Η βασική έννοια αυτής της ενότητας είναι ο ανθρωπισμός και τα ανθρώπινα δι-

καιώματα και παρουσιάζουμε διεξοδικά την ανάλυσή της, ξεκινώντας από: Α΄ ΜΕΡΟΣ: Το λεξιλόγιο και τις λεξιλογικές ασκήσεις. Β΄ ΜΕΡΟΣ: Το γνωστικό υλικό (πληροφορίες γύρω από τη βασική έννοια – ρητά και

αποφθέγματα). Γ΄ ΜΕΡΟΣ: Ανα- γνωστικό υλικό (παραθέματα από τον ημερήσιο και περιοδικό

τύπο, από το διαδίκτυο, αποσπάσματα κειμένων ή και ολόκληρα κείμε-να).

∆΄ ΜΕΡΟΣ: Θέματα εκθέσεων αναπτυγμένα σε… σχεδιάγραμμα. Ε΄ ΜΕΡΟΣ: Κριτήρια αξιολόγησης. Στ΄ ΜΕΡΟΣ: Απαντήσεις λεξιλογικών ασκήσεων και κριτηρίων αξιολόγησης.

Γ΄

ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΕΚΘΕΣΗ

4

ΕΝΝΟΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΩΝΥΜΑ ΑΝΤΩΝΥΜΑ άνθρωπος(ο) Το έμβιο ον που

διαφέρει από τα υπόλοιπα όντα της τάξης του λόγω της ικανό-τητάς του να παράγει έναρ-θρο λόγο και αφηρημένες σκέψεις

αρχ. αβέβαιου ετύμου, ανδρ-ωπος, ἀνήρ+ἀνδρός+ ωπός με τη ση-μασία αυτού που έχει ανδρική ό-ψη, όπου άνδρας σημαίνει γενικό-τερα τον άν-θρωπο.

άτομο ον

απανθρωπιά (=η έλλειψη κάθε ευγε-νικού στοιχείου στο χαρακτήρα κάποιου απέναντι στους συνανθρώπους του) απάνθρωπος

ΟΜΟΡΡΙΖΑ ανθρωπιά (=η ευγένεια της συμπεριφοράς που πηγάζει από αισθήματα αλληλεγγύης και συμπόνιας προς το συνάνθρωπο) ανθρώπινος-η-ο (=ο κόσμιος, ο ευπρεπής) ανθρωπισμός (=1.πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης, που βασίστηκε στη μελέτη, στη μίμηση και στη διάδοση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών γραμμάτων· ουμανισμός. || (επέκτ.) κάθε νεότερη φιλοσοφική θεωρία που έχει ως αντικείμενο τον άνθρωπο και την πνευματική του εξέλιξη. 2. συμπεριφορά που ταιριάζει σε άνθρωπο προς συνάνθρωπό του και που τη χαρακτηρίζει ο σεβα-σμός και η αγάπη, ανθρωπιά) ανθρωπιστής (=ο πεπαιδευμένος άνθρωπος, που θέτει ως επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τον άνθρωπο, ο ουμανιστής) ανθρωπογενής-ής-ές (=αυτός που έχει διαμορφωθεί με τη δημιουργική παρέμβαση του ανθρώ-που) ανθρωποειδής-ής-ές (=αυτός που έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, που μοιάζει με άνθρωπο) ανθρωποθάλασσα (=λαοθάλασσα, κοσμοσυρροή, ανθρωποπλημμύρα) ανθρωποκεντρισμός (=η θεωρία σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι το σημαντικότερο ον του σύμπαντος, το κέντρο του κόσμου) ανθρωπότητα (=το σύνολο των ανθρώπων που ζουν στη γη, το ανθρώπινο γένος) ανθρωπωνύμιο (=το όνομα που δηλώνει πρόσωπο, κύριο, επώνυμο, ψευδώνυμο, ≠ τοπωνύμιο =όνομα τόπου, τοποθεσίας)

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ-ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Α΄

ΕΚΘΕΣΗ

5

ΕΝΝΟΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΩΝΥΜΑ δικαίωμα(το) 1α. απαίτηση, αξίωση

που την επιτρέπει ένας άγραφος νόμος ή που την κατοχυρώνει ένας γρα-πτός νόμος, σε αντιδια-στολή προς την υποχρέ-ωση ή το καθήκον: Φυσι-κά δικαιώματα, που α-πορρέουν από το φυσικό δίκαιο. ∆ιακήρυξη των δικαιωμάτων του αν-θρώπου. β. άδεια που δίνεται σε κάποιον να κάνει κάτι: Έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί μυστικά έγ-γραφα. 2. (στον πληθυντικό α-ριθμό) νόμιμη αμοιβή, φόρος κτλ. που μπορεί να απαιτήσει κάποιος: Συγ-γραφικά / πνευματικά δικαιώματα.

αρχ. δικαιῶ (-όω), δίκαιος

απαίτηση αξίωση

ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΟΜΟΡΡΙΖΑ υποχρέωση δικαιωματικά (=με την αξία κάποιου, δίκαια, επάξια)

δικαιωματικός-ή-ό (=αυτός που σχετίζεται με το δικαίωμα) δικαιώνω – δικαιώνομαι (=αποδεικνύω το σωστό, ότι δίκαια υπάρχει ή γίνεται κάτι, επιβραβεύω – επιβραβεύομαι, μου αναγνωρίζουν ότι έχω δί-κιο) δικαίωση (=η αναγνώριση της αξίας ή του δίκιου κάποιου)

ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ «δίνω δικαιώματα σε κάποιον»: με τη στάση μου επιτρέπω σε κάποιον να με κατα-κρίνει. «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας/της ελευθερίας/της δικαιοσύνης/της ειρήνης»: η αναγνώριση των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων στηρίζουν, προωθούν το δημοκρατικό πολίτευμα, όπου επικρατεί η ελευθερία, η ει-ρήνη και η δικαιοσύνη. «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ο πυρήνας του οικουμενικού ήθους»: η αναγνώριση των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι η βάση των ηθικών αξιών ολόκληρης της αν-θρωπότητας.

ΕΚΘΕΣΗ

6

Όροι σχετικοί με τον ανθρωπισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα -ιδανικό, ιδεώδες -αγάπη, αλληλεγγύη, αλληλοβοήθεια, συμπαράσταση, προστασία, βοήθεια, στήριξη -ουμανισμός (=ανθρωπισμός) -αξίωση, απαίτηση Λεκτικά και Ρηματικά σύνολα σχετικά με τον ανθρωπισμό και τα ανθρώπινα δι-

καιώματα

Λεκτικά σύνολα

ανθρωπιστικός-ή-ό:

ιδεώδες ιδανικό πνεύμα κίνηση περιεχόμενο σπουδές παιδεία φιλοσοφία δράση οργάνωση κίνητρο στόχος

δικαίωμα:

ανθρώπινο φυσικό ατομικό καθολικό συνταγματικό πολιτικό κοινωνικό αναφαίρετο αυτονόητο νόμιμο αδιαπραγμάτευτο αποκλειστικό κεκτημένο εμπράγματο (=αυτό που παρέχει στο δικαιούχο άμεση εξουσία πάνω σε ένα πράγμα) κληρονομικό αμεταβίβαστο (=αυτό που

ΕΚΘΕΣΗ

7

δε μεταβιβάζεται ή δεν εκ-χωρείται σε κάποιον άλλο) πνευματικό (=η αμοιβή ενός δημιουργού από την εμπορική εκμετάλλευση από άλλους των έργων του)

Ρηματικά σύνολα -διεκδικώ, υπερασπίζομαι, προστατεύω, διασφαλίζω, παραχωρώ, σέβομαι, αποκτώ, κατακτώ, κερδίζω, θεμελιώνω, ασκώ, αναγνωρίζω, μεταβιβάζω, εκχωρώ → δικαίωμα -επιβουλεύομαι (=επιδιώκω με δόλιο τρόπο να καταργήσω), αφαιρώ, στερώ, υπονομεύω, καταργώ, αναιρώ, περιφρονώ, απειλώ, εκχωρώ, παραγράφω → δικαίωμα -τα ανθρώπινα δικαιώματα: παραβιάζονται απροκάλυπτα / αδιάλειπτα / ασύστολα / αδίστακτα / ανενδοίαστα / απροσχημάτιστα.

ΕΚΘΕΣΗ

8

1. Να συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων, επιλέγοντας κάθε φορά

τη σωστή λέξη από το παρακάτω πλαίσιο. θεμελιώδη, απροκάλυπτα, αναγνωρίστηκαν, κατοχύρωση, εκχωρήθηκαν, διεκδική-σει, καταργήσει.

