OÇJETÀ ULTURA TAS ARÇIDJOÇESI NISJA INODU TA D …ms.maltadiocese.org/WEBSITE/2016/SINODU/01...

Pubblikazzjoni ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, 2003

ISBN: 99932 - 49 - 14 - 9

DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN

ARÇIDJOÇESI TA’ MALTA

KULTURA

SOÇJETÀ

KNISJA


KULTURA

SOÇJETÀ

KNISJA


2003

KULTURA

SOÇJETÀ

KNISJA

L-ESPERJENZA

TA’ L-ARJOPAGU

(ATTI 17,16-34)

ISBN: 99932 - 49 - 14 - 9

© Arçidjoçesi ta’ Malta, Floriana, 2003

Produzzjoni tal-Media Centre Publications

Stampat fil-Media Centre, Blata l-Bajda

PreΩentazzjoni v

Kap IKultura u Knisja 1

Kap IIInfluwenzi fuq il-kultura Maltija u sfidiimportanti g˙all-Knisja 10

Kap IIIIl-Knisja u l-oqsma tal-politika uta’ l-ekonomija 22

Kap IVIl-Knisja u t-turiΩmu 30

Kap VIl-Knisja u l-edukazzjoni 33

Kap VIIl-Knisja u x-xjenza 39

Kap VIIIl-Knisja u l-ambjent 47

Kap VIIIIl-Knisja u l-wirt kulturali 53

Kap IXIl-formazzjoni teolo©ika tal-kleru u tal-lajçi 68

Kap XKonkluΩjoni 80

WERREJ

PREÛENTAZZJONI

v

Il-Knisja f’Malta t˙ares lejn il-kultura tal-poplu b˙ala wa˙da mid-dimensjonijiet ewlenin g˙all-˙idma pastorali tag˙ha. Dan id-dokumentjitkellem fuq l-isfida ewlenija g˙all-Knisja llum li twassal lil Kristub’modi ©odda u a©©ornati u b’lingwa relevanti u li tinftiehem min-nies.

San Pawl wera dan fl-Arjopagu f’Ateni (ara Atti 17,16-34), fejng˙araf jiffoka fuq dak li ra poΩittiv fil-kultura pagana biex fuqu jibnil-messa©© ta’ l-Evan©elju li ried iwassal. Kif Pawlu g˙araf jaqra s-sinjalita’ Ωmienu, hekk ukoll issa l-Knisja f’Malta trid tinterpreta l-polz tal-kultura Maltija. Din il-kultura tesprimi ru˙ha f’diversi fenomeni. Il-Knisja trid tag˙raf f’dawn sfida u opportunità g˙al ˙idma sfiqa.

Id-dokument jitkellem fuq erba’ sfidi importanti g˙all-Knisja fid-dawl ta’ influwenzi fuq il-kultura Maltija. Juri wkoll kif il-Knisja tista’twie©eb g˙al dawn l-isfidi, fi spirtu ta’ djalogu. Dawn l-isfidi huma l-media, Paceville, il-pluraliΩmu reli©juΩ u l-avvanz tal-mara.

F’kapitli differenti mbag˙ad, id-dokument jittratta oqsma ta’impenn g˙all-Knisja fil-kultura u s-soçjetà Maltija.

(i) Il-politika u l-ekonomija. F’dawn l-oqsma, l-insara humamsej˙in biex jiddedikaw ru˙hom b’mod intelli©enti, kompetenti,onest u b’sens ta’ servizz u biex jag˙tu xhieda ˙ajja tal-valurili jmorru ’l hinn mill-˙ti©ijiet politiçi u ekonomiçi.(ii) It-turiΩmu, li hu a©ent ta’ influwenza fuq il-Maltin, u li jista’jkun art tajba g˙al inizjattivi pastorali ©odda.(iii) L-edukazzjoni. Dan hu kamp ta’ importanza kbira u l-Knisja g˙andha tradizzjoni twila ta’ rabta ma’ dan il-kamp. Matulis-Sinodu ˙are© çar li dan il-qasam je˙tie© riflessjoni uapprofondiment akbar. Id-dokument jag˙mel enfasi fuq il-valur

vi

tal-proçess edukattiv, fuq il-formazzjoni f’dan il-qasam u fuq l-g˙aΩla preferenzjali g˙all-fqar.(iv) Il-qasam xjentifiku, fejn hemm Ωviluppi b’pass mg˙a©©el.F’dan il-qasam, il-valur çentrali hu d-difiΩa tal-˙ajja f’kull stadjutag˙ha. In-nies i˙arsu lejn il-Knisja g˙al direzzjoni çara f’diversisitwazzjonijiet ta’ konflitt li jin˙olqu f’dan il-qasam, g˙ax dak lihu xjentifikament possibbli mhux dejjem moralment tajjeb.(v) L-ambjent. Il-bniedem illum qed isir ˙afna aktar konxjumill-©miel tal-˙olqien u l-apprezzament ta’ l-ambjent. Il-Knisjatrid tkun minn ta’ quddiem fl-edukazzjoni g˙all-˙arsien ta’l-ambjent g˙all-©id tal-bniedem illum u l-©enerazzjonijiet futuri.(vi) Il-wirt kulturali. Il-gΩejjer Maltin huma g˙onja fil-wirtartistiku u storiku, li ˙afna minnu jappartjeni lill-Knisja. Il-Knisjag˙andha d-dmir li t˙arsu mill-a˙jar li tista’ u li teduka lin-niesf’dan ir-rigward.(vii) Il-formazzjoni tal-kleru u tal-lajçi. Hi me˙tie©a formazzjonisolida u profonda, kontinwa u a©©ornata g˙all-insara kollhaMaltin. Din hi essenzjali biex jista’ jse˙˙ tassew id-djalogu mal-kultura u s-soçjetà ta’ llum.

Fid-dawl ta’ din ir-riflessjoni, id-dokument jag˙mel diversiproposti, fosthom li jitwaqqfu Kummissjoni “Il-Knisja f’Malta u fl-Ewropa”, Kummissjoni Kultura, Kunsill tax-Xjenza u KummissjoniAmbjent.

Is-sej˙a tas-Sinodu hi li, fi Ωmien ta’ bidliet mg˙a©©la fis-soçjetàu quddiem l-isfidi qawwija li toffri l-kultura llum, il-Knisja tfittex u tarakif tikxef modi ©odda ta’ kif twassal il-messa©© ta’ l-Evan©elju.

It-triq hija dejjem dik li Kristu wera: “Is-Saltna tas-Smewwiettixbah lil ftit ˙mira” (Mt 13,33). B˙al ˙mira, il-Knisja trid ta˙dem fuql-g˙a©na minn ©ewwa u ssir ˙a©a wa˙da mag˙ha biex tista’ tibdilhamill-qieg˙.

KAP I

KULTURA U KNISJA

2

2

KULTURA U KNISJA

1 Mid-dokument finali li ˙ar©et l-UNESCO wara konferenza fil-Messiku fl-1982.

2 J. Gremillion (ed.), The Church and Culture since Vatican II, Notre Dame 1985, 19.

X’qed nifhmub’kultura

“Il-kultura nistg˙u nqisuha b˙ala l-kumpless s˙i˙ tal-karatteristiçi spiritwali,materjali, intellettwali u emozzjonali li jsawru soçjetà jew grupp soçjali.Tinkludi mhux biss l-arti u l-letteratura, iΩda wkoll il-mod kollu ta’ ˙ajja,id-drittijiet fundamentali tal-bniedem, sistemi ta’ valuri, twemmin,tradizzjonijiet, kostumi, u l-bqija.”1

“Hi l-kultura li tag˙ti lill-bniedem il-˙ila li jirrifletti fuqu nnifsu. Hil-kultura li tag˙milna speçifikament bnedmin, esseri razzjonali, mog˙nijab’©udizzju kritiku u sens ta’ impenn morali. Hu permezz tal-kultura liniddixxernu valuri u nag˙mlu g˙aΩliet. Hu permezz tal-kultura li l-bniedemjesprimi ru˙u, isir konxju tieg˙u nnifsu, jag˙raf il-potenzjalitajiet ul-limitazzjonijiet tieg˙u, jg˙arbel is-suççessi tieg˙u, jistinka biex isib tifsiriet©odda g˙al ˙ajtu u sa˙ansitra jo˙loq opri li fihom u bihom jil˙aq lil hinnmil-limiti tieg˙u.”2

Óames dimensjonijietdistinti

Il-Kostituzzjoni pastorali Gaudium et Spes tal-Konçilju Vatikan II, filwaqt litirrikonoxxi li l-bniedem ma jistax jikseb umanità awtentika jekk mhuxpermezz tal-kultura, tag˙Ωel fil-kunçett ta’ kultura ˙ames dimensjonijietdistinti:

(i) il-kultivazzjoni tat-talenti intellettwali u fiΩiçi tal-bniedem;(ii) il-manipulazzjoni tal-qawwiet tan-natura bir-riçerka u studju,l-aktar dawk teknolo©içi u xjentifiçi;

1

3

3

(iii) l-isforz tal-bniedem biex jumanizza s-soçjetà li jg˙ix fiha ul-˙ajja familjari;(iv) l-espressjoni spiritwali tat-tamiet l-aktar profondi tal-bniedemu, allura, it-tag˙niqa tad-dinja ta’ l-arti mal-fidi reli©juΩa;(v) il-preservazzjoni u l-komunikazzjoni ta’ viΩjonijiet ta’ ˙ajja lijispiraw lill-umanità biex tibqa’ t˙ares ’il quddiem u, allura, dakl-aspett tal-kultura li jittrasmetti valuri ta’ l-img˙oddi g˙all-©ejjieni.3

L-evan©elizzazzjonital-kultura

Is-Sinodu ta’ l-Isqfijiet ta’ l-1974, bit-tema ta’ l-evan©elizzazzjoni, u t-testta’ l-EΩortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi tal-Papa Pawlu VI li ˙are©minnu, swew biex ting˙ata fil-Knisja l-attenzjoni mist˙oqqa lill-evan©elizzazzjoni tal-kultura. Saret enfasi fuq tliet prinçipji fundamentali,ji©ifieri:

(i) it-trasformazzjoni tal-kulturi titlob li l-problema ti©i attakkataminn g˙eruqha;(ii) l-Evan©elju hu indipendenti mill-kulturi kollha; ma huinkompatibbli ma’ l-ebda wa˙da minnhom iΩda l-messa©© tas-Saltnamnedija fih irid jing˙ex fir-realtajiet tad-diversi kulturi; tirriΩulta minndan il-˙tie©a li l-Evan©elju jippenetra l-kultura ming˙ajr ma jsir su©©ettg˙aliha;(iii) it-tra©edja ta’ Ωmienna hi l-firda li n˙olqot bejn il-kulturamoderna u l-Evan©elju; dimensjoni essenzjali tal-˙idma tal-Knisja tridtkun il-fejqan ta’ din id-dikotomija.4

Minn wara l-pubblikazzjoni ta’ dan id-dokument çentrali, il-˙idmasfiqa tal-Papa Ìwanni Pawlu II fil-qasam tal-fidi u kultura ma waqfitx. B’mod

3 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Pastorali Gaudium et Spes (7 ta’ Diçembru 1965), 53.

4 Ara EΩortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi (8 ta’ Diçembru 1975), 18-19.

KULTURA U KNISJA

4

4

partikulari, bi kliem dirett proprju lill-Knisja f’Malta, irid jissemma dak li qalil-Papa fl-indirizz tieg˙u lin-“nies tal-kultura” f’San Ìiljan fl-1990. Filwaqtli ˙e©©i©hom jirriflettu “fuq l-istat preΩenti tal-kultura u ç-çiviltà tag˙na”,il-Papa Ωied: “Fi Ωmien ta’ bidliet ideolo©içi u politiçi ta’ medda wiesg˙a˙afna, ta’ Ωbilançi perikoluΩi fl-ekonomija tad-dinja, ta’ avvanzi kultanti˙assbuk fix-xjenza u fit-teknolo©ija, a˙na ninsabu quddiem problemata˙raq li tilma b’mod qawwi fuq ix-xefaq tal-millennju l-©did... G˙alsoçjetajiet mhedda b’nuqqas ta’ sigurtà, b’kaΩi ta’ degradazzjoni drammatikata’ l-ambjent, b’qg˙ad endemiku, b’inçertezza politika, il-mistoqsija li ddurmadwarna u li jag˙mlilna l-©ejjieni hija din: x’se jsir mill-persuna umana?”5

F’erba’ kelmiet, il-Papa fasslilna pjan ta’ azzjoni g˙all-©ejjieni u li nag˙mlutajjeb li qed nindirizzaw f’dan is-Sinodu. It-twe©iba g˙all-mistoqsijajipproponiha l-Papa nnifsu f’kitba o˙ra tieg˙u: it-triq li trid tie˙u l-Knisja biextwassal l-A˙bar it-Tajba u terfa’ minn xag˙arha lill-persuna umana hi dik ta’“l-immersjoni ta’ l-Evan©elju fil-fond tal-qalba tal-kultura u tal-kulturi”.6

Il-˙tie©ata’ inkulturazzjoni

Il-Knisja f’Malta hija bla ebda dubju l-fil l-aktar kostanti tal-kultura Maltijakif inhi mag˙©una ˙a©a wa˙da mas-soçjetà Maltija. Minkejja dan, tista’titqarraq jekk ta˙seb li l-problemi tag˙ha ma jinkludux l-inkulturazzjonib˙alma t˙abbat wiççha mag˙ha l-Knisja f’artijiet hekk imsej˙a “tal-missjoni”. G˙ax l-inkulturazzjoni mhix biss l-adattazzjoni g˙al-lingwa ul-kostumi tal-lokal. Hi l-iΩvilupp ta’ sensitivitajiet ©odda, ta’ prijoritajiet uta’ g˙anijiet ©odda fil-proçess s˙i˙ ta’ evan©elizzazzjoni. Tinvolvi g˙arfien©did tad-dinjità u d-diversità tal-kurrenti diversi fil-kultura, li tag˙raf il-preΩenza ta’ l-azzjoni ta’ l-Ispirtu fil-kultura, li tkun profondament konxja

5 Pietru fil-GΩira ta’ Pawlu, II, Malta 1990, 41.

6 Ìwanni Pawlu II, EΩortazzjoni Appostolika Catechesi Tradendae (16 ta’ Ottubru 1979), 53.

