа хийгдсэн ч нуурын сав
газрын хувьд геоэкологийн судалгаа одоогоор хийгдээгүй байна. Иймээс Өгий нуурын сав
газрын хувьд геоэкологийн төлөв байдлыг гаргахын тулд уур амьсгалын урт хугацааны
өөрчлөлтийг тодорхойлж онцлогыг нь ялган харууллаа.
ЭРДЭНЭТ ХОТЫН ГЭР ХОРООЛОЛД БИО ЖОРЛОН
НЭВТРҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ
Э.Түмэнсувд, О.Энхцолмон
ШУТИС-ХШУС
Суурийн соёл иргэншил үүсч, хот тосгон өргөжин тэлэхийн хэрээр ариун цэврийн
байгууламж буюу хүнээс гарч байгаа бохир, ялгадсыг хэрхэн эрсдэл аюулгүй зайлуулах вэ
гэдэг тулгамдсан асуудал болж ирсэн. Гэр хорооллын хөрсний бохирдлоос үүдэн хүн амын
дунд гэдэсний халдварт өвчний тархалт нь эрчимтэй өсөж, инженерийн шийдэлгүй барьсан
бие засах газар, муу усны нүх нь хөрс болон хөрсний усыг маш ихээр бохирдуулж байна.
Дээрх асуудлыг шийдэхэд гэр хорооллын айл өрхийн нүхэн жорлонгоос үүсэх хөрс болон
үнэрийн бохирдлыг айл өрх тус бүрт хамгийн бага зардлаар богино хугацаанд бууруулах
арга технологийг нэвтрүүлэх нь хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл болон
хүрээлэн буй орчны бохирдлыг багасгах ач холбогдолтой юм. Бохирдлыг багасгахын тулд
гэр хорооллын айл өрх тус бүрт био жорлонг нэвтрүүлэн, ялгадсыг байгалийн аргаар
боловсруулж бий болсон эцсийн бүтээгдэхүүн болох бордоог газар тариалан, ногоон
байгууламж уул уурхайн нөхөн сэргээлтэнд ашиглах боломжтой.
Гэр хорооллын хөрсний бохирдлоос үүдэн хүн амын дунд гэдэсний халдварт өвчний
тархалт нь эрчимтэй өсөж, инженерийн шийдэлгүй барьсан бие засах газар, муу усны нүх
нь хөрс болон хөрсний усыг маш ихээр бохирдуулж байна. Дээрх асуудлыг шийдэхэд гэр
хорооллын айл өрхийн нүхэн жорлонгоос үүсэх хөрс болон үнэрийн бохирдлыг айл өрх
тус бүрт хамгийн бага зардлаар богино хугацаанд бууруулах арга технологийг нэвтрүүлэх
нь хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл болон хүрээлэн буй орчны бохирдлыг
багасгах ач холбогдолтой юм. Бохирдлыг багасгахын тулд гэр хорооллын айл өрх тус бүрт
био жорлонг нэвтрүүлэн, ялгадсыг байгалийн аргаар боловсруулж бий болгон эцсийн
бүтээгдэхүүн болох бордоог газар тариалан, ногоон байгууламж, уул уурхайн нөхөн
сэргээлтэнд ашиглах боломжтой юм.
АГААРЫН ХӨЛГИЙН МӨСТӨЛТИЙГ ХЭТ БОГИНО
ХУГАЦААГААР ПРОГНОЗЛОХ ТУРШИЛТЫН ДҮН
Б.Сангидорж, Л. Жамбажамц МУИС-ХШУИС
Агаарын хөлгийн мөстөлт нь агаарын тээврийн салбарт тулгамдсан асуудлуудын нэг болсоор байгаа
сэдэв билээ. Агаарын хөлгийн гадаргын дагуу мөсөн давхарга үүсэх үзэгдлийг мөстөлт гэнэ.
Агаарын хөлөг хэт хөрсөн дусал бүхий агаарын орчинд эсвэл агаарын хөлгийн гадаргуугийн
температур сөрөг үед мөстөлт үүсэх урьвчилсан нөхцөл болно. Мөстөлтийг гадаргуу дээр үүсэх
байдлаар нь тунгалаг, хагас тунгалаг, цагаан мөс ангилдаг. Мөстөлт онгоцны гадаргуу дээр
үүссэнээр түүний массыг нэмэгдүүлж аэродинамик тэнцвэрийг алдагдуулдаг. Түүнчлэн онгоцны
хөдөлгүүр, антен, кабины шилэн гадаргуу дээр мөстөлт үүссэнээр аюул учруулдаг. Мөстөлттэй
тэмцдэг механикийн, химийн, дулааны г.м аргууд байдаг. Чехийн агаар мандлын физикч
Годьскигийн мөсний чийгийн ханалтын температурын томьёогоор 2010-2015 онуудын
аэроологийн дээр тооцоо хийж агаарын температур, шүүдэр цэгийн температурын харьцаагаар мөсний чийгийн ханалтын температурыг тооцоолж мөстөлтийг хэт богино ( 6 цаг хүртлэх) хугацаагаар прогнозлоно.
SAND FLUXES AND ITS VERTICAL DISTRIBUTION IN
THE GOBI REGION, MONGOLIA
Э.Мөнхцэцэг, М.M. Shinoda, J.A. Gillies and R. Kimura
МУИС-ХШУИС
Mongolia suffers by frequent dust storms, especially in the spring. As a result, this country loss
huge amount of top soil, which triggers land degradation. In recent years, systematic research on
Mongolian dust storms has been carried out. Much progress has been made in the development of
integrated dust storm monitoring and modeling systems by making use of advanced monitoring
equipments. We installed sand traps BSNE (Big Spring Number Eight) at the Bulgan
meteorological stations in the Gobi area (Fig. 1). This equipment enabled us to measure sand
transport and to plot its vertical/gradient properties using the trapped sand at the 4 levels from the
land surface.
ГАДАРГЫН УСНЫ БИОЛОГИЙН СУДАЛГАА
Д.Төмөрцоож, Ч.Сувдцэцэг
Ус цаг уур орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн
Усны чанарыг хими, биологийн индекс ашиглан Монгол орны зарим голуудад тооцоолон
үнэлэв. Ийнхүү үнэлэхэд Шарын гол, Туул-Лүн, Хүйтэн-Шарын гол, Хангал-Жаргалант
харуул орчимд усны чанар химийн индексээр бохирдлын түвшинд байв. Харин Орхон-Бат-
Өлзийт, Түй-Богд, Идэр-Тосонцэнгэл, Ховд-Мянгад харуулын орчимд биологийн индекс
бохирдлын түвшинд байв. Бохирдлын түвшин их голуудад бохирдолд тэсвэртэй багшраа
ялааны тоо өсч, цэвэр цэнгэг усны шавжийн тоо буурах үзэгдэл ажиглагдаж байна.
