ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών (Ν.Ο.Π.Ε.)

ΝΟΜΙΚΗΣΤμήμα

Τομέας Δημοσίου Δικαίου Μάθημα: ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Διδάσκοντες: Καθηγητής Α. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Λέκτορας Σ. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ Εξάμηνο: Δ (κλιμάκιο: α-μ)

«ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΙΙ – 77 παρ.2 ΣχΕυρΣ»

Επώνυμο: ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ

Όνομα: ΦΩΤΕΙΝΗ-ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Αριθμός Μητρώου: 1340200400123 Email: fotini1985@tellas.gr Τηλέφωνο: 2102918250 / 6974482595 Διεύθυνση: Αισχύλου 11, Γαλάτσι Τ.Κ.: 11147 Πόλη: Αθήνα Εξάμηνο: Δ Πανεπιστημιακό έτος: 2004-2005

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ (*Πίνακας με ενεργά περιεχόμενα: CTRL + κλικ για μετάβαση στον προορισμό της σύνδεσης)

σελ.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 3

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4

Α. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 7

1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ 7

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

2.

8

3. Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 9

4. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 17

ΓΙΑ ΠΟΙΟ ΛΟΓΟ ΘΕΣΠΙΣΤΗΚΕ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΗΣ

5.

21

ΤΙ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ 22 6.

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 23 7.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

8.

32

1

σελ.

Β. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΓΕΝΙΚΑ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 34

1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 34

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 35 2.

3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 38

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 42 4.

ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ 43 5.

6. Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 45

Η ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 47 7.

Ο ΟΡΟΣ "ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ" 56 8.

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΣΥΝΤΑΓΜΑ

9.

57

10. Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

58

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ 59

ΠΕΡΙΛΗΨΗ - ΛΗΜΜΑΤΑ 60

62 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 63

2

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Άρθρο: άρθρ.

Βλέπε: βλ.

Δηλαδή: Δηλ.

Ευρωπαϊκή Ένωση: Ε.Ε.

Παράγραφος: παρ.

Σελίδα (ες): σελ. (ή σ.)

Σύνταγμα: Σ. (ή Σύντ.)

Ευρωπαϊκό Σύνταγμα: ΕυρΣ.

Άρειος Πάγος: ΑΠ

Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών: ΜονΠρωτΑθ

Εφετείο Αθηνών: ΕφΑθ

Ειρηνοδικείο Αθηνών: ΕιρΑθ

Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό): ΕλλΔνη (ή ΕλλΔ)

Αρμενόπουλος (περιοδικό): Αρμ.

Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας: ΟΠΙ

3

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις αρχές του 21ου αιώνα ένα από τα πιο επίκαιρα θέματα είναι η προστασία

της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία των

πληροφοριών. Το διαδίκτυο έφερε ριζική αλλαγή στην επικοινωνία και τη γνώση γιατί

εκμηδένισε τις αποστάσεις και έδωσε τη δυνατότητα άμεσης και ταχύτατης διάδοσης

των έργων και των δεδομένων. Η ανθρωπότητα βρέθηκε μπροστά σε ένα

κοσμοϊστορικό γεγονός, όπως έγινε και με την τυπογραφία τον 15ο αιώνα. Το internet

δεν είναι μόνο τεχνολογία αλλά και μια νέα κουλτούρα που δημιουργεί το δικό της

τύπο ανθρώπου. Η προσέγγιση αυτή φαίνεται να είναι ο καλύτερος τρόπος

αντιμετώπισης των προβλημάτων που ανακύπτουν.

Στόχος της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η διασφάλιση ενός υψηλού επιπέδου

προστασίας στο δημιουργό, η ενθάρρυνση των επενδύσεων στον τομέα της

πολιτιστικής βιομηχανίας και η εξασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ των δικαιούχων

και της ολότητας. Η προστασία αυτή εξυπηρετεί τον πολιτιστικό πλουραλισμό και

γενικότερα τον πολιτισμό, αφού ο δημιουργός συμβάλλει με το έργο του στην

πολιτιστική κληρονομιά και τη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας. Οι νέες

τεχνολογίες λειτουργούν ως μία μεγάλη δυνατότητα διάδοσης των έργων και

διεύρυνσης της πολιτιστικής αγοράς αλλά συγχρόνως και ως απειλή για το δημιουργό.

Η απειλή δεν έρχεται όμως μόνο από τον αντισυμβαλλόμενο αλλά και από τον

καταναλωτή που γίνεται διανομέας και χρήστης του έργου, ενώ ο ρόλος του δεν είναι

παθητικό. Από την άλλη πλευρά η τεχνολογία καταφέρνει να ξεπεράσει και να

παρακάμψει το νόμο. Τα νεότερα συστήματα peer to peer δεν βασίζονται σε ένα

κεντρικό κόμβο, αλλά έχουν χαρακτήρα εντελώς αποκεντρωμένο με συνέπεια οι

δικαιούχοι του λογισμικού να μην επεμβαίνουν στην ανταλλαγή αρχείων, ούτε να

μπορούν να ελέγξουν το χρήστη για την παράνομη πράξη. Η καταδίκη του δράστη

γίνεται δυσκολότερη και ο δικαιούχος αναγκάζεται να στραφεί κατά του μεμονωμένου

καταναλωτή.

Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας έτσι όπως έχει διαμορφωθεί από τις Συνθήκες

Internet, την Οδηγία 2001/29 και την εθνική νομοθεσία (άρθρο 81 Ν. 3057/2002),

εξασφαλίζει την προστασία του δημιουργού και των συγγενικών δικαιούχων. Οι

4

κανόνες όμως αυτοί δεν είναι πάντοτε αποδεκτοί από την κοινωνική πραγματικότητα.

Νέα ρεύματα, όπως το ανοιχτό λογισμικό και η "ελεύθερη κουλτούρα", κάνουν την

εμφάνισή τους στην προσπάθεια επαναπροσδιορισμού των ισορροπιών σε επίπεδο

συμβατικό.

Η πνευματική ιδιοκτησία λέγεται ότι είναι το αγαπημένο παιδί της 1Ευρώπης , αφού μέσα σε δώδεκα περίπου χρόνια το κοινοτικό κεκτημένο στον τομέα

αυτό περιλαμβάνει οκτώ Οδηγίες. Οι επτά πρώτες αναφέρονται, όπως είναι γνωστό,

στην εναρμόνιση του ουσιαστικού δικαίου. Πρόκειται για τις κοινοτικές ρυθμίσεις που

αφορούν τη νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών, την

εκμίσθωση, το δημόσιο δανεισμό και τα συγγενικά δικαιώματα, τη δορυφορική

μετάδοση και την καλωδιακή αναμετάδοση, τη διάρκεια προστασίας, τις βάσεις

δεδομένων, την κοινωνία της πληροφορίας και το δικαίωμα παρακολούθησης. Η

όγδοη Οδηγία αφορά την επιβολή των δικαιωμάτων και πιο συγκεκριμένα έχει στόχο

την εναρμόνιση των μέτρων και διαδικασιών σε σχέση με όλα τα δικαιώματα της

διανοητικής ιδιοκτησίας.

Η χώρα μας ήταν το πρώτο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που

εναρμόνισε την εθνική νομοθεσία με την Οδηγία 2001/29 για την κοινωνία της

πληροφορίας και στη συνέχεια κύρωσε τις δύο Συνθήκες Internet. Αυτή όμως την

εποχή το μεγάλο ζήτημα δεν είναι το διαδίκτυο, αλλά η πειρατεία των CD και DVD

που πουλιούνται στο δρόμο, καθώς και η παράνομη χρήση λογισμικού. Κατά συνέπεια

είναι αναγκαίο να επικεντρωθεί η προσοχή όλων των αρμόδιων φορέων στην

καταστολή κάθε φαινομένου πειρατείας, ενώ σε νομοθετικό επίπεδο είναι σκόπιμο να

θεσπισθούν διοικητικές κυρώσεις και να προχωρήσει η διαδικασία εναρμόνισης με την

Οδηγία για την επιβολή των δικαιωμάτων. Η εθνική νομοθεσία θα πρέπει επίσης να

εναρμονισθεί και με την Οδηγία για το δικαίωμα παρακολούθησης που αφορά τον

τομέα των εικαστικών έργων γιατί η προθεσμία ενσωμάτωσης λήγει σε λίγους μήνες.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση των είκοσι πέντε τώρα κρατών μελών εναρμονίζει με ένα

μοναδικό τρόπο τις διαφορετικές νομοθεσίες για την πνευματική ιδιοκτησία και τα

συγγενικά δικαιώματα με στόχο τη διατήρηση της πολιτιστικής πολυμορφίας. Η

Ελλάδα έχει την αρχαιότερη πολιτιστική κληρονομιά και είναι αναγκαίο να

1 Reto Hilty, Copyright in the Internal Market, IIC 2004, σ. 760.

5

διατηρήσει και στο νέο κοινοτικό περιβάλλον έτσι όπως διαμορφώνεται με τα νέα

κράτη μέλη, τη θέση της στην πρώτη γραμμή των χωρών οι οποίες σέβονται τα άϋλα

αγαθά που συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και ταυτότητας των

λαών, καθώς και στην οικουμενικότητα των πολιτισμών.

Το γεγονός ότι η Ευρώπη δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην πνευματική /

διανοητική ιδιοκτησία αποδεικνύεται από το ότι προβλέπεται για πρώτη φορά

ξεχωριστά η προστασία και η συνταγματική της κατοχύρωση σε πανευρωπαϊκό

επίπεδο από το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα (ΙΙ, άρθρο 77 παρ. 2).

Η παραπάνω επομένως διάταξη αποτελεί την ασφαλιστική δικλείδα της

πνευματικής ιδιοκτησίας σε όλα τα κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η

πανευρωπαϊκή αναγνώριση της πνευματικής ιδιοκτησίας αποσκοπεί στην προστασία

του δημιουργού, του πολιτισμού και της οικονομίας.

Με άλλα λόγια, το άρθρο ΙΙ – 77 παρ. 2 του Ευρωπαϊκού Συντάγματος

θεωρείται πρωτοποριακό από άποψη οριζόντιας ρύθμισης και αποτελεί την απάντησης

της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην πρόκληση της αποτελεσματικής προστασίας των

πνευματικών δικαιωμάτων στο νέο περιβάλλον των ψηφιακών υπηρεσιών.

6

Α. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα είναι η νέα μεγάλη συμφωνία μεταξύ των

κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να την κάνουν πιο ισχυρή σε διεθνές

επίπεδο και πιο αποτελεσματική στο εσωτερικό της, για να απλοποιήσουν τη

λειτουργία της και να διευκρινίσουν τις αρμοδιότητές της.2 Με το Σύνταγμα η Ένωση

θα μπορέσει να ξεπεράσει πιο εύκολα τις δυσκολίες που δημιουργεί το μέγεθός της. Οι

πολίτες της θα γνωρίζουν τι είναι η Ένωση και τι μπορεί να κάνει. Πάνω απ' όλα όμως

το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα δίνει στους πολίτες τα δικαιώματα που ορίζει ο Χάρτης

των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Είναι, επομένως, μια συμβολή σε μια Ευρώπη της

ελευθερίας, της ειρήνης και της δημοκρατίας στον 21ο αιώνα.

Στην πραγματικότητα, το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα αποτελεί ταυτόχρονα συνθήκη

που διέπεται από τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου και Σύνταγμα διότι περιέχει

στοιχεία συνταγματικής φύσης.

Το Σύνταγμα της Ευρώπης προετοιμάστηκε βάσει διαφανούς και

δημοκρατικής διαδικασίας, κυρίως από μια Ευρωπαϊκή Συνέλευση 72 αντιπροσώπων

(επί 105 μελών) εκλεγμένων με άμεση και καθολική ψηφοφορία. Το έργο αυτό

ολοκληρώνεται με διαδικασία επικύρωσης από τα εθνικά κοινοβούλια, επίσης

εκλεγμένα με άμεση καθολική ψηφοφορία, των 25 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής

Ένωσης ή με δημοψήφισμα. Η επικύρωση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος και από τα

25 κράτη – μέλη θα είναι σίγουρα μια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία.

2 "Δεν συνασπίζουμε κράτη, ΕΝΩΝΟΥΜΕ λαούς". (: Jean Monnet, 30 Απριλίου 1952)

7

2. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

3Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων είναι η ασπίδα των πολιτών σε κάθε

προσπάθεια παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων τους και των θεμελιωδών

ελευθεριών τους. Προστατεύει την αξιοπρέπειά τους, τις ελευθερίες τους (τις

προσωπικές, τις οικογενειακές, τις κοινωνικές, τις επαγγελματικές και εργασιακές, της

σκέψης, της συνείδησης, της θρησκείας, της έκφρασης, της ιδιοκτησίας και του

επιχειρείν), επιβάλλει την ισότητά τους απέναντι στο νόμο, την ισότητα ανδρών και

γυναικών, διαφυλάσσει την πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία,

προστατεύει την υγεία και τα δικαιώματα των ηλικιωμένων και των παιδιών.

Ο χάρτης εγγυάται το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του δικαιώματος

στη ζωή, την απαγόρευση των βασανιστηρίων και των απάνθρωπων ή εξευτελιστικών

ποινών ή μεταχείρισης, το δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια, το σεβασμό

της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και

θρησκείας, την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, το δικαίωμα εκπαίδευσης,

την επιχειρηματική ελευθερία, το δικαίωμα ιδιοκτησίας, την ισότητα έναντι του

νόμου, το σεβασμό της πολιτιστικής, θρησκευτικής και γλωσσικής πολυμορφίας, την

ισότητα ανδρών και γυναικών, την κοινωνική ένταξη των ατόμων με αναπηρία, το

δικαίωμα προσφυγής στη δικαιοσύνη και την αμεροληψία του δικαστηρίου, το

τεκμήριο της αθωότητας, και τα δικαιώματα της υπεράσπισης κλπ.

3 Ο Χάρτης αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του Συντάγματος. Ισχύει στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και

στα κράτη μέλη όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Καλύπτει όχι μόνο τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα που περιέχονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του 1950, αλλά και επιπλέον τομείς, όπως τα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, η προστασία του περιβάλλοντος ή το δικαίωμα χρηστής διοίκησης.

8

3. Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

1. Στις 29 Οκτωβρίου 2004 υπογράφηκε στη Ρώμη από τους ηγέτες των

25 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης η "Συνθήκη για τη Θέσπιση του

Συντάγματος της Ευρώπης". Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, όμως επικράτησε να

ονομάζεται, θα τεθεί σε ισχύ την 1 Νοεμβρίου 2006 μετά την έγκρισή του σύμφωνα με

τις συνταγματικές διαδικασίες κάθε χώρας. Το Σύνταγμα επανιδρύει την Ευρωπαϊκή

Ένωση, αντικαθιστώντας τις καταστατικές Συνθήκες της, ενώ η Ένωση αποκτά ένα

συνεκτικό θεμελιώδες κείμενο που προσδιορίζει τους σκοπούς και τις αξίες της και

οργανώνει τη δομή, τη λειτουργία και τις πολιτικές της.

2. Η Διακυβερνητική Διάσκεψη, ως πρότυπο για την αναθεώρηση των

Καταστατικών Συνθηκών, άρχισε προς το τέλος της δεκαετίας του '90 να συναντά τα

όριά της. Δημοκρατικό έλλειμμα, έλλειψη δημοσιότητας και διαφάνειας, αποξένωση

των Ευρωπαίων πολιτών από τη λήψη των αποφάσεων και αδυναμία εξεύρεσης

ισόρροπων συνθέσεων για την ανανέωση της Ένωσης είναι οι κύριοι λόγοι που,

φυσικά μαζί με τη διεύρυνση, ανέδειξαν μετά τη Διακυβερνητική Διάσκεψη της

Νίκαιας (2000) την ανάγκη να αναπροσδιοριστεί το πρότυπο που γνωρίζαμε για τη

θεσμική εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Με την εμβάθυνση της ενοποίησης συνειδητοποιούνταν, ολοένα και

περισσότερο στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, η σημασία μιας πιο συνεκτικής

και αποτελεσματικής δομής της διευρυμένης Ένωσης. Αυτή ακριβώς επέβαλε με τη

σειρά της μια πιο ανοικτή και νομιμοποιημένη διαδικασία για την παραγωγή των

καταστατικών κειμένων. Έτσι προέβαλε στο προσκήνιο η προοπτική της

συνταγματοποίησής της και άρχισε η συζήτηση για την αναμόρφωση του προτύπου

σχετικά με την παραγωγή του θεμελιώδους κειμένου της. Παράλληλα, άρχισε να

υιοθετείται και να γενικεύεται, αντί της ονομασίας "Συνθήκη", η ονομασία

"Συνταγματική Συνθήκη" ή, πιο απλά, "Σύνταγμα".

3. Η Σύνοδος Κορυφής του Laeken (2001), αξιοποιώντας το προηγούμενο

της Συνέλευσης του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, αποφάσισε τη

συγκρότηση ενός σώματος με αντιπροσωπευτική σύνθεση, τη Συνέλευση για το

Μέλλον της Ευρώπης. Σε αυτήν συμμετείχαν εκπρόσωποι των αρχηγών κρατών και

9

κυβερνήσεων και των εθνικών κοινοβουλίων τόσο των παλαιών όσο και των νέων

κρατών μελών, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Επιτροπής. Η Συνέλευση

εργάστηκε από το Φεβρουάριο του 2002 εντατικά και μεθοδικά και υπέβαλε το Σχέδιό

της στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης στις 20 Ιουνίου 2003.

Αξίζει να σημειωθεί εκ προοιμίου ότι η Ένωση με τη συνταγματοποίησή της

εμπλουτίζεται με αρχές και θεσμούς γνώριμους προ πολλού στην Πολιτεία, που

συμπροσδιορίζουν τη βαθύτερη ουσία της. Το γεγονός αυτό δε σημαίνει πάντως ότι θα

συνεχίσουν να διατηρούν το παραδοσιακό περιεχόμενό τους. Οι νέες αρχές και οι

θεσμοί του Ευρωπαϊκού Συντάγματος δεν πρέπει λοιπόν να ταυτίζονται με το

περιεχόμενο και τη λειτουργία τους που προσιδιάζει στο εθνικό Σύνταγμα. Το ίδιο

ισχύει φυσικά και για την Ευρωπαϊκή Συνέλευση, η οποία επωμίσθηκε την ιστορική

ευθύνη να εκπονήσει το Σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, χωρίς βέβαια να ασκεί

συντακτική εξουσία με την έννοια του όρου που είναι γνωστή στην Πολιτεία.

4. Το "Σχέδιο Συνθήκης για τη Θέσπιση Ευρωπαϊκού Συντάγματος" που

επεξεργάσθηκε η Συνέλευση αποτέλεσε, όπως αποφασίστηκε στο Ευρωπαϊκό

Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης, "καλή" βάση για τις εργασίες της Διακυβερνητικής

Διάσκεψης. Η Διακυβερνητική, συγκλήθηκε την 4η Οκτωβρίου 2003 στη Ρώμη,

συνεδρίασε σε περισσότερες Συνόδους αποκλειστικά σε επίπεδο Αρχηγών κρατών και

κυβερνήσεων των είκοσι πέντε κρατών μελών (παλαιών και νέων) της Ένωσης, με την

επικουρία των Υπουργών Εξωτερικών.

Με τον τρόπο αυτό διαφοροποιήθηκε από τις έως τώρα Διακυβερνητικές, οι

οποίες διεξάγονταν σε πρώτη προπαρασκευαστική φάση σε επίπεδο εθνικών

αντιπροσώπων και συγκαλούνταν σε επίπεδο ηγετών σε μία μόνο (τελική) Σύνοδο. Οι

συζητήσεις έγιναν, εξ άλλου, σε ένα εντελώς διαφορετικό, πιο ώριμο, πολιτικό και

θεσμικό περιβάλλον, με συγκροτημένη βάση και με περισσότερο πληροφορημένους

και ευαισθητοποιημένους πολίτες. Τα διακυβεύματα που απασχόλησαν τη

Διακυβερνητική είχαν ήδη αποτελέσει, στο πλαίσιο της Συνέλευσης και του Forum για

το μέλλον της Ευρώπης, αντικείμενο εκτενούς δημόσιας συζήτησης, με διεξοδική

παρουσίαση της εκατέρωθεν επιχειρηματολογίας, ανάδειξη των καίριων ζητημάτων

και συνειδητοποίησης της σημασίας τους για την πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Η διακυβερνητική Διάσκεψη διακόπηκε το Δεκέμβριο του 2003, γιατί δεν

κατέστη δυνατό να επιτευχθεί συμφωνία, συνεχίστηκε δε τον Απρίλιο του 2004. Στις

10

17 Ιουνίου 2004, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των Βρυξελλών υπό την Ιρλανδική

Προεδρία παραμερίστηκαν οι τελευταίες διαφωνίες και επιτεύχθηκε ο τελικός

συμβιβασμός. Το Σύνταγμα μαζί με τα άλλα κείμενα της Τελικής Πράξης, δηλαδή τα

Πρωτόκολλα και τις Δηλώσεις, υποβλήθηκαν στη συνέχεια σε νομοτεχνική

επεξεργασία, υιοθετήθηκε δε σε πανηγυρική τελετή την 29η Οκτωβρίου 2004 στη

Ρώμη.

5. Η παραγωγή του Ευρωπαϊκού Συντάγματος οργανώθηκε έτσι σε δύο

σαφώς διακριτά στάδια, τη Συνέλευση και τη Διακυβερνητική. Τα δύο στάδια

συναρθρώνονται λειτουργικά και συνιστούν ένα εντελώς νέο πρότυπο στην ιστορία

των θεσμών. Η τελική διαμόρφωση του Συντάγματος με τις σχετικά περιορισμένες

αλλαγές που επέφερε η Διακυβερνητική στο Σχέδιο της Συνέλευσης κατέδειξε την

πολιτική δυναμική της Συνέλευσης. Υπογράμμισε όμως παράλληλα και τη

δεσμευτικότητα που προσέλαβε ουσιαστικά το Σχέδιο με τη δημοκρατικά

νομιμοποιημένη λειτουργία της.

Η Συνέλευση ως όργανο διαβούλευσης, διαμόρφωσης και παραγωγής του

σχεδίου Συντάγματος, η Διακυβερνητική ως θεσμός αρμόδιος για τη λήψη της τελικής

απόφασης και η έγκριση του Συντάγματος σύμφωνα με τις συνταγματικές διαδικασίες

που προβλέπονται γι' αυτό το σκοπό στα κράτη μέλη συγκροτούν το νέο ιστορικό

πρότυπο για τη θεσμική ανασυγκρότησης της Ένωσης και την εμβάθυνση της

ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Η Συνθήκη για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος υπογράφτηκε από τα

είκοσι πέντε κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) στις 29 Οκτωβρίου 2004.

Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που ένα σύνταγμα θεσπίζεται μέσω (διακρατικής)

Συνθήκης, όπου, από διαδικαστικής νομικής πλευράς τουλάχιστον, το Σύνταγμα έχει

το χαρακτήρα μιας συνθήκης, όπως οι Συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του

Άμστερνταμ και της Νίκαιας. Από ουσιαστικής πολιτικής και συμμετοχικής πλευράς,

όμως, έχουμε ένα κείμενο που δικαιολογημένα τιτλοφορείται Σύνταγμα4. Περιέχει τα

κύρια στοιχεία ενός "συνταγματικού Συντάγματος":5 περιορισμούς στην άσκηση της

εξουσίας, προσδιορισμό της κατανομής της εξουσίας ανάμεσα σε διαφορετικά επίπεδα

4 Στις σελίδες που ακολουθούν θα χρησιμοποιείται ο όρος Ευρωπαϊκό Σύνταγμα ή απλά Σύνταγμα. 5 Βλ. G. J. Friedrich, Limited Government. A. Comparison, N. J., Prentice Hall, 1974.

