1

1. ta je MBR i koja je njegova struktura? MBR (Master Boot Record) je lociran na prvom sektoru hard diska (cilindar 0, glava 0, sektor 1) i u njemu se nalazi dio koda koji raunar izvodi poslije provjere hardvera i tabele particije koje definiu razliita podruja na disku. Struktura MBR je data u sljedeoj tabeli:

Slika 1. Struktura MBR Slika 2. Struktura adrese particije

2. Opisati slojeve U/I softvera. Softverska podrka U/I je strukturirana u slojeve pri emu su:

Sve specifinosti HW-a sakrivene u niim slojevima

A vii slojevi interfejs sa korisnikom

Rukovalac prekidima (Interrupt handler) - Mnogi U/I ureaji koriste tehniku prekida za prenios podataka. Pri pojavi signala za prekid, prekida se obrada tekueg procesa i aktivira se rutina za obradu prekida. Rutine za obradu prekida prihvataju i obrauju prekid od U/I ureaja, a potom vraaju kontrolu prekinutom procesu. Kada je U/I operacija zavrena rukovalac prekidom budi drajver koji je inicirao U/I i startuje sljedeu operaciju. To su male fiksne rutine koje se nalaze u fiksnim lokacijama u kernelu ili BIOS-u. Drajveri ureaja upravljaju radom U/I ureaja i sadre SW podrku koja podrava jedan tip ili jednu klasu ureaja i na osnovu znanja o strukturi kontrolera (broj i vrsta registra, indikatora stanja, indikatora greke) i skupa naredbi (itanje, pisanje, upravljanje glavama za itanje/pisanje itd.), diktiraju kontroleru

2

ta treba da rade. Zadatak drajvera je da prihvati zahtjev od vieg sloja iznad njega (SW nezavisan od ureaja) i da ga proslijedi na obradu kontroleru. Ako drajver nije slobodan zahtjev se smjeta u red ekanja U/I zahtjeva. U/I softver nezavisan od ureaja ima funkciju da obezbjedi:

uniformni interfejs za drajvere

dodjelu imena

zatita

veliinu bloka nezavisnu od ureaja

Baferovanje (veliina bloka, veliina sloja)

dodjelu memorijskog prostora ureajima blok tipa

dodjelu i oslobaanje nedjeljivih ureaja

izvjetavanje o grekama Korisniki sloj je sprega korisnika sa drajverom preko fajl sistema. 3. Na ta se odnosi ISO 9660 standard? Opisati detaljno karakteristike standarda. CD-ROM fajl sistem je prilino jednostavan jer je dizajniran za samo jedan fabriki upis. Zajedniki standard za ove FS je ISO 9660. Cilj ovog standarda je da omogui itanje CD-ROMa na bilo kom kompjuteru i nezavisno od OS. CD-ROM nema koncentrine staze kao magnetni disk nego kontinuiranu spiralu bitova. Bitovi u spirali su podjeljeni u logike blokove (logike sektore) od 2352 bajta, pri emu je koristan prostor 2048 bajtova. Neki od ovih bajtova se korise za preambulu i korekciju greke. Svaki CD-ROM poinje sa 16 blokova ije funkcije nisu definisane ISO 9660 standardom. ISO 9660 definie 3 nivoa. Prvi nivo je najvie ograniavajui, tj. doputa ime fajla u formatu 8+3. Nivo 2 doputa duinu imena fajla od 31 karakter. Nivo 3 nadalje doputa da fajlovi ne moraju biti kontinuirani. Da bi se prevazila neka ogranienja ISO 9660: za UNIX napravljena ekstenzija Rock Ridge, a Microsoft je napravio ekstenziju Jolie. Ove ekstenzije upotrebljavaju Sys polje. Danas se kao nasljednik ISO 9660 za upotrebu na optikim (re)writable CD i DVD diskovima upotrebljava UDF (Universal Data Format). 4. ta sadri superblok kod UNIX fajl sistema? Superblok sadri:

veliinu fajl sistema

broj slobodnih blokova

listu slobodnih blokova

indeks idueg slobodnog bloka u listi slobodnih blokova

veliinu I-liste

broj slobodnih vorova (node) u fajl sistemu

listu slobodnih I-node-ova u fajl sistemu

indeks sljedeeg slobodnog I-node-a u listi slobodnih I-node-a

polja za zakljuivanje slobodnih blokova I-liste slobodnih blokova

indikator modifikacije super bloka (Kernel, periodino zapisuje superblok na disk radi izmjena).