1. Σε πολλές χώρες τα ανθρώπινα δικαιώματα παραβιάζονται ………………….. . 2. Αναλαμβάνοντας την καινούρια θέση, της ………………….. πολλά δικαιώματα και της ………………………….. πολλές υποχρεώσεις. 3. Η υπουργός αποφάσισε να …………………………. κάποιες από τις βασικές αρχές του νο-μοσχεδίου, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση των πολιτών. 4. Κατάφερε να …………………………. το ακίνητο που της είχε μεταβιβαστεί. 5. Η ……………………… της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί ένα από τα ……………………. ανθρώπινα δικαιώματα. 2. Γράψτε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου. Στο κείμενο

υπάρχει το ρήμα: καταστρατηγούν. Γράψτε άλλα πέντε ρήματα σύνθετα με την πρόθεση κατά.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα θυσιάζονται στο βωμό της ασφάλειας και του αγώνα κατά

της τρομοκρατίας, καταγγέλλει η ∆ιεθνής Αμνηστία στην ετήσια έκθεσή της.

Ισχυρές κυβερνήσεις και ένοπλες ομάδες σκοπίμως δημιουργούν κλίμα φόβου προ-κειμένου να καταστρατηγούν τα ανθρώπινα δικαιώματα παγκοσμίως. Ούτε λίγο ούτε πολύ, αυτό το πόρισμα προκύπτει από την 300 σελίδων ετήσια έκθεση της ∆ιεθνούς Αμνηστίας, που συνιστά την επίσημη αποτίμηση του οργανισμού για το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλες τις χώρες του κόσμου.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα θυσιάζονται στο βωμό της ασφάλειας και του αγώνα κατά της τρομοκρατίας, καταγγέλλει η ∆ιεθνής Αμνηστία, φέρνοντας ως παράδειγμα τις Ηνωμένες Πολιτείες και το στρατόπεδο Γκουαντάναμο, όπου κρατούνται ύποπτοι για τρομοκρατία.

"Όπως και την εποχή του ψυχρού πολέμου, έτσι και τώρα οι αποφάσεις που λαμβά-νονται, εντάσσονται σε μια ατμόσφαιρα φόβου που καλλιεργούν και συντηρούν οι ίδιες οι κυβερνήσεις", καταγγέλλει η γενική γραμματέας της ∆ιεθνούς Αμνηστίας Ιρέν Χαν.

(Το υλικό έχει αντληθεί από την ηλεκτρονική διεύθυνση: www.thebarrister.gr)

ΛεξιλογικέςΑσκήσεις

ΕΚΘΕΣΗ

9

καταγγέλλει = σκοπίμως = καταστρατηγούν = συνιστά = αποτίμηση= 3. Να γράψετε παράγωγα (απλά ή σύνθετα) των λέξεων που σας δίνονται.

δικαιώνω: υποστηρίζω: αναγνωρίζω: καταθέτω: επιβάλλω: διαμορφώνω:

4. Να γράψετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων.

δικαίωμα ≠ αφαιρώ ≠ αναδεικνύω ≠ θεσπίζω ≠ υποβιβάζω ≠

5. Να γράψετε τα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων.

διεκδίκηση = παραχώρηση = νόμιμο = διασφαλίζω = παραγράφω =

Τις απαντήσεις των λεξιλογικών ασκήσεων θα τις βρείτε στις σελίδες 59-60 αυτού του τεύχους.

ΕΚΘΕΣΗ

10

Σ΄ αυτό το μέρος δίνουμε πλούσιο πληροφοριακό υλικό για τις έννοιες, απ’ όπου μπορείτε

να αντλήσετε όχι μόνο τις απαιτούμενες γνώσεις για την ανάπτυξη σχετικών θεμάτων, αλλά και να διευρύνετε τις γνώσεις σας πάνω στο συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο.

ΑΑΝΝΘΘΡΡΩΩΠΠΙΙΣΣΜΜΟΟΣΣ –– ΑΑΝΝΘΘΡΡΩΩΠΠΙΙΝΝΑΑ ∆∆ΙΙΚΚΑΑΙΙΩΩΜΜΑΑΤΤΑΑ

Ορισμός ανθρωπισμού

Ανθρωπισμός ονομάζεται το σύστημα ή ο τρόπος σκέψης και πράξης που δίνει τη μεγαλύτερη έμφαση στην αξία του ανθρώπου, στα συμφέροντα, στις αξίες και στην αξιοπρέπειά του.

Σε μια ευρύτερη έννοια ο ανθρωπισμός περιλαμβάνει κάθε προσπάθεια του αν-θρώπινου πνεύματος που σκοπό έχει την εξασφάλιση της πλήρους πραγμάτωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Χέγκελ).

Με απλά λόγια, ο ανθρωπισμός σημαίνει εκδήλωση αγάπης για το συνάνθρωπό μας, μιας αγάπης που θεμελιώνεται με τη διάθεση του ανθρώπου να προσφέρει συνειδητά τον εαυτό του στην υπηρεσία των άλλων και που φανερώνει την ύπαρξη πλούσιου ψυχικού κόσμου και ακεραιότητα χαρακτήρα.

Τα ανθρωπιστικά ιδεώδη Τα ανθρωπιστικά ιδεώδη είναι τα εξής:

η αγάπη η δικαιοσύνη η ισότητα η ισοτιμία η ελευθερία η δημοκρατία η ειρήνη η φιλία των λαών ο αλληλοσεβασμός η απαλλαγή από ρατσιστικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις

Γνωστικό υλικό Β΄

ΕΚΘΕΣΗ

11

∆ιάκριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

1. Ατομικά δικαιώματα

προσωπική ελευθερία προσωπική ασφάλεια ελευθερία της παιδείας ελευθερία της θρησκείας απαραβίαστο της ιδιοκτησίας ελευθερία του Τύπου απόρρητο των επικοινωνιών άσυλο της κοινωνίας δικαίωμα του «συνέρχεσθαι» δικαίωμα του «συνεταιρίζεσθαι» και συνδικαλιστική ελευθερία

2. Πολιτικά δικαιώματα

δικαίωμα του πολίτη να εκλέγει και να εκλέγεται δικαίωμα ίδρυσης και συμμετοχής σε πολιτικά κόμματα, έκφραση πολιτικών απόψεων

δικαίωμα ελεύθερης συμμετοχής στη διοίκηση του κράτους

3. Κοινωνικά δικαιώματα

μέριμνα του κράτους για τους πολίτες ελεύθερη επιλογή εργασίας προστασία του περιβάλλοντος κ.ά.

Ιστορική αναδρομή

Η ιδέα των αναπαλλοτρίωτων ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανάγεται σε πολύ παλιές εποχές και ήταν γνωστή στους ποιητές, τους φιλοσόφους και τους πολιτικούς κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα. Εντοπίζεται επίσης στα έργα των Στωικών και στη διδασκαλία των πρωτοχριστιανικών χρόνων, στον άγιο Θωμά τον Ακινάτη, στα συγ-γράμματα των Ισπανών θεολόγων – νομικών του 16ου αιώνα, του Τζον Λοκ κ.ά.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα κατοχυρώθηκαν ύστερα από αρκετές επαναστάσεις:

• Αγγλική Επανάσταση (17ος αιώνας): τα δικαιώματα διατυπώθηκαν στην Αγγλική ∆ιακήρυξη ∆ικαιωμάτων και τον Αγγλικό Νόμο των ∆ικαιωμάτων.

ΕΚΘΕΣΗ

12

• Αμερικανική Επανάσταση (18ος αιώνας): τα κείμενα που περιέλαβαν τα ανθρώπι-να δικαιώματα ήταν: η Αμερικανική ∆ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας, η ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωμάτων της Βιρτζίνια και ο Αμερικανικός Χάρτης των ∆ικαιωμάτων.

• Γαλλική Επανάσταση (18ος αιώνας): για τη Γαλλική ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη πηγή έμπνευσης αποτέλεσαν αμερικανικά κείμενα.

Τρόποι καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Οι τρόποι με τους οποίους καταπατούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πολλοί:

καταπάτηση πολιτικών ελευθεριών και κυρίως του δικαιώματος του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι», συλλήψεις, διώξεις, φυλακίσεις πολιτών εξαιτίας των πολιτικών τους φρονημάτων

φυλετικές διακρίσεις και καταπάτηση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων άσκηση βίας (ψυχολογικής ή σωματικής) σε πολίτες με σκοπό την εκμηδένιση της προσωπικότητάς τους και την επίτευξη ύπουλων στόχων

παραβίαση προσωπικών δεδομένων: παρακολούθηση της επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών, παραβίαση οικογενειακού – πανεπιστημιακού ασύλου

παράνομες απολύσεις από την εργασία λογοκρισία και στέρηση της ελευθερίας του Τύπου και των άλλων μέσων ενημέ-ρωσης

Αίτια καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Η επεκτατική πολιτική των ισχυρών κρατών (πόλεμοι, πυρηνική απειλή, παραβία-ση δικαιώματος αυτοδιάθεσης λαών).

Πολλά είναι εκείνα τα κράτη που ακολουθώντας μια ιμπεριαλιστική πολιτική, ει-σβάλλουν στα εδάφη ξένων λαών, που αβοήθητοι υφίστανται τη γενική εκμετάλλευση και τον παραγκωνισμό των στοιχειωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Τα ρατσιστικά κινήματα και οι ιδεολογίες που κατευθύνονται από πολιτικούς και οικονομικούς κύκλους.