11

διακυβέρνησης, οργανωτικές αρχές και παραμέτρους για τη συγκρότηση του

πολιτικού και θεσμικού συστήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. κ.α.

Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα υπήρξε το προϊόν μια καινοτόμο διαδικασίας στην

Ευρωπαϊκή Ένωση: της διαδικασίας της Συνέλευσης (Convention).6 Η διαδικασία για

τη συγκρότηση της Συνέλευσης ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 2000 στο Ευρωπαϊκό

Συμβούλιο της Νίκαιας, το οποίο, ως Διακυβερνητική Διάσκεψη (ΔΔ), υιοθέτησε την

ομώνυμη Συνθήκη. Τότε, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων αποφάσισαν, με

Διακήρυξή τους,7 ότι θα έπρεπε να ανοίξει ένας ευρύτερος διάλογος για το "Μέλλον

της Ευρώπης". Ο διάλογος αυτός θα έπρεπε να έχει δημοκρατικό χαρακτήρα. Θα

έπρεπε, δηλαδή, να συμμετέχουν οι πολιτικές δυνάμεις της Ευρώπης μέσω των

εκπροσώπων τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα εθνικά κοινοβούλια, αλλά και η

"κοινωνία των πολιτών" μέσω των διαφόρων φορέων της (συνδικαλιστικές ενώσεις,

μη κυβερνητικές οργανώσεις – ΜΚΟ, κ.α.). Για το σκοπό αυτό αποφασίστηκε να

δημιουργηθούν οι κατάλληλες διαδικασίες και τα μέσα με την αξιοποίηση και της

σύγχρονης τεχνολογίας (διαδίκτυο, κ.α.).

Ο διάλογος θα έπρεπε να καταλήξει σε μια νέα Διακυβερνητική Διάσκεψη για

υιοθέτηση μιας νέας Συνθήκης για τη διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μετά από μια περίοδο ανοιχτής συζήτησης που διήρκεσε από το Μάρτιο έως

το Δεκέμβριο του 2001, αποφασίστηκε ο διάλογος για το "Μέλλον της Ευρώπης" να

προσλάβει "δομημένο χαρακτήρα", μέσα, όμως, σε ένα δημοκρατικό θεσμό πλαίσιο,

με τη συμμετοχή των πολιτικών και κοινωνικών συντελεστών, φορέων και

παραγόντων.8 Για το σκοπό αυτό, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Laeken (Δεκέμβριος

2001) αποφάσισε, ανταποκρινόμενο και σε σχετικό αίτημα του Ευρωπαϊκού

Κοινοβουλίου, τη σύγκληση Συνέλευσης9 (Convention) αποτελούμενης από (α)

εκπροσώπους αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων των δεκαπέντε κρατών – μελών με

6 L. Hoffmann, The Convention on the Future of Europe – Thoughts on the Convention – Model, Jean

Monnet Working Paper 11/02, Νέα Υόρκη, NYU School of Law, 2002. 7 Η Διακήρυξη καθώς και όλα τα βασικά κείμενα της Συνέλευσης βρίσκονται στις εκδόσεις: Ευρωπαϊκή

Συνέλευση, Έγγραφα των Προπαρασκευαστικών Εργασιών, Λουξεμβούργο 2004, και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Γραφείο για την Ελλάδα) – Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών (ΕΚΕΜ), Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, Αθήνα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004.

8 A. Manzella, "The Convention as a way of bridging the EU's democratic deficit", The International Spectator, τόμ. XXXVII, τχ. 1, Istituo Affari Interanazionali Ιανουάριος – Μάρτιος 2002, σ. 47-58.

9 J. Shaw – P. Magnette – L. Hoffmann – A. Verges Bausili, The Convention on the Future of Europe, Λονδίνο, The Federal Trust http://www. fedtrust.co.uk.

12

τους αναπληρωτές τους καθώς και των δεκατριών υποψηφίων κρατών· (β) δύο

εκπροσώπους από το κοινοβούλιο κάθε κράτους – μέλους και των υποψηφίων κρατών

(σύνολο 30 + 26)· (γ) δεκαέξι εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και (δ)

δύο εκπροσώπους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Συνολικά 105 μέλη. Πρόεδρος της

Συνέλευσης ορίστηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ο πρώην Πρόεδρος της Γαλλίας

Valery Giscard d' Estaing10 και δύο αντιπρόεδροι, οι G. Amato (πρώην πρωθυπουργός

της Ιταλίας) και J. L. Dehaene (πρώην πρωθυπουργός του Βελγίου). Στο προεδρείο

όμως της Συνέλευσης, εκτός από τον Πρόεδρο και τους Αντιπροέδρους, συμμετείχαν

εκπρόσωποι των κυβερνήσεων που στη διάρκεια των εργασιών της Συνέλευσης θα

ασκήσουν την Προεδρία του Συμβουλίου (δηλ. Ισπανία, Δανία και Ελλάδα), δύο

αντιπρόσωποι των εθνικών κοινοβουλίων, δύο αντιπρόσωποι του Ευρωπαϊκού

Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και εκπρόσωπος των υποψηφίων

κρατών. Ως παρατηρητές, συμμετείχαν επίσης στις εργασίες της Συνέλευσης

εκπρόσωποι της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής, της Επιτροπής Περιφερειών

και ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής.11

Οι εργασίες της Συνέλευσης ξεκίνησαν στις 28 Φεβρουαρίου 2002 και

ολοκληρώθηκαν τον Ιούνιο του 2003.12 Η Συνέλευση αποτέλεσε έναν εντελώς

καινοτόμο θεσμό στην ιστορία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ήταν η πρώτη φορά που

η Ένωση επιχείρησε να διαμορφώσει τη μελλοντική πολιτική και θεσμική της

συγκρότηση όχι μέσα από κλειστές, γραφειοκρατικές διπλωματικού τύπου

διαδικασίες, αλλά με έναν περισσότερο δημοκρατικό, ανοιχτό τρόπο. Η Συνέλευση

επέτρεψε την άμεση συμμετοχή στην ενοποιητική διαδικασία των εθνικών

κοινοβουλίων (η πλειοψηφία των εκπροσώπων ανήκε στα κοινοβούλια, εθνικά και

Ευρωπαϊκό) αλλά και εκπροσώπων της ευρύτερης κοινωνίας των πολιτών. Για πρώτη

φορά, ο απλός πολίτης είχε τη δυνατότητα να εκφράσει τις απόψεις του για την

10 EU Observer, How the 15 agreed on Giscard d' Estaing, 17 Δεκεμβρίου 2001. 11 A. Michalski, The Political Dynamics of Constritutional Reform: Reflections on the Convention on

the Future of Europe, The Hague, Clingendael Institute, 2004. 12 Εκπρόσωποι της Ελλάδας στη Συνέλευση ήταν ο ευρωβουλευτής Γ. Κατηφόρης ως εκπρόσωπος του

Έλληνα πρωθυπουργού με αναπληρωτή τον καθηγητή Π. Κ. Ιωακειμίδη, οι βουλευτές Π. Αυγερινός (ΠΑ.ΣΟ.Κ.) και Μ. Γιαννάκου (Ν.Δ.) ως εκπρόσωποι της Βουλής των Ελλήνων με αναπληρωτές τους Ν. Κωνσταντόπουλο (ΣΥΝ) και Στ. Στυλιανίδη (Ν.Δ.). Από το Φεβρουάριο του 2003, εκπρόσωπος της κυβέρνησης στη Συνέλευση υπήρξε ο τότε υπουργός Εξωτερικών Γ. Α. Παπανδρέου.

13

οργάνωση της Ε.Ε., την πορεία, το περιεχόμενο, τους στόχους και τις αξίες της

Ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Από την άποψη αυτή, η Συνέλευση αποτέλεσε ένα σημαντικό θεσμικό βήμα

για "περισσότερη δημοκρατία" στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα βήμα που ισχυροποίησε

τη δημοκρατική νομιμότητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης· ένα σοβαρό βήμα για την

ευρωπαϊκή, υπερεθνική δημοκρατία.13

Για τις εργασίες της Συνέλευσης, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Laeken, σε

Δήλωση που υιοθέτησε, προσδιόρισε τη γενικότερη αποστολή της Συνέλευσης

τονίζοντας ότι "Η Ένωση πρέπει να γίνει περισσότερο δημοκρατική, διαφανής και

αποτελεσματική. Και πρέπει να βρει την απάντηση σε τρεις θεμελιώδεις προκλήσεις:

Πώς θα επιτευχθεί η προσέγγιση μεταξύ πολιτών, και κατά κύριο λόγο των νέων, και

του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, καθώς και των ευρωπαϊκών θεσμών; Πώς θα

διαμορφωθεί ο πολιτικός βίος και ο ευρωπαϊκός πολιτικός χώρος σε μια διευρυμένη

Ένωση; Πώς θα καταστεί η Ένωση παράγοντας σταθερότητας και πρότυπο για το νέο

πολυπολικό κόσμο;".14

Ο Πρόεδρος της Συνέλευσης V. G. d' Estaing επεσήμανε στην εναρκτήρια

ομιλία του, ότι μέσα από τις εργασίες της Συνέλευσης "… πρέπει να διαμορφώσουμε

το όραμά μας για τη νέα Ευρώπη ακούγοντας συνεχώς και προσεκτικά όλους τους

εταίρους μας, τους κυβερνώντες και τους διανοούμενους, τους οικονομικούς και

κοινωνικούς εταίρους, τους εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, τα μέλη των

σωματείων και της κοινωνίας των πολιτών […] Στόχος είναι μέσα από τη διαδικασία

αυτή, να επιτευχθεί ευρεία συναίνεση για την υποβολή μιας πρότασης, ανοίγοντας

έτσι το δρόμο προς ένα Σύνταγμα για την Ευρώπη".15

Για την προετοιμασία του σχετικού Συντάγματος, η Συνέλευση εργάστηκε σε

ολομέλεια και "ομάδες εργασίας"16 17 για δεκαέξι περίπου μήνες. Η προετοιμασία των

13 Η Συνέλευση χρησιμοποιήθηκε επίσης ως ο θεσμός για την επεξεργασία του Χάρτη Θεμελιωδών

Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000). 14 D. Curtin, Postantional Democracy: The European Union in Search of a Political Philosophy,

Λονδίνο, Kluwer Law International, 1997. 15 Εναρκτήριος λόγος του Προέδρου V. G. D' Estaing ενώπιον της Συνέλευσης για το Μέλλον της

Ευρώπης, CONV 4/02, Παράρτημα 4, Βρυξέλλες, 26 Φεβρουαρίου 2002. 16 Η Συνέλευση συνέστησε έντεκα ομάδες εργασίας για: (α) την επικουρικότητα· (β) το Χάρτη

Θεμελιωδών Δικαιωμάτων· (γ) τη νομική προσωπικότητα· (δ) τα εθνικά κοινοβούλια· (ε) τις επικουρικές αρμοδιότητες· (στ) την οικονομική διακυβέρνηση· (ζ) την εξωτερική δράση· (η) την

14

εργασιών με την επεξεργασία προτάσεων ανήκε στο προεδρείο της Συνέλευσης. Το

πρώτο σχέδιο του Συντάγματος υποβλήθηκε από τον Πρόεδρο της Συνέλευσης V. G.

d' Estaing στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης (Ιούνιος 2003).18 Το

τελευταίο αποφάσισε ότι το Σχέδιο "αποτελεί μια καλή βάση εκκίνησης της

Διακυβερνητικής Διάσκεψης". Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφάσισε ότι η ΔΔ θα

συγκροτείται από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων επικουρούμενοι από τα

μέλη του Συμβουλίου Γενικών Υποθέσεων. Το Συμβούλιο τόνισε επίσης ότι οι

εργασίες της ΔΔ θα πρέπει να ολοκληρωθούν το ταχύτερο δυνατό, ώστε το τελικό

κείμενο του Συντάγματος "να γίνει γνωστό στους Ευρωπαίους πολίτες πριν από τις

εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Ιούνιο 2003".

Οι εργασίες της Διακυβερνητικής Διάσκεψης, κάτω από την Ιταλική

προεδρία,19 άρχισαν στις 4 Οκτωβρίου 2003, με στόχο να ολοκληρωθούν στις 12

Δεκεμβρίου στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Αυτό δεν κατέστη εφικτό.

Εκτός από τα προβλήματα κατάλληλης προετοιμασίας των εργασιών της ΔΔ από την

Ιταλική προεδρία,20 η αποτυχία της ΔΔ, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού

Συμβουλίου της 12ης Δεκεμβρίου 2003, να καταλήξει σε συμφωνία, οφείλεται στην

απροθυμία των κρατών – μελών να αποδεχτούν συμβιβαστικές ρυθμίσεις πάνω σε

τουλάχιστον τρία κεντρικά θέματα: (α) τον ορισμό της ειδικής πλειοψηφίας ("διπλή

πλειοψηφία")· (β) το πεδίο εφαρμογής της ειδικής πλειοψηφίας, και (γ) τη σύνθεση

της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Commission).

Από τα τρία παραπάνω θέματα, το πρώτο (ορισμός ειδικής πλειοψηφίας)

υπήρξε το δυσκολότερο στην αντιμετώπισή του. Δύο κράτη – μέλη, Ισπανία και

Πολωνία, αρνήθηκαν να αποδεχτούν οποιαδήποτε formula "διπλής πλειοψηφίας",

υποστηρίζοντας το περίπλοκο σύστημα της Συνθήκης της Νίκαιας (κατανομή ψήφων

σε κράτη – μέλη, καθορισμός κατωφλίων για τη λήψη απόφασης). Στα άλλα δύο κύρια _______________________________

άμυνα· (θ) την απλούστευση· (ι) την ελευθερία, ασφάλεια και δικαιοσύνη, και (ια) την κοινωνική Ευρώπη.

17 Το έργο της Συνέλευσης έχει αποτελέσει ήδη αντικείμενο σημαντικού αριθμού εργασιών. Σχετικά βλ. R. Norman, The Accidental Constitution. The Story of the European Convention, Βρυξέλλες, EuroComment, 2004, ως την πλέον περιεκτική μελέτη.

18 Το οριστικό Σχέδιο με όλα τα μέρη του Συντάγματος εγκρίθηκε από τη Συνέλευση στις 10 Ιουλίου 2003 και υποβλήθηκε προς τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Ρώμη στις 18 Ιουλίου 2003.

19 R. Di Quirico, Italy, Europe and the European Presidency of 2003, Research and European Issues No. 27, Παρίσι, Notre Europe, Ιούλιος 2003.

20 L. Quaglia, "The Italian Precidency", JCMS, Annual Review, τχ. 42, 2004, σ. 47-50.

15

θέματα, η Βρετανία υπήρξε το κράτος – μέλος που είχε ιδιαίτερες δυσκολίες για την

επέκταση της ειδικής πλειοψηφίας σε ορισμένους τομείς (φορολογική εναρμόνιση,

κοινωνική ασφάλιση, θέματα δικαιοσύνης και εσωτερικών υποθέσεων), ενώ αριθμός

μικρότερων κρατών – μελών είχε προβλήματα με τη σύνθεση της Επιτροπής, όπως

αυτή είχε προταθεί από τη Συνέλευση, καθώς επέμεναν ότι η Επιτροπή θα πρέπει να

συμπεριλαμβάνει "έναν Επίτροπο από κάθε κράτος – μέλος".

Ο τελικός συμβιβασμός επιτεύχθηκε τελικά, κάτω από την Ιρλανδική

Προεδρία, τον Ιούνιο του 2004, μετά από ιδιαίτερα μεθοδικές προσπάθειες της

τελευταίας.21 Ωστόσο, ο συμβιβασμός ίσως να μην είχε γίνει εφικτός εάν δεν είχε

συντελεστεί, το Μάρτιο του 2004, η αλλαγή Κυβέρνησης στην Ισπανία με την άνοδο

του Σοσιαλιστικού Κόμματος στην εξουσία υπό τον Jose Japatero. Η νέα σοσιαλιστική

κυβέρνηση αποφάσισε "να προσχωρήσει" στη γαλλογερμανική συμμαχία κρατών –

μελών και να αποστασιοποιηθεί από την ατλαντική ομάδα, με την οποία η Ισπανία

είχε συμπράξει κάτω από τη συντηρητική κυβέρνηση του J. M. Aznar.22 Στη βάση

αυτή, η νέα κυβέρνηση αποδέχτηκε τη formula της "διπλής πλειοψηφίας" για τον

ορισμό της ειδικής πλειοψηφίας". Την επίτευξη συμφωνίας διευκόλυνε επίσης η

αποχώρηση, το Μάιο του 2004, του πρωθυπουργού της Πολωνίας H. Miller. Ο τελικός

συμβιβασμός επετεύχθη στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, στις 18 Ιουνίου

2004, στη βάση ενός πακέτου ρυθμίσεων που απαντούσε και στα τρία κεντρικά

επίμαχα θέματα: ορισμό ειδικής πλειοψηφίας, πεδίο εφαρμογής ειδικής πλειοψηφίας,

σύνθεση επιτροπής.

21 B. Laffan, Ireland and Europe: Continuity and Change. The 2004 Presidency, Research and European

Issues No. 30, Notre Europe, Δεκέμβριος 2003. 22 "La nouvelle societe de Jose Louis Zapatero", Le Monde, 29 Ιουλίου 2004.

16

4. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Το κύριο σώμα του Συντάγματος αποτελείται από 448 άρθρα συνολικά. Σε

αυτό έχουν προσαρτηθεί 36 Πρωτόκολλα, 41 Δηλώσεις που υιοθέτησε η

Διακυβερνητική Διάσκεψη καθώς και 8 Δηλώσεις κρατών – μελών που "έλαβε

υπόψη" η ΔΔ (βλ. Παράρτημα Ι: Πρωτόκολλα και Δηλώσεις). Το Σύνταγμα

συγκροτείται σε τέσσερα κύρια μέρη ως ακολούθως:

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΙΤΛΟΣ Ι ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙΙ ΟΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΤΑ ΘΕΣΜΙΚΑ ΚΑΙ ΛΟΙΠΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ IV ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΤΑ ΑΛΛΑ ΘΕΣΜΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΆΣΚΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ V ΚΟΙΝΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΟΙ ΕΝΙΣΧΥΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Ο ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ VI ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ VII Η ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΓΓΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΤΙΤΛΟΣ VIII Η ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΜΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΙΧ

ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΤΙΤΛΟΣ Ι ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙΙ ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΙΤΛΟΣ IV ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΤΙΤΛΟΣ V ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΤΙΤΛΟΣ VI ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΤΙΤΛΟΣ VII ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΕΠΟΥΝ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ

17

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΤΙΤΛΟΣ Ι ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΙΙΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Εγκαθίδρυση και λειτουργία της Εσωτερικής Αγοράς Τμήμα 1 – Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων και των υπηρεσιών Τμήμα 2 – Οι εργαζόμενοι Υποτμήμα 1 – Ελευθερία εγκατάστασης Υποτμήμα 2 – Ελευθερία παροχής υπηρεσιών Υποτμήμα 3 – Ελεύθερη κυκλοφορία των Εμπορευμάτων Τμήμα 3 – Τελωνειακή ένωση Υποτμήμα 1 – Τελωνειακή συνεργασία Υποτμήμα 2 – Απαγόρευση των ποσοτικών περιορισμών Υποτμήμα 3 – Κεφάλαια και Πληρωμές Τμήμα 4 – Κανόνες ανταγωνισμού Τμήμα 5 – Κανόνες εφαρμοστέοι επί των επιχειρήσεων Υποτμήμα 1 – Ενισχύσεις που χορηγούνται από τα κράτη – μέλη Υποτμήμα 2 – Φορολογικές διατάξεις Τμήμα 6 – Κοινές διατάξεις Τμήμα 7 – ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Οικονομική Πολιτική Τμήμα 1 – Νομισματική Πολιτική Τμήμα 2 – Θεσμικές Διατάξεις Τμήμα 3 – Ειδικές διατάξεις για τα κράτη – μέλη με νόμισμα το ευρώ Τμήμα 4 – Μεταβατικές διατάξεις Τμήμα 5 – ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΕ ΑΛΛΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Τμήμα 1 – Απασχόληση Τμήμα 2 – Κοινωνική πολιτική Τμήμα 3 – Οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή

Γεωργία και αλιεία Τμήμα 4 – Περιβάλλον Τμήμα 5 – Προστασία των καταναλωτών Τμήμα 6 – Μεταφορές Τμήμα 7 – Διευρωπαϊκά δίκτυα Τμήμα 8 – Έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη και Διάστημα Τμήμα 9 – Ενέργεια Τμήμα 10 –

18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΧΩΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Τμήμα 1 – Γενικές διατάξεις

Τμήμα 2 – Πολιτικές σχετικά με τους ελέγχους στα σύνορα, το άσυλο και τη

μετανάστευση

Τμήμα 3 – Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις

Τμήμα 4 – Δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις

Τμήμα 5 – Αστυνομική συνεργασία

ΤΟΜΕΙΣ ΟΠΟΥ Η ΕΝΩΣΗ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΕΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΙΚΕΣ Ή ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ

ΔΡΑΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Δημόσια υγεία Τμήμα 1 –

Βιομηχανία Τμήμα 2 –

Πολιτισμός Τμήμα 3 –

Τουρισμός Τμήμα 4 –

Παιδεία, νεολαία, αθλητισμός και επαγγελματική εκπαίδευση Τμήμα 5 –

Πολιτική προστασία Τμήμα 6 –

Διοικητική συνεργασία Τμήμα 7 –

ΤΙΤΛΟΣ IV ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΥΠΕΡΠΟΝΤΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΕΔΑΦΩΝ

ΤΙΤΛΟΣ V ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

ΚΟΙΝΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Κοινές διατάξεις Τμήμα 1 –

Κοινή πολιτική ασφάλειας και άμυνας Τμήμα 2 –

Δημοσιονομικές διατάξεις Τμήμα 3 –

ΚΟΙΝΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΡΙΤΕΣ ΧΩΡΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

ΒΟΗΘΕΙΑ

Συνεργασία για την ανάπτυξη Τμήμα 1 –

Οικονομική, χρηματοοικονομική και τεχνική συνεργασία με τρίτες

χώρες

Τμήμα 2 –

Ανθρωπιστική βοήθεια Τμήμα 3 –

ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΜΕ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ

ΤΡΙΤΕΣ ΧΩΡΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΡΗΤΡΑΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ

19

ΤΙΤΛΟΣ VI Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ

Τμήμα 1 – Τα θεσμικά όργανα Υποτμήμα 1 – Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Υποτμήμα 2 – Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Υποτμήμα 3 – Το Συμβούλιο των Υπουργών Υποτμήμα 4 – Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή

Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Υποτμήμα 5 – Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Υποτμήμα 6 – Το Ελεγκτικό Συνέδριο Υποτμήμα 7 – Τα συμβουλευτικά όργανα της Ένωσης Τμήμα 2 – Η Επιτροπή των Περιφερειών Υποτμήμα 1 – Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή Υποτμήμα 2 – Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων Τμήμα 3 – Κοινές διατάξεις για τα θεσμικά και λοιπά όργανα και τουςΟργανισμούς της Ένωσης

Τμήμα 4 –

ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο Τμήμα 1 – Ετήσιος προϋπολογισμός της Ένωσης Τμήμα 2 – Εκτέλεση του προϋπολογισμού και απαλλαγή Τμήμα 3 – Κοινές διατάξεις Τμήμα 4 – Καταπολέμηση της απάτης Τμήμα 5 – ΕΝΙΣΧΥΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΤΙΤΛΟΣ VII ΚΟΙΝΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΜΕΡΟΣ IV:

ΓΕΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Το κείμενο του Συντάγματος περιλαμβάνει προοίμιο, η σύνταξη του οποίου υπήρξε προϊόναρκετά δύσκολης διαπραγμάτευσης, καθώς ορισμένα κράτη – μέλη (Πολωνία, Ιταλία, Ολλανδία, Ιρλανδία, κ.α.) ήθελαν να συμπεριληφθεί ρητή αναφορά στις "χριστιανικές ρίζες" της Ευρώπης.23 Άλλα κράτη – μέλη, και ιδιαίτερα η Γαλλία ως κατ' εξοχήν λαϊκό (secular, laique) κράτος, αρνήθηκαν οποιαδήποτε αναφορά σε συγκεκριμένη θρησκεία.24 Τελικά, η Διακυβερνητική Διάσκεψη αποδέχτηκε τη διατύπωση της Συνέλευσης για τη "θρησκευτική κληρονομιά" της Ευρώπης χωρίς αναφορά στο χριστιανισμό. Είναι ενδιαφέρον, επίσης ναεπισημανθεί ότι στο προοίμιο περιέχεται η διατύπωση για "ολοένα στενότερη ένωση μεταξύτων λαών" της Ευρώπης, η οποία μνημονεύεται στο κύριο σώμα της Συνθήκης σήμερα (ειδικότερα το προοίμιο κάνει αναφορά σε λαούς της Ευρώπης "ενωμένοι ολοέναστενότερα").25

23 A. J. Menendez, A pious Europe? Why Europe should not define itself as Christian, ARENA Working

Papers WP 10/04, Centre for European Studies, University of Oslo, Ιούλιος 2004, στο http://www.arena.uio.no.