Хэдийгээр зарим цэгийн хувьд хоёр үзүүлэлт хоорондоо ялгаатай байгаа боловч
корреляцийн коэффициент нь r=0.59 гарсан болно. Тиймээс усны чанарыг хими, биологийн
аль нэгээр нь үнэлэх бүрэн боломжтой болох нь харагдаж байна. Манай орны зарим
голуудын хувьдахуйн болон МАА-н гаралтай органик бохирдлын хэмжээ өндөр гарч байна.
Онолын хувьд шим бохирдлын хэмжээ малын ялгадас, үхсэн малын сэг зэмээс үүдэлтэй
юм. Бидний судалгааны явцад бохирдлын түвшин өндөр гарсан голуудын хувьд биогенийн
элемент, сульфат, фосфатын хэмжээ бохирдлын хэмжээ багатай газраас өндөр байх нь
судалгааны явцад ажиглагдав.
ЦАГ АГААРЫН ГАЗАР, ӨНДРИЙН ЗУРГИЙГ ТООН
ЗАГВАРЫН ҮР ДҮНГЭЭР БОЛОВСРУУЛЖ, СИНОПТИК
НӨХЦӨЛИЙН ЗАДЛАН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ
Н.Уртнасан, Г.Буянзаяа, Б.Ганболд, Л.Жамбажамц
МУИС, ХШУИС
Судалгаанд Монгол орны баруун өмнөд нутагт 2016 оны 7-р сарын 7-9-нд ажиглагдсан
хүчтэй аадар бороо орсон өдрийг сонгож, аэро-синоптик нөхцлийн бүтцийн задлан
шинжилгээ хийлээ. Цаг уурын шинжилгээ, судалгааны ажилд цаг агаарын мэргэжлийн
зургийн илэрхийлэх чадвар, дүрслэл нь тухайн агаар мандлын физик процессыг
мэргэжлийн тевшинд ойлгомжтой дүгнэх боломжийг олгодог. Бид судалгааны ажилдаа
Европийн Дунд Хугацааны Прогнозын Төвийн ре-анализын 6 цагийн алхамтай (ERA-
interim) тензор өгөгдөл болон WRF тоон загварын 27 км, 9 км, 3 км хэвтээ тодрол, босоо
чиглэлдээ 31 төвшний σ тодролтой тензор өгөгдөл, 1 цагийн алхамтай гаралтын үр дүнгээр
цаг агаарын газар, сонгомол изобар гадаргуу(850гПа, 700гПа, 500гПа, 300гПа)-гийн
өндрийн орны зургуудыг NCL программаар коодлон зураглаж визуал зургуудыг үүсгэсэн.
Хүчтэй аадар бороо орох нөхцөл нь хиймэл дагуулын мэдээ ба тоон загварын үр дүнгээс
шинээр зуруулсан газар, өндрийн зургаас уламжлалт синоптик аргаар дүгнэвэл хүйтэн
фронтын гадарга дээр босоо хөгжлийн үүл хүчтэй хөгжиж судалгааны талбайн төв хэсгээс
зүүн хойд чиглэлд шилжих үед таарсан байна. Мөн БНСУ-ын цаг уурын геостационар
хиймэл дагуулын хэт улаан туяаны мужын зурган мэдээнд неф-тайлал анализ хийн
дүгнэсэн.
МУИС ОРЧМЫН БҮСИЙН НАРИЙН ШИРХЭГТ
ТООСОНЦОР, ЦАГ УУРЫН ХЭМЖИЛТ БА ЭДГЭЭРИЙН
ХАМААРЛЫН СУДАЛГАА
Н.Энхманлай, Л. Жамбажамц, Ч. Сономдагва
МУИС-ХШУИС
Энэхүү судалгааны ажилын хүрээнд МУИС орчмын бүсийн агаарын бохирдлын хэмжээг
дараах автомат төхөөрөмжүүдийн тусламжтай хэмжиж, зарим чухал үзүүлэлтүүдийн
хоорондын хамаарлыг гарган судаллаа. Шинэ номын сангийн 6-р давхар дээр суурьлуулсан
“Цаг уур хэмжигч суурин төхөөрөмж”, сургуулийн арын сааднд байрлах “МУИС Өртөө”
зэрэг 2 ижил цаг уурын багажыг судалгаандаа ашигласан. Мөн тус номын сангийн 6 давхарт
байрлах гадаад болон дотоод орчны “PM2.5-ын суурин хэмжигч төхөөрөмж”-ийг
ашигласан. Тус судалгааг 2019 оны 10-р сарын 1-нээс 10-р сарын 31-нийг дуустал хэмжсэн
хэмжилтийн үр дүнг боловсруулан хийхдээ төхөөрөмж тус бүрийн 10 секунд тутмын
мэдээг 10 минутын дундаж үзүүлэлт болгож түүндээ анализ хийсэн. Судалгааны явцаас
харахад дотоод орчны нарийн ширхэгт тоосонцор (PM2.5) нь гадаад орчиныхтойгоо шууд
хамааралтай нь ажиглагдсан. Харин цаг уурын зарим үзүүлэлтүүд буюу температур, салхи,
чийгшил зэрэгийн хамаарал нь гадаад орчны PM2.5 -тай маш бага хамааралтай байна. Цаг
уурын хувьд 6-н давхар болон газрын гадарга орчмын хэмжилтийн утгууд маш бага
зөрүүтэй байгааг судаллаа.
STUDY FOR AIR TURBULENCE OVER THE MONGOLIA
Д.Ганбат, Л. Жамбажамц
МУИС-ХШУИС
We studied the synoptic weather condition of the air turbulence event observed on Mongolia. The
Mongolian aviation meteorological center used modified WAFS system from 2013 years until
now. The synoptic situation of air turbulence events is summarized via surface and classic upper
levels weather charts, and WAFS product for air turbulence.
GIS-BASED ANALYSIS OF AIR POLLUTION MECHANISM
IN ULAANBAATAR CITY: AIR QUALITY IMPROVING
MEASURES
Э.Давааням1, Helmut Yabar2 1Information and Research Institute of Meteorology, Hydrology and Environment
2Graduate school of life and Environmental Sciences, University of Tsukuba, Tsukuba, Japan
In the wake of rapid growth of population in Ulaanbaatar city over the past 15 years, increasing
air pollution has become a major concern for its citizens. Such population growth is mainly a
consequence of rural residents’ migration to the outskirt of the city where low-income households
generate smog as a result of burning coal and wood. The main causes of the pollution are air
pollutants emission, climate condition and geographical location. Moreover, JICA attempted to
determine the exact number of smog sources and found 200 heat only boilers, approximately 1,000
small boilers (e.g. coal-consuming water heaters), and numerous stoves and wall stoves of 130,000
households in Ger district (traditional household). Among these air pollution sources, more than
80 percent of PM10 comes from Ger district area, 8.61 percent from transport and other sources.