Οι αυταρχικές δομές των πολιτικών συστημάτων, όπως είναι κυρίως οι δικτατορί-ες.

Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Πολλοί είναι εκείνοι που δε γνωρίζουν τα δικαιώ-ματά τους και συχνά γίνονται θύματα εκμετάλλευσης και χειραγώγησης.

ΕΚΘΕΣΗ

13

Τρόποι προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

καλλιέργεια του πνεύματος κατανόησης, αμοιβαίας εμπιστοσύνης, αλληλοσεβα-σμού στις σχέσεις του πολίτη προς το κράτος αλλά και του ατόμου προς το άτομο

ηθική καλλιέργεια των ατόμων, ανθρωπιστική παιδεία που θα αναπτύξει τη σύ-μπνοια, τη συνεργασία και θα εξαλείψει τη μισαλλοδοξία

πλήρης ενημέρωση και διαφώτιση της κοινής γνώμης όχι μόνο για τα δικαιώματα αλλά και για την υποχρέωση του κάθε πολίτη να αντιστέκεται στην αυθαιρεσία και να την καταγγέλλει δημόσια

επαγρύπνηση όλων των πολιτών και αλληλεγγύη για τους ανθρώπους των οποίων τα δικαιώματα παραβιάζονται

έντονη δραστηριοποίηση των διεθνών οργανισμών και των μηχανισμών καταστο-λής της βίας

Ανθρωπιστικοί στόχοι

Ελευθερία Το αγαθό της ελευθερίας είναι απαραίτητο για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ευ-

τυχία. Ο ανθρωπιστής, λοιπόν, αγωνίζεται για την αποτίναξη της δουλείας και την ε-πικράτηση της ελευθερίας στην ανθρώπινη κοινωνία, καθώς θεωρεί πως δίνοντας ε-λευθερία σε κάποιον που την έχασε, του παρέχουμε αυτόματα τη δυνατότητα να ανα-πτυχθεί και να ολοκληρώσει την προσωπικότητά του.

∆ικαιοσύνη Το γνήσιο πνεύμα του ανθρωπισμού δεν εκδηλώνεται μόνο με το να μην παραβιά-

ζουμε εμείς τα δικαιώματα των συνανθρώπων μας, αλλά και με το να μην ανεχόμαστε να τα παραβιάζουν άλλοι. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Πλάτωνα «δίκαιος δεν είναι ε-κείνος που δεν αδικεί, αλλά εκείνος που αγωνίζεται να μην αδικούνται οι άλλοι».

Ειρήνη Το ιδεώδες της ειρήνης αποτελεί πηγή δημιουργίας και ευτυχίας, επιστέγασμα όλων

των αξιών της ζωής, θεμέλιο και βάση κάθε προόδου. Όλα τα μεγάλα και σπουδαία επιτεύγματα τα δημιούργησε ο άνθρωπος σε ειρηνικές περιόδους, κατά τις οποίες μπορούσε με γαλήνη και ηρεμία να μορφωθεί, να εργαστεί απερίσπαστα, να δραστηρι-οποιηθεί, ώστε να συντελέσει στην πρόοδο τόσο της κοινωνίας όσο και του ίδιου του ατόμου.

ΕΚΘΕΣΗ

14

Μόρφωση Ο ανθρωπιστής δεν ενδιαφέρεται για τη μόρφωση μόνο ως ατομικό δικαίωμα αλλά

ως δικαίωμα όλων των συνανθρώπων του ανεξαρτήτως φυλής και εθνικότητας. ∆ιότι η μόρφωση καθιστά τους λαούς ικανούς να οδηγηθούν σωστά, όχι όμως να δημαγωγη-θούν, εύκολους να κυβερνηθούν, αλλά δύσκολους να υποδουλωθούν.

∆ημοκρατία Η δημοκρατία είναι το καλύτερο και ανθρωπινότερο πολίτευμα, αφού εξυπηρετεί

τους περισσότερους πολίτες. Η δημοκρατία σέβεται τον άνθρωπο ως αξία, διασφαλί-ζει τα δικαιώματά του και μέσα στα πλαίσιά της υλοποιείται το πνεύμα του ανθρωπι-σμού.

Ρητά – Αποφθέγματα – Απόψεις «{…}  τα  θεμελιώδη  δικαιώματα,  το  καθημερινό ψωμί  για  τον  καθένα,  η  ισότητα έναντι  του  νόμου,  η  ελευθερία  της  γνώμης,  η  ελευθερία  του  συνεταιρίζεσθαι,  η διαφάνεια,  η  κατάργηση  των  βασανιστηρίων  (…),  όλα  αυτά  δεν  είναι  ουτοπίες, αλλά ιδιότητες του ανθρώπου, τα σημάδια της αξιοπρέπειάς του…».  

Friedrich D rrenmatt  «Η  απόφαση  προώθησης  των  δικαιωμάτων  του  ανθρώπου  βρίσκεται  στη  βάση κάθε μεγάλου στόχου ο οποίος δραστηριοποιεί αυτή την ιστορική στιγμή την αν‐θρωπότητα. Αυτή η απόφαση δίνει στους ανθρώπους τη σπουδαιότητά τους, ορίζει τις στάσεις τους και επιβάλλει κάποια κριτήρια δράσης. Η εξασφάλιση των δικαι‐ωμάτων του ανθρώπου και η οικοδόμηση της Ειρήνης είναι καθήκοντα αλληλέν‐δετα,  επειδή  σε  κάθε  πόλεμο  τίθεται  αμετάκλητα  σε  κίνδυνο  ο  σεβασμός  και  η προστασία  των  δικαιωμάτων  κάθε μορφής.  Από  την άλλη μεριά,  η  καταπάτηση των  δικαιωμάτων  από  μόνη  της  αναπόφευκτα  καταλήγει  στην  πρόκληση  βίας. Και ακόμα επειδή μια ειρήνη που θα βασιζόταν στην ανισότητα, στην κυριαρχία, την εκμετάλλευση, ακόμα κι αν μπορούσε να διατηρηθεί με τη βία, θα ήταν μια ειρήνη  κατ’  όνομα  μόνο…  Η  επίτευξη  του  σεβασμού  των  δικαιωμάτων  του  αν‐θρώπου  στην  κλίμακα  της  ανθρωπότητας  ως  συνόλου,  συνεπάγεται  επίσης  ότι όλοι οι άνθρωποι θα έπρεπε να απολαμβάνουν συνθήκες ζωής που θα δε θα τους εκθέτουν σε πείνα, σε  ένδεια, σε αβεβαιότητα για το μέλλον, σε κοινωνικό απο‐κλεισμό ή ότι δε θα τους καταδικάζουν σε δυσπραγία και σε απόγνωση. Συνεπά‐γεται ακόμα την ανάπτυξη όλων των λαών και την ανεξαρτησία τους στη συνερ‐γασία και στην αμοιβαία αναγνώριση της αξιοπρέπειάς τους».  

(από πρόγραμμα δράσης της ΟΥΝΕΣΚΟ, 19/C/4, Medium Term Plan 1977‐1982, σ.2)

ΕΚΘΕΣΗ

15

Στο μέρος αυτό θα βρείτε παραθέματα από τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, από το διαδί-

κτυο, καθώς και αποσπάσματα κειμένων ή και ολόκληρα κείμενα που αφορούν τις έννοιες που έχουν αναλυθεί. Η ανάγνωσή τους θα σας βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση και εμπέδωση του γνωστικού υλικού που προηγήθηκε και θα εμβαθύνει την κρίση σας.

Το Ανθρωπιστικό Ιδανικό

[…] Ανθρωπισμός δε θα ειπεί ισοπέδωση των ατόμων σε μια πολιτεία. Ο κάθε πολίτης έχει βέβαια δικαίωμα να ζήσει και να αναπτύξει ελεύθερα τον εαυτό του μέσα στα όρια που επιβάλλουν σε όλους οι δεσμεύσεις για την ομαλή συμβίωση ενός λαού και την προκοπή του να τον αναπτύξει μάλιστα σύμφωνα με το φυσικό του, γιατί μόνον έτσι μπορεί και τον ψυχικό του κόσμο να δουλέψει βαθύτερα και στην πιο μεγάλη απόδοση να φτάσει. Από την άποψη δηλαδή του δικαιώματος για τη συντή-ρηση και την ελεύθερη ανάπτυξη της υλικής και πνευματικής ζωής όλοι είναι ίσοι. Η ισότητα όμως αυτή δεν εξαφανίζει τις φυσικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα, διαφορές και ως προς την ψυχοσύσταση και ως προς τις ικανότητες και τη δυναμικότητα του καθενός. Αναγκαία συνέπεια των διαφορών αυτών σε μια πολιτεία καλά οργανωμένη είναι ο καθένας να παίρνει μέσα σ’ αυτή τη θέση που του έχει ορίσει το φυσικό του και όχι η κοινωνική και οικονομική θέση του σπιτιού του, και στις ηγετικές θέσεις σε ό-λους τους κλάδους της δημόσιας ζωής ν’ ανεβαίνουν εκείνοι που πραγματικά αξίζουν γι’ αυτές. Συνέπεια, δηλαδή, είναι η σωστή ιεράρχηση των προσωπικών αξιών, ιεραρ-χία που όχι μόνο θ’ αναγνωρίζει ο κάθε πολίτης, παρά θα βοηθά και στο στήσιμο της. Όπως τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους, έτσι και οι λαοί. Τις διαφορές αυτές δεν τις