3

5. ta se nalazi u zaglavlju I-vora? U zaglavlju I-vora su sljedei podaci:

identifikacija vlasnika fajla

identifikacija grupe vlasnika fajla

tip fajla (dir, obini, specijalni, datavod)

pristupne privilegije

veliina fajla

vrijeme kreiranja

vrijeme zadnje upotrebe

vrijeme zadnje modifikacije

broj linkova

6. Opisati strukturu NTFS fajl sistema. Svaki NTFS volumen (npr. disk particija) sadri fajlove, direktorije, bitmape i ostale strukture podataka koje su organizovane kao linearne sekvence od 4kB blokova. Glavna struktura podataka na svakom volumenu je MFT (Master File Tabela) koji je linearna sekvenca od 1kB slogova (record) koji opisuje jedan fajl ili direktorij. Slog sadri atribute fajlova i listu adresa gdje su blokovi locirani. Ako je fajl prevelik upotrebljava se vise MFT slogova za listu blokova i pri tome se prvi MFT slog naziva bazni slog koji pokazuje na ostale MFT slogove. Bitmape pokazuju koji su MFT ulazi slobodni. Prvih 16 slogova MFT tabele su rezervisani za metadata fajlove koji sadre zaglavlja atributa i veliinu. Vrijednost atributa (ime fajla, veliina fajla) su varijabilne i ako je duina atributa prevelika smjeta se bilo gdje na disk sa odgovarajuim pointerom koji se pamti u MFT slogu. NTFS definie 13 atributa koji se pojavljuju u MFT slogu (standardne informacije, ime fajla, opis sigurnosti, listu atributa, ime volumena, informacija o volumenu, indeksnu alokaciju za velike volumene itd.) 7. Opisati jednostavno kontinualno upravljanje memorijom. Jednostavno kontinuirano upravljanje memorijom koje pretpostavlja mono programiranje, tj. pretpostavlja da je samo jedan program u GM, ako je manji od raspoloive GM, i on mora biti kontinuiran. Ovo rezultira slabom iskoristivou GM i CPU. 8. Opisati particionirano upravljanje memorijom. Particionirano upravljanje memorijom pretpostavlja multiprogramiranje i memorija je podijeljena u vie particija koje mogu sadravati programe koji su manji od veliine particije, ali i dalje moraju biti kontinuirani. I ovde je slaba iskoristivost GM zbog fragmentacije, ostatka slobodnog prostora u particiji. 9. Opisati stranicno upravljanje (paged) memorijom Stranino upravljanje (paged) pretpostavlja podjelu memorije u blokove (frame), adresnog prostora programa u stranici. Ovdje program ne mora biti kontinuiran u memoriji, ali jos ne moe biti vei od raspoloive GM. 10. Opisati stranino na zahtjev (demand paged) upravljanje memorijom Stranino na zahtjev pretpostavlja virtuelnu memoriju tj. tehiku koja doputa da program ne mora biti kompletan u GM i ne mora biti kontinuiran. VM se odnosi na apstrakciju razdvajanja logike memorije koju vidi proces i fizike memorije koju vidi procesor. Ova apstrakcija je implementirana upotrebom sekundarne (eksterne) memorije koja poveava GM. Ako se referencira stranica koja nije u GM, ona se uzima sa diska, a neka druga stranica iz GM se vraa na disk po unaprijed odreenom algoritmu zamjene stranica da bi napravila mjesto referenciranoj stranici sa diska. Ako podaci koji se prebacuju imaju fiksnu