It is suggested that urban planners need to consider the possibilities of effective socio-economic
factors including creation of employment opportunities in provincial centers, as well as likely
negative impact on air quality and traffic. Geographical information system (GIS) technology
support and distribute information to environmental managers and the decision makers. GIS can
be used to analyze multiple layers of location-based data, including environmental measurements.
The study proposes a methodology to understand the mechanism of air pollution using GIS-based
analysis including air quality improving measures. The visualized result has potential to provide
valuable information for air pollution reduction, by including air pollution dispersion and
transport. Moreover it provides important information to decision makers for air quality
improvement and management. Keywords: Air pollution, ArcGIS, Spatial analysis
SOIL RADIOACTIVITY OF BAGANUUR СITY IN
MONGOLIA
Н.Чимэдцогзол, Ц.Эрхэмбаяр
ШУТИС-ХШУС
The radioactive element content was measured in soil samples, which were collected from some
points near river Kherlen close to Baganuur city in Mongolia, using HP-Ge gamma-spectrometer
and ArcGIS10.0 program. In this area it is planning to build Campus of Universities and Research
Reactor. Therefore, this area is an interesting point of Baganuur city in Mongolia. Results of
measurements of natural and man-made radioactive nuclides in soil samples were presented.
ШИЛЖРЭЭ АМНЫ БИЧИЛ УУР АМЬСГАЛ, ДЭВСГЭР
ГАДАРГЫН ТЕМПЕРАТУР
Н.Нандинцэцэг 1, А.Дашцэрэн 1, Д.Сандэлгэр2, Я.Жамбалжав1, Т.Накано3,4, Э.Мөнхцэцэг4,5
1 ШУА-ийн Газарзүй-Геоэкологийн Хүрээлэн, Цэвдэг Судлалын Салбар
2Монгол Улсын Их Сургууль, Шинжлэх Ухааны Сургууль, Газарзүйн Тэнхим 3Чуо Их Сургууль, Эдийн засгийн салбар 4Монгол Улсын Их Сургуул, Ус Цаг Уур Цэвдэг Судлалын Лабаротори 5Монгол Улсын Их Сургууль, Хэрэглээний Шинжлэх Ухаа Инженерчлэлийн
Сургууль, Хэрэглээний Математикийн тэнхим [email protected]
Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлт ямар эерэг, сөрөг үр дагавар гарах мөн цаашид
улс орны нийгэм-эдийн засаг, байгаль орчинд хэрхэн нөлөөлөх болон уур амьсгал бүрэлдэн
тогтох тухай судалгаанууд эрчимтэй хийгдэж байна. Монгол орны хувьд өргөн уудам нутаг
дэвсгэр, өндрийн бүслүүрийн ялгаатай байдал болон жилийн дөрвөн улирлын эрс өөр шинж
чанараас шалтгаалан бичил бүс нутгийн уур амьсгал бүрэлдэн тогтсон байдаг. Бичил бүс
нутгийн уур амьсгалыг тодорхойлохын тулд орон зайг тод илэрхийлэх аль болох ойр,
нарийвчлал өндөртэй цаг уурын хэмжилтийн мэдээ зайлшгүй шаардлагатай байдаг учир
энэ төрлийн судалгаа хийхэд бэрхшээлтэй байдаг. Энэхүү судалгаагаар бичил уур амьсгал
бүрэлдэн тогтоход дэвсгэр гадаргын температур хэрхэн нөлөөлдөг тухай авч үзсэн.
Судалгааны талбай нь Монгол орны уулархаг бүс нутгийн уур амьсгалын онцлогийг
харуулсан Хэнтий нурууны Шилжрээ ам болно. Шилжрээ ам нь Сибирийн цэвдгийн өмнөд
бүс нутагт орших бөгөөд шинэсэн ой бүхий ар энгэр нь улирлаар гэсдэг харин бэлчээрийн
ургамалтай өвөр энгэр нь улирлаар хөлддөг гол онцлогтой. Уг судалгаанд уур амьсгалын
онцлогийг 2004-2018 оны хоорондох 2 цаг уурын станцын хэмжилтийн мэдээгээр
тодорхойлж, Landsat-8 хиймэл дагуулын мэдээг боловсруулан дэвсгэр гадаргын
температур, ургамлын нормчилсон индексийг зурагласан. Бодит газрын хэмжилтийн мэдээ
болон зайнаас тандан судлалын аргаар тодорхойлсон дэвсгэр гадаргын температурын
хамаарал болоод нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлсон.
БАРУУН МОНГОЛЫН БЭЛЧЭЭРИЙН УРГАМЛЫН ЧИЙГ
БА ДУЛААНЫ ГОРИМ, УРГАМЛЫН ҮЕ ШАТ ИЛРЭХ
ХУГАЦАА
Б.Наранзаяа, Э.Мөнхцэцэг
МУИС-ХШУИС
Энэхүү судалгааны ажилд Баян-Өлгий аймгийн Өлгий, Ногооннуур, Дөчинжил, Ялалт
станцын цаг агаарын үндсэн хугацааны ажиглалтын болон ургамлын үе шатны урт
хугацааны мэдээг ашиглан бэлчээрийн зонхилох ургамлын үе шатны илрэх хугацаа, чийг
ба дулааны горимын өөрчлөлт, хандлагыг цаг агаарын нөхцөлөөс хамааран хэрхэн
өөрчлөгдөж байгааг үнэлж тодорхойлов. Сүүлийн хэдэн арван жилд ургамлын ургах
хугацааны хур тунадас, агаарын температур нэмэгдсэнээс бэлчээрийн ургамлын ургалтын
болон үе шатны ажиглагдах хугацаа, түүнд шаардагдах хур тунадасны нийлбэр, идэвхтэй
температурын нийлбэр нь жижиг гэлтгүй бүх бичил бүс нутагт харилцан адилгүй ялгаатай.
Өсөлт, хөгжилтийг хязгаарлах критик утгууд нь ихэдсэн. Ургамалжилтын хувьд (Хялгана,
Ширэг, Баглуур зэрэг ургамал ихэвчлэн ургадаг) цухуйлтын үе шат илрэх хугацаа эртсэх,
цэцэглэлтийн үе шат илрэх хугацаа оройтох, хагдралтын үе шат илрэх хугацаа эртсэх
хандлагатай байна. Судалгааны үр дүнгээс харахад Монгол орны бүс нутаг бүрт харгалзах
бэлчээрийн ургамлын ургалтын байдал, чийг ба дулааны горимыг нарийвчилж судлах нэн
шаардлагатай байгааг тодорхой харуулж байна.