αρνείται το ανθρωπιστικό ιδανικό, αρνείται όμως το χάρισμα των λαών σε λαούς κυρίων και λαούς σκλάβων ή λαούς που πρέπει να εξοντωθούν. Γι’ αυτό όλοι οι λαοί έχουν την ανθρώπινή τους αξία, την αξία του ανθρώπου, και όλοι έχουν το δι-καίωμα να ζήσουν ανθρωπινά και ν’ αναπτύξουν τον εαυτό τους ελεύθερα. Αλλά κι εδώ εννοούμε την ελευθερία μέσα στα όρια που ορίζουν όσες δεσμεύσεις επιβάλλει σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη αυτό το ίδιο ανθρωπιστικό ιδανικό η ελεύθερη μάλιστα α-νάπτυξή τους πλουτίζει ποικιλότροπα και υψώνει τη ζωή γενικά της ανθρωπότητας και τον πολιτισμό της.

Αλέξανδρος ∆ελμούζος, από τον Τύπο

Ανα- γνωστικό υλικό

Γ΄

ΕΚΘΕΣΗ

16

Τι είναι τα Ανθρώπινα ∆ικαιώματα;

Ανθρώπινα ∆ικαιώματα θα μπορούσαν γενικά να ορισθούν ως εκείνα τα δικαιώ-ματα που ενυπάρχουν στη φύση μας, που είναι έμφυτα και χωρίς τα οποία δεν μπο-ρούμε να ζήσουμε ως ανθρώπινα όντα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες μας επιτρέπουν να αναπτύξουμε πλήρως και να χρησιμοποιήσουμε τις αν-θρώπινες αρετές μας, τη νοημοσύνη μας, τα ταλέντα μας και τη συνείδησή μας και να ικανοποιήσουμε τις πνευματικές και άλλες ανάγκες μας. Αυτά βασίζονται πάνω στις αυξανόμενες απαιτήσεις της ανθρωπότητας για μια ζωή μέσα στην οποία η έμφυτη αξιοπρέπεια και η αξία κάθε ανθρώπου θα τυγχάνει σεβασμού και προστασίας. Η α-ποστέρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών δεν είναι μόνο μια ατομική και προσωπική τραγωδία, αλλά επίσης δημιουργεί συνθήκες κοινωνικής και πολιτικής αναταραχής, ενσπείροντας τη βία και τη σύγκρουση μέσα και μεταξύ κοινωνιών και εθνών. Όπως δηλώνει η πρώτη πρόταση της Οικουμενικής ∆ιακήρυξης για τα Ανθρώπινα ∆ικαιώματα, ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα και την αν-θρώπινη αξιοπρέπεια "αποτελεί τον ακρογωνιαίον λίθο της ελευθερίας, της δικαι-οσύνης και της ειρήνης στον κόσμο".

Τι είναι η Οικουμενική ∆ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων;

Η Οικουμενική ∆ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων είναι η βασική διεθνής έκφραση των απαράγραπτων και απαραβίαστων δικαιωμάτων όλων των μελών της ανθρώπινης οικογένειας.

Η ∆ιακήρυξη που προκηρύχθηκε σε ένα ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης, στις 10 ∆εκεμβρίου 1948, αποτελεί το "κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και τα έθνη", αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Καταγράφει μεγάλο α-ριθμό δικαιωμάτων, αστικών, πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών, τα οποία οι άνθρωποι δικαιούνται παντού.

Αρχικά, η Οικουμενική ∆ιακήρυξη διατυπώθηκε ως δήλωση στόχων προς επίτευ-ξη από Κυβερνήσεις και ως τέτοια δεν ήταν μέρος δεσμευτικού διεθνούς δικαίου. Εν πάση περιπτώσει το γεγονός ότι έτυχε αποδοχής από τόσες πολλές Χώρες της έδωσε σημαντικό ηθικό βάρος. Οι πρόνοιές της παρατέθηκαν ως η αιτιολογία για με-γάλο αριθμό ενεργειών των Ηνωμένων Εθνών και αποτέλεσαν την έμπνευση ή χρησι-μοποιήθηκαν σε πολλές διεθνείς συμβάσεις. Το 1968 η ∆ιεθνής ∆ιάσκεψη Ανθρωπί-νων ∆ικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών συμφώνησε ότι η ∆ιακήρυξη "συνιστούσε μια υποχρέωση για τα μέλη της διεθνούς κοινότητας". Η ∆ιακήρυξη έχει επίσης α-σκήσει σημαντική επίδραση σε εθνικά συντάγματα, σε εθνικούς νόμους και σε μερικές περιπτώσεις σε δικαστικές αποφάσεις.

Η Οικουμενική ∆ιακήρυξη Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων είναι επίσης το πρώτο τμήμα της ∆ιεθνούς ∆ιακήρυξης Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων, η οποία περιλαμβάνει το ∆ιεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Πολιτιστικά και Κοινωνικά ∆ικαιώματα (υιο-

ΕΚΘΕΣΗ

17

θετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση το 1966), το ∆ιεθνές Σύμφωνο για τα Αστικά και Πολιτικά ∆ικαιώματα (υιοθετήθηκε το 1966) και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο αυτού του Συμφώνου (υιοθετήθηκε το 1966).

(Το υλικό αντλήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.kypros.org)

Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα σε όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα Μια μικρή μεγάλη ιστορία

Στις 10 ∆εκεμβρίου 1948 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) υιοθέ-

τησε την Οικουμενική ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου, δηλώνοντας ότι «η έλευση ενός κόσμου στον οποίο τα ανθρώπινα όντα θα απολαμβάνουν την ελευθε-ρία της έκφρασης και της πίστης και την ελευθερία από το φόβο και τη στέρηση» είναι «η ύψιστη προσδοκία του κοινού ανθρώπου». Εξακολουθώντας να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος των ανθρωπί-

νων δικαιωμάτων των ΗΕ, η Οικουμενική ∆ιακήρυξη αναγνώρισε δικαιώματα ατομι-κά, πολιτιστικά, οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά – τα οποία παραμένουν ζωτικά για την ευτυχία και την ευημερία του ανθρώπου. Τα περισσότερα από αυτά κωδικο-ποιήθηκαν αργότερα σε διεθνείς συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ενσωμα-τώθηκαν στα συντάγματα και τη νομοθεσία πολλών κρατών. Η Οικουμενική ∆ιακήρυξη βοήθησε να αναγνωριστεί το γεγονός ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν διεθνή ευθύνη και όχι μόνο εσωτερική υπόθεση των κρατών. Όρισε την αρχή ότι όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι παγκόσμια και αδιαίρετα. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι άν-θρωποι θα πρέπει να απολαμβάνουν όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, οποιαδήποτε στιγμή, σε οποιαδήποτε άκρη της γης, και ότι κανένα δικαίωμα δε θα πρέπει να θεω-ρείται σημαντικότερο από κάποιο άλλο. Στα χρόνια που πέρασαν από το 1948, η Οικουμενική ∆ιακήρυξη έγινε νομικά δε-

σμευτική για όλα τα κράτη, ως τμήμα του διεθνούς εθιμικού δικαίου. Εκτός αυτού, η διεθνής κοινότητα επαναβεβαίωσε και επεξέτεινε τα δικαιώματα που καθιερώθηκαν από αυτήν, σε ένα συμπαγές σύνολο διεθνών προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι πρώτες σχετικές συνθήκες που προέκυψαν, ήταν τα ∆ιεθνή Σύμφωνα για τα Οικο-νομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά ∆ικαιώματα και τα Ατομικά και Πολιτικά ∆ικαιώ-ματα, που υιοθετήθηκαν από τον ΟΗΕ το 1966. […] Αυτό το σύνολο των διεθνών προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελεί μια

συλλογική συμφωνία των κυβερνήσεων για τα κριτήρια βάσει των οποίων θα κριθούν για τον τρόπο που μεταχειρίζονται τους ανθρώπους που βρίσκονται κάτω από τη δι-καιοδοσία τους. Το τέλος του ψυχρού πολέμου θα μπορούσε να είναι για τις κυβερνή-σεις μια ευκαιρία να ανανεώσουν τις δεσμεύσεις τους στα πρότυπα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εφαρμόζοντάς τα αμερόληπτα για να αντιδράσουν σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Όμως, πολλές κυβερ-νήσεις συνέχισαν να αποποιούνται των ευθυνών τους, επειδή αυτές έρχονται σε σύγκρουση με τα δικά τους οικονομικά ή πολιτικά συμφέροντα. Παρά την αδιαλλαξία των κυβερνήσεων, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ριζωμένα σε πανανθρώπινες πε-ποιθήσεις για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη, όπως αποδεικνύει ο ολοένα