4

duinu, npr. 512B (stranica), onda je to paging, a ako je dozvoljena varijabilna duina i podaci su podijeljeni u logike cjeline (subroutine, polja, radna podruja, matrice), onda je to segmentirano upravljanje. Neki OS kombinuju segmentaciju i paging. 11. ta predstavlja MFT i gdje se koristi? Glavna struktura podataka na svakom volumenu je MFT (Master File Tabela) koji je linearna sekvenca od 1kB slogova (record) koji opisuje jedan fajl ili direktorij. Slog sadri atribute fajlova i listu adresa gdje su blokovi locirani. Ako je fajl prevelik upotrebljava se vise MFT slogova za listu blokova i pri tome se prvi MFT slog naziva bazni slog koji pokazuje na ostale MFT slogove. Bitmape pokazuju koji su MFT ulazi slobodni. Prvih 16 slogova MFT tabele su rezervisani za metadata fajlove koji sadre zaglavlja atributa i veliinu. Vrijednost atributa (ime fajla, veliina fajla) su varijabilne i ako je duina atributa prevelika smjeta se bilo gdje na disk sa odgovarajuim pointerom koji se pamti u MFT slogu. MFT se koristi kod NTFS fajl sistema. 12. Kakva je struktura UNIX fajl sistema? UNIX fajl sistem dijeli disk u 4 regiona:

Boot blok

Superuser blok

I-lista

Blokovi podataka Boot blok se nalazi na poetku diska i sadri bootstrap kod (kod za dizanje sistema). Superblok sadri:

veliinu fajl sistema

broj slobodnih blokova

listu slobodnih blokova

indeks idueg slobodnog bloka u listi slobodnih blokova

veliinu I-liste

broj slobodnih vorova (node) u fajl sistemu

listu slobodnih I-node-ova u fajl sistemu

indeks sljedeeg slobodnog I-node-a u listi slobodnih I-node-a

polja za zakljuivanje slobodnih blokova I-liste slobodnih blokova

indikator modifikacije super bloka (Kernel, periodino zapisuje superblok na disk radi izmjena). I-lista:

Sadri listu definicije fajlova

Veliina fajlova se definie pri konfiguraciji FS

Svaki fajl je definisan sa 64 bajta i to je i-node

Relativna adresa i-node-a se naziva i-broj (unutar i-liste)

Kombinacija imena U/I jedinica i i-broja ine jedinstveno ime fajla

Svaki FS ima polazni i-node (root) kome se pristupa nakon izvrenja sistemskog poziva Blokovi podataka:

Blok podataka se moe dodijeliti samo jednom fajlu

Slobodan prostor se odrava kao lanana lista

Svaki slobodan blok sadri adresu sljedeeg slobodnog bloka

Svaki i-node sadri: o zaglavlje o 13 adresa blokova na disku

5

13. Opisati pojam I-liste. I-lista:

Sadri listu definicije fajlova

Veliina fajlova se definie pri konfiguraciji FS

Svaki fajl je definisan sa 64 bajta i to je i-node

Relativna adresa i-node-a se naziva i-broj (unutar i-liste)

Kombinacija imena U/I jedinica i i-broja ine jedinstveno ime fajla

Svaki FS ima polazni i-node (root) kome se pristupa nakon izvrenja sistemskog poziva