24 Η Ελλάδα είχε ταχθεί αρχικά ενάντια σε οποιαδήποτε αναφορά στο χριστιανισμό. Μετά την πολιτική αλλαγή του Μαρτίου 2004, η νέα κυβέρνηση της Ν.Δ. υποστήριξε ηπίως την αναφορά στο χριστιανισμό.

25 Στο σχέδιο του προοιμίου που προετοίμασε η Συνέλευση, είχε προταθεί φράση από τον Επιτάφιο του Περικλέους "Χρώμεθα γαρ πολιτεία […] και όνομα μεν δια το μη ες ολίγους αλλ' ες πλείονας οικείν

20

5. ΓΙΑ ΠΟΙΟ ΛΟΓΟ ΘΕΣΠΙΣΤΗΚΕ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Το Σύνταγμα της Ευρώπης αποτελεί σημαντικό στάδιο της Ευρωπαϊκής

"οικοδόμησης". Συντάχθηκε για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις μιας διευρυμένης

Ευρώπης: μιας Ευρώπης με 25 κράτη – μέλη και 480 εκατομμύρια κατοίκους (και

πολύ περισσότερων στη συνέχεια), μιας Ευρώπης δημοκρατικής, διαφανούς,

αποτελεσματικής και στην υπηρεσία των Ευρωπαίων.

Το Σύνταγμα της Ευρώπης αντικαθιστά με ένα ενιαίο κείμενο τις κύριες

υφιστάμενες ευρωπαϊκές συνθήκες.

Το Σύνταγμα της Ευρώπης δεν αντικαθιστά τα εθνικά Συντάγματα των

ευρωπαϊκών χωρών. Συνυπάρχει με τα Συντάγματα αυτά και έχει το δικό του λόγο

ύπαρξης, τη δική του αυτονομία. Το Σύνταγμα της Ευρώπης καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο μπορεί να ενεργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση και εφαρμόζεται σε ολόκληρη

την Ευρωπαϊκή επικράτεια.

_______________________________ δημοκρατία κέκληται" (Θουκυδίδης Β37). Μετά από επιμονή ορισμένων κρατών – μελών, η φράση αυτή διαγράφτηκε από το τελικό κείμενο του Συντάγματος στη ΔΔ.

21

6. ΤΙ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Το Σύνταγμα της Ευρώπης διαιρείται σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος ορίζει

τις αξίες, τους στόχους, τις αρμοδιότητες, τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και τα

θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αφορά επίσης τα σύμβολα, την ιθαγένεια,

το δημοκρατικό βίο ή τα οικονομικά της Ένωσης. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει το

"Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων". Το τρίτο μέρος περιγράφει τις πολιτικές και

την εσωτερική και εξωτερική δράση καθώς και τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής

Ένωσης. Το τέταρτο μέρος περιέχει γενικές και τελικές διατάξεις μεταξύ των οποίων

τις διαδικασίες έγκρισης και αναθεώρησης του Συντάγματος.

22

7. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα αποτελεί το αντικείμενο πολλαπλών αντιφατικών

ερμηνειών.26 Για ορισμένους είναι ένα "υπερ-φιλελεύθερο κείμενο" που προωθεί τις

αξίες της φιλελεύθερης οικονομίας εις βάρος των αξιών της κοινωνικής και

σοσιαλιστικής Ευρώπης. Αυτό είναι, π.χ., το κεντρικό επιχείρημα του ηγετικού

στελέχους του Σοσιαλιστικού κόμματος της Γαλλίας και πρώην πρωθυπουργού L.

Fabius.27 Ο τελευταίος τάχθηκε κατ' αρχήν ενάντια στην υπερψήφιση του

Συντάγματος στο σχετικό δημοψήφισμα, με το επιχείρημα ότι το Σύνταγμα δε

συμβάλλει στην ανάδειξη της "κοινωνικής Ευρώπης". Την άποψη αυτή φαίνεται να

συμμερίζονται και άλλα κόμματα, ομάδες και προσωπικότητες στο χώρο της

Αριστεράς, αν και ο βασικός κορμός και οι ηγεσίες των κομμάτων τοποθετούνται υπέρ

του Συντάγματος. Υπέρ του Συντάγματος έχει, επίσης τοποθετηθεί και το Ευρωπαϊκό

Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΕΣΚ).28

Σύμφωνα όμως με άλλη ερμηνεία, το Σύνταγμα προωθεί ακριβώς το αντίθετο:

τη σοσιαλιστική Ευρώπη εις βάρος της φιλελεύθερης οικονομίας.29 Οδηγεί στο

26 Για την ερμηνεία του Συντάγματος, μεταξύ άλλων, βλ. The Federalist Trust, EU Constitution Project

Newsletter, Special Issue, Ιούλιος 2004· "The Right Verdict on the Constitution", The Economist, 24 Ιουνίου 2004· E. O. Eriksen – J. E. Fossum – J. A. Menendez (επιμ.), Developing a Constitution for Europe, Λονδίνο, Rourledge, 2004· A Critical Analysis of the EU draft Constitution, Βρυξέλλες, Team Working Paper no. 10, 2003· A. Wanlin, The EU Constitutional Treaty: The Final Decl, Λονδίνο, CER, 24 Ιουλίου 2004· Centre for European Reform, The CER Guide to the EU's Constitutional Treaty, Λονδίνο, CER Ιούλιος 2004· C. Closa, Improving EU Constitutional Politics? A Preliminary Assessment of the Convention, Constitutionalism Web Papers (ConWEB) no. 1/2003, στο http://www.qub.ac.uk· European Policy Centre, Light and Slade of a quasi – Constitutionalist Assessment, Βρυξέλλες, EPC Issue, no. 14, 23.6.2004· A.J. Menendez, Three conceptions of the European Constitution, ARENA working paper 03/12, στο http://www.sv.uio.no/arena/presentation/menendez.htm· J. H. H. Weiler – M. Wind (επιμ.), European Constitutionalism Beyond the State, Κέιμπριτζ, Cambridge University Press, 2003.

27 Former French PM Fabius impose conditions for supporting EU Constitution, 10.9.2004, στο http://www.euractiv.com.

28 G. Schroder – J. L. Zapatero – St. Gross, "Τρία "ναι" στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα", Το Βήμα, 30 Νοεμβρίου 2004.

29 Ευάγ. Βενιζέλος, "Η πρόκληση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος", Το Βήμα, 20 Ιουνίου 2004, και Γ. Παπαδημητρίου, "Οι μεγάλοι σταθμοί της ενοποίησης και η γέννηση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος", Το Βήμα, 20 Ιουνίου 2004. P. Rasmussen – C. Cluver – M. H. Andre – M. J. Rodriques – H. Glatz – L. Padmore – A. Anderson, The European Economic and Social Model: Creating opportunities for growth and jobs, European Policy Centre (EPC), 10.3.2004, στο http://www.theepc.net· Joh. Pakaslahti – Ph. Pochet, The Social Dimension of the Changing European Union, Working paper, Observatoire social European and SITRA, Σεπτέμβριος 2003, στο http://www.ose.be· T. A. Borzel – R. A. Cichowski, The State of the European Union, Law, Politics, and Society, 10/2003, EUSA Publications, Oxford University Press.

23

συγκεντρωτικό έλεγχο της οικονομίας μέσω νέων αυστηρών κανονιστικών ρυθμίσεων,

επιβάλλει την "κυριαρχία των Βρυξελλών" πάνω στις εθνικές κυβερνήσεις, ενώ

διαμορφώνει και θεσμοποιεί το "Ευρωπαϊκό υπερ-κράτος" (European superstate).30

Τις απόψεις και τα επιχειρήματα αυτά προβάλλουν, λ.χ., το Συντηρητικό κόμμα της

Βρετανίας αλλά και ορισμένες άλλες πολιτικές ομάδες του φιλελεύθερου πολιτικού

χώρου, αν και τα συντηρητικά / χριστιανοδημοκρατικά κόμματα της κεντρικής

Ευρώπης έχουν ταχθεί επίσης υπέρ της υιοθέτησης / επικύρωσης και εφαρμογής του

Συντάγματος.

Υπάρχουν, δηλαδή, δύο διαμετρικά αντίθετες ερμηνείες του κειμένου του

Συντάγματος, με αποτέλεσμα το κείμενο να χαρακτηρίζεται ως ένα "υπερ-

φιλελεύθερο, σοσιαλιστικό Σύνταγμα" (!). Αν και σε μικρότερη κλίμακα, οι

αντιφατικές αυτές ερμηνείες έχουν διατυπωθεί και στην Ελλλάδα.31

Μια άλλη ερμηνευτική σχολή εστιάζεται στο ερώτημα ένα το Σύνταγμα

συνιστά "νέα εκκίνηση" στη διαδικασία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης ή εάν

επισφραγίζει το τέλος της ενοποίησης. Ο καθηγητής A. Moravcsik υποστηρίζει, π.χ.,

ότι το Σύνταγμα "συνιστά ουσιαστικά ένα συντηρητικό εμπεδωτικό κείμενο που

σηματοδοτεί το τέλος και όχι την αρχή μιας νέας ριζοσπαστικής περιόδου

συνταγματικών καινοτομιών" στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η διαδικασία της Ευρωπαϊκής

ενοποίησης, υποστηρίζει ο καθηγητής Moravcsik, "έχει πέσει σε περίοδο φθίνουσας

απόδοσης". Για το προβλεπτό μέλλον, "το σημερινό επίπεδο της θεσμικής και

30 Είναι χαρακτηριστική, από την άποψη αυτή, η άποψη του Προέδρου της Τσεχίας V. Claus, σύμφωνα

με τον οποίο "η νέα Ε.Ε. που θα βασίζεται στο Σύνταγμα θα είναι ένα νέο Ευρωπαϊκό κράτος, με όλα τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά ενός κράτους, με τα υπάρχοντα κράτη – μέλη ως περιφέρειες ή επαρχίες", Financial Times, 22 Νοεμβρίου 2004.

31 Για την ελληνική προβληματική βλ., μεταξύ άλλων, Ξ. Α. Γιαταγάννας, Η μακρά πορεία Συνταγματοποίησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από το Διεθνές Δίκαιο στην Ομοσπονδία, Αθήνα, εκδόσεις Σάκκουλα, 2003· Ξ. Α. Γιαταγάννας, Η ενσωμάτωση του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Συνθήκες, Αθήνα, εκδόσεις Σάκκουλα, 2003· Π. Καζάκος, "Σύνταγμα made in Europe", Καθημερινή, 20 Ιουνίου 2004. Αντ. Μανιτάκης – Λ. Παπαδοπούλου (επιμ.), Η προοπτική ενός Συντάγματος για την Ευρώπη, Αθήνα, εκδόσεις Σάκκουλα, 2003· Αντ. Μανιτάκης, "Το Σύνταγμα της Ευρώπης, Μεταξύ εθνικής και ευρωπαϊκής κυριαρχίας", Η Κυριακάτικη Αυγή, 26 Οκτωβρίου 2003· Α. Πλιάκος, Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Το σχέδιο συνθήκης για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης, Αθήνα, εκδόσεις Τυπωθήτω, 2003· Ν. Δ. Τριανταφύλλου, Το Σχέδιο Συντάγματος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης, Κριτική των βασικών επιλογών, Αθήνα, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2003. Λ. Τσούκαλης, Ποια Ευρώπη; Αθήνα, εκδόσεις Ποταμός, 2004.

24

ουσιαστικής συνεργασίας θα διατηρηθεί, με εντελώς περιορισμένα βήματα προς την

εμβάθυνση και διεύρυνση" της Ένωσης.32

Η άποψη αυτή ("τέλος της ενοποίησης") αμφισβητείται από πολλούς, οι οποίοι

βλέπουν το Σύνταγμα και γενικά τη διαδικασία συνταγματοποίησης της Ευρωπαϊκής

Ένωσης ως την αφετηρία για μια νέα περίοδο εμβάθυνσης της ενοποίησης και

προώθησης νέων ενοχοποιητικών στόχων. Στο πλαίσιο αυτό επισημαίνεται ότι, εκτός

από τους νέους στόχους που περιέχει το Σύνταγμα, το τελευταίο προσφέρει και νέους

μηχανισμούς για την προώθηση της ενοποίησης. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο

καθεστώς της "ενισχυμένης συνεργασίας / ευελιξίας" ("enhanced cooperation /

flexibility") που περιέχεται στο Σύνταγμα ως μηχανισμός που μπορεί "να

απελευθερώσει" νέα δυναμική και να προωθήσει την Ευρωπαϊκή ενοποίηση.33 Όπως

παρατηρούν οι G. Grevi και W. Coossens:

"Αποτελεί αυταπάτη η σκέψη ότι, με την επανάσταση που συντελείται σε ό,τι

αφορά τον αριθμό των μελών της Ε.Ε. και την ετερογένεια μετά τη διεύρυνση με τις

χώρες της Αν. Ευρώπης, θα μπορέσουμε να εφαρμόσουμε ένα ενιαίο πλαίσιο κανόνων

για το σύνολο των κρατών – μελών. Η ευέλικτη ολοκλήρωση θα καταστεί απαραίτητη,

προκειμένου να ξεπεραστούν τα εμπόδια που η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αντιμετωπίσει

ώστε να προωθήσει τους στόχους της, θεσμικούς, οικονομικούς ή στρατιωτικούς

…".34

Κατά την άποψή μου, μια οποιαδήποτε ρεαλιστική ερμηνεία του περιεχομένου

του Συντάγματος οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι το Σύνταγμα συνιστά ένα ιδιαίτερα

σημαντικό βήμα στη διαδικασία εμβάθυνσης της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. Αποτελεί

οπωσδήποτε ένα ατελές βήμα, όπως κάθε σύνταγμα ή συνθήκη με σημαντικά

"ελλείμματα" και αδυναμίες. Αλλά δεν μπορεί να διαφεύγει ότι το Σύνταγμα συνιστά

ένα συμβιβασμό που αποτυπώνει την κρατούσα πολιτική ισορροπία στην Ευρωπαϊκή

Ένωση των είκοσι πέντε κρατών – μελών (που συμμετείχαν στη συντακτική

32 A. Moravcsik, "The Myth of a European "Leadership Crisis"", Challenge Europe Online Journal, στο

http://www.theepc.net/en/default.asp?TYP=CE&LV=177&see=y&t=42&PG=CE/EN/detail&l=2&Al=356.

33 F. Dehousse – W. Coussens – G. Grevi, Intergrating Europe: Multiple Speeds – One Direction?, Centre for European Policy Studies, Working Paper 09, Απρίλιος 2004· E. Philippart, Optimizing the Mechanism for "Enhanced Cooperation" within the EU: Reccomendations for the Constitutional Treaty, Centre for European Policy Studies, Μάιος 2003, στο http://www.cer.org.uk.

34 G. Grevi – W. Coussens, "One Europe – multiple speeds?", Challenge Europe, τχ. 11, EPC, Μάιος 2004, σ. 50 – 54.

25

Συνέλευση και τη Διακυβερνητική Διάσκεψη. Το επίπεδο συνταγματοποίησης της

Ένωσης και εμβάθυνσης της ενοποίησης δεν μπορεί "να πάει πιο πέρα" από την

εκάστοτε πολιτική ισορροπία στην Ένωση. Τούτο, βεβαίως, δε γίνεται εύκολα

κατανοητό από πολιτικές και άλλες δυνάμεις, που προβάλλουν μια "τελεολογική

προσέγγιση και λογική" στη διαδικασία προώθησης της ενοποίησης – ότι δηλαδή με

ένα βήμα, μια πράξη, ένα κείμενο, η ενοποίηση θα πρέπει να φτάσει στον τελικό της

στόχο. Η προσέγγιση αυτή δεν υπηρετεί την Ευρωπαϊκή ενοποίηση. Η ενοποιητική

διαδικασία έχει εξελικτικό, σταδιακό χαρακτήρα (evolutionary, incremental character).

Ακριβώς σ' αυτή τη λογική εντάσσεται και η διαδικασία συνταγματοποίησης της

Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το Σύνταγμα δε θα πρέπει, επομένως, να αντιμετωπιστεί παρά ως μια πράξη

στη διαδικασία συνταγματοποίησης της Ένωσης. Δε συνιστά την "οριστική

συνταγματική τάξη" της Ένωσης. Με άλλα λόγια, το Σύνταγμα συνιστά ένα ενδιάμεσο

στάδιο στη διαδικασία συνταγματοποίησης της Ε.Ε., παρά τις εκτιμήσεις του

Προέδρου της Συνέλευσης Valery Giscard d' Estaing ότι πρόκειται να ισχύσει

αναλλοίωτο για τουλάχιστον πενήντα χρόνια. Η διαδικασία συνταγματοποίησης

ξεκίνησε ουσιαστικά με τη σύνταξη της πρώτης συνθήκης (της συνθήκης της Ρώμης).

Όπως έχει αποφανθεί το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (ΔΕΚ), οι Συνθήκες συγκροτούν το

Σύνταγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπως παρατηρεί ο J. H. Weiler, η Ένωση δεν

ξεκίνησε από "συνταγματική έρημο".35 Η Ένωση έχει διαμορφώσει ήδη ένα

συνταγματικό καθεστώς.

Ωστόσο, η πολιτική και συμβολική σημασία της προικοδότησης της Ένωσης

με τυπικό Σύνταγμα, έστω κα με τον ιστορικά καινοφανή τρόπο της συνθήκης, θα

πρέπει να είναι προφανής. Με το τυπικό Σύνταγμα, η Ένωση αποκτά τα συμβολικά

και πολιτικά χαρακτηριστικά ενός δημοκρατικού πολιτικού συστήματος και θεσμικού

"κρατικού μορφώματος".36 Η συμβολική σημασία του Συντάγματος ως μέσο

35 J. H. H. Weiler, The Constitution of Europe. "Do the new clothes have an emperor?" and other essays

on European integration, Κέιμπριτζ, Cambridge University Press, Φεβρουάριος 1999· J. H. H. Weiler, "The Reformation of European Constitutionalism", Journal of Common Market Studies, τόμ. 35, τχ. 1, 1997, καθώς επίσης και J. H. H. Weiler – M. Wind (επιμ.), Rethinking European constitutionalism, Κέιμπριτζ, Cambridge University Press, 2000.

36 Αναλυτικότερα βλ. J. P. Olsen, Unity, Diversity and Democratic Institutions. What can we learn from governing?, ARENA Working Papers WP 04/13, Centre for European Studies, University of Olso, στο http://www.arena.uio.no· N. Walker, "Europe's Constitutional Momentum and the Search for

26

νομιμοποίησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης δε θα πρέπει να παραβλέπεται, πολύ

περισσότερο που το συγκεκριμένο συνταγματικό κείμενο επιχειρεί να ανταποκριθεί

στις βασικές αρχές του "συνταγματισμού" (constitutionalism) με τη

συνταγματοποίηση βασικών δημοκρατικών αξιών (Χάρτης Θεμελιωδών

Δικαιωμάτων).

Προς ποια κατεύθυνση, επομένως οδηγεί τελικά την Ευρωπαϊκή Ένωση το

Ευρωπαϊκό Σύνταγμα; Την ομοσπονδιακή ή τη διακυβερνητική; Οι απόψεις διίστανται

και στο θέμα αυτό. Σύμφωνα με τον Anand Menon, το Σύνταγμα ουσιαστικά

"εμπεδώνει τη βρετανική άποψη για τη συγκρότηση της Ευρώπης, αφού κάθε άλλο

παρά υπονομεύει τη φιλελεύθερη αντίληψη για την οικονομία, διασφαλίζει την

υπεροχή του ΝΑΤΟ στον αμυντικό τομέα, μετατοπίζει την εξουσία από τα μικρότερα

προς τα μεγαλύτερα κράτη – μέλη […] [Το Σύνταγμα] θέτει τέλος άπαξ και δια παντός

στα ριζοσπαστικά σχέδια για τη δημιουργία της ομοσπονδιακής Ευρώπης".37 Άλλοι

αναλυτές χαρακτηρίζουν, όμως, το Σύνταγμα ως "περίπου ομοσπονδιακό".38

Πράγματι, μια προσεκτική ανάλυση του Συντάγματος κάθε άλλο παρά

επιτρέπει το συμπέρασμα, ότι το Σύνταγμα θέτει τέλος στην ομοσπονδιακή προοπτική.

Πρώτον, δε θα πρέπει να παραβλέπονται τα συμβολικά στοιχεία του Συντάγματος

αλλά και η συμβολική σημασία και δυναμική του κειμένου που αποκαλείται

"σύνταγμα" στη δημιουργία του πολιτικού πολιτισμού για τη διάπλαση κρατικού

μορφώματος ομοσπονδιακού περιεχομένου και λογικής. Το Σύνταγμα ειδικότερα

ορίζει τα σύμβολα της Ένωσης στη λογική μιας κρατικής κυρίαρχης οντότητας

(σημαία, ύμνος, νόμιμα, κλπ.). Τα συμβολικά στοιχεία περικλείουν τη δυναμική που

_______________________________ Polity Legitimacy", στο Altneuland: The EU Constitution in a Contextual Perspective, στο http://www.jeanmonnetprogram.org/papers/04/04501.html, και St. Everts, D. Keohane, "A new era in European democracy", Bulletin Article, τχ. 38, Οκτώβριος – Νοέμβριος 2004, στο http://www.cer.org,uk/eu/index.html.