KULTURA U KNISJA

5

5

li l-evan©elizzazzjoni hu proçess ta’ arrikkiment reçiproku u ta’ konverΩjonidoppja – kemm ta’ min qed ji©i evan©elizzat kif ukoll ta’ min qed jevan©elizza.Min qed jevan©elizza qed ji©i sfidat kontinwament mill-kultura ta’ min qedji©i evan©elizzat.

Ómirali tittrasforma l-g˙a©na

G˙aldaqstant, l-evan©elizzazzjoni ssir minn ©ol-kultura nnifisha li qed ti©ievan©elizzata u allura ssir b’mod afna aktar radikali, permanenti u effettiv.Ix-xbieha ma tibqax aktar dik tal-fu˙˙ar li jsawwar xi bieqja mit-tafal iΩdaaktarx dik evan©elika tal-˙mira li tittrasforma l-g˙a©na mis-sustanza stesstag˙ha. Tabil˙aqq, “is-Saltna tas-Smewwiet tixbah lil ftit mira” (Mt 13,33).7

Dan il-proçess ta’ inkulturazzjoni mhux g˙ajr it-tkomplija u t-temmija min-na˙a tal-Knisja ta’ dak li beda Alla nnifsu meta, bl-Inkarnazzjoni, twa˙˙adma’ l-umanità mitlufa u, b˙al ˙mira, bidilha minn ©ewwa bil-˙ajja, il-mewtu l-qawmien tieg˙u.8

B˙al Pawlufl-Arjopagu

Quddiem dawn l-isfidi, li wara kollox m’humiex daqshekk moderni g˙ax ©anilm˙uhom fin-nies ta’ Ateni fl-ewwel seklu, it-twe©iba tal-Knisja ma tistaxtkun g˙ajr dik ta’ Pawlu fl-Arjopagu. Minkejja l-istmellija li ass fil-bidu – “Pawlukien jitbaqbaq fih innifsu hu u jara l-belt mimlija idoli” (Atti 17,16), beltb’kultura sofistikata u superfiçjali li stmatu ta’ xi pappagall “lablabi” (Atti 17,18)– Pawlu se˙˙lu jiddixxerni sew il-kultura tag˙hom u jg˙addi mill-apparenzig˙all-esperjenza umana fundamentali tax-xenqa g˙at-traxxendent (Atti 17,28).

7 Ara d-dokumenti tas-Sinodu ViΩjoni ta’ Knisja komunjoni, 37; Lajçi Nsara, 50.

8 Dwar is-sisien teolo©içi g˙all-kunçett ta’ inkulturazzjoni, ara l-kliem tal-Papa Ìwanni Pawlu II fl-EΩortazzjoniAppostolika Ecclesia in Africa (14 ta’ Settembru 1995) li are© mis-Sinodu ta’ l-Isqfijiet dwar l-Afrika f’April-Mejju 1994, nn. 59, 60 et passim.

6

KULTURA U KNISJA

6

L-attitudni tal-Knisja, b˙al ta’ Pawlu, ma tridx tkun wa˙da ta’ suspettu superjorità, imma trid tit˙abat biex taqbad l-esperjenza umana, tid˙ol fidjalogu billi tag˙raf dak li huwa poΩittiv fil-kultura u tibqa’ fidila g˙all-missjonili taha Kristu billi tibqa’ turi b’mod çar dak li jag˙mel sara lis-soçjetà.9 Danifisser li l-Knisja m’g˙andhiex ittalla’ barrikati, tg˙ajjat li hemm g˙adu, tilma˙assedju, takkuΩa lil min ja˙sibha differenti b˙ala profeta falz u ˙aΩin, immag˙all-kuntrarju tfittex dak li hu poΩittiv fil-kultura u tibni fuqu fi spirtu ta’djalogu. Trid ukoll, naturalment, twettaq il-missjoni profetika tag˙ha bl-ikbar rispett lejn il-persuni imma b’rispett ukoll mhux mittiefes lejn il-verità.

Il-Knisja f’Maltau s-soçjetà Maltija

Bil-kelma “soçjetà Maltija” wie˙ed jifhem hawnhekk “il-persuni li jg˙ixu fil-gΩejjer Maltin” li m’humiex biss Maltin, imma wkoll barranin, kemm dawkli j˙addnu l-fidi Kattolika u kemm o˙rajn. Hemm diversi mistoqsijiet lijqumu b’mod naturali f’dan il-kuntest. Is-soçjetà Maltija kif t˙ares lejnil-Knisja? U kif tippro©etta lilha nnifisha l-Knisja f’dawn il-gΩejjer? U,fl-a˙˙arnett, il-Knisja f’Malta kif tista’ tibqa’ rilevanti g˙as-soçjetà Maltijaf’dan iΩ-Ωmien u ’l quddiem?

Il-Knisja b˙ala l-g˙ajn ta’ tag˙limdwar Kristu u t-triq tas-Sewwa

L-opinjoni li g˙andha s-“soçjetà Maltija” dwar il-Knisja li hi f’Malta llumm’g˙adhiex wa˙da omo©enja.10 B’mod ©enerali, iΩda, il-poplu Malti g˙adu

9 Ara Kunsill Pontifiçju g˙all-Kultura, Towards a Pastoral Approach to Culture (23 ta’ Mejju 1999), 1-5.

10 Ara A.M. Abela, Values of Women and Men in the Maltese Islands. A Comparative European Perspective, Malta2000, Kap. 5. Minn dan l-istudju jo˙ro© fost l-o˙rajn li, g˙alkemm ˙afna jiddikjaraw li g˙andhom fiduçjafil-Knisja (219), huma bosta dawk li ma j˙ossuhomx sodisfatti bil-mod ta’ kif, fost l-o˙rajn, il-Knisjatitkellem u tittratta problemi soçjali (174-5, 178).

7

8

KULTURA U KNISJA

7

j˙ares lejn il-Knisja b˙ala dik li tg˙allem fuq Kristu u li tmexxi n-nies fit-triq li twassal g˙as-salvazzjoni.

Bil-mod kif tippro©etta ru˙ha u bil-mod kif topera, il-Knisja trid turili l-messa©© tag˙ha qieg˙ed g˙al kul˙add, g˙ax kul˙add g˙andu bΩonnsalvazzjoni. Billi a˙na lkoll pellegrini fit-triq lejn dar il-Missier, m’hemmxaktar min di©à wasal, u min g˙ad irid jasal, min di©à jaf, u min g˙ad iridjitg˙allem. Il-Knisja trid tag˙raf li anki hi dg˙ajfa, anki hi tg˙addi minn Ωmienta’ dlam, anki hi g˙andha l-feriti tag˙ha x’iddewwi bl-g˙ajnuna ta’ l-Ispirtus-Santu.

Fl-istess ˙in, il-Knisja trid tkompli tis˙aq mal-poplu Malti kollur-rilevanza tal-messa©© tag˙ha. F’dan is-sens trid tkun protagonista, ji©ifierituri d-dawl ta’ Kristu u twassal il-fejqan u s-salvazzjoni tieg˙u, skond kiftitlob din l-epoka ©dida. Il-Knisja g˙andha tkun dejjem aktar miftu˙a –g˙andha tkompli tg˙in lill-bniedem iwie©eb g˙all-mistoqsijiet il-kbarmarbuta ma’ l-eΩistenza tieg˙u u mas-sehem tieg˙u fil-familja umana kiexikompli jiskopri l-iskop ta’ dan kollu fil-qafas tal-pjan ta’ Alla.

Wie˙ed jag˙raf li saru passi kbar minn wara l-Konçilju Vatikan II uttie˙du bosta inizjattivi minn afna organizzazzjonijiet biex il-Knisja tkomplitwassal il-messa©© rilevanti tag˙ha. IΩda g˙ad hemm ˙afna x’isir.

Knisja li t˙ares ’il barramhux ’il ©ewwa

Il-Knisja f’Malta kienet pijuniera fejn tid˙ol il-kura ta’ dawk li humamwarrbin mis-soçjetà. Il-Knisja kienet minn ta’ l-ewwel biex olqot twe©ibag˙all-problema tad-droga u g˙all-problemi fiΩ-Ωwie©. G˙ad g˙andha f’idejharesponsabbiltà kbira fil-kura ta’ tfal minn familji b’varjetà ta’ diffikultajietserji, ta’ nies ming˙ajr appo©© ta’ familja, ta’ anzjani, ta’ persuni b’diΩabilitàu bosta xog˙ol ie˙or b˙al dan. Madankollu, qatt ma tista’ tg˙id li qedtag˙mel biΩΩejjed; je˙tieg li jsir studju aktar fil-fond biex jinqraw is-sinjali

9

KULTURA U KNISJA

8

taΩ-Ωminijiet u naraw fejn l-aktar hemm ˙tiega u liema pro©etti u ˙idmietpastorali ©odda jridu jitwettqu.

Is-sinjali taΩ-Ωminijiet ma ji©ux biss mis-sema. A˙na nilm˙u s-sinjali ta’Alla fil-©rajjiet li jse˙˙u fid-dinja, g˙aliex id-dinja hi ˙olqien ta’ Alla, u fihahemm mo˙bi l-pjan tieg˙u. Fl-u©ig˙ ta’ tant nies hemm l-u©ig˙ ta’ Alla uAlla qieg˙ed jitkellem f’dan l-u©ig˙. Qieg˙ed ikellem lill-Knisja. G˙alhekk,il-Knisja trid tkun mal-bniedem f’dan kollu u tkompli toffrilu t-tama li huÌesù Kristu.

Il-Knisja trid dejjem tg˙arbel lilha nnifisha, il-pastorali tag˙ha u l-metodi li tuΩa, biex kull persuna, f’kull sitwazzjoni tal-˙ajja u f’kullsitwazzjoni morali, t˙oss li hija milqug˙a u meg˙juna. Dan g˙andu jsir ukollf’forom ta’ pastorali ta’ diversi oqsma speçjalizzati.

Fl-istess in il-Knisja hija fid-dmir li turi t-toroq Ωbaljati kemm lil dawkfi ˙danha u kemm lil dawk barra minnha, filwaqt li tibqa’ teΩamina x’inhu liqed iwassal g˙al dawn is-sitwazzjonijiet. Kif jg˙id San Pawl lill-Galatin: “Jekkxi ˙add jinqabad f’xi ˙tija, intom li intom spiritwali, widdbuh bi spirtu ta’˙lewwa; oqog˙du attenti li ma tkunux im©arrba intom ukoll. Erfg˙ut-tag˙bija ta’ xulxin, u hekk tkunu qeg˙din t˙arsu l-li©i ta’ Kristu” (Gal 6,1-2).

Il-Knisjau komunitajiet insara o˙ra

F’Malta l-Knisja Kattolika hija l-Knisja tal-ma©©oranza u d-denominazzjonijiet insara li hawn f’Malta huma Ωg˙ar u l-kongregazzjonijiettag˙hom huma ©eneralment barranin. Flimkien, iΩda, irridu nibnu kulturanisranija. Hemm ˙afna modi kif il-Knisja Kattolika tista’ ting˙aqad mal-knejjes u komunitajiet insara o˙ra biex tin˙oloq komunità wiesg˙a nisranijau biex dejjem jikber ir-rispett reçiproku. Din tista’ tkun g˙aqda fil-qima fuqbaΩi regolari, imma wkoll g˙aqda mibnija fuq inizjattivi soçjali jew kulturalikomuni. Flimkien imbag˙ad nistg˙u nag˙tu xhieda ta’ g˙aqda quddiem

10

KULTURA U KNISJA

9

reli©jonijiet o˙ra li m’humiex insara u quddiem min jistqarr li ma jemmenf’xejn.

Spirtu ta’ djaloguu rispett

Il-Knisja g˙ad trid ta˙dem ˙afna aktar biex, minbarra l-attendenza fil-quddies, ting˙ata formazzjoni spiritwali ˙alli dak li l-insara jiççelebraw fit-tempju jkomplu jwettquh barra mit-tempju. Permezz ta’ lajçi impenjati,flimkien ma’ saçerdoti u reli©juΩi, il-Knisja tista’ til˙aq aktar nies fuq il-livellaktar personali. Mhux biss add m’g˙andu jinqabeΩ mill-pastorali tal-Knisja,anzi g˙andha ting˙ata importanza lil dawk li tbieg˙du mill-prattika tal-˙ajjanisranija. Hija ˙a©a naturali li biex din l-azzjoni tal-Knisja t˙alli riΩultatpoΩittiv, f’xi ˙in irid ikun hemm ukoll ir-rieda tal-persuni involuti.

B’hekk ma neskludu lil add li jkun lest li jilqa’ l-Knisja ukoll jekk mhuxb’mod s˙i˙. Li ma nwarrbu lil ˙add tfisser li dejjem nilqg˙u fi spirtu ta’djalogu u rispett, u b’fedeltà lejn l-Evan©elju u fid-dawl tal-qawwa tieg˙u,lil dawk li g˙al xi ra©uni j˙ossuhom emar©inati fil-Knisja. Hekk il-Knisja tkunqed to˙ro© mill-˙itan u tfittex hi lil min jista’ jkollu bΩonnha. Tkun qedtag˙mel kull ma tista’ biex iΩΩomm kull parti tal-©isem b’sa˙˙tu u fl-g˙aqda,ukoll jekk hija g˙aqda ta’ bnedmin u g˙alhekk imperfetta u nieqsa minn˙afna karatteristiçi mixtieqa.