Түлхүүр үг: Хялгана, Ширэг, Баглуур, Монголын бэлчээрийн ургамал
MODIS-ИЙН AQUA/TERRA ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН
ГАЗРЫН ГАДАРГЫН ТЕМПЕРАТУРЫН МЭДЭЭГ
СТАТИСТИК АРГААР НӨХӨХ НЬ
M.Хулан1, З.Мөнхцэцэг1, Ц.Жаргалтулга2
[email protected] 1MУИС-ХШУИС, 2Инжгеотех ХХК
Хиймэл дагуулын газрын гадаргын температурын мэдээг өгөгдөлийг ус, цаг уур, экологи,
цэвдэг зэрэг шинжлэх ухааны олон салбарт өргөнөөр ашиглах болсон. Ялангуяа газрын
гадаргын янз бүрийн хугацааны температурын мэдээг цэвдэгт хөрсний судалгаанд ашиглах
нь цэвдэгийн тархалтын зураглал, дулаан чийгийн горим, хөлдөлт/гэсэлтийн гүнийг
тодорхойлоход ажиглалтын мэдээ өгөгдөл багатай нөхцөлд судалгааг өргөжүүлэх
боломжийг олгож байна. Гэвч үүл болон аэрозолын хэсгүүдээс хамаарч зарим тохиолдолд
газрын гадаргын температурын зурагт мэдээ өгөгдөлгүй хэсгүүд үүсдэг. Тиймээс бид
энэхүү судалгаанд MODIS-ийн Aqua/Terra хиймэл дагуулын 2012-2013 оны өдөр/шөнийн 8
хоногийн дундаж газрын гадаргын температурын мэдээг ашиглаж панел регрессийн аргаар
мэдээ өгөгдөлгүй хэсгийг нөхөх аргыг судалсан болно. Загварыг боловсруулахдаа нийт 34
цэгийн ажиглалтын мэдээг ашигласан болно. Панел регрессийн аргаар өгөгдлүүдийн
хугацаан цувааг байршил болон хугацаанаас хамааруулан хэд хэд хувилбараар
боловсруулсны эцэст улирлаар үүсгэсэн панел загвар хамгийн сайн үр дүнг үзүүлсэн
(overall R2=0.92 , between R2=0.92, within R2 =0.8, rho=0.38) Цаашид панел загвараар
хиймэл дагуулын мэдээ өгөгдлийг боловсруулах бүрэн боломжтой байна.
Түлхүүр үг: газрын гадаргын температур, панел регресс
ОСНОВЫ ЭКОЦЕНТРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ БУДУЩИХ
СПЕЦИАЛИСТОВ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА
Б.Цэндсүрэн, Я. Гангантогос С. Түмэнбаяр
ХААИС-Математик физик мэдээллийн технологи
Аннотация. Монгольское экологическое сознание является условием развития
экоцентрического сознания будущих специалистов сельского хозяйства. Монгольское
сознание представляет собой уникальное явление в мировой истории взаимодействия
человека с природой, поскольку оно формировалось на территории, не имеющей выхода к
морю, и вода была драгоценным природным ресурсом для людей, создававших и
создавших цивилизацию Великой степи, показав миру, чего может достичь человек, если
он живет в гармонии с природой, развивается благодаря природе, поклоняясь природе и
благоговея перед жизнью во всех её видах, растительных и животных. Вместе с
человекомразвивалась и природа.
АДИОЗОНД БОЛОН ЛИДАРЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН
АГААР МАНДЛЫН ХОЛИГДЛЫН ҮЕ ДАВХАРГЫН
ӨНДРИЙГ СУДАЛСАН ҮР ДҮНГЭЭС
Д.Сандэлгэр, С.Эрдэнэсүх, Б.Үүрийнтуяа
МУИС-ШУС
Газарзүйн нөхцөл болон газрын гадарга орчмын температурын инверсээс гадна агаар
мандлын холигдлын үе давхаргын (ХҮД) тооцоо нь хүн ам ихээр суурьшсан хот суурин
газрын агаарын бохирдлыг урьдчилан мэдээлэх суурь болохын хувьд байгалийн хүчин
зүйлс талаасаа хамгийн чухал үзүүлэлт болно. Иймд энэхүү судалгаанд Монгол орны хүн
амын тэн хагас нь суурьшиж, орчны бохирдлоороо дэлхийд дээгүүрт жагсдаг Улаанбаатар
хотод байрлах агаар мандлын босоо чиглэл дэх хэмжилтийн түгээмэл бөгөөд найдвартай
систем болох радиозонд болон лидарын мэдээг ашигласан. Улмаар дэлхий нийтээр
түгээмэл хэрэглэж буй агаар мандлын хэмжигдэхүүний градиентийн аргаар агаар мандлын
ХҮД-ын өндрийг илрүүлэх, түүний агаарыг бохирдуулагчдын агууламжтай ямар холбоо
хамааралтай байгааг судлах оролдлогыг хийлээ. ХҮД-ын өндөр нь цаг агаар, уур амьсгал,
агаар мандлын орчил урсгалын нөхцөлөөс хамаарч хугацааны хувьд хэлбэлзэлтэй бөгөөд
хоногийн болон жилийн горимыг бий болгож энэ нь агаарыг бохирдуулагчдын
агууламжийн хугацааны горимтой статистик хамаарлыг үзүүлж байна. Ялангуяа хүйтний
улиралд газрын гадарга орчмын температурын инверс тогтох үеийн ХҮД-ын өндөр нь
Улаанбаатар хот орчимд тогтох утааны дээд хилтэй ихээхэн ойролцоо байгаа нь дээрх 2
хэмжилтийн системийн мэдээнд хийсэн тооцоо, дүн шинжилгээнээс гарч ирсэн.
ЭКОЛОГИЙН ОНОШИЛГООНЫ АРГУУД
Б.Түмэндэмбэрэл, Д.Номиндарь
ШУТИС-Үл эвдэх сорилын төв
Аж үйлдвэржилт ба үйлдвэрийн химижилтийн өсөлт, мөн бохирдлын процессийн
хэлбэрийн олон төрлөөс болж орчны бохирдлын хэмжээ тасралтгүй өсөж байгаатай
холбоотой хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах асуудал улам хурцдаж агаар, хөрс, усны
бохирдлыг хянах хамгийн олон төрлийн техник хэрэгслийг буй болгох шаардлагатай
болсон. Хүрээлэн байгаа орчны бохирдлын хяналтын хамгийн ирээдүйтэй чиглэлийн нэг
бол хөдөлгөөнт лабораторийн тусламжтайгаар орчныг хянах явдал юм. Хяналтийн газар
нутаг дээгүүр өөрөө явагч болон автомашин, онгоц, нисдэг тэрэг, усан онгоц гэх мэт дээр
суурилуулсан цогц багаж төхөөрөмжийг хөдөлгөөнт лаборатори гэнэ. Манай орны өргөн
уудам газар нутагтай эрс тэс уур амьсгалтай, эмзэг хөрстэй, экологийн доройтол эрчимтэй
явагдаж байгаа учраас бид экологийн оношилгооны хөдөлгөөнт лаборатори болон
станцуудын тойм судалгааг явуулж манай орны нөхцөлд авч хэрэглэж болох боломжтой
лабораторийг сонгон судлав.