37 A. Menon, "European Puzzle", Prospect, Νοέμβριος 2004. Γενικότερα, η άποψη του συγγραφέα είναι ότι το Σύνταγμα αντικατοπτρίζει σε υψηλό βαθμό τις βρετανικές θέσεις. Σχετικά βλ. A. Menon, Leading from Behind: Britain and the European Constitutional Treaty, Notre Europe, Research and European Issues no. 31, Παρίσι, Ιανουάριος 2004.

38 Βλ. D. Dinan, "Reconstituting Europe", στο M. G. Cocoles – D. Dinan (επιμ.), Developments in the European Union 2, Λονδίνο, Pelgrave, 2004, σ. 45. Σύμφωνα με τον J. Rifkin, το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα είναι τόσο ριζοσπαστικό, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που ουδέποτε θα είχε γίνει αποδεκτό από τις Ην. Πολιτείες. Βλ. J. Rifkin, The European Dream. How Europe's Vision of the Future is Quitely Eclipsing the American Dream, Λονδίνο, Polity, 2004, σ. 213.

27

δημιουργεί τη φαντασιολογική παραδοχή μιας οντότητας με το κρατικό περιεχόμενο

και την ομοσπονδιακή διάσταση.39

Δεύτερον, σε ό,τι αφορά τις θεσμικές ρυθμίσεις / καινοτομίες του

Συντάγματος, σχεδόν στο σύνολό τους κινούνται προς την ομοσπονδιακή λογική. Η

διάταξη για την υπεροχή του δικαίου της Ένωσης, η αρχή της "διπλής νομιμοποίησης"

της Ένωσης (κρατών / λαών) – με ρητή αναφορά, για πρώτη φορά, στην παράμετρο

"λαός" (στο σύστημα της διπλής πλειοψηφίας) – συνιστούν ισχυρά, θεμελιακά

στοιχεία ομοσπονδιακής συγκρότησης. Επιπλέον, η ενίσχυση του Ευρωπαϊκού

Κοινοβουλίου, η επέκταση της ειδικής πλειοψηφίας, η συμμετοχή του Ευρωπαϊκού

Κοινοβουλίου στην εκλογή του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αποτελούν

επίσης ρυθμίσεις προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης των ομοσπονδιακών (policy

integration), το Σύνταγμα δεν πραγματοποιεί σημαντική συμβολή γενικά για την

ανάπτυξη των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης. Αλλά σε περιορισμένο βαθμό, η

ενίσχυση του ρόλου του Euro group στη μακροοικονομική διαχείριση και κοινωνική

πολιτική, αναφορές σε πλήρη απασχόληση, κοινωνική ρήτρα, κλπ., αναδεικνύουν

επίσης διαστάσεις ομοσπονδιακής συγκρότησης. Βεβαίως, το Σύνταγμα δε δημιουργεί

ένα "ομοσπονδιακό σύστημα". Ούτε το τελικό κείμενο περιέχει τη λέξη "ομοσπονδία",

ενώ το πρώτο προσχέδιο (σκελετός) της Συνέλευσης έκανε αναφορά στο συντονισμό

των πολιτικών και τη διαχείριση κοινών αρμοδιοτήτων "σε ομοσπονδιακή βάση". Το

τελικό κείμενο αναφέρεται σε "κοινοτικό τρόπο" (community basis). Ωστόσο, η

απουσία των όρων "ομοσπονδία" δεν ακυρώνει το "ομοσπονδιακό περιεχόμενο".40

Σε αναλυτικότερο επίπεδο, το Σύνταγμα συμβάλλει στην ενίσχυση της

Ένωσης41 σε πέντε ειδικότερους τομείς.

Α. Απλοποίηση του συστήματος της Ένωσης.

Β. Ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της Ε.Ε.

Γ. Ενίσχυση της δημοκρατικότητας της Ε.Ε.

Δ. Ενίσχυση του εξωτερικού ρόλου της Ε.Ε.

Ε. Ενίσχυση των πολιτικών της Ε.Ε.

39 Βλ. M. Edelman, The Symbolic Uses of Politics, Λονδίνο, University of Illinois Press. 1964. 40 D. Dinan, "Governance and Institutions: The Convention and the Intergoverment Conference", JCMS,

Annual Review, τχ. 42, 2004, σ. 27-42. 41 E. Berglof – B. Eichengreen – G. Roland – G. Tabellini – C. Wyplosz, Built to Last: A Political

Architecture for Europe, Λονδίνο, Centre for Economic Policy Research, 2003.

28

Α. ΑΠΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

1. Συγχώνευση των Συνθηκών σε ένα ενιαίο κείμενο (Σύνταγμα).

2. Κατάργηση της Δομής των Πυλώνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.)

3. Θέσπιση Ενιαίας Νομικής Προσωπικότητας για την Ε.Ε.

4. Απλοποίηση των νομικών μέσων της Ε.Ε.

5. Απλοποίηση των νομοθετικών διαδικασιών της Ε.Ε.

6. Οριοθέτηση / Ταξινόμηση αρμοδιοτήτων της Ε.Ε.

7. Απλοποίηση διαδικασιών τροποποίησης διατάξεων του Συντάγματος.

Β. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ Ε.Ε.

1. Τοποθέτηση σταθερού Προέδρου σε Ευρωπαϊκό Συμβούλιο.

2. Αλλαγή συστήματος Προεδρίας στο Συμβούλιο Υπουργών της Ε.Ε.

3. Μεταρρύθμιση Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

4. Τοποθέτηση σταθερού Προέδρου στο Euro group.

5. Δημιουργία θέσης Υπουργού Εξωτερικών της Ε.Ε.

6. Δημιουργία Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης.

7. Επέκταση της Ειδικής Πλειοψηφίας (QMV) στη λήψη αποφάσεων.

8. Απλοποίηση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων.

9. Αναγνώριση νομικής προσωπικότητας στην Ένωση.

10. Απλοποίηση διαδικασιών τροποποίησης διατάξεων του Συντάγματος.

Γ. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ Ε.Ε.

1. Ενσωμάτωση του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων στο Σύνταγμα.

2. Επέκταση της Ειδικής Πλειοψηφίας στη λήψη αποφάσεων.

3. Επαναπροσδιορισμός Ειδικής Πλειοψηφίας.

4. Ενίσχυση των εξουσιών / ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Ε.Κ.).

5. Ενίσχυση του ρόλου των εθνικών Κοινοβουλίων.

6. Αρχή της επικουρικότητας.

Δ. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ Ε.Ε.

1. Δημιουργία θέσης Υπουργού Εξωτερικών και Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης.

2. Ενίσχυση της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής (ΚΕΠΠΑ).

3. Ενίσχυση της Πολιτικής Ασφάλειας.

29

Ε. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε.

1. Νέες Νομικές Βάσεις / Αρμοδιότητες.

2. Ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης.

3. Ενίσχυση του Χώρου Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης.

4. Ενίσχυση της Οικονομικής Διακυβέρνησης.

5. Ενισχυμένες Συνεργασίες.

Το Σύνταγμα εμπλουτίζει, πρώτα απ' όλα, το αξιολογικό περιεχόμενο της

Ευρωπαϊκής ενοποίησης και εμπεδώνει, μέσω της συνταγματοποίησης, ορισμένες

θεσμικές αρχές πάνω στις οποίες οικοδομείται η Ευρωπαϊκή Ένωση. Παράλληλα,

όπως ήδη αναφέραμε, αναδεικνύει τα συμβολικά και αξιολογικά στοιχεία του

μορφώματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως πολιτικό σύστημα κρατικού ομοσπονδιακού

περιεχομένου. Ειδικότερα:

(i) Το Σύνταγμα ορίζει την Ένωση "ως ένωση πολιτών και κρατών" που

είναι ανοιχτή σε όλα τα κράτη που σέβονται τις αξίες της και δεσμεύονται από αυτές

(άρθρ. Ι – 8). Είναι η πρώτη φορά που ο όρος "λαός" αντικαθίσταται σε καταστατικό

συνταγματικό κείμενο της Ένωσης από τη λέξη "πολίτης".42

(ii) Το Σύνταγμα ορίζει (και "συνταγματοποιεί") τα σύμβολα της Ένωσης

(σημαία, ύμνος, νόμισμα) καθώς και το έμβλημα της Ένωσης ("ενωμένοι σε

πολυμορφία"). Ορίζει επίσης την 9η Μαΐου ως ημέρα της Ευρώπης που θα εορτάζεται

σε όλη την Ένωση (άρθρ. Ι – 8).

(iii) Το Σύνταγμα καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών – μελών και της

Ένωσης, τονίζοντας ότι "η Ένωση σέβεται την ισότητα των κρατών - μελών43 ενώπιον

του Συντάγματος" καθώς και την "εθνική τους ταυτότητα που είναι συμφυής με τη

θεμελιώδη πολιτική και συνταγματική τους δομή, στην οποία συμπεριλαμβάνεται η

περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση. Σέβεται τις ουσιώδεις λειτουργίες του

κράτους, ιδίως δε τις λειτουργίες που αποβλέπουν στη διασφάλιση της εδαφικής

42 P. A. Kraus, "A Union of Peoples? Diversity and the Predicaments of a Multinational Polity", στο L.

Dobson – A. Follesdal, Political Theory and the European Constitution, Routledge, 2004. 43 Η αναφορά της ισότητας ενσωματώθηκε στο Σύνταγμα μετά από έντονη επιμονή της Πορτογαλίας.

30

ακεραιότητας, τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την προστασία της εθνικής

ασφάλειας" (άρθρ. Ι – 5).44

(iv) Το Σύνταγμα "συνταγματοποιεί τη βασική αρχή της υπεροχής του

δικαίου της Ένωσης έναντι του (εθνικού) δικαίου των κρατών – μελών. Το σχετικό

άρθρο (άρθρο Ι – 6) προβλέπει ότι "Το Σύνταγμα και οι κανόνες δικαίου που

θεσπίζονται από τα θεσμικά όργανα της Ένωσης στο πλαίσιο άσκησης των

αρμοδιοτήτων που της απονέμονται, υπερισχύουν του δικαίου των κρατών – μελών".45

(v) Το Σύνταγμα θεσπίζει την αρχή της εθελούσιας συμμετοχής και

αποχώρηση από την Ένωση. Σχετικό άρθρο (Ι – 60) προβλέπει ότι "κάθε κράτος –

μέλος μπορεί να αποχωρήσει από την Ένωση, σύμφωνα με τους εσωτερικούς

συνταγματικούς κανόνες". Είναι η πρώτη φορά που αναγνωρίζεται (και

συνταγματοποιείται) παρόμοια αρχή. Οι Συνθήκες δεν περιέχουν καμία διάταξη για

την αποχώρηση κράτους – μέλους από την Ένωση. Με την εξαίρεση της Γροιλανδίας

(αυτοκυβερνώμενου εδάφους της Δανίας) που αποχώρησε από την Ένωση το 1984,

κανένα κράτος – μέλος δεν έχει ζητήσει αποχώρηση μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με

ορισμένες ερμηνείες, η αρχή αυτή αντίκειται στην εσωτερική λογική του θεσμικού

χαρακτήρα της Ένωσης ου, ως εν δυνάμει ομοσπονδιακό σύστημα, δεν μπορεί να

επιτρέπει το δικαίωμα αποχώρησης μέλους (right of secession).46 Η δυνατότητα

εθελούσιας αποχώρησης καθιστά την Ε.Ε. "ομοσπονδιακή ένωση" ("federal union")

και όχι "ομοσπονδιακό κράτος" ("federal state").47

44 Βλ. γενικά Αντ. Μανιτάκης, "Το "Σύνταγμα" της Ευρώπης μεταξύ Εθνικής και Ευρωπαϊκής

Κυριαρχίας", στο Αντ. Μανιτάκης – Λ. Παπαδοπούλου (επιμ), Η προοπτική ενός Συντάγματος για την Ευρώπη, ό.π.

45 Η αρχή της υπεροχή του δικαίου της Ένωσης έχει ως γνωστόν αναγνωριστεί και καταχωρηθεί από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Η Βρετανία αντέδρασε έντονα στη συμπερίληψη της διάταξης αυτής στο Σύνταγμα. Για το λόγο αυτό έχει συμπεριληφθεί Δήλωση στο Σύνταγμα που ορίζει ότι "η Διάσκεψη διαπιστώνει ότι το άρθρ. Ι – 6 αντικατοπτρίζει την υπάρχουσα νομολογία του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και του Πρωτοδικείου". Βεβαίως, η έκταση της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου είναι ένα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο θέμα, ειδικότερα σε σχέση με τα εθνικά συντάγματα. Βλ. S. Weatherill – P. Beaumont, EC Law, Λονδίνο, Penguin, 1993.

46 Βλ. K. C. Wheare, Federal Government, 4η έκδοση, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1967. 47 K. Nikolaidis. "We, the Peoples of Europe", Foreign Affairs, τόμ. 83, τχ. 6, Νοέμβριος – Δεκέμβριος

2004.

31

8. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Το Σύνταγμα, του οποίου οι κυριότερες επιλογές σκιαγραφήθηκαν

προηγουμένως, καταστρώνεται σε τέσσερα μέρη. Οι βασικές αρχές οργάνωσης και

λειτουργίας της Ένωσης αποτελούν το πρώτο μέρος, τα θεμελιώδη δικαιώματα το

δεύτερο, οι πολιτικές το τρίτο και οι μεταβατικές καθώς επίσης και οι διατάξεις για

την αναθεώρηση του Συντάγματος το τέταρτο μέρος του. Η διάταξη των μερών και η

άρθρωσή τους σε τίτλους διακρίνονται κατά κανόνα για τη συστηματική σαφήνειά

τους και διευκολύνουν την κατανόηση ενός σύνθετου κειμένου που διεκδικεί ποιότητα

Συντάγματος, αν και δεν λείπουν επικαλύψεις που θα ήταν δυνατόν να

αντιμετωπιστούν σε επόμενη αναθεώρησή του.

Η συνολική εκτίμησή του θα καταστεί ευχερέστερη μετά την εφαρμογή του

(από την 1.11.2006), εφόσον βέβαια ολοκληρωθεί επιτυχώς η κυρωτικής διαδικασία

στα 25 κράτη μέλη. Ωστόσο θα μπορούσε κανείς να επιχειρήσει μια πρώτη

αξιολόγησή του.

Το Σύνταγμα υπερβαίνει τους στόχους που είχε προδιαγράψει η Διακήρυξη του

Λάκεν για το μέλλον της Ευρώπης. Αξίζει να τονιστεί ότι η Συνέλευση, ενώ είχε ως

εντολή την επεξεργασία εναλλακτικών προτάσεων για τα μεγάλα ζητήματα της

ευρωπαϊκής ενοποίησης, επέτυχε τελικά να εκπονήσει ένα ενιαίο και συνεκτικό

κείμενο με σαφή χαρακτηριστικά Συντάγματος. Η Διακυβερνητική δεν επέφερε

ουσιαστικές ανατροπές στις βασικές επιλογές του, αφού το Σχέδιο συγκέντρωσε στην

Ευρωπαϊκή Συνέλευση ευρύτατη συναίνεση και έγινε, όπως αναφέρθηκε ήδη,

αποδεκτό στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης ως "καλή βάση" για τις

εργασίες της.

Το Σύνταγμα έδωσε έτσι απάντηση στις τέσσερις μεγάλες προκλήσεις, στις

οποίες βρίσκεται αντιμέτωπη η Ευρώπη. Επανιδρύοντας την Ένωση, συγκροτεί το

πρόσφορα θεσμικό πλαίσιο που θα συμβάλλει στην παραπέρα προώθηση της

ευρωπαϊκής ενοποίησης και που θα εγγυάται την εμβάθυνση κα τη διεύρυνσή της, τον

εκδημοκρατισμό της και την κατάκτηση της θέσης που της ανήκει στο διεθνές

σύστημα. Οι επισημάνσεις αυτές υπογραμμίζουν με εναργή τρόπο την πολυσήμαντη

32

αποστολή του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Η έγκριση, η ισχύς και η εφαρμογή του

αποτελεί γι' αυτό εγχείρημα με ιστορικές διαστάσεις και ιστορική προοπτική.

Στο Σύνταγμα δεν καταστρώνονται μόνον οι καταστατικού χαρακτήρα

διατάξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις αναγκαίες προσαρμογές αλλά

περιλαμβάνονται και σημαντικές αλλαγές, που συνιστούν, όπως είδαμε, συχνά βαθιές

τομές στο ενωσιακό θεσμικό οικοδόμημα. Κατά την αναζήτηση συνθέσεων στη

Συνέλευση και τη Διακυβερνητική, που επιτυγχάνονταν αναπόφευκτα με

συμβιβασμούς, δεν πραγματοποιήθηκαν βέβαια όλα τα βήμα που θα έδιναν ακόμη

μεγαλύτερη ώθηση στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Η πρόοδος που συντελέστηκε είναι

ωστόσο σημαντική και συνιστά αναμφίβολα ποιοτικό άλμα για την ευρωπαϊκή

ενοποίηση.

Όπως αποδείχθηκε στη Συνέλευση και στη Διακυβερνητική, η διεργασία για

την εκπόνηση του Συντάγματος και την έγκρισή του σύμφωνα με τις συνταγματικές

διαδικασίες των κρατών μελών, αποτελεί μεγάλη πρόκληση για την πολιτική. Ο

δημόσιος βίος στο επίπεδο των κρατών μελών της Ένωσης, αλλά και ο ρόλος της

Ευρώπης στον κόσμο διέπονται από ένα νέο εν πολλοίς θεσμικό πλαίσιο που

προσφέρει πολλές δυνατότητες.

Είναι όμως επίσης πρόκληση για τους πολίτες και την κοινωνία των πολιτών

που πρέπει, αρθρώνοντας δημιουργικά το λόγο τους, να αξιοποιήσουν την ευκαιρία

που τους προσφέρει το Σύνταγμα για τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση του

μέλλοντος της Ευρώπης. Γι' αυτό ακριβώς η φάση της έγκρισής του που άρχισε ήδη να

ενεργοποιείται, επιβάλλεται να μην περιοριστεί σε μια τυπική και διαδικαστική

συζήτηση, αλλά να αξιοποιηθεί για την ενημέρωση των πολιτών για το Ευρωπαϊκό

Σύνταγμα και τη βαθύτερη συνειδητοποίηση της ιστορικής σημασίας της ευρωπαϊκής

ενοποίησης.

Αποτελεί, τέλος, πρόκληση και για την επιστήμη. Αυτή καλείται με τη σειρά

της να εγκαταλείψει την προσήλωσή της σε παρωχημένες αντιλήψεις και να αναδείξει

έγκαιρα τη νέα σύνθετη πραγματικότητα, η οποία διαμορφώνεται καθ' υπέρβαση των

γνωστών ως τώρα εθνικών και διεθνών προτύπων.

33

Β. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ

ΚΑΙ ΣΥΓΓΕΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

copyrightΩς νοούνται τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που

παρέχονται σε δημιουργούς λογοτεχνικών ή καλλιτεχνικών έργων, και συγκεκριμένα,

τα αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό

δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό

(ηθικό δικαίωμα).

Συγγενικά δικαιώματα καλούνται τα δικαιώματα των ερμηνευτών,

παραγωγών ηχογραφήσεων και ραδιοτηλεοπτικών σταθμών. 48Τα έργα που μπορούν να προστατευτούν με copyright είναι:

– κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης.

– μεταφράσεις, διασκευές, προσαρμογές και οι άλλες μετατροπές έργων ή

εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης, εγκυκλοπαίδειες, οι ανθολογίες και οι

βάσεις δεδομένων.

– τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών και το προπαρασκευαστικό

υλικό του σχεδιασμού τους.

– τα μουσικά έργα που χρησιμοποιούνται στο διαδικτυακό ραδιόφωνο ή με τη

μορφή ring tones.

Αντικείμενο του copyright μπορεί να αποτελέσει μόνο η πνευματική

έκφραση.

48 Από τη νομολογία βλ. ΜονΠρωτΑθ 1154/1997 ΕΕμπΔ 1997 σ. 352-357. ΜονΠρωτΑθ 2519/1997 ΕΕμπΔ 1997 σ. 358-363 με σχόλιο Μ. Μηνούδη και ΕλλΔ 1999 σ. 453-456 με παρατηρήσεις Μ. Μαρίνου. ΜονΠρωτΑθ 4348/1998 ΝοΒ 1998 σ. 1095-1098. ΜονΠρωτΑθ 32992/1997 ΕΕμπΔ 32992/1997 σ. 409-411. ΜονΠρωτΑθ 17390/1999 ΕΕμπΔ 1999 σ. 593-597. ΜονΠρωτΑθ 3455/1997 ΕΕμπΔ 1999 σ. 597-599. ΕφΑθ 7013/1999 ΔΕΕ 2000 σ. 45-46. ΜονΠρωτΑθ 7448/1985 ΕΕμπΔ 1985 σ. 361-363. ΕφΑθ 448/1981 ΕΕμπΔ 1982 σ. 321-323. ΜονΠρωτΑθ 15423/1977 ΕΕμπΔ 1978 σ. 134-136. ΜονΠρωτΑθ 6983/1980 ΕΕμπΔ 1980 σ. 513-515. ΕφΑθ 5321/1989 ΕΕμπΔ 1991 σ. 537- 540. ΑΠ 134/1937 Δνη 1937 σ. 594-595. ΜονΠρωτΑθ 3859/2001 ΕΕμπΔ 2001 σ. 601-602. ΑΠ 33/ 1907 Θεμ ΙΗ’ 1907-1908, σ. 311-314. ΕιρΑθ 3805/1960 ΕλλΔ 1960 σ. 468-469. ΜονΠρωτΑθ 13568/1971 ΕΕμπΔ 1972 σ. 294-296. ΠολΠρωτΑθ 3976/1986 ΕΕμπΔ 1986 σ. 537-542. ΠρΠρωτΑθ 5606/1963 ΕΠΒΙ Β/1963 σ. 64-70. ΜονΠρωτΑθ 8628/1986 ΕΕμπΔ 1987 σ. 491-492. ΜονΠρωτΘες 5104/1992 Αρμ. 1992 σ. 1238-1240. ΕισΠρωτΑθ 3/1959 ΑρχΝ 1960 σ. 305-306. ΕφΑθ 2027/1937 Θεμ ΜΘ’/1938 σ. 515-517. ΕφΑθ 7864/1974 ΕΕμπΔ 1975 σ. 495-498. ΑΠ 576/1974 ΝΔ 1975 σ. 312-313. ΕφΘες 1206/1973 ΝοΒ 1973 σ. 1229-1231. ΠολΠρωτΑθ 13119/1974 Δνη 1975 σ. 57-58. ΜονΠρωτΑθ 17170/1997 ΑρχΝ 1998 σ. 68-70.

34

Πνευματικός δημιουργός είναι εκείνος που δημιουργεί νέες μορφές και ιδέες

έστω και αν ενσωματώνει τα δημιουργήματά του σε ύλη που προϋπήρχε.

Ο όρος "πνευματική ιδιοκτησία" υποδηλώνει τον κλάδο του ιδιωτικού δικαίου

που ρυθμίζει την προστασία του δημιουργού, αλλά κυρίως τα δικαιώματα που η

έννομη τάξη αναγνωρίζει στο δημιουργό πάνω στο έργο του.49

Ο όρος "δικαίωμα του δημιουργού" ίσως να αποδίδει ακριβέστερα το πνεύμα

της ελληνικής νομοθεσίας που έχει επίκεντρο το δημιουργό – φυσικό πρόσωπο και το

έργο του, δεν έχει όμως επικρατήσει, ούτε στη θεωρία, ούτε στη δικαστηριακή

πρακτική, έχει όμως αρχίσει να χρησιμοποιείται στην κοινοτική ορολογία (Οδηγία

2001/29).

2. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

Η ισχύουσα σήμερα ελληνική νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία και τα

συγγενικά δικαιώματα βασίζεται στις ρυθμίσεις του Ν. 2121/199, όπως έχει

μεταγενέστερα τροποποιηθεί, κυρίως με το Ν. 2435/1996 (άρθρα 3 και 10), το Ν.

2557/1997 (άρθρο 8), το Ν. 2819/2000 (άρθρο 7), το Ν. 3049/2002 (άρθρο 14), το Ν.

3057/12002 (άρθρο 81), καθώς και με το Ν. 3207/2003 (άρθρο 10 παρ. 33). Σκοπός

του Ν. 2121/1993 είναι η πληρέστερη και αποτελεσματικότερη προστασία των

πνευματικών δημιουργών. Η αρχή αυτή εκδηλώνεται σε πολλές επιμέρους διατάξεις

όπως π.χ. στην προστασία του ηθικού δικαιώματος, στην αναγνώριση του κανόνα ότι

μόνο φυσικά πρόσωπα μπορούν να θεωρηθούν πνευματικοί δημιουργοί, στη θέσπιση

της ποσοστιαίας αμοιβής, στην καθιέρωση κανόνων αναγκαστικού δικαίου κλπ.

Ιστορικά αποδεικνύεται ότι η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί τον πιο

πρόσφορο τρόπο χρηματοδότησης της πνευματικής δημιουργίας, γιατί παρέχει στο

δημιουργό τα αναγκαία οικονομικά οφέλη τα οποία του επιτρέπουν να ζήσει και να

συνεχίσει τη δημιουργία50, ενώ καθιστά δυνατή την παραγωγή έργων μακριά από

αναγκασμούς και παρεμβάσεις.51 Η πνευματική ιδιοκτησία δίνει τη δυνατότητα

49 Πρβλ. Γ. Κουμάντου, σ. 1, Ο όρος πνευματική ιδιοκτησία χρησιμοποιείται στο Ν. 2121/1993

("Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα", καθώς και στον καταργηθέντα Ν. 2387/1920 ("Περί πνευματικής ιδιοκτησίας"). Από τους παλαιότερους συγγραφείς βλ. Θ. Αποστολόπουλου, Το Δίκαιον της Πνευματικής ιδιοκτησίας, Αθήναι 1910, σ. 17 επ.

50 L' ABC du droit d' auteur, UNESCO 1982, σ. 21. 51 Γ. Κουμάντου, Πνευματική ιδιοκτησία, Όγδοη έκδοση, 2002, σ. 7 στο εξής Γ. Κουμάντου.

35

διαβίωσης σε εκείνους που δημιουργούν και μας κάνουν να ονειρευόμαστε με την

αναγνώριση δύο επιμέρους δικαιωμάτων, του ηθικού και του περιουσιακού

δικαιώματος. Από τα δικαιώματα αυτά, το μεν ηθικό έχει προσωπικό χαρακτήρα και

αποσκοπεί στην προστασία του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του,

ενώ το περιουσιακό δικαίωμα έχει οικονομική αξία και είναι δεκτικό εκμετάλλευσης.

Το σύστημα αυτό δεν αποβλέπει όμως μόνο στην προστασία του δημιουργού

και στην επιβράβευση του πνευματικού μόχθου, αλλά αποτελεί και κίνητρο για

πολιτιστική ανάπτυξη, αφού έχει γίνει συνείδηση όλων ότι είναι ένα βασικό μέσο για

την υλοποίηση της πολιτιστικής μιας χώρας. Στις συμφωνίες μεταξύ των κρατών σε

θέματα πολιτισμού, επιστήμης και εκπαίδευσης βλέπουμε πολλές φορές ρυθμίσεις που

ενθαρρύνουν τη συνεργασία στον τομέα αυτό. Η πολιτιστική κληρονομιά

προστατεύεται μεταξύ άλλων και με την πνευματική ιδιοκτησία της οποίας κινητήριος

μοχλός είναι πάντοτε ο δημιουργός.52

Περαιτέρω η πνευματική ιδιοκτησία έχει και μεγάλη οικονομική σημασία. Οι

λεγόμενες πολιτιστικές επιχειρήσεις, όπως εκδοτικοί οίκοι, παραγωγοί

οπτικοακουστικών έργων, παραγωγοί φωνογραφημάτων, οργανισμοί

ραδιοτηλεόρασης, θεατρικές επιχειρήσεις, αίθουσες κινηματογράφων και θεάτρων,

αίθουσες εκθέσεων και δημοπρασιών, εταιρείες λογισμικού, με επίκεντρο πάντοτε το

δημιουργό και το έργο του, αποτελούν βασικούς συντελεστές συνεισφοράς στο εθνικό

εισόδημα.53

Η αναγνώριση της πνευματικής ιδιοκτησίας αποσκοπεί στην προστασία του

δημιουργού, του πολιτισμού και της οικονομίας. Η γνωστή τριλογία συμφερόντων –

52 Λ. Κοτσίρη, Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, Τρίτη έκδοση, 1999, σ. 2 στο εξής Λ. Κοτσίρη. Η

Ελλάδα έχει υπογράψει μορφωτικές συμφωνίες που αναφέρονται στη συνεργασία σε θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας με τη Ρουμανία (Ν. 2500/1997 (ΦΕΚ Α' 101), την Κροατία (Ν. 2493/1997 ΦΕΚ Α' 84/1997) καθώς και με άλλες χώρες, όπως η Πολωνία και το Μεξικό. Για παλαιότερες συμφωνίες βλ. Δ. Στεργιανόπουλου, Νομοθεσία Πνευματικής Ιδιοκτησία, 1978, σ. 121 –124.

53 Η προστιθέμενη αξία των βιομηχανιών που έχουν σχέση με την πνευματική ιδιοκτησία καταμετρήθηκε σε ποσοστό το οποίο κυμαίνεται από 2% - 6,6%, του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος βλ. αναλυτικά H. Colen – Jehoram, Critical reflections on the economic importance of copyright, ALAI, Jornees d' etudes 1988 σ. 21 επ.. J. Liedes, A study of the economic importance of Copyright – Related industries in Finland, ALAI, Journees d' etudes 1988, σ. 44 επ. T. Price, The economic importance of copyright, Common Law Institute of Intellectual Property 1993, σ. 122. H. Olssson, Le droit d' auteur dans s' economie nationale, Le drott d' auteur 1982 σ. 127-131. Π. Πετράκη – Α. Σάμιτα, Το οικονομικό κόστος της (μη) προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, 1999, σ. 118-123. ΚΕΠΕ, Ο πολιτισμός ως κλάδος οικονομικής δραστηριότητας, ΑΘήνα 2000, σ. 117-170. WIPO, Guide on surveing the economic contribution on the copyright – bassed industries, σ. 21 επ. Kamildris, Intellectual Property, A power tool for economic growth, WIPO 2003, σ. 23 επ.

36

του δημιουργού, της ολότητας και των πολιτιστικών επιχειρήσεων – αποτελεί

ρυθμιστικό παράγοντα της διαμόρφωσης των δύο βασικών συστημάτων της

πνευματικής ιδιοκτησίας.54 Το ευρωπαϊκό (ηπειρωτικό) σύστημα προστασίας, στο

οποίο εντάσσεται και το ελληνικό δίκαιο, είναι αφιερωμένο στο δημιουργό, φυσικό

πρόσωπο, σ' αυτόν δηλαδή που δημιούργησε το έργο. Η προστασία του δημιουργού

και του έργου του πηγάζει από το φυσικό δίκαιο, αρχή που διαφαίνεται και στην

Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (άρθρο 27). Το σύστημα του

copyright στο οποίο ανήκει το αμερικανικό και αγγλοσαξωνικό δίκαιο, έχει

χαρακτήρα καθαρά περιουσιακό και βασίζεται στο δικαίωμα του δικαιούχου να

απαγορεύει την αντιγραφή του έργου (right to copy). Εδώ οι καρποί του ανθρωπίνου

πνεύματος προστατεύονται στο μέτρο που μπορούν να είναι αντικείμενο επικερδούς

εκμετάλλευσης. Το βάρος της προστασίας πέφτει στον περιουσιακό και οικονομικό

χαρακτήρα του δικαιώματος, ενώ η προστασία των ηθικών συμφερόντων του

δημιουργού απασχολεί λιγότερο το νομοθέτη. Παρά τις ουσιώδεις διαφοροποιήσεις,

τα δύο συστήματα σε πολλές περιπτώσεις πλησίασαν το ένα το άλλο, ενώ μεγαλύτερη

θα είναι η προσέγγιση τα επόμενα χρόνια, εξαιτίας του διαδικτύου, αλλά και της

κοινοτικής εναρμόνισης. Πάντως οι χώρες που εκπροσωπούν το ευρωπαϊκό σύστημα

προστασίας, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, κατά τη διάρκεια των

διαπραγματεύσεων στον ΟΟΣΑ για το Σχέδιο Πολυμερούς Συμφωνίας Επενδύσεων

ζήτησαν επίμονα την εξαίρεση της πνευματικής ιδιοκτησίας από την έννοια των

"επενδύσεων". Είναι γνωστό ότι οι διαπραγματεύσεις για τη Συμφωνία αυτή που

χαρακτηρίσθηκε ως εχθρός των δημιουργών, ευτυχώς έληξαν και έτσι το έργο και ο

δημιουργός του δεν εξομοιώθηκαν με την επένδυση και τον επενδυτή.55

54 A. Strowel, Droit d' auteur et copyright – Divergences et convergences, Bruyant – L. G. D. J., 1993,

αρ. 210 στο εξής A. Strowel. Λ. Κοτσίρη, σ. 18 –21. Βλ. και A. Francon, La propriete litteraire et artistique en Grande Bretagne et aux Etats – Unis, Paris 1955, σ. 2-4, σ. 15-18, σ. 48-49, σ. 213 επ.

55 J. Lang, L' AMI c' est l' ennemi, Le Monde 10 Fevrier 1998. J. Cluzel, A L' heure du numerique, L.G.D.J., 1998 σ. 108 επ., Δ. Καλλινίκου, Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα – Ιστορική εξέλιξη, Αφιέρωμα στα "Πνευματικά Δικαιώματα", ΑΝΤΙ, Τεύχος 677, Ιανουαρίου 1999, σ. 27. Ας σημειωθεί πάντως ότι η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα έχουν υπαχθεί ρητά στην έννοια της "επένδυσης" όπως ορίζεται στο άρθρο 1 παρ. 6 σε συνδ. με παρ. 12 της Τελικής Πράξης της Διάσκεψης του Ευρωπαϊκού Χάρτη Ενέργειας, (Ν. 2476/1997 ΦΕΚ Α' 56/1997): "(6). investment means every kind of asset, owned or controlled directly or indirectly by an investor and includes: … (d) Intellectual Property … (12). "intellectual property" includes copyright and related right, trademarks, …".

37

3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

Η θέσπιση θεμελιωδών νομοθετικών ρυθμίσεων για την πνευματική ιδιοκτησία

προϋποθέτει πρόοδο της τεχνολογίας, ώστε να καταστεί δυνατή η διάδοση των έργων,

υψηλό πολιτιστικό επίπεδο, σεβασμό των ατομικών ελευθεριών και υπεροχή του

πνεύματος μέσα στην κοινωνία για να μπορούν οι πνευματικοί δημιουργοί να

πετύχουν την προστασία τους.56 Από την ιστορική έρευνα συνάγεται ότι κατά την

αρχαιότητα και το μεσαίωνα δεν υπήρχαν νομοθετικές διατάξεις που να ρυθμίζουν την

πνευματική ιδιοκτησία, κυρίως γιατί δεν ήταν δυνατή η ευρεία εκμετάλλευση των

έργων.57 Τα οικονομικά συμφέροντα των καλλιτεχνών ικανοποιούνταν με το τίμημα

για την απόκτηση του έργου ή με βραβεία, ενώ η αντιγραφή ή παραποίηση των έργων

επέσυρε την κοινωνική αποδοκιμασία. Παρά το ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι το πρώτο

νομοθετικό κείμενο για την πνευματική ιδιοκτησία ανευρίσκεται στην Κίνα στον 11ο

αιώνα μ.Χ., είναι κοινός τόπος ότι η εμφάνιση της πνευματικής ιδιοκτησίας

τοποθετείται ιστορικά την εποχή που ο Γουτεμβέργιος ανακάλυψε την τυπογραφία.

Η τεχνολογική πρόοδος οδήγησε στη θέσπιση του δικαίου αυτού και συνέβαλε

στη διαμόρφωση και προσαρμογή της εκάστοτε ισχύουσας νομοθεσίας στις

τεχνολογικές εξελίξεις.58 Η φωτογραφία και η κινηματογραφία οδήγησαν σε νέες

μορφές έργων, ενώ το ραδιόφωνο, ο φωνογράφος και η τηλεόραση αποτέλεσαν νέο

μέσο διάδοσης των ανθρωπίνων δημιουργημάτων. Σε συνέχεια οι μαγνητοταινίες, οι

κασέτες, τα φωτοτυπικά μηχανήματα, η δορυφορική και καλωδιακή τηλεόραση

έφεραν αντιμέτωπο το νομοθέτη με την εξεύρεση λύσεων για την ιδιωτική

αναπαραγωγή, τη δορυφορική μετάδοση και καλωδιακή αναμετάδοση. Τα τελευταία

χρόνια εντάχθηκαν στο χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας τα προγράμματα 56 A. Francon, Cours de Propriete Litteraire, Artistique et Industrielle, 1985-1986, σ. 184. 57 Γ. Κουμάντου, σ. 10-25, Λ. Κοτσίρη, σ. 3-7. Ι. Δελένδα, Περί φιλολογικής και καλλιτεχνικής

ιδιοκτησίας, 1892, σ. 24 επ. Τ. Ιωάννου – Κ. Λυκιαρδοπούλου, Η Πνευματική Ιδιοκτησία, 1963, σ. 3 επ., στο εξής Τ. Ιωάννου – Κ. Λυκιαρδόπουλου, βλ. και Κ. Παπαπάνου, Περί πνευματικής ιδιοκτησίας, Δικαιοσ. 1927 σ. 86-91 ειδ. σ. 87.

58 Για τη σχέση της τεχνολογίας και της πνευματικής ιδιοκτησίας βλ. Γ. Κουμάντου, Πνευματική Ιδιοκτησία και απειλές από την τεχνική, ΕλλΔ 1993, σ. 1226-1231. (G. Koumantos, Le droit d' auteur et les menaces de la technique, Academie des beaux arts / Communication du 8 avril 1992). Του ίδιου Πνευματική Ιδιοκτησία και Τεχνικές Εξελίξεις, Τιμητικός Τόμος, "Προσφορά στον Γ. Μιχαηλίδη – Νουάρο", Τόμος Β' 1987, σ. 71-84. Ν. Ρόκα, Σύγχρονη Τεχνολογία και εμπορικό δίκαιο, ΕΕμπΔ 1998, σ. 1-15 και ειδικ. σ. 11. C. Daramaras, Copyright and challenges to copyright: The case of "piracy" and "private copyring", University of Leicester 1996/Athens 1999, σ. 48-63. Δ. Καλλίνικου, Η εξέλιξη της προστασίας με την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα, ΚριτΕπ. 2/1996, σ. 169.

38

ηλεκτρονικών υπολογιστών και οι βάσεις δεδομένων. Τώρα οι προβληματισμοί

περιστρέφονται γύρω από την κοινωνία των πληροφοριών.

Πρόδρομος της προστασίας με την πνευματική ιδιοκτησία υπήρξαν τα

προνόμια που απονεμήθηκαν από το κράτος αρχικά στους τυπογράφους και εκδότες –

βιβλιοπώλες και αργότερα στους δημιουργούς.59 Το πρώτο προνόμιο που είναι

ιστορικά γνωστό χορηγήθηκε στη Βενετία (1469) στον Jean de Spire και εξασφάλιζε

τη μονοπωλιακή χρησιμοποίηση της τυπογραφίας για ένα περιορισμένο χρονικό

διάστημα 5 ετών. Τα προνόμια αυτά, δόθηκαν και σε άλλες χώρες, όπως στη Γερμανία

το 1490 για την εκτύπωση ενός λειτουργικού βιβλίου της εκκλησίας της Βαμβέργης

και στη Γαλλία το 1507 για τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου.

Στην πραγματικότητα τα προνόμια αποτελούσαν ένα μηχανισμό προστασίας

των επαγγελματικών συμφερόντων των εκδοτών και ένα μέσο λογοκρισίας, ενώ η

παραχώρησή τους άρχισε αργότερα να εξαρτάται από τη συναίνεση του δημιουργού

και έτσι έγινε το πρώτο άμεσο βήμα αναγνώρισης της προστασίας με βασικό

δικαιούχο το δημιουργό.

Ο πρώτος νόμος για την πνευματική ιδιοκτησία θεωρείται το αγγλικό copyright

Act του 1709 που αναγνωρίζει στο συγγραφέα το αποκλειστικό δικαίωμα να τυπώνει

τα έργα του ορισμένα χρόνια, ενώ η πρώτη πλήρης νομοθεσία είναι έργο της Γαλλικής

Επανάστασης που διακήρυξε το ιερό, νόμιμο και αναφαίρετο δικαίωμα της

φιλολογικής και καλλιτεχνικής ιδιοκτησίας. Τότε θεσπίστηκαν δύο νόμοι: Ο Νόμος

του 1791 (Le Chapelier) για το αποκλειστικό δικαίωμα αναπαραγωγής. Η πνευματική

ιδιοκτησία χαρακτηρίζεται ως η πιο προσωπική και ιερή ιδιοκτησία και

αντιμετωπίζεται, ως ένα δικαίωμα που πηγάζει από το φυσικό δίκαιο και ο νόμος

έρχεται απλώς να το επιβεβαιώσει.

Νομοθετικές ρυθμίσεις ψηφίστηκαν και σε άλλες χώρες, όπως ο Νόμος των

ΗΠΑ του 1790, Πρωσικός Νόμος του 1837 και ο Γερμανικός Νόμος του 1871. Ο 19ος

αιώνας γνώρισε μια ενίσχυση της νομοθεσίας για την πνευματική ιδιοκτησία

παράλληλα με την "πειρατική" αναπαραγωγή των έργων, θύματα της οποίας υπήρξαν

κυρίως η Γαλλία και η Αγγλία. Άρχισε η υπογραφή διμερών συμβάσεων για την

προστασία των έργων με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας, ενώ πρώτη η Γαλλία

59 A. Lucas – H. Lucas, Propriet Litteraire et Artistique, Litec 1994, σ. 4 επ. στο εξής A. Lucas – H.

Lucas. M. C. Dock, Etude sur le droit auteur, L.G.D.J. 1963, σ. 63 επ. Κ. Παπαπάνου σε Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Π. Δρανδάκη, Τόμος Κ, σ. 375.

39

θεώρησε παράνομη την "πειρατεία" μέσα στα εθνικά της όρια ανεξάρτητα από τον

τόπο δημοσίευσης του έργου, την ιθαγένεια του δημιουργού. Δεν υπάρχει αμφιβολία

ότι η πνευματική ιδιοκτησία προχώρησε παράλληλα με την εξέλιξη της τεχνολογίας.

Δεν ήταν όμως μόνο η τεχνολογία που συνέτεινε στη διαμόρφωση του δικαίου αυτού.

Ήταν ο συνδυασμό του πολιτιστικού και φιλοσοφικού ρεύματος που επικράτησε όταν

η προστασία του ατόμου, της ελευθερίας και της νομικής ισότητας έγινε συνείδηση

των λαών. Επίκεντρο των προσπαθειών ήταν κυρίως η Γαλλία, όπου μεγάλοι και

γνωστοί διανοούμενοι, όπως ο Beaumarchais, o Honore de Balzac, o Alexandre

Dumas και ο Victor Hugo, βοήθησαν στη δημιουργία ενώσεων με σκοπό την

προστασία του δικαιώματος των δημιουργών. Υπό την αιγίδα του Victor Hugo

ιδρύθηκε η Διεθνής Φιλολογική και Καλλιτεχνική Ένωση (ALAI), οι προσπάθειες της

οποίας κατέληξαν στη διεθνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας με την ψήφιση

και την υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης (1886).

Στις αρχές του 20ου αιώνα οι νεότερες τεχνικές εξελίξεις δημιούργησαν την

ανάγκη προστασίας των ηθοποιών, των τραγουδιστών και των μουσικών. Οι

ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες έβλεπαν τη δουλειά τους να γίνεται αντικείμενο

επαναλήψεων με όλους τους τρόπους της τότε τεχνολογίας (κινηματογράφηση,

ηχογράφηση, ραδιοφωνική μετάδοση) χωρίς να εισπράττουν καμία αμοιβή, ενώ οι

άπειρες και ανεξέλεγκτες αναπαραγωγές έκαναν πολλές φορές περιττή τη ζωντανή

παρουσία τους. Οι προσπάθειες των προσώπων αυτών μετά από διαπραγματεύσεις 30

περίπου ετών οδήγησαν στην υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης Ρώμης το 1961 η

οποία, όπως είναι γνωστό, αναγνώρισε τα λεγόμενα συγγενικά δικαιώματα. Στον

κύκλο των δικαιούχων μπήκαν βέβαια και οι παραγωγοί φωνογραφημάτων και

ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί. Η στέγαση στο χώρο των συγγενικών δικαιωμάτων

καλλιτεχνών και προσώπων που έχουν επιχειρηματική δραστηριότητα είναι πλέον

δεδομένη και αποδεκτή στο ευρωπαϊκό σύστημα προστασίας της πνευματικής

ιδιοκτησίας, παρά το ότι η εισφορά της κατηγορίας αυτής έχει καθαρά οικονομικό και

τεχνικό χαρακτήρα.

Στην Ελλάδα ως πρώτη νομοθετική ρύθμιση θεωρούνται τα άρθρα 432 ,433,

371 του Παλαιού Ποινικού Νόμου (1834)60. Το άρθρο 432 τιμωρούσε τη

"μετατύπωση" όταν γινόταν χωρίς άδεια του δημιουργού και χωρίς "επεξεργασία ή

60 Κ. Κωστή, Ερμηνεία του εν Ελλάδι ισχύοντος Ποινικού Νόμου, Τόμος Τρίτος, Ειδικό Μέρος, Αθήναι

1907 και 1929, σ. 267 επ. και σ. 45 επ. αντ/χα.

40

ανάπλαση". Το άρθρο 433 επέτρεπε την επέκταση της προστασίας αυτής σε

αλλοδαπούς με τον όρο της αμοιβαιότητας, ενώ το άρθρο 371 συμπεριέλαβε ρητά στο

αδίκημα της "κλοπής" και τα έργα του "ανθρωπίνου νοός".

Η ανεπάρκεια της προστασίας αυτής οδήγησε στην ψήφιση του Ν. ΓΥΠΓ/1909

για τα θεατρικά έργα, καθώς και του Ν. 2387/1920 που αποτελούσε το βασικό νόμο

για τα θεατρικά έργα, καθώς και του Ν. 2387/1920 που αποτελούσε το βασικό νόμο

για την πνευματική ιδιοκτησία μέχρι το έτος 1993, οπότε ψηφίστηκε ο ισχύων σήμερα

νόμος 2121/199361, όπως τροποποιήθηκε, ιδίως με το άρθρο 81 Ν. 3057/2002.