B’hekk il-Knisja Kattolika tkun ting˙araf: “Minn dan jag˙raf kul˙addli intom dixxipli tieg˙i, ji©ifieri jekk ikollkom l-im˙abba bejnietkom”(Ìw 13,35). Din l-im˙abba tipika tal-Knisja hija l-im˙abba reçiproka g˙aliextirrifletti r-relazzjonijiet bejn it-tliet Persuni tat-Trinità Qaddisa.

Id-drawwiet u l-organizzazzjoni tal-Knisja m’g˙andhomx ifixklu immag˙andhom jintuΩaw biex iwasslu l-messa©© ta’ Kristu b’mod l-iktar effiçjentiu biex jiffaçilitaw l-iΩvilupp tal-Knisja b˙ala organiΩmu ˙aj. Dan ifisser ukoll lil-Knisja g˙andha tibqa’ dejjem titg˙allem u t˙ares ’il quddiem fil-vja©© ta’ tama.

11

KULTURA U KNISJA

KAP II

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJAU SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA

11

12

Ûviluppmg˙a©©el

Biex wie˙ed jifhem il-g˙ala l-kultura kontemporanja Maltija hi li hi, wie˙edirid iqis li f’medda ta’ mitt sena Malta g˙addiet minn evoluzzjoni storikali ˙adet sekli twal biex tiΩvol©i fl-Ewropa.11

Issa qed ng˙ixu l-esperjenza “post-moderna”, li tesprimi ru˙haf’telfien tas-sens ta’ direzzjoni, mewt ta’ l-ideolo©iji, pragmatiΩmu sfrenatu g˙eri minn kull idejal, fejn l-importanti jkun biss dak li jin˙ass(sensazzjonaliΩmu bla qjies), fejn in-nies xebg˙u mill-politika, fejn saretl-iskoperta tas-supermarket reli©juΩ, fejn wie˙ed iqabbel fejn jaqbel, fejnil-kelma impenn (commitment) ©iet Ωvalutata – sakemm sejrin tajjebkollox sew – u tnisslet konvinzjoni li xejn ma hu etern u li allura mag˙andniex nibΩg˙u nbiddlu.

Dan ir-ritmu aççellerat ta’ bidla mg˙a©©la ©©enera momentumkwaΩi impossibbli tiqaflu li ˙alla lil ˙afna bla nifs u diΩorjentati g˙all-a˙˙ar. Il-kenn tad-dar invadieh riefnu jobrom li ˙arbat kollox.

Din il-kultura ta’ inçertezza wasslet lil ˙afna biex ma jimpurtahomxiΩjed mill-impenn u jag˙tu importanza lil relazzjonijiet. Ma jimpurtahomxiΩjed mis-soçjetà li ©©enerathom u jikkonçentraw aktarx fuqhom infushom.L-o©©ettivi tag˙hom ikunu aktar pragmatiçi milli idejalisti u, b˙as-soçjetàkonsumista li qed ng˙umu fiha, ir-raison d’être tag˙hom isiru l-flus u dakli jixtru l-flus (libertà ta’ azzjoni, karriera,...). I˙ossuhom bla sa˙˙a quddiemil-forzi sovra-umani li jdawru r-rota tas-soçjetà u g˙alhekk jaqtg˙u qalbhomli jistg˙u jibdluha. L-emozzjoni, aktar mir-ra©uni, tkun il-motivazzjoni

11 G˙al analiΩi ta’ dan is-seklu, ara Benjamin Tonna, Malta Trends 1993. The Signs of the Times, Malta 1993.

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA

12

tag˙hom, u b’riΩultat ta’ dan kollu jkabbru sens ta’ vojt li jikolhom minn©ewwa.

Kif tinterpretar-realtà ©dida

Hemm modi differenti ta’ kif wie˙ed jinterpreta din ir-realtà. Veru li kultantil-bniedem jinsab fi Ωmien delikat, ta’ inçertezza dwar il-futur, bla mudelli,ming˙ajr punt ta’ referenza u bla ra©uni g˙al ajtu. Veru wkoll li f’sitwazzjonib˙al din il-bniedem qed i˙ossu dg˙ajjef u vulnerabbli. IΩda dawn humal-istess elementi li nsibu fil-Ktieb ta’ l-EΩodu, l-istess sentimenti li ˙assil-poplu Lhudi fid-deΩert.

Il-bniedem ta’ fidi g˙andu j˙ares lejn din l-epoka b˙ala mument ta’grazzja. B˙alna l-poplu Lhudi kellu jisma’ l-krib u t-tnehid tas-sofferenzi, ujissaporti l-idolatrija tal-popli ta’ madwaru. Fuq kollox kellu ji©©ieled ukollix-xjaten, l-allat foloz ta’ ©o fih. Dan hu g˙alhekk ukoll Ωmien “qaddis”, Ωmienta’ purifikazzjoni, ta’ dg˙ufija, ta’ umiljazzjoni. Dan hu forsi “l-lejl mudlamtar-ru˙” li jitkellem fuqu San Ìwann tas-Salib. Irridu nemmnu li Alla se juΩaproprju l-feriti tag˙na biex juri l-glorja tieg˙u u biex jittrasforma lilna.

Sfidiimportanti

Il-Knisja f’Malta qieg˙da t˙abbat wiççha ma’ l-influssi li t˙alli din il-mentalitàaktarx negattiva u nikilista fuq il-˙ajja reli©juΩa tal-Maltin.

Quddiemha l-Knisja g˙andha wkoll, fost l-o˙rajn, erba’ sfidiimportanti:

• il-Media;• Paceville u d-divertiment;• il-pluraliΩmu reli©juΩ;• l-avvanz tal-mara.

14

13


13

Il-Media

Fost l-isfidi ewlenin li bla dubju Ωiedu fir-ritmu mg˙a©©el li bih is-soçjetàMaltija kienet qed tinbidel mill-wiçç u mill-qieg˙, irridu nsemmu l-media ul-pluraliΩmu fix-xandir li fil-bidu tas-snin disg˙in kien katalizzaturdeterminanti biex mentalità pluralista u aktarx materjalista ti©i mxerrda.

Il-media tista’ tissejja˙ “l-ewwel arjopagu ta’ l-era moderna... li qedtg˙aqqad l-umanità u tibdilha f’dak li jissejja˙ ‘villa©© globali’”.12 Barra minndak li jing˙ad fid-Dokument tas-Sinodu Xandir tal-Kelma dwar il-lok privile©©jatta’ l-informatika fid-dinja moderna,13 f’dan il-punt ma nistg˙ux ma nsemmuxir-rwol importanti li bdew jie˙du r-radju, it-televiΩjoni u l-gazzetti. F’˙akkat’g˙ajn, dak li qabel kien ji©i diskuss biss bejn erba’ itan, issa nbidel f’dibattituamplifikat mal-pajjiΩ kollu. M’hemmx dubju li l-proposta ta’ stili differenti ta’˙ajja u ta’ mudelli differenti ta’ familja li da˙lu fid-djar tal-Maltin permezz tal-Cable TV u tas-satellita ˙allew l-effett tag˙hom. L-istess stazzjonijiet lokalibdew ji©u influwenzati u kwaΩi mkaxkra minn dan fi produzzjonijiet lokali libeda jkollhom impatt akbar proprju g˙ax issa bil-Malti.

It-televiΩjoni, b˙alma sikwit ing˙ad, huwa mezz li jg˙inek jew itellfekskond l-uΩu li tag˙mel minnu. Il-fatt li ©o darek stess jifta˙lek twieqi enormifuq id-dinja, fuq dak li qed ji©ri u fuq tant g˙erf, li llum ftit g˙andna ç-çansni©bru b’mezzi o˙ra b˙all-qari, hu fattur poΩittiv ta’ valur kbir. Imma hemmukoll in-na˙a l-o˙ra tal-munita, l-aspett negattiv.

La qed nitkellmu f’din is-sezzjoni fuq “influwenzi fuq il-Kultura Maltijau sfidi g˙all-Knisja”, anki dan l-aspett ma nistg˙ux ninjorawh. Il-kriterjimorali proposti l-˙in kollu jikkuntrastaw ma’ dawk li l-kultura tag˙nanbniet fuqhom sa llum. Óolqu sfida ©dida u kbira lill-Knisja f’Malta biex hi

12 Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Redemptoris Missio (7 December 1990), 37.

13 Ara d-dokument tas-Sinodu Xandir tal-Kelma.

15


14

ukoll tag˙raf il-˙tie©a ta’ marketing serju fil-˙idma tag˙ha ta’evan©elizzazzjoni.14 U˙ud mill-produzzjonijiet fuq l-istazzjonijiet lokalim’hemmx dubju li jfasslu l-a©enda tag˙hom akkost li jkunu manipulattivi;din tissejja˙ “it-tirannija ta’ l-imma©ni”.

It-twe©ibatal-Knisja

It-twe©iba tal-Knisja g˙andha tkun wa˙da li tag˙mel çara l-poΩizzjoni tag˙habla biΩa’ u bla tlaqliq, “tis˙aq f’waqtu u barra minn waqtu” (2 Tim 4,2), kemmuffiçjalment u kemm permezz ta’ individwi sew membri tal-kleru u sew lajçiimpenjati u ppreparati li lesti jag˙tu xiehda fil-bera˙ ta’ twemminhom. Huwadmir tal-Kattoliçi li jkunu preΩenti f’dawn l-oqsma – radju, televiΩjoni, gazzetti,internet – sabiex ja˙dmu b˙al ˙mira fis-soçjetà. Il-kitba fil-gazzetti ma tistaxtkun limitata g˙all-media tal-Knisja iΩda trid to˙ro© u tidher fil-gazzetti stessli fihom issir il-kritika. Dwar ix-xandir, mhux biΩΩejjed li l-Knisja tipproduçil-programmi tajbin tag˙ha (˙a©a li g˙andha titkompla) imma b’çerta asserzjonitrid turi l-preΩenza tag˙ha u ssemma’ le˙inha wkoll fl-o˙rajn.

G˙al dan il-g˙an, je˙tie© li ssir preparazzjoni serja minn dawk lijwasslu l-poΩizzjoni tal-Knisja g˙ax tista’ ssir aktar ˙sara milli ©id. B’modpartikulari, jidher li hawn nuqqas ta’ min kapaçi jidher fuq programm liveu jse˙˙lu fiΩ-Ωew© minuti g˙ad-dispoΩizzjoni tieg˙u jesponi l-poΩizzjoni tal-Knisja b’mod konvinçenti.

Il-Media Centre ukoll g˙andu rwol kruçjali x’iwettaq fit-tixrid tal-messa©© poΩittiv bil-produzzjoni u bejg˙ ta’ materjal awdjo-viΩiv15 ta’kwalità. Din il-˙idma trid ti©bed lin-nies bi prezzijiet kompetittivi, jekkhemm bΩonn sa˙ansitra sussidjati.

14 Ara Kunsill Pontifiçju g˙all-Komunikazzjoni Soçjali, Istruzzjoni Pastorali Aetatis Novae (22 ta’ Frar 1992), 11.

15 Materjal b˙alma huma l-videos, CDs, DVDs u o˙rajn.

16


15

Dwar marketing, irid jing˙ad li fis-soçjetà ta’ llum PRO g˙andu ˙idmaçentrali x’iwettaq. Il-Knisja g˙andha bΩonn ta’ communications office b’numruadegwat ta’ nies im˙arr©a professjonalment u speçjalizzati fil-qasam. Tajjebli l-funzjoni ta’ dan il-communications office tkun wa˙da proattiva.

Biex jitwettaq pjan s˙i˙ fil-qasam tal-media, je˙tie© li jkun effettivis-Segretarjat g˙all-Komunikazzjoni Soçjali b’g˙anijiet çari u strate©ija ta’twettiq ta’ pjan imfassal skond il-˙ti©ijiet tas-soçjetà Maltija llum.

Il-fenomenuPaceville

Il-fenomenu Paceville hu kemm sintomu tal-filosofija moderna kif ukollinfluwenza qawwija fuq il-kultura ta’ llum. Hawnhekk g˙andna sfida lil-Knisja ma tistax tinjora. L-aktar g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙, imma mhux biss, il-“valuri” moderni jesprimu ru˙hom u ji©u rinforzati fil-fenomenu Paceville– il-˙ajja individwalista, il-kultura ta’ “issa l-mument, g˙ada min rah”, ji©uespressi fir-ritmu sfrenat, il-kick li tqanqlek, it-tpaxxija tal-g˙ajn, il-˙inijietbla raΩan, il-˙oss li jtarrax, tipjip, alko˙ol Ωejjed, droga u aljenazzjonijieto˙ra li jdallmu r-ra©uni u ma j˙allu ebda ˙in u wisa’ g˙ar-riflessjoni. Hi d-dinja underground, il-frug˙a, id-dinja tal-˙rafa.

Paceville hu fenomenu li, aktar minn ˙a©a o˙ra, hu sintomu ta’transizzjoni li se˙˙et fejn jid˙ol id-divertiment. Paceville jirrappreΩental-eΩodu taΩ-Ωg˙aΩag˙ miç-çentri parrokkjali tag˙na. Hija attrazzjonikonçentrata f’area li qed tipprovdi, g˙at-tajjeb u g˙all-˙aΩin, dak li j˙ossuli jissodisfa l-bΩonn tag˙hom ta’ divertiment lil hinn mill-konfini ta’ parroçça,ra˙al jew belt. Paceville joffri dan l-ispazju ta’ libertà u fl-istess ˙in spazjufejn il-klikek ta’ ˙bieb façilment jitwessg˙u. Paradossalment, fl-anonimattieg˙u oloq belonging li g˙al u˙ud kien bΩonn. Bla dubju, fi spazju b˙al dan,xi nies bla skruplu li dejjem lesti jisfruttaw liΩ-Ωg˙aΩag˙ sabu wkoll art fertili˙afna, u dan ta wkoll l-isem kultant ˙aΩin li din l-oasi ta’ divertimentg˙andha ma’ çerti ambjenti.