БУЛГАН АЙМГИЙН БҮРЭГХАНГАЙ СУМЫН ЦӨЛЖИЛТ,
ГАЗРЫН ДОРОЙТЛЫГ ГМС-ЗТС АШИГЛАН
ТОДОРХОЙЛОХ
Б. Анударь, Д. Энхнаран, Ч. Болорчулуун, М. Цогтдулам
МУИС-ШУС
Манай улсын хувьд экосистемийн эмзэг байдал нь хүн амын амжиргаанд шууд нөлөөлж
байгаа бөгөөд цөлжилтийн хурд саарахгүй улам эрчээ авч цар хүрээгээ тэлсээр байгаа нь
төр засгийн болон олон нийтийн санааг зовоож байна.
Газар тариалан, мал аж ахуй (бэлчээрийн доройтол ба ойн талбайг бэлчээрийн талбай
болгон хувиргалт зэрэг), хотжилт, ой усталт болон цаг агаарын ноцтой үзэгдэл зэргээс
шалтгаалан XX зуунд газар хурдацтайгаар доройтжээ. Хүрээлэн буй орчны тогтвортой
байдал нь тогтвортой хөгжлийн үндэс болох нь олонд танигдсан XXI зуунд газрын
доройтол, улмаар цөлжилтийн талаарх судалгааны цар хүрээг өргөжүүлэхийн тулд зайнаас
тандан судлалын аргаар тодорхойлох нь одоо мэдэгдэж буй хамгийн шуурхай, бүтээмжтэй
аргуудын нэг болно.
Энэхүү судалгааны ажлаараа бэлчээрийн даацыг зайнаас тандан судлалын аргаар
тодорхойлох орчин үеийн аргуудын нэг болох Ю Логийн аргаар Булган аймгийн
Бүрэгхангай сумын бэлчээрийн даацын өөрчлөлтийг тооцоолов.
МОНГОЛ ОРНЫ УУР АМЬСГАЛЫН ЭКСТРЕМАЛЬ
ИНДЕКСҮҮДИЙН ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ
Ш.Лазина, Д.Дуламсүрэн
Ус, цаг уур орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн
Энэхүү судалгааны ажилд Монгол орны нийгэм эдийн засагт хамгийн их нөлөө үзүүлж буй
агаарын температур, хур тунадасны 11 экстремаль индексийг сонгон авч, тэдгээрийн
сүүлийн 57 жилийн өөрчлөлтийг авч үзсэн. Судалгааны үр дүнгээс харахад Монгол орноор
дундажласан агаарын үнэмлэхүй их (TXx), үнэмлэхүй бага (TNn) температур 1961-2018
оны хооронд 1.9°С-аар дулаарсан. Үүнтэй холбоотой Монгол орны нийт нутгаар 1961-2018
оны хооронд агаарын температурын хүйтэн индексүүд (FD0, Tx10p,Tn10p) буурч, дулаан
индексүүд (SU30,Tn90p, Tx90p) илүү ихээр нэмэгдсэн байна. Монгол орноор дундажласан
хур тунадасны стандартчилагдсан индекс (SPI)-ийг авч үзэхэд 1997-оос 2011 оны хооронд
хуурайшилтын индекс SPI -0.5-аас -1 хооронд буюу онцгой хуурай жилүүд болж өнгөрсөн
байна. Түлхүүр үг: Экстремаль индекс, эрчимтэй хур тунадас, хур тунадасны эрчим
ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН СОЁЛЫН БИЕТ ӨВИЙН ОРОН
ЗАЙН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ, ХАМГААЛАХ АРГА ХЭМЖЭЭ
Т.Мягмаржав, Х.Баяржаргал, С.Билгүүн
МУИС-ШУС-БУС
Удирдсан багш: Ч.Болорчулуун, М.Цогтдулам
МУИС, Газарзүйн тэнхим
Өмнөговь аймгийн нутгаас эртний хүмүүсийн урт удаан хугацааны туршид амьдран сууж
байсныг илтгэх дурсгалт газрууд, тодорхой зохиулалтаар засаж бэлтгэсэн олон арван
олдворууд илэрч байсан. 1920-30-аад онд томоохон судалгааны багууд Монгол нутагт
ажиллахаар болсон нь хүн төрөлхтний анхны өвөг үүссэн голомтын нэг нь Төв Ази түүний
дотор Монголын говь нутаг байж болох тухай Г.Ф.Осборн, В.Д.Мэтью, Д.Блэк зэрэг
эрдэмтэдийн таамаглал дэвшүүлсэн юм.
Өнгөрсөн жилүүдэд тухайн аймгийн нутагт хийсэн хайгуул судалгааны явцад шинээр
цөөнгүй дурсгалыг илрүүлэн олдсон юм. Үүний дотор Ханбогд сумын нутаг дахь
Хацавчийн толгод, Зүрх уул, Их цагаан хад, Хургын ам, Ундайн голын дурсгалуудыг
нэрлэж болно. Зүрх уулын чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын он цаг нь хуучин чулуун
зэвсгийн доод шатны төгсгөлөөс дунд үед, Ундайн голын дурсгалт газар нь хуучин чулуун
зэвсгийн дээд үеэс шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хамрах бол Хургын амны дурсгалт газар нь
шинэ чулуун зэвсгийн хөгжингүй үед холбогддог юм. Үүнээс гадна өөр олон олдворуудыг
бусад улсруу зөөвөрлөх, байгалийн болон хүний үйл ажиллагаанаас болоод эвдэж сүтэж
байна. Иймээс соёлын өвийн талаар хүмүүст мэдээллэх цаашид хадгалалт, хамгаалах арга
хэмжээ авах нь зайлшгүй шаардлагатай байна.
МОНГОЛ ОРНЫ САРЫН ДУНДАЖ ТЕМПЕРАТУРЫН
ТАРХАЛТ
Г.Баясгалан
Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн
Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр 130-аас их цаг уурын ажиглалтын станц байдаг бөгөөд
тэдгээрийн хоорондох дундаж зай нь 100 гаруй километр (км). Агаар мандал дахь цаг уур,
уур амьсгалын үзэгдэл нь хэдхэн метрээс хэдэн зуун км-ийн орон зайд хэдэн минутаас
хэдэн 10 өдрийн туршид тохиолддог. Цаг уурын ажиглалтын цэг сүлжээнээс харахад зарим
бүс нутагт ажиглалтын цэг сүлжээний хооронд болж өнгөрсөн бичил болон бэсрэг
хэмжээст цаг уурын үзэгдлийг бүрэн ажиглаж, түүний нөлөөг ажиглалтанд тусгаж чадахгүй
байх боломжтой нь харагдаж байна. Уур амьсгалын загвар ашиглаж бичил болон бэсрэг
хэмжээст цаг уурын үзэгдлийг барьж авах боломжтой хэдий боловч аливаа загвар нь систем
болон санамсаргүй алдаатай байдаг. Иймд энэхүү ажлаар уур амьсгалын загварын үр
дүнгийн алдааг багасгах зорилго тавьсан болно. Энэ ажилд Европийн дунд хугацааны
прогнозын төвөөс боловсруулан гаргадаг давхар анализын мэдээнээс агаарын
температурын 30×30 км гридийн цэг бүр дээрх болон 1979 оноос одоо хүртэлх цаг тутмын
мэдээг Монголын нутгаар таслан авч ашигласан болно. Түүнээс гадна 1979 оноос одоо
хүртэлх 3 цаг тутмын ажиглалтын станцуудын температурын мэдээ ашиглав. Загварын
систем алдаа болон санамсаргүй алдааг өөр өөр аргаар багасгах оролдлого хийв. Үүнд:
систем алдаа гэдэгт агаарын температурын 1981-2010 оны сар бүрийн дундаж утгыг авч
үзсэн. Харин сар бүр дундаас хазайх хазайцыг санамсаргүй алдаанд хамааруулж үзлээ.