Κατά το χρονικό διάστημα 1920-1993 είχαν βέβαια γίνει ορισμένες

τροποποιήσεις της νομοθεσίας, όπως η ψήφιση του Ν. 1075/1980 για την προστασία

των ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, που όμως ήταν αποσπασματικές και δεν

μπορούσαν να λύσουν τα νέα προβλήματα τα οποία δημιούργησε η εξέλιξη της

τεχνολογίας, όπως η κασετοπειρατεία, βιντεοπειρατεία, φωτοτυπική αναπαραγωγή,

ιδιωτική αναγραφή, εκμίσθωση βιντεοκασετών και συμπαγών δίσκων, δορυφορική και

καλωδιακή τηλεόραση, ανάπτυξη ηλεκτρονικών υπολογιστών, ψηφιακή αναπαραγωγή

και ηλεκτρονική διάδοση.

Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η συμβολή της ελληνικής

επιστήμης και της νομολογίας στη διαμόρφωση του εθνικού δικαίου της πνευματικής

ιδιοκτησίας κατά το χρονικό αυτό διάστημα ήταν μεγάλη. Ο έλληνας δικαστής με ένα

παλιό εργαλείο κατάφερε να επεξεργασθεί τους γενικούς κανόνες της νομοθεσίας και

να τους προσαρμόσει σε κάθε νομικό ζήτημα που παρουσιαζόταν. Η νομολογία

βοήθησε τα μέγιστα στην οικοδόμηση και συστηματική επεξεργασία της πνευματικής

ιδιοκτησίας με την επίλυση των πρακτικών προβλημάτων που απασχολούσαν το χώρο.

Δεν μπορεί π.χ. να μην αναφερθεί κανείς στην υπ' αριθμ. 1910/1957 απόφαση του

Ειρηνοδικείου Αθηνών που δέχθηκε ότι δημόσια εκτέλεση έργου συνιστά και η

μετάδοσή του από το ραδιόφωνο.62

61 Για την αναγκαιότητα ενός σύγχρονου νόμου για την πνευματική ιδιοκτησία βλ. Γ. Κουμάντου,

Δεκαπέντε χρόνια νομοθεσίας για την πνευματική ιδιοκτησία, Χαριστήρια στον Ι. Δεληγιάννη, Δεύτερο Μέρος σ. 619-639 και Νο Β 1991, σ. 497-509, βλ. επίσης Τα Πορίσματα του Πανελληνίου Λογοτεχνικού Συνεδρίου που συνήλθε στη Θεσσαλονίκη 3-5 Δεκεμβρίου 1981, Νέα Πορεία, Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1981 σ. 138-139.

62 ΕιρΑθ 1910/1957 ΑρχΝ 1957 σ. 260.

41

4. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Σε διεθνές επίπεδο η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας επιτυγχάνεται με

τρεις διεθνείς Συμβάσεις: α) τη Διεθνή Σύμβαση Βέρνης – Παρισιού (1971) η οποία

στηρίζεται στη γνωστή αρχή της εξομοίωσης των ξένων δημιουργών ή έργων που

προστατεύονται από τη Σύμβαση προς τους υπηκόους της χώρας όπου ζητείται η

προστασία, β) τη Διεθνή Σύμβαση Ρώμης (1961) που προστατεύει τις τρεις βασικές

κατηγορίες δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων, δηλαδή τους ερμηνευτές ή

εκτελεστές καλλιτέχνες, τους παραγωγούς φωνογραφημάτων και τους

ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς, γ) τη Συμφωνία TRIPS, δηλαδή τη Συμφωνία για τα

Δικαιώματα Διανοητικής ιδιοκτησίας στον τομέα Εμπορίου που περιλαμβάνεται στην

Τελική Πράξη της Ουρουγουάης (Μαρακές 1994) και άρχισε να δεσμεύει τα

περισσότερα κράτη την 1η Ιανουαρίου 1996.

Ιστορικό γεγονός για τη διεθνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και

των συγγενικών δικαιωμάτων ήταν η Διπλωματική Διάσκεψη Γενεύης που

πραγματοποιήθηκε 2-20 Δεκεμβρίου 1996 στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού

Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO) και οδήγησε στην ψήφιση δύο νέων Διεθνών

Συνθηκών. Πρόκειται για τη Συνθήκη WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία και τη

συνθήκη WIPO για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα. Οι δύο αυτές Συνθήκες,

γνωστές και ως Συνθήκες Internet, βελτιώνουν τις ήδη υπάρχουσες ρυθμίσεις δίνουν

λύσεις σε ορισμένα από τα προβλήματα που δημιουργεί η ψηφιακή τεχνολογία και

διαμορφώνουν σε διεθνές επίπεδο το θεσμικό πλαίσιο για την προστασία των έργων

και των καλλιτεχνικών εισφορών στην κοινωνία των πληροφοριών.63

63 Δ. Καλλινίκου, Τελευταίες εξελίξεις στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών

δικαιωμάτων σε διεθνές, κοινοτικό και εθνικό επίπεδο, ΔΣΣ 1998, σ. 6-9.

42

5. ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα τελευταία χρόνια έχουν πάρει σοβαρές

πρωτοβουλίες στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών

δικαιωμάτων με την έκδοση οκτώ κοινοτικών οδηγιών που αποτελούν το λεγόμενο

"κοινοτικό κεκτημένο":

α) Οδηγία 91/250/ΕΟΚ της 14ης Μαΐου 1991 για τη νομική προστασία των

προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών προστατεύονται ως λογοτεχνικά

έργα με τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η Οδηγία αυτή έχει σημασία για

την κοινωνία των πληροφοριών, γιατί το λογισμικό είναι το μέσο που επιτρέπει την

ψηφιακή μετατροπή και αποθήκευση των πληροφοριών.

β) Οδηγία 92/100/ΕΟΚ της 19ης Νοεμβρίου 1992 σχετικά με το δικαίωμα

εκμίσθωσης, το δικαίωμα δανεισμού και ορισμένα δικαιώματα συγγενικά προς την

πνευματική ιδιοκτησία στον τομέα των προϊόντων της διανοίας.

Η Οδηγία αυτή θεσπίζει το αποκλειστικό δικαίωμα εκμίσθωσης και δανεισμού

και εναρμονίζει τα συγγενικά δικαιώματα σε ομοιόμορφη βάση που υπερβαίνει σε

πολλά σημεία το πλαίσιο της Διεθνούς Σύμβασης Ρώμης.

γ) Οδηγία 93/83/ΕΟΚ της 27ης Σεπτεμβρίου 1993 περί συντονισμού

ορισμένων κανόνων όσον αφορά το δικαίωμα του δημιουργού και τα συγγενικά

δικαιώματα που εφαρμόζονται στις δορυφορικές ραδιοτηλεοπτικές μεταδόσεις και την

καλωδιακή αναμετάδοση.

Η Οδηγία στοχεύει στη δημιουργία ενός ομοιόμορφου νομικού πλαισίου στον

τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων για την

ανάπτυξη των δραστηριοτήτων δορυφορικής ραδιοτηλεοπτικής και καλωδιακής

μετάδοσης στην Ευρώπη. Ένα βασικό σημείο αφορά "την παρουσίαση στο κοινό

μέσω δορυφόρου" η οποία τελείται στο κράτος προέλευσης των σημάτων – φορέων

προγραμμάτων.

δ) Οδηγία 93/98/ΕΟΚ της 29ης Οκτωβρίου 1993 περί εναρμονίσεως της

διάρκειας προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και ορισμένων

συγγενικών δικαιωμάτων.

43

Με την οδηγία αυτή πραγματοποιείται πλήρης εναρμόνιση της διάρκειας

προστασίας όλων των έργων και συνεισφορών που προστατεύονται με τα συγγενικά

δικαιώματα. Η διάρκεια εναρμονίζεται στα 70 έτη μετά το θάνατο του δημιουργού και

50 έτη για τα συγγενικά δικαιώματα.

ε) Οδηγία 96/9/ΕΟΚ της 11ης Μαρτίου 1996 για τη νομική προστασία των

βάσεων δεδομένων.

Η καινοτομία της Οδηγίας αυτής έγκειται στο γεγονός ότι προβλέπεται ένα sui

generis δικαίωμα με το οποίο προστατεύονται οι βάσεις δεδομένων ανεξάρτητα από

την προστασία με την πνευματική ιδιοκτησία. Η προστασία με την πνευματική

ιδιοκτησία αφορά τις βάσεις δεδομένων που εμφανίζουν πρωτοτυπία. Το sui generis

δικαίωμα παρέχει στον κατασκευαστή το δικαίωμα να απαγορεύει την εξαγωγή ή

επαναχρησιμοποίηση του συνόλου ή ουσιώδους μέρους του περιεχομένου της βάσης

δεδομένων.

στ) Οδηγία 2001/29/ΕΚ για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του

δικαιώματος του δημιουργού και των συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της

πληροφορίας.

Βασικός στόχος της Οδηγίας αυτής είναι η νομική προστασία του δημιουργού

και των συγγενικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο της εσωτερικής αγοράς, ιδίως όσον

αφορά την κοινωνία της πληροφορίας. Η Οδηγία 2001/29 δίνει τη δυνατότητα

μεταφοράς των διεθνών υποχρεώσεων που πηγάζουν από τις Συνθήκες Internet σε

κοινοτικό επίπεδο με βάση το κοινοτικό κεκτημένο και τις ανάγκες της εσωτερικής

αγοράς.

ζ) Οδηγία 2001/84/ΕΚ σχετικά με το δικαίωμα παρακολούθησης υπέρ του

δημιουργού ενός πρωτότυπου έργου τέχνης.

Η Οδηγία αυτή εναρμονίζει το δικαίωμα παρακολούθησης που έχει σκοπό να

εξασφαλίσει στους δημιουργούς εικαστικών τεχνών μερίδιο στην οικονομική επιτυχία

των πρωτοτύπων έργων τους.

η) Οδηγία 2004/48/ΕΚ σχετικά με την επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής

ιδιοκτησίας.

Η Οδηγία έχει στόχο την προσέγγιση των νομοθετικών συστημάτων

προκειμένου να διασφαλιστεί υψηλό και ομοιογενές επίπεδο προστασίας της

διανοητικής ιδιοκτησίας στην εσωτερική αγορά σε περίπτωση προσβολής των

δικαιωμάτων.

44

6. Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Αυξημένο κύρος στην πνευματική ιδιοκτησία προσδίδει η Οικουμενική

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που περιλαμβάνει την πνευματική

ιδιοκτησία μεταξύ των πολιτιστικών δικαιωμάτων καθιερώνοντας στο άρθρο 27 την

εξής αρχή: "(1) Καθένας έχει το δικαίωμα να συμμετέχει ελεύθερα στην πνευματική

ζωή της κοινότητας, να χαίρεται τις καλές τέχνες και να μετέχει στην επιστημονική

πρόοδο και στα αγαθά της. (2) Καθένας έχει το δικαίωμα να προστατεύονται τα ηθικά

και υλικά συμφέροντά του που απορρέουν από κάθε είδους επιστημονική, λογοτεχνική

ή καλλιτεχνική παραγωγή του".64

Το ελληνικό Σύνταγμα προστατεύει την πνευματική ιδιοκτησία με τις διατάξεις

που κατοχυρώνουν τα ατομικά δικαιώματα.65 Ειδικότερα, την προστασία του

πνευματικού δημιουργού εγγυάται το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος που

αναφέρεται στην αρχή της προστασίας της ανθρώπινης αξίας, το άρθρο 5 παρ. 1 και 3

του Συντάγματος που εγγυάται την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, το άρθρο

14 παρ. 1 που κατοχυρώνει την ελεύθερη έκφραση και διάδοση των στοχασμών και το

άρθρο 16 παρ. 1 που αναφέρεται στην ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της

έρευνας και της διδασκαλίας. Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται με το άρθρο 17

του Συντάγματος που εγγυάται την προστασία της ιδιοκτησίας. Γίνεται γενικά δεκτό

ότι η έννοια της ιδιοκτησίας στο άρθρο 17 του Συντάγματος είναι ευρύτερη από αυτήν

του εμπραγμάτου δικαίου και περιλαμβάνει κάθε δικαίωμα περιουσιακής φύσεως.66 Ο

64 Γ. Κουμάντου, Επικοινωνία και Διανοητική Ιδιοκτησία, Εθνική Επιτροπή Εορτασμού των 50 χρόνων

από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Αθήνα 12-13 Νοεμβρίου 1998. Του ίδιου, Πνευματική Ιδιοκτησία, Ένα ανθρώπινο δικαίωμα που απειλείται από τα άλματα της σύγχρονης τεχνολογίας, Η Καθημερινή, Κυριακή 6 Δεκεμβρίου 1998. Λ. Α. Σισιλιάνου, Η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 50 χρόνια μετά, Νο Β 1998 σ. 1545-1556 και ειδ. σ. 1549.

65 Γ. Κουμάντου, σ. 36-39. Λ. Κοτσίρη, σ. 35. Γ. Κρίππα, Η συνταγματική προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, Αθήνα 1999 (Ανάτυπο) σ. 7-9. Βλ. επίσης την επίκαιρη μελέτη του Δ. Σαραφιανού, Συνταγματική προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και κοινωνία της πληροφορίας, Το Σύνταγμα 4/2003, σ. 649-675.

66 Γ. Κασσιμάτη, Η συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας και η διεύρυνση αυτής ΕΔΔΔ 1974 σ. 220-221. Α. Γαζή, Η επίδραση του Συντάγματος επί του Αστικού Δικαίου, Δημοσιεύματα του Ελληνικού Ινστιτούτου Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου, Αθήναι 1976, σ. 25. Α. Γεωργιάδη, Εμπράγματο Δίκαιο, Ι, 1991, σ. 261. Θ. Λιακόπουλου, Βιομηχανική Ιδιοκτησία, Έκδοση ε', 2000, σ. 61-63 το εξής Θ. Λιακόπουλου.

45

67Άρειος Πάγος, με την υπ' αριθμ. 40/1998 απόφαση, δέχθηκε τη διευρυμένη έννοια

της ιδιοκτησία, μέσω του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της

Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: "Στην έννοια της

περιουσίας περιλαμβάνονται όχι μόνο τα εμπράγματα δικαιώματα, αλλά και όλα τα

δικαιώματα περιουσιακής φύσεως και τα κεκτημένα οικονομικά συμφέροντα".

Άλλωστε γίνεται δεκτό ότι στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 1 του Πρώτου

Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου εμπίπτει ως ιδιοκτησιακό (περιουσιακό) δικαίωμα κατά τη νομολογία του

Δικαστηρίου ή της Επιτροπής, το δικαίωμα ευρεσιτεχνίας και πνευματικής

ιδιοκτησίας.68 Η διανοητική ιδιοκτησία προστατεύεται επίσης ρητά σύμφωνα με το

άρθρο 17 παρ. 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης

(ΕΕΕΚ 2000/C 364/01).

Αυξημένη προστασία αποκτά η πνευματική ιδιοκτησία βάσει του άρθρου 28

του Συντάγματος σύμφωνα με το οποίο οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή

τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν

αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε

άλλη αντίθετη διάταξη νόμου.

Το αναθεωρημένο ελληνικό Σύνταγμα, κατοχυρώνει το δικαίωμα στην

πληροφόρηση με σεβασμό όμως και η παράλληλη προστασία όλων των άλλων

δικαιωμάτων και ιδίως του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας (άρθρο 5 Α του

Συντάγματος).69

67 ΑΠ 40/1999 ΕΕμπΔ 1999, σ. 28-30. Γ. Κασιμάτη, Η νέα έννοια της ιδιοκτησίας και της

ιδιοκτησιακής προστασίας (Με αφορμή την απόφαση ΑΠ (Ολ.) 40/1998) ΕΕμπΔ 1999, σ. 189-194. Του ίδιου, Η απόφαση 40/1998 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, ΝοΒ 1999, σ. 721, καθώς και τη μελέτη του σε Σύμμεικτα Γ. Κουμάντου, 2004, Η πνευματική και η βιομηχανική ιδιοκτησία στο πεδίο των θεμελιωδών δικαιωμάτων και αρχών, σ. 411-428.

68 Απόφαση της Επιτροπής της 4ης Οκτωβρίου 1990, Προσφυγή 12633/87 σε Ι. Σαρμά, Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της Επιτροπής, 1998, σ. 459-460.

69 Πρβλ. Λ. Μήτρου, Το δίκαιο στην κοινωνία της πληροφορίας, 2002, σ. 35-36. Τ. Βιδάλη – Α. Τάκη σε Τηλεπικοινωνίες στην κοινωνία της πληροφορίας, 2003, σ. 87.

46

7. Η ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

70Ο Ν. 2121/1993, όπως ισχύει, αποτελεί σταθμό στην ιστορία της

πνευματικής ιδιοκτησίας του τόπου μας. Ο νόμος αυτός διαπνέεται από όλα τα

σύγχρονα ρεύματα που έχουν αποτυπωθεί στις εθνικές νομοθεσίες των ευρωπαϊκών

κυρίως κρατών και είναι εναρμονισμένες με τις κοινοτικές οδηγίες που συνιστούν

κοινοτικό κεκτημένο στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η Ελλάδα έχει

άλλωστε κυρώσει σχεδόν όλες τις διεθνείς συμβάσεις και ειδικότερα τις τρεις βασικές

συνθήκες που κατοχυρώνουν τη διεθνή προστασία δηλαδή, τη Διεθνή Σύμβαση

Βέρνης για την προστασία των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων, τη Διεθνή

Σύμβαση Ρώμης για την προστασία των ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, των

παραγωγών φωνογραφημάτων και των ραδιοτηλεοπτικών οργανισμών, καθώς και τη

Συμφωνία TRIPS. Πρόσφατα κυρώθηκαν και οι δύο Συνθήκες INTERNET με στόχο

τη διεθνή προστασία στο διαδίκτυο.

Ο Ν. 2121/1993 συνέβαλε τα μέγιστα στη θέσπιση ενός σύγχρονου και

επαρκούς πλαισίου προστασίας των δημιουργών και των άλλων δικαιούχων.

Σε ορισμένα θέματα υιοθετήθηκαν οι βασικές και καθιερωμένες αρχές που

είχαν διαμορφωθεί από την επιστήμη και τη νομολογία υπό το καθεστώς του

προϊσχύσαντος δικαίου. Πρόκειται κυρίως για τις διατάξεις που αφορούν τη δομή της

πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως η έννοια του έργου, η αρχή της αλήθειας σύμφωνα με

την οποία υποκείμενο του δικαιώματος είναι ο δημιουργός – φυσικό πρόσωπο, η

δυνατότητα μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος και το αμεταβίβαστο του

ηθικού δικαιώματος. Ας σημειωθεί ότι το ελληνικό δίκαιο αναγνώριζε πάντοτε το

ηθικό δικαίωμα που προστατεύει τον προσωπικό δεσμό του δημιουργού με το έργο

του. Η εθνική νομοθεσία προστατεύει και το ηθικό δικαίωμα των ερμηνευτών ή

εκτελεστών καλλιτεχνών με το άρθρο 50 που εγγυάται την αναγνώριση της

πατρότητας και ακεραιότητας της συνεισφοράς τους. Η διατήρηση της προστασίας του

70 Άρθρο 1 περί πνευματικής ιδιοκτησίας του Νόμου 2121/1993: 1. Οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σ' αυτό πνευματική

ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα).

2. Τα δικαιώματα αυτά περιλαμβάνουν τις εξουσίες, που προβλέπονται στα άρθρα 3 και 4 του παρόντος νόμου.

47

ηθικού δικαιώματος του δημιουργού και των ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών

συνιστά στοιχείο θεμελιώδους σημασίας στο πλαίσιο της κοινωνίας των πληροφοριών

στην οποία οι τροποποιήσεις και οι προσαρμογές των έργων κινδυνεύουν να

καταλήξουν σε ακρωτηριασμό των δημιουργημάτων.

Στα περισσότερα όμως θέματα προβλέπονται νέες ρυθμίσεις που καθιερώνουν

ισχυρές μορφές προστασίας του δημιουργού και των δικαιούχων συγγενικών

δικαιωμάτων. Αναφέρονται ενδεικτικά το δικαίωμα εκμίσθωσης και δανεισμού, η

ενίσχυση του δικαιώματος αναπαραγωγής, η καθιέρωση του έγγραφου τύπου, η αρχή

της ποσοστιαίας αμοιβής που έχει ως πρότυπο την αντίστοιχη διάταξη του γαλλικού

Κώδικα, η μη δυνατότητα κατάρτισης συμβάσεων που αφορούν το σύνολο των

μελλοντικών έργων ή αναφέρονται σε μελλοντικούς τρόπους εκμετάλλευσης, ο

συμβατικός μερισμός των εξουσιών, οι ερμηνευτικοί κανόνες για τη διάρκεια, το

σκοπό, την έκταση και τα μέσα εκμετάλλευσης, η αναγνώριση της εύλογης αμοιβής

για την ιδιωτική αναπαραγωγή, η μεγάλη διάρκεια προστασίας που φθάνει τα 70

χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού, το πλέγμα των αστικών κυρώσεων που –

μεταξύ άλλων – διευκολύνουν τον υπολογισμό και την αποκατάσταση της ζημίας και

οι αυστηρές ποινικές κυρώσεις που έχουν σκοπό να αποτρέψουν την προσβολή του

δικαιώματος.

Επισημαίνεται ακόμη το άρθρο 68 παρ. 3 Ν. 2121/1993 που επιτάσσει την

προσαρμογή των παλαιών συμβάσεων στις διατάξεις του νέου νόμου από 4.3.1994. Η

ρύθμιση αυτή έχει βρει μεγάλη πρακτική εφαρμογή στις παλαιές κινηματογραφικές

ταινίες οι οποίες μεταδίδονται από την τηλεόραση, με συνέπεια να επιτευχθεί

δικαστικά ή εξώδικα υπέρ των σκηνοθετών και των σεναριογράφων η είσπραξη

αμοιβής από την τηλεοπτική εκμετάλλευση των οπτικοακουστικών έργων.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι θεσπίζονται συγγενικά δικαιώματα υπέρ των

ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, των παραγωγών φωνογραφημάτων και

οπτικοακουστικών έργων, καθώς και των ραδιοτηλεοπτικών οργανισμών, σε ευρύτερη

έκταση από τη Διεθνή Σύμβαση Ρώμης, ενώ καθιερώνεται για πρώτη φορά ένα

συγγενικό δικαίωμα υπέρ των εκδοτών εντύπων που αφορά τη στοιχειοθεσία και τη

σελιδοποίηση. Η προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων αναγνωρίζεται και για

πράξεις που έγιναν στο παρελθόν, δηλαδή πριν την έναρξη ισχύος του Ν. 2121/1993

(άρθρο 68 παρ. 2). Η ρύθμιση αυτή έδωσε τη δυνατότητα στους ηθοποιούς να

48

διεκδικήσουν δικαστικά την εύλογη αμοιβή από την τηλεοπτική μετάδοση παλαιών

ελληνικών κινηματογραφικών ταινιών (άρθρο 49).

Περαιτέρω αναγνωρίζονται ως έργα ορισμένες υβρίδιες μορφές

δημιουργημάτων, όπως τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών και οι βάσεις

δεδομένων, η προστασία των οποίων αποτέλεσε τη βασική υποδομή για την

προσαρμογή του ελληνικού δικαίου στην κοινωνία των πληροφοριών.