17


16


It-twe©iba tal-Knisja ma tistax tkun wa˙da ta’ ostilità li tgerrex u li tirrendilill-Knisja nnifisha irrilevanti. Lanqas g˙andha tkun aççettazzjoni innoçentili t˙ares band’o˙ra, b˙allikieku ma hu qed ji©ri xejn li g˙andu jinteressaha.Il-Knisja, hawnhekk ukoll, trid taqdi l-missjoni profetika tag˙ha billi, fostl-o˙rajn, tiddenunzja l-abbuΩ u l-isfruttament taΩ-Ωg˙aΩag˙ minn nies blaskrupli. Il-poΩizzjoni tal-Knisja g˙andha tkun dik ta’ Pawlu fl-Arjopagu lig˙araf jid˙ol b’tag˙hom u jo˙ro© b’tieg˙u. L-isfida g˙all-Knisja quddiemil-fenomenu Paceville mhix wa˙da façli. Il-Knisja hawnhekk trid:

• tibda billi tag˙mel il-mistoqsijiet tag˙ha dwar il-fatt li llumiΩ-Ωg˙aΩag˙ ftit tista’ tfittixhom u ssibhom fl-ambitu tal-parroçça billimatul il-©img˙a aktarx qeg˙din l-iskola jew ix-xog˙ol, filwaqt li fil-weekend g˙andhom dan l-ispazju li mhux marbut b’limiti ta’ ˙in;• tkompli tkun preΩenti fil-membri tag˙ha li, fil-˙in liberutag˙hom, u f’kull ambjent, jibqg˙u jag˙tu xhieda tal-valuri ta’l-Evan©elju; hawnhekk ta’ min ifa˙˙ar l-inizjattiva g˙aqlija tal-Millen-nium Chapel li, proprju fil-qalba ta’ l-ispazju Paceville, apparentementdaqshekk mhux mil˙uq, toffri spazju ie˙or li jista’ jkun ta’ kenn u ankioasi spiritwali;• b˙ala mezz biex ting˙eleb il-kultura individwalista u l-enfasiesa©erata fuq il-here and now, il-Knisja g˙andha tis˙aq aktar fuq il-˙ajjakomunitarja fi dan il-familji, l-g˙aqdiet u l-parroççi u t˙e©©e© u tg˙inliΩ-Ωg˙aΩag˙ biex ikunu xhieda ta’ Kristu fost s˙abhom.

Il-pluraliΩmureli©juΩ f’pajjiΩna

Il-kuntatt ma’ barranin li jΩuru Malta jew li qed jg˙ixu hawn u li j˙addnuidejat u twemmin differenti minn dak nisrani kull ma jmur qed jiΩdied.Il-mi©ja fostna ta’ g˙add kbir ta’ turisti u s-safar ta’ sikwit tal-Maltin bilfors

19

18


17

i©ib lejn xtutna ta˙lit ta’ idejat u preΩenza ta’ g˙add ta’ reli©jonijiet:komunitajiet kristjani evan©eliçi, setet u forom ©odda ta’ spiritwalitàindirizzati lejn dak li jinsab ©ewwa l-bniedem u mhux lil hinn minnu.16 Barraminn dawn l-influssi li qieg˙da t˙abbat wiççha mag˙hom il-Knisja f’Malta,ta’ min isemmi wkoll Ωieda fiΩ-Ωwi©ijiet (˙afna minnhom çivili) bejn KattoliçiMaltin u barranin li j˙addnu twemmin differenti, bil-konsegwenzi li dawni©ibu mag˙hom fil-˙ajja reli©juΩa tal-familja. Ma’ dan kollu hawn ukolll-g˙ajta dejjem tiΩdied favur id-divorzju f’pajjiΩna.

Óafna minn dan qed ise˙˙ kullimkien, mhux f’Malta biss, iΩda a˙nan˙ossuh aktar min˙abba ç-çokon tag˙na. Di©à ssemma kif g˙add ta’komunitajiet kristjani evan©eliçi, setet u forom o˙ra ta’ spiritwalità nibtub˙all-faqqieg˙ dan l-a˙˙ar u qed isemmg˙u le˙enhom b’çerta insistenza.Barra minn dan, f’dawn l-a˙˙ar snin, qed jiΩdiedu l-attakki kontinwi u l-kritikadistruttiva f’çerti programmi fuq il-mezzi tax-xandir kif ukoll fil-gazzetti bil-˙sieb li ti©i fix-xejn il-kredibbiltà tal-Knisja u biex jirrendu l-preΩenza ul-influss tag˙ha fis-soçjetà Maltija b˙ala wa˙da g˙al kollox irrilevanti. Dankollu qed iwassal biex wie˙ed i˙ares lejn ir-reli©jon b˙ala ˙a©a relattiva uprivata: tkun Kattoliku u tkun ta’ reli©jon o˙ra m’hijiex problema – l-aqwali tqim lil Alla u tg˙ix ˙ajja tajba. Dan il-fenomenu qed iwassal ukoll g˙alnumru ta’ “konverΩjonijiet” mir-reli©jon Kattolika g˙al reli©jonijiet o˙ra,fosthom l-Islam.

Il-fenomenu ta’ l-Islam f’pajjiΩna m’g˙andux jitqies b˙ala problemadaqskemm b˙ala sitwazzjoni ©dida li qed tqum fis-soçjetà Maltija. Din di©àbdiet tin˙ass u ilha tin˙ass l-aktar bin-numru dejjem jiΩdied ta’ Ωwi©ijiet bejnKattoliçi Maltin u Musulmani f’dawn l-a˙˙ar tletin sena. TeΩisti komunitàMusulmana f’pajjiΩna li rabbiet l-g˙eruq u li se tibqa’ fostna.

PajjiΩna jinsab f’poΩizzjoni strate©ika bejn Ωew© kontinenti – u Ωew©dinjiet – li huma differenti minn xulxin kemm fil-kultura u kemm fil-˙sieb.Din il-qag˙da ma jistax ma jkollhiex effetti fuq is-soçjetà tag˙na.

16 Ara Kap VI, Il-Knisja u t-turiΩmu.


18

Hawnhekk ta’ min iqis li, filwaqt li pajjiΩi Ewropej b˙al Franza u l-Italjahuma kbar biΩΩejjed biex jassorbu dan il-fenomenu, Malta hija gΩira Ωg˙irau realtà b˙al din ma tistax ma t˙allix konsegwenzi serji. Hawn Malta di©àjeΩistu Ωew© skejjel Islamiçi li qeg˙din jag˙tu edukazzjoni lill-ulied li jitwielduminn dawn iΩ-Ωwi©ijiet u hemm il-˙sieb li titwaqqaf skola o˙ra. B˙alma ©araf’pajjiΩi o˙ra, dan il-fenomenu qed i©ib mieg˙u tibdil demografiku u soçjalikif ukoll konflitt kulturali u reli©juΩ.

Ta’ min jg˙id li hemm diversi Maltin li saru Musulmani b’g˙aΩlapersonali u n-numru tag˙hom Ωdied. Ta’ min jistaqsi hawnhekk x’kienur-ra©unijiet wara dan l-a˙˙ar fenomenu: jekk kienx hemm nuqqas ta’formazzjoni jew nuqqas ta’ xhieda.


Dan kollu g˙andu jwassalna g˙al çerti konkluΩjonijiet. L-ewwelnett g˙andnanaraw il-preΩenza Musulmana f’pajjiΩna b˙ala sfida g˙all-Knisja. Hija sfidabiex, b˙ala komunità nisranija, naffrontaw ir-realtajiet ©odda li qed jitfaççawf’pajjiΩna. Hija sfida biex il-Knisja f’Malta ti©©edded u tag˙raf twie©eb g˙all-˙ti©ijiet spiritwali u pastorali tas-soçjetà Maltija fis-sena elfejn u lil hinnminnha.

• B˙ala komunità nisranija je˙tie© inΩommu dejjem f’rasnat-twissija ta’ San Pietru: “Kunu dejjem lesti biex tag˙tu twe©iba lil kullmin jitlobkom il-g˙ala tat-tama li g˙andkom” (1 Pt 3,15). Din titlobmhux biss g˙arfien ta’ x’inhi l-fidi nisranija imma wkoll g˙ajxien uxandir ta’ din l-istess fidi.17 Hawnhekk jid˙ol id-djalogu, mhux dakibbaΩat fuq indifferentiΩmu reli©juΩ, iΩda fuq xhieda. Il-fidi tag˙nag˙andha tift˙ilna l-bibien biex nilqg˙u fostna bnedmin ta’ fehmiet ureli©jonijiet differenti, imma dak li nemmnu m’huwiex negozjabbli

17 Ara Ìwanni Pawlu II, Ittra Appostolika Novo Millennio Ineunte (6 ta’ Jannar 2001), 40.

20


19

“b˙allikieku nqisuh biss kwestjoni ta’ opinjoni: huwa grazzja li timlienabil-fer˙, messa©© li g˙andna dmir li nxandru”.18

• It-tieni, je˙tie© li l-pastorali tal-Knisja f’Malta tkun a©©ornatag˙al din ir-realtà, ibda mill-edukazzjoni reli©juΩa fl-iskejjel primarji uspiçça mis-seminarji u l-korsijiet tal-lajçi u dawk ta’ l-a©©ornament tal-kleru. Je˙tie© li dawk li huma responsabbli mill-kura pastorali – l-aktaris-saçerdoti u l-katekisti – jinteressaw ru˙hom li jkunu infurmatidwar reli©jonijiet o˙ra. Kultant, b’xorti ˙aΩina, l-aktar nies li je˙tie©li jkunu infurmati huma l-inqas nies li jaqraw.19

• It-tielet, irridu noqog˙du attenti g˙all-uΩu tal-kelma pluraliΩmu.Óafna drabi l-uΩu indiskriminat tag˙ha jwassalna biex naqg˙u fin-nasba li kollox huwa relattiv, inkluΩ il-fidi li nistqarru. Dan narawhb’mod çar minn çerti ittri u artikli li jidhru fil-gazzetti lokali kif ukollf’programmi fuq ir-radju u t-televiΩjoni. G˙alhekk huwa fermimportanti li fil-katekeΩi fil-parroççi, fl-iskejjel u f’ambjenti akkademiçiji©u diskussi reli©jonijiet o˙ra u kif in˙arsu lejhom fid-dawl ta’ Kristu.Id-dokumenti tal-Knisja l-aktar reçenti, fosthom id-DikjarazzjoniDominus Iesus, iwissuna dwar il-periklu li nqieg˙du r-reli©jonijietkollha fuq l-istess livell. Dan i©ib fix-xejn it-twemmin fis-salvazzjoniuniversali li kisbilna Kristu bil-mewt u l-qawmien tieg˙u.• Fl-a˙˙arnett, je˙tie© inqumu min-ng˙as u ninteb˙u li dak li qednaraw ise˙˙ barra minn xtutna g˙ada pitg˙ada se jibda jse˙˙ fostnawkoll aktar malajr milli qatt nistg˙u nimma©inaw. Malta m’g˙adhiexaktar pajjiΩ iΩolat mill-bqija tad-dinja. G˙alhekk ma nistg˙ux nibqg˙ulura milli nag˙rfu din ir-realtà f’pajjiΩna.

L-avvanztal-mara

Hemm min ja˙seb li l-emançipazzjoni tan-nisa hija responsabbli g˙al ˙afnamill-problemi li qed tiltaqa’ mag˙hom is-soçjetà. Din hi fehma Ωbaljata.

18 Ibid., 56.

19 Ara Kap IX, Il-formazzjoni teolo©ika tal-kleru u tal-lajçi.

21


20

Li l-mara tikseb id-drittijiet li huma tag˙ha, u li kienet b’xi mod imça˙˙daminnhom, hu dejjem pass ’il quddiem fis-soçjetà.

F’dan il-qasam, sikwit id-diskors idur fuq il-mara-omm li ta˙dem.Storikament in-nisa miΩΩew©a u bit-tfal dejjem taw sehemhom fil-˙ajjaekonomika u çivili anke jekk il-poΩizzjoni tag˙hom kienet ta’ Ωvanta©© metamqabbla ma’ dik tar-ra©el. F’Malta llum, anke fost in-nisa li uffiçjalment majo˙or©ux ja˙dmu, issib numru ©mielu li jfittxu li jΩidu d-d˙ul tal-familjipermezz ta’ xog˙ol li jsir id-dar jew qrib id-dar.

Jidher li d-diffikultajiet jin˙olqu meta ma jkunx hemm il-bilanç me˙tie©bejn id-drittijiet tal-familja u dawk tax-xog˙ol meta r-ra©el u l-mara jkunuja˙dmu t-tnejn barra d-dar, u speçjalment meta jkunu ©enituri.


Fid-dawl ta’ dawn il-konsiderazzjonijiet, il-Knisja f’Malta twie©eb bil-fer˙g˙ar-rikonoxximent tal-kapaçità tan-nisa Maltin li jie˙du sehem b’mod s˙ihfil-˙ajja soçjali, ekonomika, politika u kulturali. Il-Knisja f’Malta tappo©©jalin-nisa Maltin fl-isforzi tag˙hom. T˙e©©e© l-awtoritajiet çivili sabiexjadottaw policies u sabiex jin˙olqu strutturi li jg˙inu lin-nisa u lill-ir©ieli˙addnu ˙ajja tal-familja kif inhu xieraq filwaqt li t-tnejn li huma jag˙tul-kontribut tag˙hom fil-˙ajja pubblika.