ΕΚΘΕΣΗ

18

αυξανόμενος αριθμός των τοπικών μη κυβερνητικών οργανώσεων που αγωνίζονται για την πραγμάτωσή τους. Οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κυρίως εκεί-νοι που υπέστησαν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους λόγω της τοπο-θέτησής τους υπέρ των δικαιωμάτων των άλλων, δείχνουν ότι η ανάγκη των ανθρώ-πων να απολαμβάνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι παγκόσμια και καθολική. Ο ι-σχυρισμός ότι οι τοπικές συνήθειες και αξίες υπερισχύουν των οικουμενικών αρχών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν μπορεί να σταθεί μπροστά στις μαρτυρίες που πα-ρέχει η ίδια η ζωή αυτών των ανθρώπων. Μερικές φορές, όμως, οι πολιτιστικές συνήθειες αποτελούν τόσο το πλαίσιο για πα-

ραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο και τη δικαιολογία γι’ αυτές. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η βία εναντίον των γυναικών, που προκύπτει από τη θέση των γυναι-κών στο κράτος, την κοινότητα και την οικογένεια. Την τελευταία δεκαετία αναγνωρί-στηκε ότι αυτό αποτελεί ένα μείζον εμπόδιο στο να απολαμβάνουν οι γυναίκες τα αν-θρώπινα δικαιώματά τους. Το γεγονός ότι τέτοιες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δι-καιωμάτων μπορεί να είναι διαδεδομένες, συνεχείς και αποδεκτές από την παράδοση, δε δικαιολογεί τη συνέχισή τους.

Κείμενο της ∆ιεθνούς Αμνηστίας για τα 50 χρόνια από την υπογραφή της ∆ιακήρυξης των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου, 1998

Οικουμενική ∆ιακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα

10 ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1948

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Επειδή η αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύμφυτη σε όλα τα μέλη της αν-θρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων τους αποτελεί το θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσμο,

Επειδή η παραγνώριση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγη-σαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση, και η προο-πτική ενός κόσμου, όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδί-ωξη του ανθρώπου,

Επειδή έχει ουσιαστική σημασία να προστατεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα από ένα καθεστώς δικαίου, ώστε ο άνθρωπος να μην αναγκάζεται να προσφεύγει, ως έ-σχατο καταφύγιο, στην εξέγερση κατά της τυραννίας και της καταπίεσης,

Επειδή έχει ουσιαστική σημασία να ενθαρρύνεται η ανάπτυξη φιλικών σχέσεων ανά-μεσα στα έθνη,

ΕΚΘΕΣΗ

19

Επειδή, με τον καταστατικό Χάρτη, οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών διακήρυξαν και πάλι την πίστη τους στα θεμελιακά δικαιώματα του ανθρώπου, στην αξιοπρέπεια και την αξία της ανθρώπινης προσωπικότητας, στην ισότητα δικαιωμάτων ανδρών και γυναικών, και διακήρυξαν πως είναι αποφασισμένοι να συντελέσουν στην κοινωνική πρόοδο και να δημιουργήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής στα πλαίσια μιας ευρύτερης ελευθερίας,

Επειδή τα κράτη μέλη ανέλαβαν την υποχρέωση να εξασφαλίσουν, σε συνεργασία με τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, τον αποτελεσματικό σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιακών ελευθεριών σε όλο τον κόσμο,

Επειδή η ταυτότητα αντιλήψεων ως προς τα δικαιώματα και τις ελευθερίες αυτές έχει εξαιρετική σημασία για να εκπληρωθεί πέρα ως πέρα αυτή η υποχρέωση,

Η ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ

∆ιακηρύσσει ότι η παρούσα Οικουμενική ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωμάτων του Αν-θρώπου αποτελεί το κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη, έτσι ώστε κάθε άτομο και κάθε όργανο της κοινωνίας, με τη ∆ιακή-ρυξη αυτή διαρκώς στη σκέψη, να καταβάλλει, με τη διδασκαλία και την παιδεία, κάθε προσπάθεια για να αναπτυχθεί ο σεβασμός των δικαιωμάτων και των ελευθεριών αυ-τών, και να εξασφαλιστεί προοδευτικά, με εσωτερικά και διεθνή μέσα, η παγκόσμια και αποτελεσματική εφαρμογή τους, τόσο ανάμεσα στους λαούς των ίδιων των κρατών με-λών όσο και ανάμεσα στους πληθυσμούς χωρών που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους.

(Το υλικό αντλήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.geocities.com)

Η κοινωνικο – πολιτισμική και η φυσικοιδικαιική θεμελίωση των δικαιωμάτων

Ο όρος «δικαίωμα» είναι νομική έννοια η οποία εμφανίστηκε στο 17ο αιώνα στους κόλπους της ηθικής φιλοσοφίας και σημαίνει τη δυνατότητα που έχουν τα άτομα ή οι ομάδες να ικανοποιούν τα συμφέροντά τους σύμφωνα με τους κανόνες που θεσπίζει η κοινωνία στην οποία ζουν. Τα δικαιώματα απορρέουν είτε από τους ηθικούς κώδικες είτε από τις παραδόσεις είτε από το ισχύον δίκαιο, στο οποίο οι κώδικες αυτοί και οι παραδόσεις ενσωματώνονται ως έναν ορισμένο βαθμό και συγκροτούν τη δικαιική τάξη κάθε ανθρώπινης κοινότητας. Συνεπώς, η έννοια του δικαιώματος προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ανθρώπινης κοινότητας εντός της οποίας αναγνωρίζεται η δυνατότητα των ατόμων να πράττουν ή να μην πράττουν κάτι, η οποία, κατά κανόνα, επικυρώ-νεται από το ισχύον δίκαιο.

Η αναγνώριση στα άτομα της δυνατότητάς τους να πράττουν ή να μην πράττουν κάτι, σημαίνει ότι τα δικαιώματα έχουν κατ’ αρχήν έναν κοινωνικό χαρακτήρα. Οι κοινωνικός χαρακτήρας των δικαιωμάτων απορρέει από το γεγονός ότι τα άτομα ρυθμίζουν τις σχέσεις τους στο πλαίσιο σταθερών και υποχρεωτικών κανόνων κοι-νωνικά ή / και νομικο-πολιτικά επικυρωμένων, οι οποίοι, ως τέτοιοι, έχουν γενική ι-σχύ και είναι αποδεκτοί τουλάχιστον από την πλειονότητα των μελών μιας ανθρώπι-νης κοινότητας. Η κοινή αυτή αποδοχή στηρίζεται στο γεγονός ότι οι εν λόγω κώδικες

ΕΚΘΕΣΗ

20

απηχούν τις κυρίαρχες ηθικές αξίες και αντιλήψεις για τις κοινωνικές σχέσεις, τις συναλλαγές ή τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στα μέλη της ανθρώπινης κοινότη-τας. Από την άποψη αυτή, και σε αντίθεση με τη θεωρία του φυσικού δικαίου, τα δι-καιώματα δεν προϋπάρχουν της κάθε κοινωνίας και δεν είναι ανεξάρτητα από αυτή, αλλά είναι συνυφασμένα με τους θεσμούς, τον πολιτισμό και την ιστορία της, και, ως εκ τούτου, «ορίζονται μόνο με όρους κοινωνικών σχέσεων και ηθικών συμφερό-ντων που απορρέουν από δεδομένες κοινωνικές συνθήκες» (Clark, DearQ 114-115). Αυτό σημαίνει ότι τα δικαιώματα έχουν ένα περιεχόμενο που καθορίζεται από τον πολιτισμό και τις παραδόσεις ή, κατά ένα γενικότερο τρόπο, από την ιστορικότητα της κάθε κοινωνίας: ο χαρακτήρας, το περιεχόμενο και τα όρια των δικαιωμάτων είναι συνάρτηση του χαρακτήρα της κάθε ανθρώπινης κοινότητας και, ειδικά, των αξιών που περιέχονται στους κοινωνικούς της θεσμούς.

Από αυτή τη σκοπιά, τα δικαιώματα καθορίζονται από τα πολιτισμικά συστήματα και τους αντίστοιχους ηθικούς κώδικες και είναι προϊόντα των κοινωνικών σχέσεων, άρα δεν είναι ούτε φυσικά ούτε αναπαλλοτρίωτα. Ως κοινωνικά προϊόντα περιορίζο-νται στα μέλη μιας δεδομένης ανθρώπινης κοινότητας και, συνεπώς, στο βαθμό που κάθε κοινότητα συνιστά ένα σχετικά κλειστό ηθικό – πολιτισμικό σύστημα, δεν έχουν οικουμενικό χαρακτήρα.