Η νομοθεσία αναγνωρίζει επίσης το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των

αυτοδιαχειριζόμενων οργανισμών συλλογικής διαχείρισης με τη δυνατότητα ίδρυσης

συνεταιρισμών (άρθρα 54-56 Ν. 2121/1993). Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει

χορηγήσει έγκριση λειτουργίας σε οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που

καταλαμβάνουν όλες τις κατηγορίες των δημιουργών, των ερμηνευτών ή εκτελεστών

καλλιτεχνών, των παραγωγών φωνογραφημάτων, καθώς και των παραγωγών

οπτικοακουστικών έργων.71

Παράλληλα με βάση το άρθρο 69 Ν. 2121/1993 και το ΠΔ 311/1994 σε

συνδυασμό με το άρθρο 8 παρ. 13-14 Ν. 2557/1997 και το άρθρο 7 παρ. 13 Ν.

2819/2000, ιδρύθηκε και λειτούργησε ο Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΟΠΙ)

που είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου υπό την εποπτεία του Υπουργείου

Πολιτισμού.72 Ο ΟΠΙ άρχισε να λειτουργεί το 1995 με κύριο σκοπό την προστασία

των πνευματικών δημιουργών και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων, τη

μέριμνα για την εφαρμογή του Ν. 2121/1993 και των συναφών διεθνών συμβάσεων,

την εποπτεία των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης, τη νομοπαρασκευαστική

εργασία, την εκπροσώπηση της Ελλάδας σε διεθνείς οργανισμούς, την οργάνωση

σεμιναρίων και την παροχή πληροφοριών σε θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας και

συγγενικών δικαιωμάτων. Η μεγάλη προσφορά του ΟΠΙ είναι ότι βοήθησε τους

δικαιούχους εκεί όπου υπήρχαν δυσκολίες και τριβές. Ο ΟΠΙ κατά τα εννέα πρώτα

χρόνια λειτουργίας του, πέρα από το γεγονός ότι κατάφερε να αναδείξει σε διεθνές και

κοινοτικό επίπεδο τη σημασία που δίνει η χώρα μας στην προστασία της πνευματικής

ιδιοκτησίας, στάθηκε κοντά στον πνευματικό κόσμο της χώρας καθιερώνοντας και 71 Η αναγκαιότητα της προστασίας των πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο των

νέων τεχνολογιών τονίστηκε στην ομιλία του Υπουργού Πολιτισμού Ε. Βενιζέλου στην 29η Σύνοδο της Γενικής Διάσκεψης της UNESCO στο Παρίσι 23 Οκτωβρίου 1997, καθώς και στην Ευρωπαϊκή Διάσκεψη που οργανώθηκε από την Ελληνική Προεδρία στην Αθήνα (7-8 Απριλίου 2003), με θέμα "Πολιτισμός, Πνευματική Ιδιοκτησία και Κοινωνία της Πληροφορίας".

72 Υπουργική Απόφαση 7.10.1988 ΥΠΠΟ/ΓΝΟΣ/50532 ΦΕΚ Β' 1141/20.10.1998.

49

υποστηρίζοντας τη συλλογική διαχείριση. Όταν υπήρχε προφανής περίπτωση μη

εφαρμογής του νόμου, ο ΟΠΙ ασκούσε πρόσθετη παρέμβαση υπέρ των οργανισμών

συλλογικής διαχείρισης, όπως έγινε με το πρόβλημα της τηλεοπτικής προβολής

παλαιών ελληνικών κινηματογραφικών ταινιών, καθώς και με την καθιέρωση της

εύλογης αμοιβής του άρθρου 49 Ν. 2121/1993, ιδίως όσον αφορά τους ερμηνευτές

(ηθοποιούς) του οπτικοακουστικού χώρου. Με τη μεσολάβηση του ΟΠΙ οι εισαγωγείς

τεχνικών συστημάτων αναπαραγωγής ήχου ή/και εικόνας, το έτος 1995, συμφώνησαν

στην υπογραφή του ιδιωτικού συμφωνητικού με σκοπό την καταβολή της εύλογης

αμοιβής του άρθρου 18 Ν. 2121/1993 για την ιδιωτική αναπαραγωγή. Συνέπεια της

υπογραφής του ιδιωτικού αυτού συμφωνητικού ήταν να εισπράξουν οι ερμηνευτές ή

εκτελεστές καλλιτέχνες, καθώς και οι παραγωγοί φωνογραφημάτων και

οπτικοακουστικών έργων, την εύλογη αυτή αμοιβή από τους εισαγωγείς, ενώ με

δικαστική απόφαση73 διορίσθηκε ο ΟΠΙ προσωρινός διαχειριστής της αμοιβής που

αντιστοιχεί στους δημιουργούς των οπτικοακουστικών έργων και πέτυχε την είσπραξη

και την καταβολή σημαντικών ποσών υπέρ των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης.

Τον Απρίλιο του έτους 2004 οι εισαγωγείς και οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης

ανανέωσαν το ιδιωτικό συμφωνητικό με βάση τις νεότερες ρυθμίσεις του άρθρου 14

Ν. 3049/2002 που τροποποίησε το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 18 Ν. 2121/1993.

Ο νόμος βρίσκεται στα χέρια των δημιουργών, των καλλιτεχνών και των

άλλων δικαιούχων. Τα δικαστήρια εφαρμόζουν το νόμο με στόχο την προστασία των

συμφερόντων των δικαιούχων αλλά και της ολότητας, γιατί η πνευματική ιδιοκτησία

είναι ο μοναδικός ίσως κλάδος δικαίου που έχει άμεση επίπτωση στον πολιτισμό, όχι

μόνο τον ελληνικό λαό αλλά και τον παγκόσμιο, αφού η τεχνολογία επιτρέπει πλέον

την ταχύτατη και άμεση διακίνηση των έργων σε όλα τα σημεία της γης μέσω του

διαδικτύου.

Ο Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί, ακολουθεί την καθιερωμένη

κατάταξη της ύλης και ρυθμίζει τα θέματα που αφορούν την πνευματική ιδιοκτησία

και τα συγγενικά δικαιώματα σε δώδεκα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται

στο αντικείμενο και το περιεχόμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας (άρθρα 1-5). Το

δεύτερο κεφάλαιο προσδιορίζει το αρχικό υποκείμενο του δικαιώματος (άρθρα 6-11).

73 ΜονΠρωτΑθ 5069/1999 ΕΕμπΔ 1999, σ. 411-413.

50

Το τρίτο κεφάλαιο αφορά τη μεταβίβαση, εκμετάλλευση και άσκηση του δικαιώματος

(άρθρο 12-17). Το τέταρτο κεφάλαιο περιέχει διατάξεις για τους περιορισμούς του

περιουσιακού δικαιώματος (άρθρα 18-28, 28Α, 28Β, 28Γ), ενώ το θέμα της διάρκειας

της προστασίας ρυθμίζεται στο πέμπτο κεφάλαιο (άρθρα 29-31). Στο έκτο κεφάλαιο

περιλαμβάνονται ορισμένες ειδικές ρυθμίσεις για τις συμβάσεις και τις άδειες

εκμετάλλευσης (άρθρα 32-39) μεταξύ των οποίων και η ποσοστιαία αμοιβή (άρθρο

32). Το έβδομο κεφάλαιο αφιερώνεται στις ειδικές διατάξεις για τα προγράμματα

ηλεκτρονικών υπολογιστών (άρθρα 40-45) που αποτελούν στην πραγματικότητα

εφαρμογής της Οδηγίας 91/250 για τη νομική προστασία των προγραμμάτων

ηλεκτρονικών υπολογιστών, καθώς και στις ρυθμίσεις του άρθρου 45Α που αφορούν

το δικαίωμα ειδικής φύσης του κατασκευαστή βάσης δεδομένων σε εναρμόνιση με

την Οδηγία 96/9. Το όγδοο κεφάλαιο αφορά τα συγγενικά δικαιώματα (άρθρα 46-53).

Στη συνέχεια το ένατο κεφάλαιο ρυθμίζει τη συλλογική διαχείριση των πνευματικών

και συγγενικών δικαιωμάτων (άρθρα 54-58), το δέκατο κεφάλαιο αναφέρεται στα

μέτρα πρόληψης της προσβολής των δικαιωμάτων (59-63), το ενδέκατο κεφάλαιο

προβλέπει ορισμένα ασφαλιστικά μέτρα, καθώς και τις αστικές και ποινικές κυρώσεις

(άρθρα 64-66, 66Α, 66Β), ενώ οι τελικές και μεταβατικές διατάξεις περιλαμβάνονται

στο δωδέκατο κεφάλαιο (άρθρα 67-72). Τέλος σε χωριστό (δέκατο τέταρτο) κεφάλαιο

ρυθμίζεται το θέμα της έναρξης ισχύος του νόμου (άρθρο 77).

Ο Ν. 2121/1993 τροποποιήθηκε, κυρίως με το άρθρο 4 Ν. 2173/1993 (ΦΕΚ Α'

208/16-12-1993) που αφορά το δικαίωμα παρακολούθησης, με το άρθρο 59 Ν.

2218/1994 (ΦΕΚ Α' 90/13-6-1994) που αναφέρεται στη συλλογική διαχείριση, με το

άρθρο 3 Ν. 2435/1996 (ΦΕΚ Α' 189/20-8-1996) που ρυθμίζει τον τρόπο άσκηση του

δικαιώματος πληροφόρησης το οποίο έχουν οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης

έναντι του οφειλέτη της εύλογης αμοιβής για την ιδιωτική αναπαραγωγή (άρθρο 18 Ν.

2121/1993), καθώς και με το άρθρο 8 Ν. 2557/1997 (ΦΕΚ Α' 271/24-12-1997) που

έχει βασικό σκοπό την πλήρη εναρμόνιση της ελληνικής νομοθεσίας με την Οδηγία

93/83 για τις δορυφορικές ραδιοτηλεοπτικές αναμεταδόσεις και την καλωδιακή

αναμετάδοση, καθώς και με την Οδηγία 93/98 για τη διάρκεια προστασίας.74 Το

74 Για την εξέλιξη και τους προβληματισμούς μετά την ισχύ του Ν. 2121/1993 βλ. το αφιέρωμα στα

"Πνευματικά Δικαιώματα, ΑΝΤΙ, Τεύχος 677, 1 Ιανουαρίου 1999, σ. 24-62 (Χ. Αργυρόπουλος, Δ.

51

άρθρο 7 του Ν. 2819/2000 (ΦΕΚ Α' 84/15-3-2000) εναρμονίζει την ελληνική

νομοθεσία με την Οδηγία 96/9 για τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων. Το

άρθρο 14 Ν. 3049/2002 (ΦΕΚ Α' 212/10-9-2000) τροποποίησε το άρθρο 18 Ν.

2121/1993 που αφορά την εύλογη αμοιβή για την ιδιωτική αναπαραγωγή, ενώ το

άρθρο 81 Ν. 3057/2002 (ΦΕΚ Α' 239/10-10-2002) εναρμόνισε την εθνική νομοθεσία

με την Οδηγία 2001/29 για την προστασία του δημιουργού και ορισμένων συγγενικών

δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας. Ας σημειωθεί ότι η Ελλάδα ήταν το

πρώτο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ολοκλήρωσε τη διαδικασία

εναρμόνισης μέσα στην προβλεπόμενη προθεσμία (22-12-2002), ενώ το γεγονός αυτό

αποτέλεσε έναν από τους βασικούς λόγους για την απονομή στη χώρα μας του

βραβείου "Cyber Champion" (2002) στο πλαίσιο των προσπαθειών και της θετικής

δυναμικής της Ελληνικής Διοίκησης για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Η τελευταία τροποποίηση έγινε με το άρθρο 10 παρ. 33 Ν. 3207/2003 (ΦΕΚ Α'

302/24.12.2003) που ρυθμίζει θέματα της εύλογης αμοιβής για την ιδιωτική

αναπαραγωγή (άρθρο 18 Ν. 2121/1993). 75Ο Ν. 2121/1993 στο άρθρο 1 προβλέπει ρητά ότι η πνευματική ιδιοκτησία

περιλαμβάνει δύο επιμέρους δικαιώματα, το ηθικό και το περιουσιακό δικαίωμα.76

Από τα δικαιώματα αυτά, το μεν ηθικό έχει προσωπικό χαρακτήρα και αποσκοπεί

στην προστασία του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του, ενώ το

_______________________________ Αρμάος, Γ. Ζάννος, Δ. Καλλινίκου, Σ. Κοκολινάκης, Γ. Κόκκας, Γ. Κουμάντος, Η. Λογοθέτης, Α. Μεταξόπουλος, Χ. Πηγάκη, Σ. Πλασκοβίτης, Θ. Ρεντζής).

75 Για τις βασικές ρυθμίσεις του νόμου σε αγγλική ή γαλλική γλώσσα βλ. G. Koumantos, Greece, σε International Copyright Law and Practice, M. Nimmer – P. Geller, Vol 1-2, Matthew Bender, N.Y., 1991 επ. (κινητά φύλλα). D. Kallinikou, Greek legislation on copyright and related rights, http://www.culture.gr/6/64/rights.html. Της ίδιας, Copyright at the beginning of the 21st century, ΚΟΙΝΟΔΙΚΙΟΝ, 2002, σ, 1-13. Βλ. επίσης της ίδιας. Relation between copyright, culture and information society, European Conference in the framework of the Hellenic Presidency, 7-8 April 2003, σ. 67 επ. A. Liakopoulos, Intellectual Property Law in Greece, Kluwer – Sakkoulas, 1999, σ. 57-87. G. Koumantos, La nouvelle loi hellenique sur le droit d' auteur et les droits, voisins, RIDA 159/1994, σ. 205 επ. G. Koumantos – P. Koriatopoulou, Chronique de Grece, RIDA 2000/2004, σ. 141 επ. Η νομοθεσία έχει δημοσιευθεί σε αγγλική και γαλλική μετάφραση στο περιοδικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας Industrial Property and Copyright, September 1996 July – August 1997 και Decembre 1996 (Copyright and Neighboring Rights, Laws and Treaties – Greece), καθώς και στην ηλεκτρονική διεύθυνση του WIPO.

76 Σημειώνεται ότι στο νόμο προτάσσεται το περιουσιακό δικαίωμα και έπεται το ηθικό (βλ. άρθρα 1, 3, 4 και 12 του Ν. 2121/1993), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παραγνωρίζεται η σημασία του ηθικού δικαιώματος.

52

77περιουσιακό έχει οικονομική αξία και είναι δεκτικό εκμετάλλευσης. Τα δικαιώματα

αυτά χαρακτηρίζονται από το νόμο ως αποκλειστικά και απόλυτα και περιλαμβάνουν

τις εξουσίες που απαριθμούνται ενδεικτικά στα άρθρα 3 και 4 του νέου νόμου.

Η ρύθμιση του άρθρου 1 Ν. 2121/1993 είναι σημαντική για τους εξής λόγους: 78α) Μεταβάλλει ουσιαστικά τη διδασκαλία ως προς τη νομική φύση της

πνευματικής ιδιοκτησίας. Με βάση το παλαιό δίκαιο υποστηριζόταν ότι το ηθικό

δικαίωμα δεν αποτελούσε στοιχείο της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά αναγνωριζόταν

ως μία εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητας που προστατεύεται με τα

άρθρα 57 και 59 ΑΚ.79 Η πνευματική ιδιοκτησία ταυτιζόταν, κατά συνέπεια με το

περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού πάνω στο έργο του.80

β) Η άποψη αυτή δεν μπορεί να βρει έρεισμα στο νέο νόμο, αφού το άρθρο 1

ρητά αναγνωρίζει ότι το ηθικό δικαίωμα αποτελεί στοιχείο της πνευματικής

ιδιοκτησίας. Συνεπώς συνάγεται ότι ο νομοθέτης επέλεξε τη μονιστική αντίληψη81

σύμφωνα με την οποία η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί ένα ενιαίο δικαίωμα από το

οποίο απορρέουν δικαιώματα – εξουσίες που προστατεύουν τα ηθικά και περιουσιακά

συμφέροντα του δημιουργού.

γ) Στο πνεύμα αυτό το άρθρο 1 τονίζει ότι η πνευματική ιδιοκτησία

περιλαμβάνει το ηθικό δικαίωμα, που παρέχεται για την προστασία του προσωπικού

δεσμού του δημιουργού προς το έργο του και το περιουσιακό δικαίωμα (δικαίωμα

77 Για το συναφές δικαίωμα παρακολούθησης που καθιερώνεται με το άρθρο 5 Ν. 2121/1993 βλ.

παρακάτω. 78 Για τη νομική φύση της πνευματικής ιδιοκτησίας βλ. ενδεικτικά Γ. Κουμάντου, σ. 28-36. Λ. Κοτσίρη,

σ. 94-104. Τ. Ιωάννου – Κ. Λυκιαρδοπούλου, σ. 64-81. Κ. Ασπρογέρακα – Γρίβα, Θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας και νομολογιακή έρευνα αυτών εν Ελλάδι, 1970, σ. 9-13, 33-34, 91-99, στο εξής Κ. Ασπρογέρακα – Γρίβα. Γ. Μιχαηλίδη – Νουάρου, Περί το πρόβλημα της φύσεως της πνευματικής ιδιοκτησίας, ΕΕΝ 1958, σ. 913-922. Σούρλα, ΕρμΑΚ/60 ΑΚ αρ. 8 Ι. Καρακατσάνη στον Γεωργιάδη – Σταθόπουλου, άρθρο 60 αρ. 5 Κ. Πολυζωγόπουλου, Αναγκαστική Εκτέλεση για χρηματικές απαιτήσεις στην πνευματική ιδιοκτησία, 1987, σ. 72-91.

79 Γ. Κουμάντου, Πνευματική Ιδιοκτησία, Πέμπτη έκδοση, σ. 49 στο εξής Γ. Κουμάντου, Πέμπτη έκδοση.

80 Γ. Κουμάντου, Πέμπτη έκδοση, σ. 50-51. 81 Για την άποψη αυτή βλ. Γ. Κουμάντου, Ένας Οδηγός στο νέο τόμο για την Πνευματική Ιδιοκτησία,

1993, σ. 11. Α. Δεσποτίδου – Α. Παπαδοπούλου, Η εξουσία της μετάνοιας του πνευματικού δημιουργού, Αρμενόπουλος, Επιστημ. Επετ. ΔΣΘ 13/1992, σ. 155. Λ. Κοτσίρη, σ. 99. Α. Παπαδοπούλου, Το δικαίωμα του δημιουργού για τη διατήρηση της ακεραιότητας του έργου, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 54-55, στο εξής Α. Παπαδοπούλου, Πρβλ. όμως Β. Μελά, Γύρω από το πρόβλημα της φύσης του δικαιώματος του πνευματικού δημιουργού. ΕΕμπΔ 1994 σ. 501-519 που θεωρεί ότι ο νόμος δίνει την εντύπωση ότι υιοθετείται η δυϊστική θεωρία. Πρβλ. επίσης Μ. Μαρίνου, Πνευματική Ιδιοκτησία, 2004, σ. 26 αρ. 57 στο εξής Μ. Μαρίνου.

53

εκμετάλλευσης), που αναγνωρίζεται για την ικανοποίηση των οικονομικών

συμφερόντων του δημιουργού από την εκμετάλλευση του έργου του. 82δ) Η ένωση όμως αυτή δύο επιμέρους δικαιωμάτων σε ένα ενιαίο, μικτό από

απόψεως αστικού δικαίου δικαίωμα, όπως διαμορφώνεται από το νόμο, δημιουργεί

ορισμένα ιδιόμορφα δογματικά ζητήματα.83 Τα δύο αυτά δικαιώματα είναι στενά

συνδεδεμένα μεταξύ τους από την άποψη ότι πολλές φορές το ηθικό δικαίωμα

εξυπηρετεί οικονομικά συμφέροντα,84 ή αντίστροφα το περιουσιακό δικαίωμα

συντελεί στην ικανοποίηση ηθικών συμφερόντων του δημιουργού85, παράλληλα όμως

υπόκεινται από το νόμο σε χωριστή ρύθμιση. Έτσι, τα δύο δικαιώματα παρά το ότι

εμφανίζουν ορισμένα κοινά εννοιολογικά γνωρίσματα, έχουν δηλαδή απεριόριστο,

απόλυτο και αποκλειστικό χαρακτήρα, παράλληλα είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους,

γιατί το καθένα από αυτά μπορεί να έχει διαφορετικό φορέα, αφού το περιουσιακό

δικαίωμα μεταβιβάζεται με πράξη εν ζωή η αιτία θανάτου, ενώ το ηθικό δικαίωμα

είναι αμεταβίβαστο μεταξύ ζώντων και μόνο μετά το θάνατο του δημιουργού

περιέρχεται στους κληρονόμους του.86 Το ίδιο ισχύει εν μέρει και για τη διάρκεια

προστασίας. Τα δύο δικαιώματα διαρκούν όλη τη ζωή του δημιουργού και 70 χρόνια

μετά το θάνατό του, ενώ μετά τη λήξη της διάρκειας αυτής, μόνο το Κράτος μπορεί να

παρέμβει για να ασκήσει ορισμένες από τις εξουσίες του ηθικού δικαιώματος.87

Εξάλλου το περιουσιακό δικαίωμα υπόκειται από το νόμο σε ορισμένους

περιορισμούς ως προς την έκταση και το περιεχόμενό του, ενώ για το ηθικό δικαίωμα

δεν προβλέπονται τέτοιου είδους περιορισμοί.88

ε) Το άρθρο 1 επιβεβαιώνει τον απεριόριστο, απόλυτο και αποκλειστικό

χαρακτήρα της πνευματικής ιδιοκτησίας, που συμπίπτει με τα κοινά εννοιολογικά

γνωρίσματα του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος. Ο απεριόριστος

χαρακτήρας έχει την έννοια ότι η πνευματική ιδιοκτησία καλύπτει κάθε εξουσία που 82 Φ. Δωρή, Εισαγωγή στο Αστικό Δίκαιο, Τευχ. Β1, 1991, σ. 97. Ι. Σπυριδάκη, Γενικές Αρχές, Τευχ.

Α', 1985, αρ. 44. Α. Γεωργιάδη, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, Τρίτη Έκδοση, 2002, σ. 242 αρ. 28.

83 Πρβλ. Γ. Κουμάντου, Ένας οδηγός στο νέο νόμο για την Πνευματική Ιδιοκτησία, ο.π. σ. 11. 84 Η άσκηση της εξουσίας δημοσίευσης συνεπάγεται την έναρξη της οικονομικής εκμετάλλευσης του

έργου. 85 Η έκδοση ενός λογοτεχνικού έργου ικανοποιεί και το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού, γιατί έτσι

γίνονται γνωστές οι ιδέες και το όνομά του, βλ. Λ. Κοτσίρη, σ. 111. 86 Άρθρο 12 Ν. 2121/1993. Πρβλ. και άρθρο 4 παρ. 3 Ν. 2121/1993. 87 Άρθρο 29 Ν. 2121/1993. 88 Άρθρα 18-28, 28Α, 28Β και 28Γ Ν. 2121/1993, όπως ισχύει.