14. Kako se na Linux operativnom sistemu moe uticati na prioritet nekog aktivnog procesa i koja su ogranicenja za postavljanje prioriteta? Linux kernel dodjeljuje procesor procesima na osnovu prioriteta i vremena ekanja procesa na izvrenje. Procesor se dodjeljuje svakom procesu na odreeno vreme (time-slice), koji se u tom intervalu izvrava. Ukoliko korisnik pokrene neki interaktivni program (kao to je vi), imae vii prioritet u odnosu na ove procese. Na prioritet procesa utie tzv. nice vrednost, koja se kree u opsegu od 0 do 39 (podrazumijevano 20). Samo root korisnik moe da smanji nice vrijednost bilo kojeg procesa, tj. da mu poveava prioritet. Svi korisnici mogu da poveaju nice vrijednost svojih procesa, tj. da im smanje prioritet. Nice vrijednost se prilikom pokretanja odreuje komandom nice. Primjer: $ nice komanda & Komanda nice bez argumentata (osim komande koju pokree) smanjuje prioritet novog procesa za 10. Komandom renice vlasnik procesa ili root mogu promijeniti nice vrednost aktivnog, postojeeg procesa. Sintaksa komande je: $ renice prioritet [[-p] PID ...] [-u UID ...] Parametar prioritet predstavlja novu nice vrijednost procesa, -p PID predstavlja PID procesa kojem treba promijeniti nice vrijednost, a u UID vrijednost identifikatora korisnika ijim procesima je potrebno promijeniti nice vrijednosti (mijenja se nice svih procesa koje je inicirao dati korisnik). 15. Osnovne karakteristike CPIO arhivera. cpio je komanda za prenos datoteka na svim UNIX sistemima. Slui za arhiviranje datoteka u cpio formate arhiva, ali se moe upotrebiti za prenos itavih stabala datoteka sa jednog mjesta na drugo. Komanda cpio ima tri razliita naina rada. U izlaznom nainu rada (copy-out) komanda cpio arhivira datoteke, odnosno kopira ih u arhivu. U ulaznom reimu rada (copy-in) komanda cpio vri ekstrakciju datoteke iz arhive, a u posebnom obliku (copy-test) izlistava sadraj cpio arhive. U prolaznom reimu rada (copy-pass) komanda cpio kopira datoteke sa jednog direktorijuma na drugi, kombinujui ulazni i izlazni reim rada bez realnog koritenja arhive. Na UNIX sistemima tar format se ne moe koristiti za specijalne datoteke (blok ili karakter ureaji), nego se koristi binarni cpio format koji je kompatibilan sa starijim cpio programima. 16. Opisati detaljno postupke onemogucavanja prijave na sistem za neki korisnicki nalog. Najjednostavniji nain privremene zabrane prijavljivanja na sistem je promjena lozinke korisnika. Drugi nain je zamjena vrijednosti parametra komandnog interpretera u datoteci /etc/passwd jednostavnim programom koji e korisniku na ekranu ispisati poruku o zabrani.

6

17. Opisati detaljno funkcije FAT fajl sistema. Fajl sistem sistem datoteka FAT (File Allocation Table) je tabela na hard disku koju odrava OS, a koja omoguava mapiranje cluster-a (baznih logikih jedinica memorije na disku) i slui za spremanje i pretraivanje fajlova na disku. Fajl sistem je, u stvari, interfejs izmeu OS i ureaja, i kada aplikacija (npr. Word) otvara fajl, on se obraa OS, a ovaj fajl sistemu, kao to je prikazano na sl. Fajl sistem zna gdje se fajl nalazi i on ga pronalazi i ita odgovarajue sektore te ih isporuuje OS. Prije upotrebe disk mora biti formatizovan sa nekim fajl sistemom. Za vrijeme formatizovanja, disk je podijeljen u vie sektora koji sadre podatke korisnika i podatke za administriranje fajl sistemom. 18. ta predstavlja unmask promjenljiva i kako se koristi? Pri kreiranju, Linux dodjeljuje kreiranom objektu vlasnika i grupu i postavlja takozvana podrazumijevana prava pristupa. Korisnik koji kreira objekat postaje njegov vlasnik, a objekat se dodjeljuje primarnoj grupi tog korisnika. Inicijalna prava pristupa se dodjeljuju na osnovu vrijednosti promenljive umask. Svaki korisnik ima sopstvenu vrijednost umask promjenljive, koja se postavlja prilikom prijavljivanja na sistem. Trenutna vrednost moe se vidjeti i promijeniti pomou istoimene komande. Inicijalna prava za direktorijume i datoteke su 777 i 666, respektivno, a konana prava se dobijaju logikim I inicijalnih prava i komplementa umask promjenljive. Ako je vrijednost umask promjenljive prikazana koritenjem 4 oktalne cifre, prva cifra se odnosi na setuid (4), setgid (2) i stickybit (1) permisije. Vlasnik, grupa i prava pristupa se dodjeljuju svakom objektu prilikom kreiranja, a kasnije se mogu promijeniti. Samo vlasnik objekta ili root korisnik mogu promijeniti prava pristupa, dok samo root moe promijeniti vlasnike odnose. 19. Kako funkcionie komanda killall i kojim redosljedom se alju signali? Komanda killall funkcionie na slian nain kao kill, ali se kao argument ne navodi PID, nego ime procesa (komande koja se izvrava u terminalu). $ killall [opcije] ime_procesa Komanda killall unitava sve instance datog procesa. Signali za unitenje procesa se alju sljedeim redoslijedom: TERM-INT-HUP-QUIT-KILL. 20. Koji nivoi izvravanja (eng. runlevel) postoje na Linux operativnom sistemu? Nivo izvrenja je generalizovan reim rada Linux sistema, tj. stanje sistema u cjelini koje definie skup servisa koji se u tom nivou izvravaju. Linux dozvoljava najvie 10 nivoa izvrenja. Nivoi izvrenja se oznaavaju brojevima: - 0 - gaenje sistema (system halt),