Το πρόβλημα της ορολογίας και η εξέλιξη των δικαιωμάτων

Τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν συχνά αντικείμενο ταύτισης ή και συγχύ-σεων με συγγενείς έννοιες, όπως ατομικά δικαιώματα, ατομικές ελευθερίες, δημόσιες ελευθερίες, πολιτικά δικαιώματα, κοινωνικά δικαιώματα κ.ο.κ. Ωστόσο, οι έννοιες αυ-τές διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το γεγονός ότι έχουν διαφορετικό ιδεολογικό και ηθικό περιεχόμενο, δεδομένου ότι παραπέμπουν σε διαφορετικά ηθικο – πολιτικά θε-ωρητικά συστήματα, καθώς και σε διαφορετικές αντιλήψεις περί ανθρώπινης φύσης και δικαιοσύνης. Γι’ αυτόν το λόγο, προτείνεται συνήθως ο όρος ανθρώπινα δικαιώμα-τα, τον οποίο ορισμένοι συγγραφείς θεωρούν ως ουδέτερο όρο, ο οποίος, επιπλέον, ως όρος γένους, επιτρέπει την υπαγωγή όλων των ειδικότερων κατηγοριών σε μια ε-νιαία κατηγορία. Η χρήση της έννοιας «θεμελιώδη δικαιώματα» παραπέμπει, σύμφωνα με το Γ. Βλάχο, «στην ιδέα μιας συστηματικής ενότητας ή ενός συστήματος με επί-κεντρο την προσωπικότητα του ανθρώπου». Ο όρος «θεμελιώδη δικαιώματα» καθι-ερώθηκε από την Οικουμενική ∆ιακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1948, αλλά και από άλλες μεταγενέστερες διεθνείς διακηρύξεις ή συμβάσεις, όπως, λόγου χάρη, ο Χάρτης των Θεμελιωδών ∆ικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και, έκτοτε, η χρήση του έχει επικρατήσει διεθνώς. Τα θεμελιώδη δικαιώματα διακρίνονται, σύμφωνα με την κλασική τυπολογία, σε ατο-

μικά, σε πολιτικά και σε κοινωνικά δικαιώματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, παρατηρείται απομάκρυνση από αυτό το κλασικό πρότυπο κατάταξης των δικαιωμά-των, γεγονός που οφείλεται όχι μόνο στην εμφάνιση νέων δικαιωμάτων εξαιτίας των κοινωνικών εξελίξεων, αλλά και σε ιδεολογικούς ή πολιτικούς λόγους. Για παράδειγ-μα, η ανάγκη για ενίσχυση της δημοκρατίας στο επίπεδο της νομιμοποίησης των πολι-

ΕΚΘΕΣΗ

21

τικών αποφάσεων των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπαγόρευσε την αναγνώριση μιας νέας κατηγορίας «δημοκρατικών δικαιωμάτων», ενώ στο σχέδιο για το Ευρωπαϊ-κό Σύνταγμα γίνεται για πρώτη αναφορά στο δικαίωμα για την προστασία της γενετι-κής ταυτότητας του καθενός. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι είναι αδύνατο να δοθεί ένας πλήρης ορισμός των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι οικονομικές, οι κοινωνικές και οι τεχνολογικές συνθήκες που επικρατούν σε μια δεδο-μένη κοινωνία.

{…} Η εξέλιξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων χαρακτηρίστηκε από μια, κατά περιό-δους, είτε αργή είτε δυναμική διαδικασία μετάβασης από τα κλασικά φιλελεύθερα δικαιώματα («δικαιώματα-ελευθερίες») στα κοινωνικά δικαιώματα («δικαιώματα-παροχές»), με κινητήρια δύναμη τα πολιτικά δικαιώματα και τη διεύρυνσή τους στα λαϊκά στρώματα. Τα κλασικά φιλελεύθερα δικαιώματα εξελίχθηκαν με σταθμό τη ∆ι-ακήρυξη του 1789, ενώ τα κοινωνικά δικαιώματα αναδείχθηκαν με την επανάσταση του 1848 και εξελίχθηκαν μέσα από την επίδραση της Σοβιετικής ∆ιακήρυξης «των δικαιωμάτων του εργαζόμενου και εκμεταλλευόμενου λαού» (1918), για να κατοχυρω-θούν συνταγματικά στις περισσότερες δυτικές χώρες, αλλά και διεθνώς (με την Οι-κουμενική ∆ιακήρυξη του 1948) μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (με εξαίρεση το γερμα-νικό σύνταγμα της Βαϊμάρης (11/8/1919), το οποίο, ενάντια στη φιλελεύθερη ατομικι-στική ιδεολογία, υπήρξε πρωτοπόρο στην υιοθέτηση της λογικής των κοινωνικών δι-καιωμάτων και της προτεραιότητας της ευημερίας του λαού έναντι της ιδιοκτησίας.

{…} Μετά από αυτή την ιστορική εξέλιξη, αναγνωρίστηκαν και κατοχυρώθηκαν νο-μικά κατά χρονική σειρά τα ατομικά, τα πολιτιστικά και τα κοινωνικά δικαιώματα. Η νομική κατοχύρωσή τους σημαίνει ότι τα δικαιώματα αυτά, ανεξάρτητα από τη φυσικο-δικαιική τους προέλευση, δηλαδή ανεξάρτητα από τη συνάφειά τους με τα ανθρώπινα δικαιώματα, έχουν μια δικαιική διάσταση, είναι, δηλαδή, έννομα δικαιώματα. Η διαφορά τους είναι ότι, ενώ ως έννομα δικαιώματα μπορεί κανείς να τα αξιώσει έναντι μιας ο-ρισμένης κοινότητας δικαίου (θετικό δίκαιο), τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ηθικά θεμελιωμένα δικαιώματα, τα οποία απορρέουν από το φυσικό δίκαιο και με τα οποία τα πρώτα διατηρούν μια ορισμένη σχέση έντασης. Η ένταση αυτή προκύπτει από το γεγο-νός ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν ένα ηθικό περιεχόμενο το οποίο, αντλούμενο από το φυσικό δίκαιο, θεμελιώνει αξίες και αιτήματα που δεν έχουν καταγραφεί στο θετικό δίκαιο. Ειδικά, όμως, τα ατομικά δικαιώματα, επειδή ταυτίστηκαν με την ιστορία διαμόρφω-

σης του φιλελεύθερου κράτους και τις διαδικασίες της νομικής συγκρότησής του, κα-ταγράφηκαν ιστορικά και ως δημόσιες ελευθερίες, δηλαδή, ως έννομα (συνταγματικά) αναγνωρισμένες ελευθερίες. Ως συνταγματικά εγγυημένα και ως έννομα αναγνωρισμέ-να ατομικά δικαιώματα, οι ελευθερίες αυτές έχουν ένα δημόσιο χαρακτήρα, ενώ κατά κύριο λόγο αποσκοπούν στη διασφάλιση της ιδιωτικής σφαίρας δράσης του ατόμου και, ως τέτοιες, έχουν κατ’ αρχήν ένα φιλελεύθερο χαρακτήρα.

Στάθης Μπάλιας, «Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην εποχή της δημοκρατίας»

ΕΚΘΕΣΗ

22

Ανθρωπισμός

{…} Ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κύκλου της ζωής, αλλά όμως δεν είναι ο ίδι-

ος ο κύκλος της ζωής. Ανήκουμε στον κόσμο, αλλά αυτός ο κόσμος δεν μας ανήκει, δεν είναι κτήμα μας. Είμαστε οι διαχειριστές της ζωής και όχι οι ιδιοκτήτες της. ∆εν είμαστε δούλοι του κόσμου, ούτε όμως γίναμε κι αφεντικά του. Απλώς παραμένουμε οικονόμοι της ζωής. Με αυτόν τον κάπως αφοριστικό τρόπο απεικονίζουμε την κρίση του ανθρωπισμού

στο νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο αναγεννησιακός ανθρωπισμός πρόβαλε τον άνθρωπο ως το επίκεντρο της πραγματικότητας και κατέφυγε στα ανθρωπιστικά γράμματα, προκειμένου να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος (humo humanis). Το αναπόφευκτο ατόπημα του ανθρωπισμού είναι η διολίσθησή του στον ατομικι-

σμό. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε Individualismus (ατομικι-σμός). Λέμε άνθρωπος και εννοούμε άτομο. Μιλούμε για τον πολίτη και έχουμε στο νου τον ιδιώτη. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας και εξυπονοούμε το εγώ μας σε τέ-τοιο βαθμό, μέσα στο οποίο συνανήκει το εγώ μας μαζί με το καθένα άλλο του. Οι λο-γοτέχνες προφήτευαν από τον περασμένο αιώνα ήδη: «Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στη μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνε-ται απ’ τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχειν του και καταλήγει ν’ απωθεί τους ο-μοίους του και ν’ απωθείται απ’ αυτούς». Για να υπερβεί ο ανθρωπισμός την κρίση του, απαιτείται να προβεί σε μια μόνο

σωτήρια πρωτοβουλία: να αποποιηθεί τον ατομικισμό. Για να μιλήσουμε με τη γλώσ-σα των ποιητών μας: «Το καίριο στη ζωή αυτή κείται πέραν του ατόμου. Με τη διαφο-ρά ότι, αν δεν ολοκληρωθεί κανείς ως άτομο – κι όλα συνωμοτούν στην εποχή μας γι’ αυτό - αδυνατεί να το υπερβεί» (Ελύτης). Ο ανθρωπισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί έτσι όπως κατάντησε, δηλαδή, σαν ατομικισμός. Απαιτείται ο ανθρωπισμός και πε-ριττεύει ο ατομικισμός. Είναι επιτακτική ανάγκη των καιρών μας να περάσουμε από την εξατομίκευση του ανθρώπου στον εξανθρωπισμό του ατόμου. Με δυο λόγια, πρέ-πει να απελευθερώσουμε τον ανθρωπισμό από τον ατομικισμό. Όταν ο άνθρωπος αυτοπεριορίζεται στο άτομο, τότε αυτοχειριάζεται υπαρξιακά. Ο ατομικισμός είναι το καρκίνωμα του ανθρωπισμού.