54

περιέχεται στα δικαιώματα που πηγάζουν από αυτήν. Τα άρθρα 3 και 4 Ν. 2121/1993

αναφέρουν ενδεικτικά τις εξής εξουσίες που απορρέουν από το περιουσιακό και το

ηθικό δικαίωμα αντίστοιχα, αλλά η απαρίθμηση αυτή είναι ενδεικτική, όπως

προκύπτει από τη λέξη "ιδίως" που χρησιμοποιείται στις διατάξεις αυτές. Κατά

συνέπεια μπορούν να προστατευθούν και άλλες επιμέρους εξουσίες ανεξάρτητα αν

περιλαμβάνονται ή όχι στις συγκεκριμένες ρυθμίσεις. Περαιτέρω, ως απόλυτο

δικαίωμα,89 η πνευματική ιδιοκτησία έχει ισχύ έναντι όλων και δίνει στο δημιουργό

την εξουσία να στραφεί και να αποκρούσει κάθε προσβολή τρίτων πάνω στο έργο, ενώ

ο όρος αποκλειστικό90 δικαίωμα υποδηλώνει ότι ο δημιουργός έχει την άμεση και

αποκλειστική εξουσία πάνω στο έργο του και ότι μόνο αυτός μπορεί να επιτρέψει ή να

απαγορεύσει την εκμετάλλευσή του.

89 Α. Γεωργιάδη, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, ο.π. σ. 232 αρ. 3. 90 Ο όρος "αποκλειστικό δικαίωμα" χρησιμοποιείται πρώτη φορά στην ελληνική νομοθεσία για την

πνευματική ιδιοκτησία. Βλ. όμως άρθρο L. 111-1 Γαλλικού Κώδικα που χρησιμοποιεί τον αντίστοιχο όρο "droit et exclusif".

55

8. Ο ΟΡΟΣ "ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ"

Στην παράγραφο 18 του άρθρου 8 Ν. 2557/1997 διευκρινίζεται ότι ο διεθνής

όρος "propriete intellectuelle / intellectual property" αποδίδεται στην ελληνική

γλώσσα με τον όρο "διανοητική ιδιοκτησία" και περιλαμβάνει, τόσο την πνευματική

ιδιοκτησία (propriete litteraire et artistique ή droit d' auteur, copyright) και τα

συγγενικά δικαιώματα, όσο και τη βιομηχανική ιδιοκτησία (propriete industrielle,

industrial property), όπως τις εφευρέσεις και τα σήματα. Η διάταξη αυτή έχει ιδιαίτερη

σημασία γιατί θέτει τέλος στη σύγχυση που πολλές φορές δημιουργείται στην

απόδοση των όρων. Η Διανοητική Ιδιοκτησία καλύπτει στην πραγματικότητα όλες τις

κατηγορίες των άυλων αγαθών, ενώ η Πνευματική Ιδιοκτησία μόνο τα δικαιώματα του

δημιουργού πάνω στο έργο του.91

Η Σύμβαση περί συστάσεως του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής

Ιδιοκτησίας που υπογράφηκε στη Στοκχόλμη στις 14-7-1967 (Ν. 100/1975 ΦΕΚ Α'

162/1975) στο άρθρο 2 στοιχείο VIII ορίζει ότι η "ιδιοκτησία έργων διανοίας"

περιλαμβάνει τα δικαιώματα σχετικά με α) τα φιλολογικά, καλλιτεχνικά και

επιστημονικά έργα β) τις ερμηνείες, τα φωνογραφήματα και τις ραδιοφωνικές

εκπομπές γ) τις εφευρέσεις δ) τις επιστημονικές ανακαλύψεις ε) τα βιομηχανικά

σχέδια και υποδείγματα στ) τα εμπορικά σήματα ζ) την προστασία κατά του

παράνομου ανταγωνισμού καθώς και όλα τα άλλα δικαιώματα τα οποία απορρέουν

από τη δραστηριότητα της διανοίας στο βιομηχανικό, επιστημονικό, φιλολογικό και

καλλιτεχνικό τομέα.

91 Γ. Κουμάντου, Διανοητική Ιδιοκτησία, ΕλλΔ 1994, σ. 1464-1468. Θ. Λιακόπουλου, σ. 3-4. Βλ. και P. Drahos, A philosophy of intellectual property, σ. 11 υποσ. 19 και σ. 33 υποσ. 3 που υποστηρίζει ότι ο όρος "intellectuel property" άρχισε να χρησιμοποιείται στη δεκαετία του 1950 για να αποδώσει την έννοια της βιομηχανικής και πνευματικής ιδιοκτησίας.

56

9. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Με την ψήφισή του το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα θα αντικαταστήσει τις διεθνείς

συμβάσεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησία. Συγκεκριμένα, το

Ευρωπαϊκό Σύνταγμα με το άρθρο ΙΙ – 77 περί του δικαιώματος της ιδιοκτησίας

προβλέπει:

1. Κάθε πρόσωπο δικαιούται να είναι κύριος των νομίμων κτηθέντων αγαθών του,

να τα χρησιμοποιεί, να τα διαθέτει και να τα κληροδοτεί. Κανείς δεν μπορεί να

στερείται την ιδιοκτησία του, παρά μόνον για λόγους δημόσιας ωφέλειας, στις

περιπτώσεις και υπό τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στο νόμο και έναντι

δίκαιης και έγκαιρης αποζημίωσης για την απώλειά της. Η χρήση των αγαθών

μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς από το νόμο, εφόσον αυτό είναι αναγκαίο

προς το γενικό συμφέρον.

2. Η διανοητική ιδιοκτησία προστατεύεται.

Ακόμη, μπορεί να επισημανθεί το γεγονός ότι το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα

προστατεύει την ιδιοκτησία, με τα εξής άρθρα:

– Γενικά: ΙΙ – 77, ΙΙΙ – 425.

– Βιομηχανικά και εμπορικά: ΙΙΙ – 154. 92 93– Διανοητικά / πνευματικά: ΙΙ – 77.2, ΙΙΙ – 176, ΙΙΙ – 315.1, ΙΙΙ – 315.4 , ΙΙΙ

– 364.94

92 Άρθρο ΙΙΙ – 176

Στο πλαίσιο της εγκαθίδρυσης και της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς, ευρωπαϊκός νόμος ή νόμος – πλαίσιο θεσπίζει τα μέτρα σχετικά με τη δημιουργία ευρωπαϊκών τίτλων, για να εξασφαλισθεί ενιαία προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας στο εσωτερικό της Ένωσης, και με τη δημιουργία κεντρικών καθεστώτων έγκρισης, συντονισμού και ελέγχου στο επίπεδο της Ένωσης. Ευρωπαϊκός νόμος του Συμβουλίου καθορίζει τα γλωσσικά καθεστώτα των ευρωπαϊκών τίτλων. Το Συμβούλιο αποφασίζει ομόφωνα μετά από διαβούλευση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

93 Άρθρο ΙΙΙ – 315 1. Η κοινή εμπορική πολιτική διαμορφώνεται βάσει ενιαίων αρχών, ιδίως όσον αφορά τις μεταβολές

δασμολογικών συντελεστών, τη σύναψη δασμολογικών και εμπορικών συμφωνιών σχετικά με τις ανταλλαγές εμπορευμάτων και υπηρεσιών, και τις εμπορικές πτυχές της διανοητικής ιδιοκτησίας, τις άμεσες ξένες επενδύσεις, την ενοποίηση των μέτρων ελευθέρωσης, την πολιτική των εξαγωγών και τα μέτρα εμπορικής άμυνας, στα οποία περιλαμβάνονται τα μέτρα που λαμβάνονται σε περιπτώσεις ντάμπινγκ και επιδοτήσεων. Η κοινή εμπορική πολιτική ασκείται στο πλαίσιο των αρχών και των στόχων της εξωτερικής δράσης της Ένωσης.

57

10. Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Η πνευματική ιδιοκτησία δεν ήταν ποτέ ένα δίκαιο στατικό. Βρισκόταν

πάντοτε σε διαρκή εξέλιξη παράλληλα με την τεχνολογία, το πολιτιστικό επίπεδο των

λαών και τη στάση των ανθρώπων απέναντι στις πνευματικές και ηθικές αξίες.

Με το ΙΙ – 77 παρ. 2 του ΕυρΣ. θα διασφαλιστεί υψηλό και ομοιογενές επίπεδο

της διανοητικής ιδιοκτησίας στο πλαίσιο της Ευρώπης σε περίπτωση προσβολής των

δικαιωμάτων. Η πνευματική ιδιοκτησία θα αποκτήσει τεράστια οικονομική σημασία

για τους λαούς της Ευρώπης στον τομέα της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών και

του διαδικτύου, που αναπτύσσεται ραγδαία και μέλλει να παίξει σημαντικό ρόλο στις

αρχές της νέας χιλιετίας.

Η αγωνία των νομοθετών επομένως είναι η εξασφάλιση της ανθρώπινης αξίας

και της προστασίας των τεχνών, των επιστημών και των ελεύθερων ιδεών που

πηγάζουν πάντοτε από το ελεύθερο πνεύμα, το μόνο ικανό να δώσει στην

ανθρωπότητα τα πνευματικά δημιουργήματα.

Ο δρόμος όμως είναι μακρύς και επίπονος, γιατί θα πρέπει να βρεθεί η

ισορροπία μεταξύ των δικαιούχων, της ολότητας και των πολιτιστικών επιχειρήσεων

που οικοδομούν την κοινωνία των πληροφοριών.

_______________________________ 4. Για τη διαπραγμάτευση και τη σύναψη των συμφωνιών της παραγράφου 3, το Συμβούλιο

αποφασίζει με ειδική πλειοψηφία. Για τη διαπραγμάτευση και τη σύναψη συμφωνίας στους τομείς του εμπορίου υπηρεσιών και των

εμπορικών πτυχών της διανοητικής ιδιοκτησίας, καθώς και των άμεσων ξένων επενδύσεων , το Συμβούλιο αποφασίζει ομόφωνα όταν η συμφωνία αυτή περιλαμβάνει διατάξεις για τις οποίες απαιτείται ομοφωνία για τη θέσπιση εσωτερικών κανόνων.

Το Συμβούλιο αποφασίζει επίσης ομόφωνα για τη διαπραγμάτευση και τη σύναψη συμφωνιών: α) στον τομέα του εμπορίου των πολιτιστικών και οπτικοακουστικών υπηρεσιών, όταν υπάρχει

κίνδυνος οι συμφωνίες αυτές να θίξουν την πολιτιστική και γλωσσική πολυμορφία της Ένωσης. β) στον τομέα του εμπορίου κοινωνικών, εκπαιδευτικών και υγειονομικών υπηρεσιών, όταν υπάρχει

κίνδυνος οι συμφωνίες αυτές να επιφέρουν σοβαρή διατάραξη της οργάνωσης και των υπηρεσιών αυτών σε εθνικό επίπεδο και να θιγούν οι ευθύνες των κρατών – μελών όσον αφορά την παροχή τους.

94 Άρθρο ΙΙΙ – 364 Με την επιφύλαξη των λοιπών διατάξεων του Συντάγματος, ευρωπαϊκός νόμος μπορεί να απονέμει

στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην έκταση που αυτός καθορίζει, την αρμοδιότητα να αποφαίνεται επί διαφορών σχετικών με την εφαρμογή των πράξεων οι οποίες εκδίδονται βάσει του Συντάγματος και δημιουργούν ευρωπαϊκούς τίτλους διανοητικής ιδιοκτησίας.

58

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία στη λεγόμενη κοινωνία των

πληροφοριών, της ψηφιακής τεχνολογίας και επικοινωνίας προκαλεί βαθιές

επικοινωνιακές, πολιτισμικές και οικονομικές αλλαγές. Η αξία και η οικονομική

σημασία των άυλων αγαθών και των πληροφοριών έχει πολλαπλασιασθεί σε μια

κοινωνία της οποίας η οικονομία και η επικοινωνία έχει διεθνοποιηθεί.

Η πνευματική ιδιοκτησία παρέχει την κινητήρια δύναμη στην κοινωνία της

διασκέδασης και της παγκόσμιας επικοινωνίας.

Η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί τον πιο πρόσφορο τρόπο χρηματοδότησης

της πνευματικής δημιουργίας και επιπλέον δίνει τη δυνατότητα στους δημιουργούς να

τους αναγνωριστούν δύο επιμέρους δικαιώματα, το ηθικό και το περιουσιακό

δικαίωμα.

Η πρόβλεψη για προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας από το

Ευρωσύνταγμα (ΙΙ – άρθρο 77 παρ. 2) δεν αποσκοπεί μόνο στην προστασία εκείνου

που δημιουργεί και στην επιβράβευση του πνευματικού μόχθου, αλλά αποτελεί και

κίνητρο για πολιτιστικής ανάπτυξη. Επιπροσθέτως, η πνευματική ιδιοκτησία έχει και

μεγάλη οικονομική σημασία.

Συνεπώς, η αναγνώριση της πνευματικής ιδιοκτησίας σε πανευρωπαϊκό πλέον

επίπεδο συνιστά ένα ποιοτικό άλμα, μια εξέλιξη ιδιάζουσας σημαντικότητας και

αποβλέπει στην προστασία του δημιουργού, του πολιτισμού και της οικονομίας. Με

το άρθρο 77 παρ. 2 (ΙΙ) του Ευρωσυντάγματος θα διασφαλιστεί υψηλό και

ομοιογενές επίπεδο της διανοητικής ιδιοκτησίας στο πλαίσιο της Ευρώπης σε

περίπτωση προσβολής των δικαιωμάτων.

Είναι, εν τέλει, φανερό ότι στόχος είναι η δημιουργία ενός ομοιόμορφου

νομικού πλαισίου στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών

δικαιωμάτων σε μια Ευρώπη που εξελίσσεται διαρκώς με σταθερά και μεθοδικά

βήματα.

59

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

"ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΙΙ – 77 ΠΑΡ. 2 ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ":

Στις αρχές του 21ου αιώνα ένα από τα πιο επίκαιρα θέματα είναι η προστασία

της πνευματικής / διανοητικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στην

κοινωνία των πληροφοριών. Στόχος της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η διασφάλιση

ενός υψηλού επιπέδου προστασίας στο δημιουργό, η ενθάρρυνση των επενδύσεων

στον τομέα της πολιτιστικής βιομηχανίας και η εξασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ

των δικαιούχων και της ολότητας. Η προστασία αυτή εξυπηρετεί τον πολιτιστικό

πλουραλισμό και γενικότερα τον πολιτισμό, αφού ο δημιουργός συμβάλλει με το έργο

του στην πολιτιστική κληρονομιά και τη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας. Η

πνευματική ιδιοκτησία λέγεται ότι είναι το αγαπημένο παιδί της Ευρώπης. Το γεγονός

αυτό αποδεικνύεται από το ότι προβλέπεται ρητά η προστασία της πνευματικής

ιδιοκτησίας από το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα με το άρθρο ΙΙ – 77 παρ. 2. Με τον τρόπο

αυτό θα διασφαλιστεί υψηλό και ομοιογενές επίπεδο της διανοητικής ιδιοκτησίας στο

πλαίσιο της Ευρώπης σε περίπτωση προσβολής των δικαιωμάτων. Είναι, επομένως,

μια συμβολή σε μια Ευρώπη της ελευθερίας, της ειρήνης και της δημοκρατίας στον

21ο αιώνα.

60

"INTELLECTUAL PROPERTY II – 77 PARA. 2 IN

ACCORDANCE WITH THE DRAFT EUROPEAN

CONSTITUTION":

At the beginning of the 21st century one of the greatest issues of concern at the

moments is the protection of intellectual property and all other related rights in the

information society. The aim of intellectual property legislation is to ensure high level

protection for creators, to encourage investment in the culture industry and to make

sure that there is balance between beneficiaries and the total population. This

protection serves cultural pluralism and civilization in general, because creators make

a great contribution to cultural heritage and to the collective memory of humanity via

their work. Intellectual property is claimed to be Europe's favourite child. This can be

ascertained by the fact that the protection of intellectual property is expressly provided

for by Article II – 77, para. 2 of the European Constitution. This is a way to make sure

there is comprehensive standardized intellectual property protection in Europe if

intellectual property rights are violated. It is, therefore, a great contribution to a free,

peaceful and democratic Europe in the 21st century.

ΛΗΜΜΑΤΑ

- Ευρωπαϊκό Σύνταγμα: European Constitution

- Πνευματική / Διανοητική Ιδιοκτησία: Intellectual Property

61

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

Η νομολογία βοήθησε τα μέγιστα στην οικοδόμηση και συστηματική επεξεργασία της πνευματικής ιδιοκτησίας με την επίλυση των πρακτικών προβλημάτων που απασχολούσαν το χώρο. Δεν μπορεί να μην αναφερθεί κανείς στις παρακάτω αποφάσεις: - Η υπ’ αριθ. 1910/1957 απόφαση του Ειρηνοδικείου Αθηνών που δέχθηκε ότι δημόσια εκτέλεση έργου συνιστά και η μετάδοσή του από το ραδιόφωνο (ΕιρΑθ 1910/1957). - Ο Άρειος Πάγος, με την υπ’ αριθ. 40/1998 απόφαση [ΑΠ (Ολ) 40/1998], δέχθηκε τη διευρυμένη έννοια της ιδιοκτησίας, μέσω του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: «Στην έννοια της περιουσίας περιλαμβάνονται όχι μόνο τα εμπράγματα δικαιώματα, αλλά και τα δικαιώματα περιουσιακής φύσεως και τα κεκτημένα οικονομικά συμφέροντα». - ΑΠ 40/1999. - ΜονΠρωτΑθ 5069/1999: με δικαστική απόφαση διορίσθηκε ο ΟΠΙ προσωρινός διαχειριστής της αμοιβής που αντιστοιχεί στους δημιουργούς των οπτικοακουστικών έργων και πέτυχε την είσπραξη και την καταβολή σημαντικών ποσών υπέρ των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης. - ΜονΠρωτΑθ 1154/1997 (SPIDERMAN). - ΜονΠρωτΑθ 2519/1997 (ιδιότυπη βαλίτσα). - ΜονΠρωτΑθ 4348/1998 (πιόνια σκακιέρας). - ΜονΠρωτΑθ 32992/1997 (Προσωπικό Ημερολόγιο). - ΜονΠρωτΑθ 17390/1999 (παιδικά παιχνίδια Lego). - ΜονΠρωτΑθ 3455/1997 (φανταστική μορφή μυθικού ήρωα Ηρακλή). - ΜονΠρωτΑθ 7448/1985 (συνέντευξη). - ΕφΑθ 448/1981 (ξυλόγλυπτο καλλιτεχνικό έργο – μορφή λέοντος). - ΜονΠρωτΑθ 15423/1977 (Popeye). - ΜονΠρωτΑθ 6983/1980 (Snoopy). - ΕφΑθ 5321/1989 (παπί – Ντάφυ Ντακ). - ΑΠ 134/1937: δεν αποτελεί εμπορική πράξη η οργάνωση έκθεσης από τον ίδιο το γλύπτη. - Για τα θεατρικά έργα: ΜονΠρωτΑθ 3859/2001. - Για τις φωτογραφίες: ΑΠ 33/1907, ΕιρΑθ 3805/1960, ΜονΠρωτΑθ 13568/1971 (έγχρωμες διαφάνειες), ΠολΠρωτΑθ 3976/1986. - Για τα κινηματογραφικά έργα: ΠρΠρωτΑθ 5606/1963, ΜονΠρωτΑθ 8628/1986. - ΜονΠρωτΘες 5104/1992 που δέχεται ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν προστατεύει τους χαρακτήρες κάποιου έργου, όπως το πρόσωπο γριάς και ΕισΠρωτΑθ 3/1959 (: δεν αποτελεί πνευματική δημιουργία ο γυναικείος τύπος με το λαϊκό χαρακτηρισμό «Μουσίτσα»). - Για τα αρχιτεκτονικά έργα: ΕφΑθ 2027/1937, ΕφΑθ 7864/1974. - Για τους χάρτες: ΑΠ 576/1974 (χάρτης Αγίου Όρους), ΕφΘες 1206/1973, ΠολΠρωτΑθ 13119/1974 (τουριστικοί και συγκοινωνιακοί χάρτες), ΜονΠρωτΑθ 17170/1997 (έγχρωμος χάρτης – οδηγός οδών του Λεκανοπεδίου Αττικής).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ - Νόμος 2121/1993 («Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα»). - Νόμος 2557/1997 («Θεσμοί, μέτρα και δράσεις πολιτιστικής ανάπτυξης»).

62

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα: Ρόλος – Σημασία – Περιεχόμενο, ΕΚΕΜ, Εκδόσεις

Αντ. Ν. Σάκκουλα.

2) Βενιζέλος Ε., "Η πρόκληση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, εκδόσεις Σάκκουλα,

ΑΘήνα – Θεσσαλονίκη 2003.

3) Ιωακειμίδης Π. Κ. "Ευρωπαϊκό Σύνταγμα και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση": Συμβολή

στην κατανόηση και ερμηνεία της συνταγματικής συνθήκης, Εκδ. Θεμέλιο

(Βιβλιοθήκη Ευρωπαϊκών Θεμάτων) 2005.

4) Καλλινίκου Δ., "Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα", Εκδ.

Σάκκουλας, Αθήνα 2005.

5) Κοτσίρης Λ., "Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας", εκδ. Σάκκουλας.

6) Κουμάντος Γ., "Πνευματική Ιδιοκτησία", εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας 2002.

7) Μανιτάκης Α. – Παπαδοπούλου Λ., "Η προοπτική ενός Συντάγματος για την

Ευρώπη", Πρόλογος: Κουκιάδης Ι. Τομέας Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής

Επιστήμης – Τμήμα Νομικής Α.Π.Θ., Εκδόσεις Σάκκουλα (Αθήνα –

Θεσσαλονίκη 2003).

8) Παπαδημητρίου Γ., "Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα", εκδ. Σαββάλλας, Αθήνα 2005

(Κοινωνικές Επιστήμες).

9) Στεφάνου Δ. – Πετρουλάκης Γ., "Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα": βασικές καινοτομίες

στη δομή και τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα

2005, (Σειρά: Διεθνής και Ευρωπαϊκή πολιτική).

10) Τριανταφύλλου Δ., "Το Σύνταγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά τη Συνθήκη της

Ρώμης", εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2005.

11) "Εγχειρίδιο Ευρωπαίου Επιχειρηματία" της ELUROS S.A.: το απαραίτητο

τεχνικό βοήθημα για τον επιχειρηματία, εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

2004.

12) Moussis, n. "Access a l' Union europeenne droit, economie, politiques, 11e edition

revisee, 2005 [Papazissis (Athenes), Bruylant (Bruxelles), LGDJ (Paris)].

13) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη.

63

Χρήση διαδικτύου (Ιστοσελίδες):

i) www.lawnet.gr

Από το Lawnet Newsletter Mailer (τεύχος 9 – 16/3/2005).

ii) www.europa.eu.int

iii) www.europa.eu.int/futurum

iv) www.ekem.gr

CD-ROM:

i) CD-ROM από το περιοδικό "Press code": Ευρωπαϊκό Σύνταγμα (Μάρτιος

2005).

ii) CD-ROM από το "Press code": 1000 συζητήσεις για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα

(Απρίλιος 2005).

Άρθρα:

i) Άρθρο του Παναγιώτη Κ. Ιωακειμίδη: "Η Ελλάδα και το Ευρωσύνταγμα" στην

Ελευθεροτυπία (13/03/2005).

ii) Άρθρο της Μπαλωμένου Χριστίνας: "Πνευματική ιδιοκτησία και Internet"

(27/08/2004)

iii) Άρθρο του George Chloros: "Licence to link: Unlimited distribution of

Information or violation of copyright laws?".

iv) Άρθρο του Hans – Gert Poettering: "Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα είναι μια

συμβολή σε μια Ευρώπη της ελευθερίας, της ειρήνης, και της δημοκρατίας,

στον 21ο αιώνα" στο περιοδικό Press Code (Απρίλιος 2005).

64