ӨВЛИЙН УЛИРЛЫН АГААР МАНДЛЫН ЕРӨНХИЙ
ОРЧИЛ УРСГАЛЫН ОНЦЛОГ, УРЬДЧИЛАН МЭДЭЭЛЭХ
БОЛОМЖ
А.Даваадорж, Г.Баясгалан, Х.Ахметали
Ус цаг уур орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн
Агаар мандлын ерөнхий орчил урсгал (АМЕОУ)-ын байдал нь дэлхийн эргэлтийн хурд
болон дэлхийн гадаргын жигд бус халалтаас шатгаалдаг. Энэ жигд бус халалт нь нарны
цацрагийн хувиарлагдалт, далай, эх газрын байрлал, газар бүрхэвч гэх мэт уур амьсгалын
бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүд гадаад, дотоод хүчин зүйлүүдээс хамаарч байдаг. Өөрөөр
хэлбэл уур амьсгалын системүүд нь харилцан бие биетэйгээ маш нарийн төвөгтэй
механизмаар харилцан үйлчилдэг бүрэлдэхүүн хэсгүүдээс бүрдсэн, байнга хувьсан
өөрчлөгдөж байдаг динамик систем юм. Энэхүү судалгааны ажлаар өвлийн улирлын
АМЕОУ-ыг илэрхийлэгч агаар мандлын даралтын үйлчлэлийн төвүүд, алсын холбооны
тогтоцуудтай Монгол орны өвлийн улирлын уур амьсгал хэрхэн уялдахыг судалж
урьдчилан мэдээлэх боломжийг судлав. Монгол орны өвлийн улирлын агаарын
температуртай хамгийн өндөр хамааралтай индексүүд нь зүүн Азийн өвлийн муссоны
индекс, Сибирийн их даралтын орны индексүүдийн шугаман корреляцийн коэффициент
тус тус -0.79, -0.70 байсан бөгөөд эдгээр индексийг агаар ерөнхий мандлын орчил урсгалын
загвар болон олон гишүүнт регрессээр урьдчилан мэдээлсэн үр дүнг танилцуулах болно.
ВЛИЯНИЕ МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА
УРОЖАЙНОСТЬ ЯРОВОЙ ПШЕНИЦЫ В УСЛОВИЯХ
ЦЕНТРАЛЬНО-ЗЕМЛЕДЕЛЬЧЕСКОЙ ЗОНЫ МОНГОЛИИ
Х.Мягмаржав1, Ц.Баясгалан2, Н.Одмаа3 1Кандидат сельскохозяйственных наук, Институт Чревычайнных ситуаций
2Кандидат экономических наук Институт Чревычайнных ситуаций Монголии 3Одмаа Н аспирант, Институт Чревычайнных ситуаций Монголии
[email protected] [email protected]
В связи с большой зависимостью урожайности яровой пшеницы от условий их
формирования и созревания требуется учет всего комплекса агроэкологических факторов.
В статье представлены результаты исследований влияния агроэкологических
факторов (среднесуточная температура воздуха, относительная влажность воздуха, запасы
продуктивной влаги почвы на урожайность яровой пшеницы в условиях Центрально-
Земледельческой зоны Монголии.
Исследования проводились в 2007–2016 гг. на опытном поле Монгольского
государственного аграрного университета.
Анализ агроклиматических условий за последние 8 лет показал, что наиболее часто
(70 из 100%) благоприятные метеорологические условия для получения высоких энергии,
всхожести, силы роста семян складываются при среднем сроке посева ( 7–15 мая).
Ключевые слова: яровая пшеница, агрометеорологические факторы, урожайность,
климат.
ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН
УЛААНБААТАР ХОТЫН АГААРЫН НАЙРЛАГА ДАХ PM
2.5-ЫН ТАРХАЦЫГ ТОДОРХОЙЛОХ
Н.Балжир, С.Туяа, Н.Насанбат,
ШУТИС-ХШУС
Энэхүү судалгааны ажлын хүрээнд гадаад орчны агаарын тоосонцрыг хэмжээ болон
тархацыг хиймэл дагуулын мэдээ ашиглан улиралын болон цаг хугацааны өөрчлөлтийн
анилаз хийсэн. Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хот нь сүүлийн жилүүдэд өвлийн
улиралд агаарын бохирдлоор дэлхийд тэргүүлж байгаа бөгөөд энэхүү бохирдлын дийлэнх
хувийг нарийн ширхэглэгт тоосонцор эзэлдэг. Нарийн ширхэглэгт тоосонцор нь хүний
эрүүл мэндэд маш их сөрөг нөлөөтэй бөгөөд хүмүүс амьдралынхаа 90 орчим хувийг дотоод
орчинд өнгөрүүлдэг тул гадаад орчны агаар дахь нарийн ширхэглэгт тоосонцрыг
тасралтгүй хэмжин үр дүн гарган авах чухал шаардлагатай юм. Түлхүүр үгс: гадаад орчин;
хиймэл дагуулын мэдээ; тоосонцор;
ЗЭСИЙН УУСГАЛТЫН ПРОЦЕССЫН ОПТИМИЗАЦИ
Л.Алтангэрэл, Б.Батцэнгэл, Г.Доржсундуй, М.Баасандорж, Т.Яруунаа, Б.Сүхбаатар,
О.Галсанжамц
Монгол-Германы хамтарсан ашигт малтмал, технологийн их сургууль
Ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн ашиглах шаардлагын хүрээнд бага агуулгатай зэсийн
үүсмэл ордыг уусгалтын технологиор катодын зэс үйлдвэрлэх аргачлал практикт
ашиглагдаж байна. Гэвч үүсмэл ордын хүдрийн ялгаатай байдал, орчны онцлог шинж
зэргээс үүдэлтэйгээр уусгалтын процессыг оновчлох, сайжруулах асуудлууд үйлвэрлэлийн
түвшинд тавигддаг. Энэ судалгааны хүрээнд зэсийн уусгалтын процесстой холбоотой
шингэнийн урсгалын динамикийн математик загварыг судалж, туршилтын болон загварын
симуляцийн үр дүнд харьцуулалт хийх замаар “Ачит Ихт” компанийн одоогийн болон
цаашдын ашиглалтын үйл ажиллагаанд дүгнэлт өгч, оновчтой хувилбарыг дэвшүүлэх