- 1 - jednokorisniki reim,

- 6 - ponovno podizanje sistema (system reboot),

- 2-5 - korisniki definisani nivoi izvrenja. Nivoi se definiu u datoteci /etc/inittab (ili /etc/init/rc-sysinit.conf na distribucijama na kojima /etc/inittab ne postoji) i mogu biti razliiti za razliite Linux distribucije. Administratori sistema putem nivoa izvrenja definiu aktivnosti podsistema (recimo, u nivou 5 se uglavnom pokree grafiko okruenje za korisnika, za pojedine servise se definie u kojem nivou se podrazumijevano pokreu i sl.). Komandom init broj_nivoa vri se promena nivoa izvrenja u aktivnom sistemu. Komandom init q saoptava se procesu init da ponovo proita sadraj datoteke /etc/inittab.

7

21. emu slue RC skripte i koja konvencija se koristi za njihovo imenovanje na tipicnom Linux operativnom sistemu? Prilikom prelaska u novi nivo sistem izvrava linkove na shell skripte iz /etc/rc?.d direktorijuma ("rc datoteke"), pri emu ? predstavlja oznaku nivoa. Konkretne rc skripte se nalaze u direktorijumu /etc/init.d, dok su u /etc/rc?.d direktorijumima smjeteni su linkovi na ove datoteke: - /etc/rc0.d skripte koje se izvravaju prilikom prelaska u nivo 0 (shutdown) ili 6 (reboot). Ove skripte alju signale procesima, unitavaju veinu servisa (cron, samba, apache, inetd, lpd) i deaktiviraju sisteme datoteka,

- /etc/rc1.d skripte koje se pokreu prilikom prelaska u single user nain rada (nivo 1),

- /etc/rc2.d skripte koje se pokreu prilikom prelaska u nivo 2,

- /etc/rcS.d skripte koje se pokreu prilikom podizanja operativnog sistema, ak i ako se sistem podie u single user nainu rada. Datoteke u rc direktorijumima imenuju se na osnovu sledee konvencije: - /etc/rcX.d direktorijum koji sadri linkove na skripte koje se izvravaju prilikom prelaska u nivo X,

- Sxxime (S=start) su skripte za pokretanje programa,

- Kxxime (K=kill) skripte za unitavanje procesa. Skripte, tj. linkovi na skripte se izvravaju abecednim redu. 22. Opisati fajl sisteme koji se koriste kod optikih diskova. CD-ROM FS je prilino jednostavan, jer je dizajniran za samo jedan fabriki upis. Zajedniki standard za ove FS je ISO 9669, iji cilj je da omogui itanje CD-ROM-a na bilo kom kompjuteru i nezavisno od OS. CD-ROM nema koncentrine staze kao magnetni disk, nego kontinuiranu spiralu bitova. Bitovi u spirali su podijeljeni u logike blokove od 2352 bajta, pri emu je koristan prostor 2048 bajtova. Neki od ovih bajtova se koriste za preambulu i korekciju greke. Svaki CD-ROM poinje sa 16 blokova ije funkcije nisu definisane ISO 9660 standardom, koje proizvoai upotrebljavaju za bootstrap programe tako da se raunar moe podii sa CD-a. Zatim dolazi blok koji sadri primarni descriptor volumena (primary volume descriptor) koji sadre neke opte informacije o CD-ROM-u:

Identifikator sistema 32 bajta

Identifikator izdavaa 128 bajtova

Identifikator pripreme podataka 128 bajtova Danas se kao nasljednik ISO 9660 za upotrebu na optikim (re)writable CD i DVD diskovima upotrebljava UDF (Universal Data Format) razvijen od firme OSTA. UDF je implementacija ISO/IEC 13346 standarda. im se pojavio postao je oficijelni sistem za DVD video i DVD audio. Pored bazne verzije UDF 1.02, postoje jo i nadopunjene verzije 1.50, 2.00, 2.01 i 2.60 (Blue-ray). 23. Opisati funkcije sloja drajvera U/I ureaja. Drajveri ureaja upravljaju radom U/I ureaja i sadre SW podrku koja podrava jedan tip ili jednu klasu ureaja i, na osnovu znanja o strukturi kontrolera (broja i vrste registra, indikatora stanja, indikatora greke) i skupa naredbi (itanje, pisanje, upravljanje glavama za itanje/pisanje itd.), diktiraju kontroleru ta treba da radi. Zadatak drajvera je da prihvati zahtjev od vieg sloja iznad njega (SW nezavisan od ureaja) i da ga proslijedi na obradu kontroleru. Ako drajver nije slobodan, zahtjev se smjeta u red ekanja U/I zahtjeva. Nain rada drajvera je sljedei:

Prevodi zahtjev iz apstraktnog oblika u konkretan format

Provjerava da li je zahtjev prihvatljiv za taj ureaj i generie naredbe koje alje kontroleru i redoslijed njihovog izvravanja. Moe slati jednu po jednu naredbu ili grupu naredbi

Najee, nakon toga, uspavljuje sam sebe i eka da ga kontroler prekidom obavjesti o zavretku

8

Po zavretku U/I operacije, drajver provjerava njenu ispravnost i, ako je ispravna, prenosi podatke SW iznad njega

Uzima novi zahtjev iz reda ekanja, ako ga ima, a ako ga nema uspavljuje se. 24. Ako su prava pristupa za neku datoteku ili direktorijum data u obliku 4-cifrenog broja, ta oznaava prva cifra (cifra sa najveom teinom) i koje su mogue vrijednosti ove cifre? Ako je vrijednost umask promjenljive prikazana koritenjem 4 oktalne cifre, prva cifra se odnosi na setuid (4), setgid (2) i stickybit (1) permisije. 25. ta predstavlja podrazumjevani profil korisnika na Linux operativnom sistemu (npr. sadraj direktorijuma /etc/skel)? Direktorijum /etc/skel sadrzi datoteke koje ine podrazumjevani profil korisnika. Ove datoteke se nakon

kreiranja novih korisnika, kopiraju u line direktorijume korisnika . Na primjer mogue je kreirati

datoteku /etc/skel/.bach_profile koja sadri niz komandi koje je potrebno pokrenuti pri prijavljivanju na

sistem (podeavanje alijasa, promjenjivih, putanja,...). Korisnici nakon prijavljivanja mogu prilagoditi

profile svojim potrebama. Datoteka /etc/profile je globalna konfiguraciona datoteka zajednika za sve

korisnike.

26. Kakva je razlika izmedu stvarnog i efektivnog identifikatora korisnika na Linux operativnom sistemu? RUID (Real UID) je identifikator korisnika koji je inicijalno prijavljen na sistem pomou procesa login i koji se ne mijenja tokom rada, bez obzira da li je korisnik pokrenuo komandu su. EUID (Effective UID) je identifikator koji je jednak vrijednosti UID-a ukoliko korisnik nije pokrenuo komandu su, odnosno vrijednosti UID-a korisnika pod ijim imenom je privremeno prijavljen, ukoliko je uraen su. Identifikacija RUID i EUID se vri komandama id i who am i.

27. Koje znacenje ima execute (x) privilegija za datoteke, a koje za direktorijume? U odnosu na datoteke: izvravanje datoteke (ako je u pitanju shell program ili binarna izvrna datoteka). U odnosu na direktorijume: pozicioniranje na dir . (cd), dugaki listin sadraja (ls l) i pretraivanje direktorijuma (find).