Ο ορίζοντας για την αποδέσμευση του ανθρωπισμού από τον ατομικισμό είναι ο κοι-νωνισμός. Ο ανθρωπισμός χρειάζεται να κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή, ο άνθρωπος να αντιληφθεί την ύπαρξή του ως συνύπαρξη κι όχι σαν δήθεν αυθύπαρκτη μονάδα αποκομμένη από το περιβάλλον της, όπως δυστυχώς συμβαίνει με το άτομο. […] Με μια απλή φράση: ο άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς, αλλά συνυπάρχει κυρίως.

Ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπος, αλλιώτικα καταντά απάνθρωπος. Ο ανθρώπινος άνθρωπος δεν είναι ατομικός αλλά κοινωνικός: δεν αποτελεί ύπαρξη, αλλά συνύπαρξη.

ΕΚΘΕΣΗ

23

Πυξίδα για τον ασφαλή διάπλου ανάμεσα στη Σκύλλα της εξατομίκευσης και στην Χάρυβδη της μαζοποίησης είναι η κοινωνικοποίηση του ανθρωπισμού. Χωρίς να δια-κινδυνεύουμε κανενός είδους προφητεία και δίχως να καταφεύγουμε σε ιστορικοφιλο-σοφικές μαντείες, πιστεύουμε ότι ο κοινωνισμός του ανθρωπισμού είναι η επιταγή των καιρών μας.

Μάριος Μπέγζος, «Ο κοινωνισμός του ανθρωπισμού»

Ορισμός του ανθρώπου

-Τι είναι ο άνθρωπος; ρωτάει σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη του ένας ακα-δημαϊκός δάσκαλος του Νέου Κόσμου.

-Το όν που έχει δικαιώματα, απαντά. Και έπειτα διευκρινίζει: ∆ικαιώματα, που το ίδιο προβάλλει, και που αναγνωρίζονται. Προσωπικά δεν έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους πολύ απλούς και λιγόλογους ορι-

σμούς. Ιδίως αντικειμένων, όπως το «ανθρώπινο όν», που έχουν μεγάλο εννοιολογικό βάθος. Τις περισσότερες φορές αποτελούν συντομογραφίες της στιγμής. Ονομάζουν ένα από τα πολλά γνωρίσματα του «οριστέου», εκείνο που έτυχε ή θέλησε να προσέξει ο παρατηρητής, και παραλείπουν όλα τα άλλα ως μη απαραίτητα τάχα, αυτονόητα ή εξυπονοούμενα, ενώ όταν αλλάξει η οπτική γωνία, αυτά περνούν αμέσως στο πρώτο επίπεδο και εκτοπίζουν το ονομαζόμενο. Έπειτα, συμβαίνει με τους ορισμούς των πραγμάτων ό,τι και με την ετυμολογία των λέξεων. Ένας δάσκαλός μου στο Εξωτερι-κό, για να μας κάνει προσεκτικότερους και να μας αποτρέπει από βιαστικές λύσεις, συνήθιζε να λέγει: «Όσο πιο εύλογη φαίνεται μια ετυμολογία, τόσο λιγότερες πιθανό-τητες έχει να είναι επιστημονικά ορθή». Την ίδια δυσπιστία πρέπει, νομίζω, να δεί-χνουμε και απέναντι στους «εύλογους» ορισμούς: σπάνια είναι ακριβέστεροι, και σχε-δόν πάντοτε είναι λειψοί.

{…} Ο ορισμός αυτός («ανθρώπινο είναι το ον που έχει δικαιώματα») γεννάει πολλές απορίες.

1. Πρέπει, φυσικά, να μην τον ερμηνεύσουμε κατά λέξη και με αποκλειστικότητα.

Γιατί αν δώσουμε στον όρο «ον» το πλάτος που έχει σύμφωνα με το πηγαίο νόημά του (ον = καθετί που υπάρχει) τότε η πρότασή μας γίνεται αμφίβολη. ∆εν είναι μό-νο ο άνθρωπος που έχει δικαιώματα. ∆ικαιώματα έχουν και άλλα «όντα», πολιτικά (οι Αρχές) ή νομικά (τα σωματεία π.χ.). Κατ’ ανάγκη λοιπόν θα πάρουμε τη λέξη «ον» στη στενή της έννοια, θα περιλάβουμε σ’ αυτήν (ούτε καν όλα τα φυσικά, αλλά μόνο) τα ζωντανά όντα, τα «ζώα». Και θα εννοούμε ότι «απ’ όλα τα ζώα του κόσμου ο άνθρωπος έχει μόνο δικαιώματα. Τούτο το γνώρισμα τον ξεχωρί-ζει μέσα στη συνομοταξία τους».

2. Είναι φανερό ότι με αυτό τον περιορισμό η πρότασή μας έχει σκοπό να αντιδια-

στείλει τον άνθρωπο προς τα άλλα «ζωντανά όντα» όχι ως φυσικήν ύπαρξη, γιατί τότε θα έπρεπε ο ορισμός μας να επισημάνει τα βιολογικά του γνωρίσματα (τα ανατομικά χαρακτηριστικά και τις λειτουργικές του ιδιορρυθμίες), αλλά ως η-θικήν οντότητα, ως πρόσωπο. Θέλει να πει ο σκύλος, η γάτα, το πουλί, ακόμα και

ΕΚΘΕΣΗ

24

τα ζώα που ως μορφές και οργανικά συστήματα βρίσκονται πολύ κοντά μας, όπως λ.χ. τα ανθρωποειδή (ο χιμπατζής, ο γορίλλας, κ.τ.λ. ), διαφέρουν ριζικά από τον άνθρωπο γιατί δεν έχουν δικαιώματα, ούτε επομένως νηστικά, αν τα προστατεύου-με από τους εχθρούς των και τα βοηθούμε να μεγαλώσουν τα παιδιά τους κτλ., αυ-τά τα κάνουμε όχι γιατί τα δικαιούνται (όπως οι άνθρωποι), αλλά επειδή τα ζώα μας ωφελούν ή μας διασκεδάζουν ή μπορούν να μας κάνουν κακό (αν είμαστε δεισι-δαίμονες) κτλ. Χρειάζονται την προσοχή και τη στοργή μας, δεν μπορούν όμως και να την αξιώσουν δικαιωματικά.

3. Τι σημαίνει άραγε η διάκριση: «τα άλλα ζώα έχουν ανάγκες, μόνο ο άνθρωπος

έχει δικαιώματα»; Ο ορισμός που προτείνεται δε μας διαφωτίζει. Με τη φράση μά-λιστα που προσθέτει: «(δικαιώματα) που προβάλλονται και αναγνωρίζονται», εισά-γει ακόμα ένα περιορισμό, με αποτέλεσμα να αδυνατίσει περισσότερο το νόημά του. Εάν, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, δεν προβάλω τα δικαιώματά μου (από άγνοια ή μωρία, από φόβο ή αδυναμία) και – το χειρότερο – εάν δε μου αναγνωριστούν από την κοινότητα μέσα στην οποία ζω ή από τους ταγούς της (όπως λ.χ. συμβαίνει σή-μερα στους μαύρους της νότιας Αφρικής ή στους λιμοκτονούντες προλετάριους των υπανάπτυκτων χωρών), παύω να είμαι «άνθρωπος»; Μαζί με τη νομική απο-βάλλω και την ηθική μου υπόσταση;