зорилтыг дэвшүүлсэн
ЭРДЭНЭТ ХОТ ОРЧМЫН ГАДАРГЫН БОЛОН ГАЗРЫН
ДООРХИ УСНЫ ЧАНАРЫГ СУДАЛСАН ДҮНГЭЭС
Ц.Соёл-Эрдэнэ, Т.Энхдөл, Э.Цэвээндорж, Б.Алтанцэцэг
МУИС-ХШУИС
Үйлдвэрлэл, уул уурхай зэрэг хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр байгалийн усны
химийн найрлага өөрчлөгдөж, усны чанар доройтох явдал түгээмэл болж байна. Энэхүү
судалгаагаар Эрдэнэт хот орчмын гадаргын болон газрын доорхи усны химийн найрлагыг
судалж усны чанарын ерөнхий төлөвийг стандарт хүлцэх агууламжтай жиших, усны
чанарын индекс (УЧИ), хатуулаг, эрдэсжилт тооцох аргуудаар үнэллээ. Судалгаанд
хамрагдсан олонхи дээжүүдэд Са, Мg, сульфат (SO42-)-ын агуулга харьцангуй өндөр буюу
дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (ДЭМБ), Монгол Улсын ундны усны чанарын
стардартаас хэтэрсэн байна. Мөн цөөн дээжүүдэд аммони (NH4+), нитрит (NO2
-), фосфор
(P), фтор (F), болон усны орчин (pH) зэрэг үзүүлэлтүүд усан орчны стандарт (MNS
4586:1998) болон ундны усны стандарт зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс (MNS 0900:2005)
хэтэрсэн байна. Гадаргын усны чанарыг Монгол Улсын усны чанарын стандартын
гадаргын усны цэврийн зэргийн ангилалын норм (ГУЦЗАН)-ын дагуу үнэлэхэд маш цэвэр
ангилалд 1, цэвэр ангилалд 8, бага бохирдолттой ангилалд 4, харин бохир буюу V зэрэглэлд
2 дээж тус тус хамаарагдаж байна. Хангал голын дээжүүд бусад дээжүүдтэй харьцуулахад
бохирдол ихтэй бөгөөд голын хамгийн эхний дээж болох Хангал 4Үйлдвэрийн дээд гүүр
орчимд голын ус бага бохирдолттой ангилалд хамаарч буй бол дараагийн цэгүүд болох
Вокзалын гүүр, Хангал голын дунд цэгүүдэд бохир буюу V зэргийн ус болтлоо бохирдож,
харин хотоос доош Улаантолгой хүрэхдээ бага зэрэг цэвэршин, эргээд бага бохирдолттой
(IV зэрэг) ангилалд орж байна. Гадаргын усны дээжүүдэд анионоос сульфатын ион болон
гидрокарбонатын ион зонхилж, Хангал гол, Урт булаг, Баянцагаан гол зэрэг гадаргын усны
дээжүүд сульфатын ангийн, бусад дээжүүд гидрокарбонатын ангийн усанд хамаарч байна.
Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагаа эхлэхээс өмнө Хангал голын ус
гидрокарбонатын ангийн усанд хамаарагддаг байсан бол өнөөдөр сульфатын анги болж
өөрчлөгдсөн байна. Газрын доорхи усны дээжүүдийн 30% нь сульфатын ангийн, 70% нь
гидрокарбонатын ангийн усанд хамаарч байна. Катионы хувьд дийлэнхи усны дээжүүдэд
кальцийн ион давамгайлж байна. Усны хүнд металлуудын агуулга Монгол Улсын ундны
усны зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэтэрсэн бохирдол бараг ажиглагдаагүй боловч цөөн
дээжүүдэд зарим элементийн хувьд хүлцэх агууламжаас ялимгүй давсан болон ойролцоо
түвшинд илэрсэн байна. Газрын доорхи усны дээжүүдэд хүнцэл (As), мөн зарим гадаргын
болон газрын доорхи усанд дээжүүдэд селений (Se) агуулга хүлцэх агууламжаас их буюу
ойролцоо түвшинд байна.
СЭЛЭНГЭ АЙМГИЙН АЛТАНБУЛАГ СУМЫН ГАЗАР,
ТАРИАЛАНГИЙН ТАЛБАЙН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН СУДАЛГАА
Э. Оролмаа1, С. Туяа2 1 Дархан-Уул аймаг дахь технологийн сургууль , Дархан-Уул, Монгол улс
2Шинжлэх Ухаан Техникийн Их Сургууль, ХШУС, Монгол улс
orolmaa@stda,edu.mn
Хураангуй: Энэхүү ажилд Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын газар тариалангийн
талбайн өөрчлөлтийг үнэлэхийн тулд 1990, 2010, 2018 оны LANDSAT хиймэл
дагуулын мэдээний 3 сувгийн өнгөний нийлэмжээр газар тариалангийн талбайн
тодруулгыг хийж, газарзүйн мэдээллийн систем ашиглан талбайн хэмжээг тус
бүрээр нь тодорхойлов. 1990-2018 онуудын газар тариалангийн талбайн
өөрчлөлтийг харьцуулахад тус сумын газар тариалангийн талбай 1108 га-гаар
нэмэгдэн ХАА-д ашигласан байна
2013-2018 ОНЫ МОНГОЛ УЛСЫН ГАЛ ТҮЙМРИЙН
ЭРСДЭЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ
Б.Энхтүвшин ДХИС-ийн Онцгой байдлын сургуулийн Гал түймэртэй тэмцэх албаны тэнхимын дэд
профессор, хошууч
Энэхүү эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нь Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгжийн гал түймрийн эрсдэлийг (аюулыг) тогтоох, нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлтээс
хамаарсан гал түймрийн эрсдэлийн нэгдсэн тооцооны үр дүнд гал түймрийн эрсдэлийн
хүрээнд хэт өнөдөр болон өндөр эрсдэлтэй засаг захиргааны нэгжид (бүс, аймаг, нийслэл)
эрсдэлийн удирдлагын арга хэмжээ явуулах судлаач, мэргэжилтэнд туслах тусгайлсан арга
зүй юм. Энэхүү арга зүй нь бүх салбарт тулгарч буй аюулын түвшинг тогтоох, үнэлэх зэрэг
ач холбогдолтой шинэ арга зүй юм.