Il-Knisja trid issa˙˙a˙ lil dawn in-nisa u r©iel billi t˙e©©i©hom lij˙addmu l-©udizzju tag˙hom sabiex isibu bilanç billi ma jintrikbux la mir-reg˙ba g˙all-˙wejje© materjali u lanqas mill-kilba g˙all-poter. Dawn iΩ-Ωew©tentazzjonijiet ma jg˙inux la fil-qadi tad-dmirijiet fuq il-post tax-xog˙ol ul-anqas fil-bini ta’ relazzjonijiet b’sa˙˙ithom fid-dar.

Kemm l-omm u kemm il-missier g˙andhom dmirijiet uresponsabbiltajiet lejn it-trobbija tat-tfal fil-familja anki jekk ir-rwol

22


21

tag˙hom hu differenti. Ta’ min jirrifletti u jiddiskuti serjament il-kultura lidie˙la fostna fejn omm, sa mill-ewwel xhur wara t-twelid tat-tarbija,tirritorna fid-dinja tax-xog˙ol. B’dan m’a˙niex neskludu li anki r-ra©elg˙andu jag˙ti sehmu fit-trobbija tat-tfal, anzi l-Knisja tag˙raf is-sehemimprezzabbli tat-tnejn li huma – l-omm u l-missier – f’dan il-qasam.G˙alhekk je˙tie© li l-Knisja tg˙in fil-formazzjoni tal-mentalitajiet, ta’l-attitudnijiet u tal-kuxjenzi u allura fil-formazzjoni tal-kultura.20

20 Dwar din it-tema, ara wkoll id-dokument tas-Sinodu Ûwie© u Familja, 17.


KAP III

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKAU TA’ L-EKONOMIJA

23

23

21 Ara Pawlu VI, Ittra Appostolika Octogesima Adveniens (14 ta’ Mejju 1971), 46.

22 Ara Diocesi di Milano, Sinodo 47o, Milano, 1995, 549.

23 Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Veritatis Splendor (6 ta’ Awissu1993), 101.

24 Ibid., 100.

It-tfittxijag˙all-verità

Fil-konvinzjoni li l-oqsma tal-politika u ta’ l-ekonomija jikkostitwixxu modesi©enti ta’ kif ting˙ex il-karità,21 l-insara g˙andhom jiddedikaw ru˙homb’mod intelli©enti, kompetenti u onest fil-forom diversi ta’ impenn çivili.G˙andhom jag˙rfu li g˙an-nisrani din hi g˙alqa ta’ ˙idma li fiha jridu jag˙tuxhieda tal-valuri li jmorru lil hinn mill-˙ti©ijiet ekonomiçi u politiçi.22 Min-nisrani din il-˙idma te˙tie© tfittxija sinçiera tal-verità g˙ax l-g˙atx g˙all-verità jid˙ol fil-qalba kemm tal-politika u kemm ta’ l-ekonomija. Il-veritàhi dik li torbothom it-tnejn flimkien.

JeΩisti nuqqas serju ta’ din l-attitudni fundamentali kif jidher mill-mediali suppost jg˙inuna nfittxu sew il-verità f’kull qasam tas-soçjetà. Bla dubjul-Knisja trid tag˙ti xhieda awtentika ta’ dan it-tiftix. Il-Papa Ìwanni Pawlu IIma joqg˙odx jilg˙ab bil-kliem u ma jonqosx jid˙ol ˙afna fil-partikular f’danir-rigward meta jis˙aq li “fil-qasam tal-politika g˙andna naraw li jkun hemml-im˙abba g˙all-verità fir-relazzjonijiet bejn min imexxi u ç-çittadini, iktartrasparenza fl-amministrazzjoni pubblika, imparzjalità fis-servizz pubbliku,˙arsien tad-drittijiet ta’ l-oppoΩizzjoni politika … amministrazzjoni ©usta utajba tal-fondi pubbliçi, ir-rifjut ta’ mezzi ekwivoçi u ˙Ωiena biex jinkisebil-poter, biex jinΩamm jew jitkattar aktar, ji©ri x’ji©ri”.23

“F’kull ma g˙andu x’jaqsam ma’ l-ekonomija”, imbag˙ad, jikkwotamill-KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika (2407): “ir-rispett tad-dinjità tal-persunajitlob li tit˙addem il-virtù tar-raΩan, biex ir-rabta mal-©id ta’ l-art ma tkunxbla qjies, li tit˙addem il-virtù tal-©ustizzja ˙a ji©u m˙arsa d-drittijiet tal-proxxmu u kul˙add jie˙u dak li ˙aqqu; u li tit˙addem is-solidarjetà skondir-regola tad-deheb u skond l-id miftu˙a tal-Mulej...”.24

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA’ L-EKONOMIJA

24

Il-qag˙dapreΩenti

F’Malta, sfortunatament, kien hawn fl-istorja konflitti bejn partiti politiçi ul-Knisja. Aktarx li f’dawn il-konflitti ma ar©itx biΩΩejjed çara s-supremazijatal-kuxjenza personali, dejjem wara l-isforzi me˙tie©a biex tkun imdawla.Kultant in˙olqot ukoll konfuΩjoni fl-im˙u˙ bejn il-konsegwenzi li jo˙or©uwa˙edhom minn çerti g˙aΩliet ta’ m©iba u l-passi dixxiplinari me˙uda, mill-mexxejja tal-Knisja, skond il-©udizzju tag˙hom, fejn jid˙lu l-membri tag˙ha.

Kif wera l-A©©ornament tal-Kleru ta’ l-2001 u kif uriena wkollid-dokument uffiçjali tal-Kummissjoni Teolo©ika Internazzjonali dwar il-ma˙frali talab tant drabi l-Papa Ìwanni Pawlu II, din il-problema g˙adha mag˙na fl-g˙eruq tag˙ha u l-materja m’g˙andhiex tkun eskluΩa mit-tfittxija tal-verità lisemmejna. Ma jkunx pastoralment siewi f’dan iΩ-Ωmien li l-Knisja toqg˙odtid˙ol fl-irqaqat ta’ x’sar sewwasew fl-img˙oddi, anki f’kuntest ta’ stqarrija ta’˙tijiet. Din di©à saret f’termini ©enerali xierqa.25 L-importanti hu li l-prinçipjili jrie©u l-futur ikunu çari, kif nittamaw li huma dawn li se nistqarru issa.

Il-partiti politiçi ta’ Malta huma affettwati mill-pluraliΩmu b˙all-partitipolitiçi tad-dinja. Qishom l-ideolo©iji ma baqg˙ux la fuq ix-xellug u lanqasfuq il-lemin. L-issues tax-xog˙ol, l-edukazzjoni, l-ambjent, il-gender, u o˙rajnsaru issues g˙al kul˙add. Is-sekulariΩmu issa Ωied il-pressjoni tieg˙u mhuxbiss fuq il-Knisja iΩda wkoll fuq il-partiti. Dawn i˙addnu çerti prinçipji, iΩdaqed ikollhom pressjoni mill-poplu, li minnu wara kollox iridu l-voti.

Fil-qasamekonomiku

Fil-qasam ekonomiku, il-Knisja dejjem g˙allmet, mir-rivoluzzjoni industrijali’l hawn, li g˙andna nevitaw sew l-estrem ta’ suq g˙al kollox ieles u sew l-estrem

25

25 Ara wkoll id-dokument tas-Sinodu ViΩjoni ta’ Knisja komunjoni, 3.

24


25

26

oppost ta’ kollox f’idejn l-Istat. Il-Knisja dejjem inkura©©iet li ji©u Ωviluppati foromdemokratiçi ta’ tmexxija ta’ l-impriΩi b˙al ko-operattivi, kif ukoll istituzzjonijietprivati li jkollhom il-©id komuni u mhux il-qlig˙ individwali b˙ala skop.

Illum qeg˙din ng˙ixu fi Ωmien rivoluzzjoni kulturali ta’ importanza kbiradaqs dik industrijali li ©abet il-magna. Dak iΩ-Ωmien il-produzzjoni umanaxaqilbet mill-biedja (u allura l-art kienet ir-riΩorsa l-aktar importanti) g˙all-manifattura (u allura l-materjali li bil-˙ruq kienu jinbidlu fl-ener©ija li tmexxil-magni saru r-riΩorsi l-aktar apprezzati). Illum qed naqilbu miç-çiviltà tal-magnig˙al dik elettronika (ji©ifieri li tuΩa kwantitajiet relattivament Ωg˙ar ta’ ener©ijabiex tag˙mel xog˙olha) u l-informazzjoni saret ir-riΩorsa l-aktar li tiswa.

G˙alhekk, biex ma n˙allux ji©ri li jkun hemm l-istess inugwaljanzi uin©ustizzji fit-tqassim tal-©id li ©ara sew meta l-art u sew meta l-materjiener©etiçi kienu l-aktar li jag˙mluk sinjur, je˙tie© li nie˙du sieb li ma jkunxhawn kwantità ta’ bnedmin li ma jibbenefikawx b˙all-o˙rajn mill-©id likapaçi tirrendi l-informatika. G˙alhekk il-qofol tal-©ustizzja fil-progressekonomiku llum jinsab fil-qasam ta’ l-edukazzjoni.

Il-˙idma politikau l-impenn tan-nisrani

Hemm rabta bejn il-˙idma politika u l-impenn tan-nisrani li, fil-bini ta’soçjetà li tixraq lill-bniedem, g˙andhom b˙ala mira l-©id komuni u t-tkattirtal-valuri morali b˙alma huma l-©ustizzja u l-libertà. Wara Ωmien twil ta’tensjoni bejn il-qasam politiku u dak reli©juΩ, bejn l-ordni temporali ul-ordni spiritwali, il-Knisja, speçjalment wara l-Konçilju Vatikan it-Tieni,tag˙raf il-lajçità tal-politika b˙ala valur u fl-istess ˙in t˙e©©e© g˙al iktarmedjazzjoni kulturali bejn il-prassi politika u l-impenn tal-komunità nisranijau l-membri tag˙ha fir-realtà temporali.26

26 Ara Gaudium et Spes, 76: “Il-komunità politika u l-Knisja, fil-qasam tag˙hom, huma indipendenti minn xulxinu awtonomi...Imma dejjem u kullimkien huwa jedd (tal-Knisja) li xxandar il-fidi b’libertà vera, tg˙allemid-duttrina soçjali tag˙ha, tmexxi l-˙idma tag˙ha bla tfixkil fost il-bnedmin, u tag˙ti wkoll il-©udizzju moralitag˙ha fuq ˙wejje© li g˙andhom x’jaqsmu ma’ l-ordni politiku meta l-jeddijiet fundamentali tal-persunajew is-salvazzjoni ta’ l-erwie˙ jitolbu dan”.


26

27

Dan ifisser li mill-fidi ma nistg˙u qatt infasslu xi mudell politiku unikuta’ soçjetà, ta’ gvern jew ta’ partit. Il-fidi ma toffrix riçetta wa˙danija ta’organizzazzjoni soçjali, politika jew ekonomika. Madankollu l-Evan©elju juriliema huma l-valuri li wie˙ed g˙andu jirrispetta u jmexxi ’l quddiem biexb’hekk il-politika tkun tassew ta’ servizz g˙all-bniedem. L-insara, min-na˙atag˙hom, b˙ala çittadini, huma impenjati li jinkarnaw fl-istorja ta’ kuljumdawn il-valuri, jaffermawhom, i©ibuhom ’il quddiem u j˙arsuhom.27

Il-Knisjau l-g˙aΩliet politiçi

Mhux kull ideja jew viΩjoni tal-˙ajja hija kompatibbli mal-fidi. G˙alhekk,waqt li l-Knisja t˙ares il-libertà tal-kuxjenza tal-lajçi nsara fejn jid˙lug˙aΩliet ta’ partit jew skjerament, hi ma tistax ma ssemmax le˙enha fejnjid˙lu prinçipji etiçi li fuqhom isiru g˙aΩliet politiçi. Dan il-Knisja tag˙mlumhux biss meta dawn l-g˙aΩliet ikunu jmorru direttament kontra dak litg˙allem hi, imma wkoll meta tag˙raf li hemm f’riskju l-istess ©id komuni28

tas-soçjetà, speçjalment il-jeddijiet fundamentali tal-bniedem.

Waqt li l-Knisja g˙andha kull jedd u dmir tiddikjara li çerti g˙aΩlietpolitiçi li g˙andhom konsegwenzi prattiçi m’humiex konsistenti mat-twemmin u t-tag˙lim tag˙ha, hija tifhem li trid tirrispetta l-awtonomija ul-kompetenza tal-politika. Madankollu, f’dawk iç-çirkostanzi meta l-Istatjifhem li g˙andu jille©isla favur poΩizzjonijiet li l-viΩjoni tal-Knisja mataççettax, il-Knisja ma toqg˙odx lura milli titkellem u tibqa’ tipproponi utipproklama l-viΩjoni u t-tag˙lim tag˙ha u turi l-konsegwenzi ul-implikazzjonijiet li dawk l-g˙aΩliet politiçi jista’ jkollhom fuq il-bniedem u

27 Ara d-dokument tas-Sinodu Lajçi Nsara.

28 Ara Konçilju Vatikan II, Dikjarazzjoni Dignitatis Humanae (7 ta’ Diçembru 1965), 6: “Il-©id komuni tas-soçjetà, li hu l-©abra flimkien ta’ dawk il-kundizzjonijiet tal-˙ajja soçjali li bihom il-bnedmin jistg˙u jil˙qul-perfezzjoni tag˙hom b’mod aktar s˙i˙ u ˙afif, jikkonsisti l-aktar fil-˙arsien tad-drittijiet u tad-dmirijiettal-persuna umana”.


27

fuq is-soçjetà in ©enerali. Il-Knisja tqisha b˙ala sfida kbira tag˙ha llum li fil-˙idma tag˙ha ta’ evan©elizzazzjoni teduka lin-nisrani biex, f’sitwazzjonijietta’ konflitt, jag˙mel g˙aΩliet li jkunu konsistenti ma’ l-Evan©elju u mat-tag˙lim tag˙ha.