Το σημείο τούτο είναι, νομίζω, το πιο αδύνατο στον ορισμό που συζητούμε. Εάν

πραγματικά θέλουμε να ξεχωρίσουμε μέσα στο βασίλειο της ∆ημιουργίας τον άνθρωπο και να τον τιμήσουμε για τη μοναδικότητά του, δε στέκει να του προσγράψουμε προνό-μια με επιφυλάξεις. Επιφυλάξεις μάλιστα που μπορούν να συσχετιστούν με την πολιτι-κή μας ιδεολογία και να γεννήσουν εύλογες υποψίες. Γιατί τι είναι αυτά τα «δικαιώ-ματα υπό όρους»; Έτσι καθώς τα αναφέρουμε, φαίνεται, ότι για να ισχύσουν, πρέπει να αναγνωριστούν, με άλλους λόγους: να παραχωρηθούν. Σε ποιον ή ποιους θα ανα-θέσουμε το έργο να τα παραχωρήσει; Σε μιαν ουράνια ή σε μιαν επίγεια εξουσία; Σ’ έναν «ελέω Θεού» ηγεμόνα, ή σε αιρετούς άρχοντες (που υποτίθεται ότι επιβάλλουν τη βούληση των περισσότερων, ενώ συχνότερα απ’ όσο φανταζόμαστε εκφράζουν τα συμφέροντα των ολίγων;). Αφού μιλούμε για «δικαιώματα», μόνο του ασφαλώς γεννιέ-ται το ερώτημα: από πού τα παίρνει αυτός που τα έχει; Στο θετικό ∆ίκαιο τα δι-καιώματα των μελών της πολιτείας είναι πάντοτε δοτά. Τα καθορίζει ο νομοθέτης σύμφωνα με τις γενικές αρχές του Καταστατικού Χάρτη που υποτίθεται ότι έχει συ-νταχθεί και κυρωθεί από τους εντολοδόχους του κοινωνικού σώματος, για να ρυθμίζει τις ποικιλώνυμες σχέσεις του συλλογικού βίου. Αυτά τα «δικαιώματα» εννοούμε και στον ορισμό μας; Ή κάποια άλλα που βρίσκονται κάτω απ’ αυτά, στις ρίζες τους, και που πιστεύουμε ότι αναφέρονται στον άγραφο Χάρτη του φυσικού ∆ικαίου, κοινό βάθρο κάθε νομοθεσίας; Π.χ. το δικαίωμα της ζωής, της τιμής, της ελευθε-ρίας κ.τ.λ. που έχουν διακηρύξει τα δημοκρατικά πολιτεύματα; Αν είναι τα πρώτα, θα μας πουν (δικαίως) ότι εισάγουμε δυο ποιότητες, δύο κατηγορίες ανθρώπων: εκείνους που έχουν το δικαίωμα να παραχωρούν δικαιώματα και τους άλλους που περιμένουν

ΕΚΘΕΣΗ

25

να τα αποκτήσουν. Αν πάλι είναι τα δεύτερα, πρέπει να προχωρήσουμε στην ανάπτυξη του ορισμού μας και να αποκαλύψουμε τον τύπο αυτών των θεμελιακών δικαιωμάτων που μόνο ο άνθρωπος (ον από την άποψη αυτή μοναδικό απάνω στον πλανήτη μας) έχει τη συνείδηση ότι του ανήκουν και με βαριές θυσίες τα διεκδικεί, όταν του αμφι-σβητούνται. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι γνωρίζουμε αυτόν τον τύπο, ξέρουμε ποιο είναι

αυτό το «δικαίωμα των δικαιωμάτων». Μας το έχει παραδώσει ένας μεγάλος φιλόσο-φος των νεώτερων χρόνων, ο Εμμανουήλ Kant, σε μια κλασική για τη λιτότητά της δι-ατύπωση. «Κοίταξε» – μας είπε – «να ενεργείς και να αισθάνεσαι έτσι, ώστε ποτέ να μη μεταχειρίζεσαι τον άνθρωπο ως μέσον αλλά πάντοτε να τον έχεις σκοπό στις προθέσεις και στις πράξεις σου». ∆εν έχω συναντήσει ως τώρα πιο υψηλόφρο-νη προτροπή, που να δείχνει τέτοιαν εμπιστοσύνη και τόσο σεβασμό στον άνθρωπο σαν άνθρωπο. Εάν τη μεταφέρουμε στο σχήμα του ορισμού και τη συσχετίσουμε με την παραπάνω ανάλυσή μας, θα έχουμε την εξής απλή και συνάμα βαρυσήμαντη φόρμουλα: «Άνθρωπος είναι το μοναδικό μέσα στο γνωστό μας σύμπαν ον που έχει το ανα-φαίρετο δικαίωμα να λογαριάζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσον». Αυτή – θα παραδεχτούμε – είναι η γλώσσα του γνήσιου ουμανισμού. Κανένας «σκοπός», όσο ψηλά κι αν τον τοποθετήσουμε, με όσην αίγλη κι αν τον περιβάλουμε, δεν μπορεί να δικαιολογήσει εκείνον που θα χρησιμοποιήσει τον άνθρωπο, ως μέσον για την πραγμα-τοποίησή του. «Μέσα για κάποιο σκοπό» μπορούν (και στην ανάγκη, επιβάλλεται) να γίνουν όλα τα όντα εκτός από ένα: τον άνθρωπο. Αυτός οφείλει να είναι, και δικαι-ούται να απαιτήσει να είναι, μόνο σκοπός. Η αξία του δεν αντικατασταίνεται με τί-ποτα. ∆εν μπορεί να αποτιμηθεί με καμιάν άλλη. Είναι το μέτρο μεταξύ των αξιών. Εκείνος λοιπόν που τον κατεβάζει από το υψηλό επίπεδο του απόλυτου «σκοπού» στο χαμηλό επίπεδο του σχετικού «μέσου», ή αυτός που αυτοκαταδικάζεται (από βλακεία ή ανανδρία) σε «μέσον προς άλλο σκοπό», αναιρεί, καταλύει, «σκοτώνει» τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο. Μεγαλύτερη βλασφημία, βαρύτερο έγκλημα δεν υπάρχει. Τα δικαιώματα όμως συνυφαίνονται με ισομεγέθεις ευθύνες. Να λογαριάζεσαι (από

τους άλλους και από τον εαυτό σου) σαν άνθρωπος δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και ευθύνη. Το πρώτο μας αρέσει, το δεύτερο αποφεύγουμε να το ομολογούμε. Το «ως χαρίεν άνθρωπος» του αρχαίου ποιητή, έχει δύο όψεις., τη μια φανερή, την άλλη αφα-νή: -Τι χαριτωμένο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος! – Αλλά και τι βαρύ, τι ασήκωτο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος …

Ε. Π. Παπανούτσος, Η κρίση του πολιτισμού μας

Η ανθρωπιά

Η «ανθρωπιά» είναι μια λέξη του καιρού μας, ένας όρος κοινόχρηστος, ένα νόμισμα

που κυκλοφορεί σ’ όλα τα χέρια, γιατί συμβαίνει η ανταλλακτική του αξία να είναι πολύ μεγάλη. Μιλούμε για συγγραφείς: «αυτός έχει ανθρωπιά», «αυτός δεν έχει ανθρωπιά». Και με την «ανθρωπιά» εννοούμε, φυσικά, τη συμπόνια, τη συμμετοχή, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο πάθος του γείτονα. Και όχι μόνο του γείτονα. Του κάθε ανθρώ-που. Άλλοτε χρησιμοποιούσαν τον όρο «ανθρωπισμός». Έλεγαν: «αυτός είναι μεγάλος ανθρωπιστής» και με τούτο εσήμαιναν μια προσωπικότητα, που ξοδευόταν ολόκληρη,

ΕΚΘΕΣΗ

26

για να κάμει το καλό, για να ευκολύνει το μόχθο, για ν’ αλαφρώσει το ζυγό των «πε-πεδημένων». Ο Ντυνάν, έξαφνα, ο ιδρυτής του «Ερυθρού Σταυρού», υπήρξε ένας τέ-τοιος ανθρωπιστής. Πέρα από ό,τι θα μπορούσε να ενδιαφέρει αποκλειστικά το άτομό του, εσυλλογίσθηκε τους ανθρώπους που έπασχαν, έξω από τη διάκριση φυλής και θρησκείας, «εν πολέμω και ειρήνη». Η Φλωρεντία Ναϊτιγκαίηλ, η «λευκή αδελφή», αυτή η ευγενική εκπρόσωπος της φιλαλληλίας και της αυτοθυσίας μέσα στο φοβερό λοιμό του κριμαϊκού πολέμου, που έγινε άξια να υμνηθεί από τη μεγαλήγορη και μελω-δική συνάμα μούσα του Τέννυσον, υπήρξεν επίσης ένα αξιομνημόνευτο υπόδειγμα αν-θρωπισμού. Ας θυμηθούμε και ένα σύγχρονό μας, το Σβάϊτσερ, γιατρό και φιλόσοφο, που αφιέρωσε τη ζωή του στη θεραπεία των «χανσενικών» (έτσι λέγονται, ευπρεπέ-στερα, τώρα οι λεπροί) της Αφρικής. Ο «ανθρωπιστής», ένας άνθρωπος με σπουδαί-ες ικανότητες, που αναλίσκεται με ειλικρίνεια, χωρίς υστεροβουλία, ακόμη και χωρίς τη θεμιτή, επιτέλους, από πολλές απόψεις, επιθυμία τ