Түлхүүр үгс: Монгол Улсын засаг захиргаа, нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлт, гал түймрийн
аюул, гал түймрийн үндсэн эрсдэл
МАГАДЛАЛЫН ОНОЛ, МАТЕМАТИК СТАТИСТИК
ХИЧЭЭЛИЙН ТЕСТ, ДААЛГАВРЫГ ОНОВЧТОЙ БОЛОВСРУУЛЖ
ТУРШИХ НЬ
Г.Цэндмаа
ШУТИС-ийн ДаТС, СШУТ
Их, дээд сургуулийн сургалт нь мэргэжил эзэмшихэд багш бус, харин оюутан өөрөө
шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэхээр зохион байгуулагдсан байдаг. Эдгээр онцлогийг харгалзан
чадварлаг инженер болоход суурь нь математикт суралцахаас эхэлдэг тул хэрэглээний
математикийн хичээлд оюутныг хэрхэн татан оролцуулж идэвхжүүлж бүх талаар нь
хөгжүүлэх аргыг туршин үр дүнг нь авч үзлээ. Энэхүү өгүүлэл нь Блумын таксономи
онолын хэрэглээний ач холбогдол, тестийн даалгавар боловсруулах аргачлалыг магадлалын
онол, математик статистик хичээлийн жишээн дээр тайлбарлаж их, дээд сургуулийн
оюутнуудад зориулсан тест, даалгавар боловсруулж туршсан болно.
Түлхүүр үг: Блумын таксономи, судалгаа, хэрэглээний математик, түвшин, мэдлэг чадвар
AHP, PROMETHEE АРГУУДЫГ АШИГЛАН
БАЙГУУЛАМЖИЙН БАЙРШИЛ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ
Л. Отгонтуяа1, Т. Дөлтуяа1 1 МУИС, ХШУИС
Улс орны хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийн байгууламжийг байгуулах оновчтой газрыг
сонгох асуудлыг олон шалгуурт шийдвэр гаргах (AHP-analytic hierarchy process) болон
PROMETHEE аргуудыг ашигладаг. Эдгээр байгууламжуудыг байгуулах нь өртөг
өндөртэйгээс гадна тухайн газар нутгийн онцлог, нөөц, эрэлт хэрэгцээ гэх мэт олон хүчин
зүйлсүүдээс хамааруулан оновчтой газар байгуулах нь чухал асуудлын нэг юм. Энэ ажилд
Монгол улсын хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарт дээрх аргуудыг хэрэглэж боломжит
байршлыг тодорхойлсон.
Ном зүй
1. Saaty, T. L. (2007). The analytic hierarchy and analytic network measurement
processes: applications to decisions under risk. European journal of pure and
applied mathematics, 1(1), 122–196.
2. Brans, J.-P., Vincke, P., & Mareschal, B. (1986). How to select and how to rank
projects: The promethee method. European journal of operational research,
24(2), 228–238.
TEX СИСТЕМ ДЭХ МОНГОЛ ХЭЛНИЙ БАГЦЫН ЗАРИМ
АСУУДАЛД
А. Бат-Эрдэнэ1, Р. Мижиддорж2
1БНХАУ, Хөх хотын Багшийн их сургууль
2МУБИС, Мэдээлэл зүйн тэнхим
PdfLaTeX хөдөлгүүр (engine)-ийг ашиглан ном, сэтгүүл, эрдэм шинжилгээний
бүтээл бэлтгэх явцад хэвлэлийн чанар, үсгийн тэгийн дүрслэл муу байх асуудал гардаг.
Монгол кирилл үсгийн mongolian-babel багцыг Орос хэлний багц дээр түшиглэн 2007 онд
боловсруулсан боловч түүнээс хойш сайжруулалт хийгдээгүй. Харин Орос кирилл үсгийн
Russian-babel 2014 оноос хойш 2017 он хүртэл нийт 7 удаа засварлагдсан байна. Уг
засваруудын гол шийдсэн асуудал нь Орос хэлний цагаан толгойн үсгүүдийг үндсэн Glyph
дүрсээр зарлаж өгсөн байдаг. XeLaTeX, LuaLaTeX хөдөлгүүр дээр хэлний сангийн дэмжлэг
авахад зориулсан багц буюу babеl системд тулгуурлан бүтээгдсэн Polyglossia өргөтгөсөн
хувилбар дээр кирилл, уйгаржин Монгол бичгийн хэлний санг үүсгэх боломжтой эсэхийг
судалсан болно. Монгол кирилл болон уйгаржин Монгол бичгийн глобал шийдлийг судалж
зарим баримт бичгийн төрөл дээр туршиж үзсэн болно.
ҮЙЛДВЭРЛЭЛД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН
МАТЕМАТИК ЗАГВАР
Ч.Наранчимэг1, Ч.Даваасүрэн2 [email protected]
СЭЗИС, ХМСТ
Эдийн засагчдын хувьд нийгмийн сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэх үндсэн нөхцөл
болох эдийн засгийн өсөлт, хөгжлийг бий болгох асуудал чухлаар тавигддаг. Энэ асуудал
анхаарал татдаг гол учир нь эдийн засгийн өсөлт явагдсанаар аливаа нийгмийн хөгжил
дээшилж, иргэдийн амьжиргааны түвшин баталгаатай болдогт оршино. Эдийн засагчид
хөгжил гэдэгт өсөлтөөс гадна өөр бусад эдийн засгийн суурь бүтцийн өөрчлөлтүүд явагдах
ёстой гэж үздэг. Энэхүү өөрчлөлтийн үр дүнд нийгмийн тогтолцоо бүхэлдээ дээш шилжих
хөдөлгөөн хийх явдал юм.
Аливаа улс орны бодлого боловсруулагчид урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг
хангахад чиглэсэн бодлогыг авч хэрэгжүүлэхдээ тухайн үед бүрэлдэн тогтоод байгаа
нөхцөл байдлыг илүүтэй шинжилж үздэг. Манай орны хувьд дотоодын нийт
бүтээгдэхүүний ихэнх хувийг эзэлдэг зарим салбаруудын үйлдвэрлэлээс хамаарч эдийн
засгийн өсөлт өөрчлөгдөж байдаг. Тухайлбал, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл юм. Хөдөө аж
ахуйн бүтээгдэхүүн голлосон үйлдвэрлэлтэй улс орны хувьд байгалийн янз бүрийн
үзэгдэлээс болж эдийн засгийн өсөлт нь хэлбэлзэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн
үйлдвэрлэл байгаль, цаг уураас ихээхэн хамаардаг эрсдэл бүхий салбар юм. Тиймээс энэ
салбарын үйлдвэрлэлийн шинж чанарыг судлах, улмаар богино, дунд, урт хугацааны
хөгжлийг хангах тогтвортой бодлого боловсруулах хэрэгцээ шаардлага байнга тулгарч
байна.
Бид энэхүү илтгэлдээ хөдөө аж ахуйн салбарыг судалгааны обьектоор сонгон авч,
тус салбарын хувийн капитал, нийгмийн капитал, хүмүн капитал, хөдөлмөрийн үр өгөөж
зэрэгт тулгуурлан салбарын үйлдвэрлэлд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн математик загварыг
боловсруулж, эконометрик үнэлгээ хийсэн болно.
Түлхүүр үгс: ДНБ, ХАА-н нийт үйлдвэрлэл, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, байгаль цаг
уурын нөлөө, хүний хүчин зүйлийн нөлөө