Distinzjoniçara

G˙andu jkun hemm distinzjoni çara fil-mod kif jitkellmu dwar su©©ettipolitiçi persuni bi kwalitajiet ekkleΩjali differenti.

• L-Isqfijiet, jew min jitkellem f’isimhom, kif ukoll il-membri tal-kleru, je˙ti©ilhom jevitaw kull ˙jiel ta’ g˙aΩliet parti©©jani. Fl-istesswaqt, g˙andhom jitkellmu fejn jid˙lu d-drittijiet tal-bniedem u valurimorali u reli©juΩi.• F’livelli anqas uffiçjali, anki persuni li jitqiesu normalment b˙alaesponenti tal-Knisja, f’materji fejn ikunu implikati drittijiet tal-bniedem, valuri morali u reli©juΩi, g˙andhom ifissru l-fehmiet ra©unatitag˙hom, anki jekk ikunu politikament kontroversjali, dejjem fil-linjatat-tag˙lim tal-Knisja.• Il-lajçi huma ˙ielsa li jesprimu l-©udizzji tag˙hom dwar kifg˙aΩliet politiçi jorbtu mal-konvinzjonijiet reli©juΩi tag˙hom dmentli ma jmorrux kontra t-twemmin espliçitu tal-Knisja.

Ûew© linjita’ azzjoni

Fis-sitwazzjoni preΩenti ta’ Malta jidhru li huma me˙tie©a Ωew© linji ta’azzjoni:

(i) Il-lajçi jridu jkunu aktar preparati teolo©ikament upsikolo©ikament biex ma jistennewx mill-kleru la direttivi u lanqaspariri dwar il-biçça l-kbira tal-g˙aΩliet politiçi li je˙tie© isiru fil-pajjiΩ,imma jkunu kapaçi huma, f’isimhom u fid-dawl tal-prinçipji ©enerali

28

29


28

tal-Knisja, jiddeterminaw liema g˙aΩliet jaqblu mal-prinçipji. G˙al danl-iskop jistg˙u jkunu utli, fil-kwadru ta’ korsijiet u modi o˙ra ta’edukazzjoni teolo©ika tal-lajçi, sistemi ta’ ta˙ri© ma˙suba speçjalmentg˙al dawk li lesti jid˙lu g˙ar-responsabbiltajiet fil-qasam politiku jewf’oqsma li g˙andhom x’jaqsmu mieg˙u.(ii) Il-mexxejja tal-Knisja jipprovdu dawl fuq il-problemi ja˙arqu tal-mument b’dawk il-konsiderazzjonijiet rilevanti li jistg˙u tassew jg˙inulill-insara jaslu g˙all-konkluΩjonijiet tag˙hom, imma bir-rikonoxximentli dawn jistg˙u jkunu differenti tal-wie˙ed minn ta’ l-ie˙or anki jekkit-tnejn i˙addnu l-Fidi Kattolika, ˙lief fejn çerti g˙aΩliet imorru çarkontra l-Evan©elju u d-drittijiet fundamentali tal-bniedem; fi kliemie˙or, bl-g˙arfien li hemm spazju g˙al çertu pluraliΩmu anki fil-Knisja.

Sehem il-Knisjag˙al spirtu ta’ djalogu

Dawn iΩ-Ωew© linji ta’ azzjoni huma wkoll il-qofol tat-twe©iba g˙al dik li hiforsi l-aqwa diffikultà g˙all-impenn tassew nisrani fil-politika, ji©ifieril-qasma tal-poplu Malti f’Ωew© taqsimiet opposti g˙al xulxin u li majiddjalogawx tassew bejniethom. Huwa hawn ukoll li l-Knisja tista’ tkomplitag˙ti l-kontribut tag˙ha biex i©©ib flimkien iΩ-Ωew© na˙at. Il-bini ta’komunitajiet insara fil-parroççi, fl-g˙aqdiet u l-movimenti, u fi gruppib’impenn nisrani, g˙andhom iwasslu g˙al dik l-esperjenza ta’ fraternità,’l hemm mill-idejat politiçi li kull wie˙ed i˙addan. Il-valur tal-fraternitàmhux dejjem tmexxa ’l quddiem mir-rivoluzzjoni Françiza ’l hawn, immag˙all-Knisja huwa l-qofol tal-messa©© u l-impenn tag˙ha.

Impenn fl-Ewropau fid-dinja

Issa li ttie˙det id-deçiΩjoni tal-poplu Malti favur s˙ubija fl-Unjoni Ewropea,is-soçjetà Maltija qed t˙ejji ru˙ha biex fl-1 ta’ Mejju 2004 Malta ssir parti

31

30


29

minn g˙aqda ta’ ˙amsa u g˙oxrin pajjiΩ li jirrappreΩentaw l-ikbar blokkkummerçjali fid-dinja. Ir-realta’ tas-s˙ubija fl-UE Ωgur li se tag˙tiorjentament ©did lill-politika Maltija. G˙alhekk il-Knisja je˙tie© li jkollhal-Kummissjoni “Il-Knisja f’Malta u fl-Ewropa”, b’mandat çar ta’ dak li humistenni minnha. G˙aldaqstant tin˙atar din il-Kummissjoni.

B’mod speçjali, min˙abba li s-suq mondjali, minkejja l-fenomenu tal-globalizzazzjoni, mhu juri ebda tendenza li minnu nnifsu jtaffi l-inugwaljanzabejn il-pajjiΩi Ωviluppati u dawk li qeg˙din jiΩviluppaw, il-Knisja f’Malta, bil-kelma u bl-eΩempju, tfakkar lill-insara kollha li g˙andhom jibqg˙u juruimpenn biex jittie˙du miΩuri li jg˙inu lill-pajjiΩi l-aktar fqar, b˙alma humadawk ta’ l-Afrika, biex ikunu jistg˙u jimxu ’l quddiem. Fl-istess waqt t˙e©©e©lill-awtoritajiet tal-pajjiΩ biex fl-istituzzjonijiet ta’ l-Unjoni Ewropea jmexxu’l quddiem a©enda li tiffavorixxi l-iΩvilupp soçjali, ekonomiku u politiku fil-partijiet fqar tad-dinja. Dan minkejja li f’dawn il-pajjiΩi hemm problemiinterni li jfixklu l-progress. Il-proçess innifsu tal-globalizzazzjoni minnustess jag˙ti aktar importanza lill-effiçjenza milli lill-©ustizzja u lis-solidarjetàinternazzjonali.


KAP IV

IL-KNISJA U T-TURIÛMU

31

32

Il-fenomenutat-turiΩmu

Influwenza o˙ra qawwija fuq is-soçjetà Maltija li rridu nikkunsidraw u li qedtin˙ass afna aktar mal-mog˙dija taΩ-Ωmien hi t-turiΩmu. It-turiΩmu twieledb˙ala fenomenu kulturali.29 IΩda llum dak li hu predominanti hu l-fatturekonomiku, fattur li hu fl-istess waqt frott u ˙allieq ta’ kultura ©dida.

Essenzjalment it-turiΩmu hu emigrazzjoni g˙al Ωmien qasir ming˙ajrintenzjoni ta’ xog˙ol jew qlig˙ ta’ flus. F’dan il-proçess in-nies tal-lokal“jaraw” u xi drabi “jit˙alltu” mat-turisti. IΩda l-ma©©oranza tat-turisti lijΩuru pajjiΩna ftit jit˙alltu ma’ Maltin, apparti meta jkollhom bΩonn is-servizztag˙hom. IΩda numru ta’ Maltin huma esposti g˙all-istil ta’ ˙ajja u l-im©ibatat-turisti; mill-banda l-o˙ra, it-turisti kollha huma esposti g˙al xi aspett ta’˙ajja jew im©iba tal-Maltin.

Elementi poΩittiviu negattivi

Il-Maltin qeg˙din jg˙addu messa©©i lit-turisti aktar milli t-turisti jg˙addu lill-Maltin! Fost l-elementi l-aktar poΩittivi li qed ng˙addu lill-barranin hemmil-kultura ta’ ospitalità. Din hi l-akbar impressjoni li qed in˙allu fuq it-turisti.U dan hu poΩittiv kemm mil-lat spiritwali kif ukoll mil-lat ekonomiku.Hemm ukoll aspetti negattivi. L-aktar tnejn fosthom huma r-relattiviΩmuu l-ambivalenza etika.

F’dan ir-rigward, tin˙ass il-˙tie©a li ting˙ata attenzjoni kbira lill-indafafit-toroq, lill-onestà speçjalment fejn jid˙lu l-prezzijiet g˙all-barranin, u lill-

29 Kien biss wara li Thomas Cook beda l-inizjattiva tieg˙u li t-turiΩmu sar fenomenu kummerçjali uekonomiku. Anzi, jekk irridu nkunu eΩatti, anke dawn l-ewwel vja©©i ta’ Cook kienu essenzjalmentattivitajiet kulturali u soçjali. L-ewwel vja©© kien organizzat biex issir laqg˙a kontra l-alko˙oliΩmu u t-tienivja©© g˙al Pari©i b˙ala solidarjetà mal-˙addiema ta’ Pari©i.

33


32

34

˙arsien u l-kura tal-wirt storiku, b˙alma huma l-knejjes, il-monumenti ut-tempji neolitiçi.

Óafna jakkuΩaw lit-turisti li qed i˙allu influwenza kerha fuq il-moralitàf’pajjiΩna. L-akbar influwenza mhix ©ejja mit-turisti barranin f’pajjiΩna, iΩdamill-mezzi ta’ komunikazzjoni u mill-fatt li l-Maltin ukoll qed imorru barrab˙ala turisti. Xi w˙ud mit-turisti huma facilitating factor biex il-Maltinjimitaw l-iscreen!

Il-kontributtal-Knisja

Quddiem dan l-a©ent ta’ influwenza fuq pajjiΩna, il-Knisja tista’tikkontribwixxi billi ssa˙˙a˙ bis-serjetà l-identità tag˙ha, u l-identità tal-kultura Maltija. B˙alma llum l-istudenti g˙andhom il-media studies, hemmbΩonn li jkollhom ukoll leisure studies. B’hekk inkunu nistg˙u nrawmu©enerazzjoni li ma tistag˙©ibx u tibla’ l-©did, imma li tixtarr kollox u taççettadak li jag˙milha aktar umana. Inkella flok Ωvilupp soçjali u kulturali jkollnaprostituzzjoni ta’ dawn it-tnejn.

Fuq l-eΩempju ta’ Pawlu fl-Arjopagu, il-Knisja tista’ tag˙mel mis-sitwazzjoni turistika f’pajjiΩna g˙alqa g˙ammiela g˙all-Mulej. Fuq il-mudellta’ inizjattivi mibdija (b˙all-˙idma f’Dar l-Emigrant) tista’ twessa’ l-attivitajiettag˙ha billi:

(i) tintroduçi korsijiet edukattivi b’temi b˙al “KatekeΩi permezzta’ l-Arti”;(ii) tara li l-knejjes tag˙na jkunu çentri ta’ akkoljenza g˙al miniΩurhom primarjament g˙al skop kulturali;(iii) to˙loq organizzazzjonijiet g˙all-gwidi tat-turisti;(iv) tag˙mel mill-muΩewijiet tag˙ha çentri tabil˙aqq edukattivi;(v) twaqqaf bibljoteki li jispeçjalizzaw fil-wirt kulturali nisrani.30

30 G˙al dawn u idejat o˙ra, ara Towards a Pastoral Approach to Culture, 37.


KAP V

IL-KNISJA U L-EDUKAZZJONI

34

35

L-edukazzjoni:qasam ta’ importanza kbira

Il-Knisja tqis il-kamp ta’ l-edukazzjoni b˙ala qasam importanti ˙afna, g˙axjolqot l-iΩvilupp morali u spiritwali tal-bniedem. Matul is-Sinodu, ˙are© çarli dan il-qasam je˙tie© riflessjoni u approfondiment akbar. G˙alhekk, fiΩ-Ωmien li ©ej, il-Knisja g˙andha tag˙ti konsiderazzjoni kbira lil dan il-qasam.31

Impennfl-iskejjel

F’Malta, il-Knisja g˙andha tradizzjoni twila ta’ rabta qawwija ma’l-edukazzjoni. Hi kellha, u g˙ad g˙andha, l-iskejjel tag˙ha, g˙alkemm ilkollnafu li n-natura ta’ dawn l-iskejjel ma g˙adhiex eΩattament b˙alma kienetqabel. Dan qed ji©ri g˙al afna ra©unijiet, fosthom min˙abba l-fatt li l-iskejjelimmexxija mir-reli©juΩi issa g˙andhom g˙add ˙afna iΩg˙ar ta’ reli©juΩifihom.

Kienet ˙a©a ovvja li min jibg˙at lil uliedu fi skola tal-Knisja kienjistenna li dawn jiksbu edukazzjoni serja u s˙i˙a, kif ukoll li jkunu jistg˙ujixorbu valuri nsara sodi. Wie˙ed jista’ jsib dawn il-valuri llum ukoll, min-na˙a l-wa˙da g˙aliex l-iskejjel tal-Knisja g˙adhom immexxija mir-reli©juΩi,u min-na˙a l-o˙ra g˙aliex hemm ˙afna lajçi, li huma kattoliçi prattikanti,li jg˙allmu f’dawn l-iskejjel.

IΩda r-rabta tal-Knisja ma’ l-edukazzjoni m’hijiex biss evidenti fl-hekkimsej˙a “skejjel tal-Knisja”. Nafu li hemm qassisin, reli©juΩi, kif ukoll lajçikattoliçi prattikanti li jg˙allmu fi skejjel o˙ra, sew dawk ta’ l-Istat u sew

36

31 Matul il-laqg˙at ta’ l-Assemblea tas-Sinodu, kien hemm oqsma partikulari li ©ew identifikati mill-Assembleab˙ala oqsma li je˙tie© li ji©u studjati fil-fond, u jsiru dokumenti g˙alihom; fost dawn hemm il-qasam ta’l-edukazzjoni u l-Knisja. Dwar xi punti konnessi ma’ dan il-qasam, ara wkoll id-dokument tas-SinoduDjakonija u Ìustizzja, 16.


35

37

privati. Dak li hu validu g˙all-iskejjel tal-Knisja f’dan ir-rigward huwa wkollvalidu g˙al kull skola o˙ra. Dan ifisser li l-Knisja kollha g˙andha dejjem aktartag˙mel ilitha sabiex tis˙aq fuq il-formazzjoni kontinwa tal-membri tag˙hakollha, l-aktar (f’dan il-kuntest) ta’ dawk li jg˙allmu sew fl-iskejjel tag˙hakif ukoll f’kull skola o˙ra. B’dan il-mod il-Knisja tkun qed teΩerçitainfluwenza poΩittiva fuq il-qasam kollu ta’ l-edukazzjoni.32

Il-valurtal-proçess edukattiv

Il-Knisja temmen li kull darba li l-bniedem ifittex is-sewwa, ikun qieg˙edfil-fatt ifittex lil Alla stess. G˙alhekk wa˙da mill-˙wejje© ewlenin hijaformazzjoni intellettwali mill-aktar soda tal-bniedem sa minn mindu jkung˙adu Ωg˙ir. U hawn ta’ min jg˙id li g˙andu jkun hemm rabta bejn il-faΩijietkollha ta’ l-edukazzjoni: mill-play schools sa l-Università. Il-fil komunig˙andu jkun dak mog˙ti minn edukazzjoni li tis˙aq fuq il-fatt li kull bniedemg˙andu jfittex is-sewwa, ikun miftu˙ lejh, u b’hekk jara l-valur tas-sewwafih innifsu.

Fil-prattika, dan kollu jfisser li fl-edukazzjoni g˙andna nis˙qu ˙afnafuq il-proçess ta’ kif wie˙ed jifhem il-˙wejje©, ˙afna iktar milli fuql-akkumulazzjoni (spiss bla sens) ta’ ˙afna fatti li bosta drabi lanqas humabiss marbuta ma’ xulxin. It-tfal fl-iskola u l-istudenti universitarji g˙andhomjie˙du gost jitg˙allmu u ja˙sbu b’mo˙˙hom, u mhux ji©u mifnija bil-famuΩ“privat” jew b’assignments u eΩamijiet esa©erati. F’kull stadju ta’l-edukazzjoni, il-prijorità g˙andha tkun dik li l-bniedem jasal biex ikollurispett kbir tas-sewwa, sakemm fl-a˙˙ar jasal biex jag˙raf li g˙andu wkolliqim is-Sewwa.

32 Dwar il-missjoni ta’ l-iskejjel tal-Knisja, ara Kongregazzjoni g˙all-Edukazzjoni Kattolika, The Catholic Schoolon the Threshold of the Third Millennium (28 ta’ Diçembru 1997).


36

Valuri b˙al dawn huma g˙al qalb il-komunità kattolika, u g˙alhekkil-Knisja – permezz tal-membri tag˙ha kollha – g˙andha tg˙ixhom utg˙allimhom. Issa huwa çar li l-Knisja ma tara l-ebda firda bejn edukazzjoni©enerali u r-reli©jon, li t˙addan fiha l-milja tas-sewwa, li fl-a˙˙ar mill-a˙˙arhuwa Alla stess. U g˙alhekk ukoll, il-Knisja tintegra t-twemmin reli©juΩtag˙ha ma’ l-g˙erf ©enerali. Dan kollu j˙addan fih il-fidi, u f’dan l-aspettwie˙ed ikollu jsemmi d-dmir ta’ kull membru tal-Knisja li jxerredit-twemmin u valuri li j˙addan, kif ukoll li, fuq kollox, jg˙ixhom.

L-g˙ajxien tal-fidif’dan il-qasam

L-edukazzjoni toffri opportunità mill-isba˙ sabiex wie˙ed jag˙mel dan.L-g˙alliem kattoliku g˙andu okkaΩjoni sabi˙a biex fl-iskejjel (sew dawktal-Knisja sew o˙rajn) kif ukoll fl-Università jg˙allem b’mod li jwassal lill-bniedem biex ja˙seb b’mo˙˙u u j˙obb is-sewwa fih innifsu. IΩda g˙anduwkoll l-okkaΩjoni biex jg˙ix dak li jg˙id li jemmen sew fuq livell ta’ valurita’ l-edukazzjoni u sew ta’ valuri ©enerali, u biex jg˙ix skond il-fidi reli©juΩali j˙addan.

F’dan l-aspett, wie˙ed irid jis˙aq fuq l-importanza li wie˙ed jg˙ix dakli jemmen. G˙alkemm ir-reli©jon tag˙na ma ti©©arrafx min˙abban-nuqqasijiet tag˙na, iΩda huwa çar li l-membri tal-Knisja jkunu qed jag˙tul-kontribut siewi tag˙hom meta jg˙ixu dak li jg˙idu li jemmnu, u b’hekkjaslu biex ikollhom influwenza fuq is-soçjetà g˙all-©id a˙˙ari tag˙ha stess.

Il-Knisja f’Malta di©a g˙amlet ˙afna fil-qasam edukattiv, u g˙adtag˙mel ˙afna iktar jekk ixxerred il-prinçipji edukattivi u l-valuri tag˙hamhux biss fl-iskejjel, iΩda wkoll f’kull qasam tas-soçjetà. Dwar l-ispirtu lig˙andu janima l-edukazzjoni nisranija, ji©ifieri t-tfittxija g˙all-verità,il-Knisja g˙andha tis˙aq fuq tip ta’ edukazzjoni fejn kull bniedem (sewit-tfal Ωg˙ar ©o skola, u sew il-kbar fl-Università) jitg˙allem jixtarr u ja˙sebb’mo˙˙u.

38


37

39

L-g˙aΩla preferenzjalig˙all-fqar

F’dan kollu l-Knisja ma tistax tinjora l-g˙aΩla preferenzjali g˙all-fqar33 li hikienet ˙adet b˙ala komunità universali fil-Konçilju Vatikan II u komplajis˙aq fuq din it-tema l-Papa Pawlu VI fl-Ençiklika Populorum Progressio.34 Fil-qasam ta’ l-edukazzjoni, dan irid jidher çar. F’dan il-qasam saru xi sforziiΩda je˙tie© li l-Knisja f’Malta tinxte˙et b’ru˙ha u ©isimha aktar wara l-fqir– ji©ifieri tag˙mel l-g˙aΩla preferenzjali ma’ min hu Ωvanta©©at jew emar©inatg˙al xi ra©uni. Meta l-Knisja tag˙mel dan, issa˙˙a˙ ir-rwol tag˙ha ta’edukatriçi.

Formazzjonital-lajçi

Je˙tie© li sa minn issa stess, nag˙tu kaΩ sew tal-fatt li g˙alkemm l-iskejjeltal-Knisja sa llum g˙adhom immexxija mir-reli©juΩi, dawn qed jonqsu,filwaqt li l-g˙add tal-lajçi qieg˙ed jiΩdied u g˙ad jie˙du t-tag˙lim kollu ut-tmexxija f’idejhom. G˙alhekk je˙tie© li l-lajçi li jg˙allmu fl-iskejjel tal-Knisja jkunu, minn issa, im˙ejjija iΩjed f’dik li hi formazzjoni serja u kontinwatal-fidi tag˙hom.

Hija poΩittiva u ta’ min ifa˙˙arha l-inizjattiva li qed tittie˙ed minn u˙udmill-kongregazzjonijiet reli©juΩi fejn qed iwaqqfu assoçjazzjonijiet g˙al dawkil-lajçi li jkunu impjegati mag˙hom jew persuni qrib tag˙hom biex jg˙addulhoml-ispiritwalità li huma stess qed jg˙ixu u jaqsmu mag˙hom il-kariΩma lij˙addnu. Dan qed jg˙in kemm g˙all-preΩent, biex il-lajçi wkoll ikollhoml-istess valuri, kif ukoll g˙all-futur, meta jridu jkunu l-lajçi li jmexxu.

33 Dwar din it-tema, ara wkoll id-dokumenti tas-Sinodu ViΩjoni ta’ Knisja komunjoni, 45; Lajçi Nsara, 49;Djakonija u Ìustizzja, 9.

34 Ara Bernadette Zammit Lupi, The Church of the Poor in the Social Doctrine of Paul VI, Malta 2003.

40


38

41

Barra minn hekk, dejjem hemm il-˙tie©a li sew il-lajçi u sew ir-reli©juΩili jg˙allmu fl-iskejjel tal-Knisja jkollhom formazzjoni fl-aqwa metodi ta’tag˙lim li hawn u fil-kollaborazzjoni flimkien. Din il-˙tie©a ta’ formazzjonitg˙odd ukoll g˙al dawk il-membri tal-Knisja li huma impenjati fl-edukazzjonifi skejjel li m’humiex tal-Knisja.

Biex tisseddaq il-formazzjoni nisranija on-going tal-g˙alliema li ˙er©inmill-Università, tkun ˙a©a f’waqtha li l-Fakultajiet ta’ l-Edukazzjoni u tat-Teolo©ija ta’ l-Università jikkollaboraw flimkien f’˙olqien u twettiq ta’programmi adegwati g˙al dan il-g˙an.

KummissjoniKultura

Kien pass poΩittiv li fil-Pjan Pastorali (1986-1991) in˙aseb biex titwaqqafTaqsima Kultura fi dan is-Segretarjat g˙all-Edukazzjoni. Imma l-esperjenzawriet li min˙abba l-˙idma intensiva li trid titwettaq fis-Segretarjat g˙all-Edukazzjoni, it-Taqsima Kultura ma rnexxielha qatt tie˙u r-ru˙. G˙alhekktajjeb li titwaqqaf Kummissjoni Kultura li tkun b˙all-kummissjonijiet l-o˙rafis-Segreterija Pastorali. L-g˙anijiet ta’ din il-Kummissjoni jkunu li:

(i) i©©ib ’il quddiem kultura ta’ ispirazzjoni kattolika;(ii) iΩΩomm dokumentazzjoni relatata mal-kultura u l-edukazzjoni;(iii) iΩΩomm kuntatt ma’ istituzzjonijiet o˙ra, kattoliçi u m’humiex.

F’dan il-kuntest je˙tie© li ji©i enfasizzat ir-rwol importanti li g˙andul-Istitut Kattoliku li l-funzjonijiet tieg˙u huma primarjament li:

• i©ib ’il quddiem il-kultura ta’ ispirazzjoni kattolika;• isa˙˙a˙ ir-rabta bejn il-fidi u l-kultura sabiex il-kultura ta’Ωmienna tibqa’ mnebb˙a minn valuri evan©eliçi;• ikun ta’ ispirazzjoni g˙all-istituzzjonijiet kulturali kattoliçil-o˙ra fil-pajjiΩ.


KAP VI

IL-KNISJA U X-XJENZA

40

42

It-tiftix bla heda g˙all-veritàu x-xjenza

Il-bniedem hu ma˙luq xbieha ta’ Alla. Ifittex ’l Alla sabiex jag˙rfu u j˙obbu.Sa mill-bidu tal-˙olqien insibu argumenti konver©enti u konvinçenti lijwasslu lill-bniedem ikun çert li Alla jeΩisti tassew.35 L-im˙abba u l-veritàhuma l-qofol ta’ l-eΩistenza tal-bniedem. G˙alhekk f’Alla, li Hu Verità uM˙abba, il-bniedem isib il-milja tar-realtà tieg˙u. B’mod konkret, dinir-realtà s˙i˙a g˙andha b˙ala xhud ewlieni lil Kristu li qalilna li kull mini˙obb il-verità jisma’ le˙nu (Ìw 18,37). L-Ispirtu jg˙inna sabiex nag˙Ωlu l-verità f’dak kollu li naraw madwarna jew ng˙addu minnu. L-ebda bniedemma jista’ jibqa’ indifferenti quddiem il-mistoqsija jekk dak li jaf hux veru jewle. Is-sejba tal-verità tnissel fer˙ kbir fil-bniedem.36

Ir-riçerka fil-qasam tax-xjenza matul l-a˙˙ar sekli wasslet sabiexil-bniedem seta’ jag˙raf huwa stess b’mod o©©ettiv ˙afna veritajiet dwardak li jinsab madwaru. Dan wassal g˙al skoperti kbar u fundamentali, b’riΩqil-progress ©enwin ta’ l-umanità kollha. Il-bniedem issie˙eb aktar mill-qribfil-misteru tal-˙olqien u kellu f’idejh g˙odda importanti biex jikkollaboramal-Óallieq u j˙ares u jiΩviluppa l-˙olqien.

L-iΩviluppxjentifiku

Ix-xjenza toffri deskrizzjoni ta’ kif ja˙dem il-˙olqien. L-iΩvilupp xjentifikukien sinjal ta’ qawmien ©did fil-bniedem. G˙all-Knisja ta’ Kristu, imsa˙˙abil-fidi, l-iΩvilupp xjentifiku kien konferma li Alla, li sa mill-bidu ˙atar lill-bniedem biex jie˙u ˙sieb il-˙olqien u n-natura (ara Ìen 1,28), tah ukoll

35 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika (1992), par. 31.

36 Ara Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Fides et Ratio (14 ta’ Settembru 1998), 25.

43


41

il-mezzi sabiex jiskopri l-baΩi vera ta’ l-eΩistenza tieg˙u u b’hekk jasalg˙andu.37

L-iΩvilupp xjentifiku li sar kien possibbli bis-sa˙˙a tal-KristjaneΩmu.Il-Knisja Kattolika emmnet minn dejjem li hemm ra©uni g˙all-univers, anzili dan in˙oloq minn Alla. Matul il-Medju Evu Ωviluppat fil-˙assieba kattoliçil-ideja illi d-dinja ta’ madwarna tikkonsisti f’materja li teΩisti fiΩikament uli ta˙dem f’çertu ordni u b’çerti li©ijiet. Fl-a˙˙arnett, g˙alina l-insara,l-univers u d-dinja g˙andhom bidu u tmiem. Dan kien storikamentfundamentali g˙all-iskoperti tal-li©ijiet elementari tal-fiΩika li jiddeskrivul-proçessi fiΩiçi irriversibbli li ji©ru fid-dinja ta’ madwarna.

L-isfidi pastoralifil-qasam tax-xjenza

It-tixrid tax-xjenza g˙en lill-bniedem jiskopri postu fl-immensità ta’l-univers. Tah çertu kontroll fuqu nnifsu u fuq id-dinja ta’ madwaru bir-riΩultat li xi bnedmin waslu biex ja˙sbu li jistg˙u jg˙addu ming˙ajr Alla jewli Alla m’g˙adx fadal post g˙alih.

L-isfida pastorali hija li nwasslu lin-nies ta’ madwarna biex jiskopruu jammettu l-eΩistenza ta’ ˙wejjeg li jisbqu l-esperjenza umana. Fadal˙wejje© misterjuzi madwarna li ma nistg˙ux nispjegawhom bil-mo˙˙ tag˙najew bir-riçerka xjentifika. Tajjeb li nassiguraw illi qed nuΩaw bl-aktar modg˙aqli l-kisbiet tax-xjenza moderna sabiex, bl-akbar umiltà, insibu u nimxufit-triq li mill-esperjenza u l-intelli©enza tag˙na twassalna biex nag˙rfu uniskopru lil Alla Óallieq.38

L-esperjenza kattolika tax-xjenza trid tkun ibbaΩata fuq is-superjoritàta’ l-ispirtu fuq il-materja iΩda li fl-istess waqt tfittex armonija bejn tag˙rif

37 Ara Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Centesimus Annus (1 ta’ Mejju 1991), 38-39.

38 Ara Towards a Pastoral Approach to Culture, 11.

44


42

xjentifiku u l-bniedem s˙i˙ li huwa mag˙mul minn spirtu u materja.M’g˙andhomx ikunu ripetuti l-iΩbalji tal-Knisja fi Ωmien Galileo. G˙andhassir distinzjoni bejn il-fidi u x-xjenza. G˙andna nkunu çari jekk a˙niexqeg˙din nittrattaw problema mil-lenti tal-fidi jew mil-lenti tax-xjenza.G˙andna bΩonn iΩ-Ωewg perspettivi sabiex nag˙tu bixra s˙i˙a u li tag˙melsens. Irridu n©ibu flimkien l-g˙ana tal-g˙erf tal-bniedem u s-sbu˙ija ta’l-iskoperti xjentifiçi u nsarrfuhom f’teknolo©ija moderna li hija ta’ benefiççjubla qies g˙all-bniedem.

Dejjem u f’kull cirkustanza rridu nippreferu l-valuri tar-ra©uni u tal-verità. L-ordni u l-organizzazzjoni tan-natura jridu jibqg˙u bla mittiefsa kif˙alaqhom Alla. Meta x-xjenzat jinjora dan, jintilfu t-tifsila u t-tifsira s˙a˙tal-˙olqien, u l-intervent tax-xjenza j©ib g˙aw© u diΩordni.39 Imsa˙˙in mill-valuri tar-ra©uni u tal-verità kif insibuhom fl-Evan©elju u fit-tag˙lim tal-Knisja tul is-sekli, l-operaturi kattoliçi fil-qasam tax-xjenza jitg˙allmu juΩawl-g˙erf tag˙hom b’riΩq il-bniedem s˙i˙. F’din il-missjoni delikata g˙andhomisibu l-gwida u l-appo©© tar-rg˙ajja spiritwali.

Ix-xjenzaf’Malta

Malta g˙andha tradizzjoni antika u qawwija fil-qasam tax-xjenza, kemm fil-kamp mediku u kemm fil-qasam tax-xjenza applikata. Il-mediçina f’Maltakellha u g˙ad g˙andha numru sabi˙ ta’ professuri li jag˙mlulna unurb’kontribut fi skoperti u avvanzi li ©abu livell ta’ sa˙˙a aqwa fil-bnedmin˙uthom. L-operaturi fil-qasam tax-xjenza m’humiex biss it-tobba. G˙andnad-dentisti, l-ispiΩjara, l-infermiera, il-qwiebel, il-paramediçi, il-fiΩiçi, l-analisti,il-biolo©i, il-kimiçi u numru ie˙or ta’ speçjalisti fil-qasam tax-xjenza. Danil-wirt uman u l-kuntatti mill-qrib ma’ çentri ta’ eççellenza u ta’ riçerka fid-dinja wasslu f’pajjiΩna b’˙effa kbira dak it-titjib li llum jag˙milna wie˙ed mill-

39 Ara Fides et Ratio, 85.

45


43

aktar popli b’sa˙˙ithom fid-dinja.40 Il-Knisja tag˙raf dan u turiapprezzament g˙al dan il-kontribut.

Waslu fostna wkoll sfidi g˙all-operaturi kattoliçi b˙all-kontraçezzjoni,id-dijanjosi pre-natali, il-prokreazzjoni assistita, u t-trapjanti u d-donazzjonita’ l-organi. Ir-riçerka ©enetika da˙let f’pajjiΩna wkoll u bla dubju ser ikollnaniddiskutu l-cloning u l-interventi fuq il-©enoma tal-bniedem. Dwar dak lig˙andu x’jaqsam mar-riçerka ©enetika b˙alissa hemm vojt kbir ta’ le©islazzjonif’pajjiΩna. G˙alkemm hemm sforzi biex issir xi ˙a©a serja, s’issa pajjiΩnam’g˙andu l-ebda le©islazzjoni li tikkontrolla din ir-riçerka. Dan hu perikoluΩferm; il-konsegwenzi ta’ riçerka ©enetika ming˙ajr etika adegwata u ming˙ajrkontroll mill-Istat jistg˙u jkunu negattivi ˙afna.

Fil-qasam tar-riçerka u x-xjenza applikata, saru passi kbar fl-industrija,fl-agrikultura, fil-provvista ta’ l-ilma u l-ener©ija, fit-tisfija tad-drena©© u fir-riçikla©© ta’ l-iskart. Dawn g˙enu sabiex pajjiΩna Ωviluppa u sar pajjiΩmodern, iΩda f’çerti kaΩijiet kienu kawΩa ta’ ˙sara serja fl-ambjent. L-isfidif’dan il-qasam jinkludu l-uΩu bla kontroll ta’ kimiçi, antibiotiçi u pestiçidi,l-uΩu ta’ prodotti modifikati ©enetikament, u l-produzzjoni ta’ skart ud˙a˙en tossiçi.

Id-difiΩa tal-˙ajja:il-valur çentrali

Filwaqt li x-xjenza u t-teknolo©ija stabbilew ru˙hom b˙ala mezzi sabiexjiΩdied l-g˙erf, il-qawwa u s-sa˙˙a tal-bniedem, l-uΩu responsabbli ta’ dawnir-riΩorsi jitlob kriterji sodi ta’ etika. F’dan it-tlaqqig˙ bejn ix-xjenza ul-moralità rridu mmorru ’l hinn minn dak li hu ovvju biex inkunu tassewrilevanti u nirrispettaw il-valur tal-verità. L-iΩvilupp tal-bioetika introduçal-aspetti kulturali, politiçi u legali fil-qasam tax-xjenza.

40 Ara Organizzazzjoni Dinjija g˙as-Sa˙˙a, World Health Report 2000.

46


44

Id-difiΩa tal-˙ajja dejjem u f’kull forma tag˙ha hija l-valur çentrali lijridu j˙addnu l-persuni li ja˙dmu fl-oqsma tax-xjenza. Madwar dantissawwar il-˙idma fejjieda ta’ dawn l-operaturi b’riΩq ˙uthom fil-bΩonn.Id-difiΩa tal-˙ajja fid-dinja kollha titlob sagrifiççji kbar minn dawk li jkunulesti li jirrinunzjaw g˙al promozzjonijiet u remunerazzjoni biex ma jissi˙buxf’atti li jmorru kontra l-˙ajja. Hu xieraq li lil dawn insellmulhom b˙ala martrisiekta ta’ Ωmienna.

Il-kontributtal-Knisja

Ir-regolamentazzjoni professjonali u l-kodiçi ta’ l-etika jg˙inu biex jinΩammuçerti normi iΩda ma jorbtux lil kulhadd. Il-funzjoni tag˙hom aktarx tiffokafuq il-kontroll tal-professjonisti. Je˙tieg ˙afna aktar minn hekk biexniggwidaw u niffurmaw l-operaturi kattoliçi. Ma jeΩisti xejn strutturat jewli japplika fil-kuntest lokali min-na˙a tal-Knisja f’Malta. JeΩistu biss individwijew gruppi Ωg˙ar li jie˙du interess personali billi jikkonsultawpubblikazzjonijiet u dokumenti ta’ ispirazzjoni kattolika jew kristjana sabiexjg˙inu lil s˙abhom jiffurmaw kuxjenza nisranija korretta. Ma nistg˙uxniddependu fuq l-illuΩjoni li sa issa rnexxielna nΩommu ’l bog˙od il-mew©tas-sekulariΩmu fil-qasam tax-xjenza.

Is-sehem tal-Kattoliçi fil-qasam tax-xjenza f’pajjiΩna huwafundamentali sabiex no˙olqu djalogu serju f’soçjetà li g˙andha kuxjenzasoçjali u ˙ajja çivili bbaΩata fuq kriterji etiçi sodi. Dan is-sehem irid ji©isostnut b’azzjoni f’waqtha u li tista’ tittie˙ed f’livelli differenti. B’modpartikulari, fil-qasam tal-bioetika, li fih il-Knisja f’Malta tat sehem ewlieni,g˙andha tkompli tkun rappreΩentata fl-entitajiet pubbliçi li g˙andhomresponsabbiltà li jfasslu policies u li©ijiet.

Irridu n©ibu flimkien l-aqwa m˙u˙ mill-oqsma tax-xjenza, tal-filosofijau tat-teolo©ija sabiex flimkien jistudjaw l-iΩviluppi fix-xjenza u teknologijali g˙andhom impatt lokali u li jirrappreΩentaw sfidi g˙at-tag˙lim ta’

47


45

l-Evan©elju u tal-Knisja f’Malta. Nidentifikaw il-punti ta’ kuntatt u ta’ konflittsabiex nippreΩentaw b’mod çar il-verità fid-dawl tal-fidi u tax-xjenza. Fid-dawl ta’ dan il-proçess ta’ djalogu, ikun xieraq li l-Fakultà tat-Teolo©ijajkollha laqg˙at ta’ djalogu mal-Fakultajiet tax-Xjenzi.41

Nistiednu lill-operaturi kattoliçi fil-qasam tax-xjenza sabiex joffruparti mill-˙in tag˙hom f’dan l-appostolat tal-Knisja sabiex f’pajjiΩna nseddqukultura ta’ djalogu u riflessjoni dwar kif jimxu flimkien ix-xjenza u l-fidi.

Kunsilltax-Xjenza

G˙andu jitwaqqaf Kunsill tax-Xjenza fuq il-linji ta’ l-Akkademja Pontifiçjatax-Xjenzi, fejn numru ta’ esperti minn oqsma differenti tax-xjenza, filosofijau teolo©ija:

(i) jag˙tu appo©© lil dawk li ja˙dmu f’dawn l-oqsma;(ii) ikunu responsabbli wkoll li jwaqqfu gruppi ta’ professjonisti fil-qasam tax-xjenza biex joffru formazzjoni etika fl-oqsma differenti;(iii) ifasslu l-pariri li fuqhom ir-rg˙ajja spiritwali jkunu jistg˙u jie˙dupoΩizzjoni pubblikament, l-aktar fuq kwestjonijiet ta’ etika.

Ótie©a ta’informazzjoni

Dan kollu ma jag˙milx sens s˙i˙ jekk mhux mag˙qud ma’ policy çara ta’informazzjoni fil-livelli kollha u bil-mezzi kollha li l-Knisja g˙andha jew jista’jkollha fil-futur. Je˙tie© nag˙mlu uΩu a˙jar u aktar estensiv mill-gazzetti,mill-mezzi tax-xandir u mill-internet u mezzi o˙ra elettroniçi.42 IΩda rridu

41 Ikun xieraq ukoll li jer©a’ ji©i introdott l-istudy unit “Science and Theology” jew xi ˙a©a tixbhu.

42 Ara x’intqal dwar il-Knisja u l-media, paragrafi 15-16.

48

49


46

naslu wkoll g˙and l-individwi b’kuntatt personali u b’informazzjoni aktarrilevanti skond il-professjoni.

L-operaturi kattoliçi fil-qasam tax-xjenza jridu j˙ossuhom parti mill-Knisja. Iridu jie˙du ˙sieb u jqaddsu l-˙ajja personali tag˙hom l-aktarpermezz tat-talb. L-Ispirtu tal-Mulej ikun mag˙hom, ˙alli permezz tal-g˙ajnuna li jag˙tu lill-proxxmu, isiru jixbhu lil Kristu nnifsu, u permezztieg˙u jaslu g˙and Alla l-Óallieq li hu l-Verità s˙i˙a.


KAP VII

IL-KNISJA U L-AMBJENT

48

51

50

Is-sitwazzjonipreΩenti

F’dawn l-a˙˙ar snin, fuq il-mezzi tax-xandir kollha, qed jiΩdiedu l-ilmentidwar problemi ekolo©içi li jaffettwaw mhux biss lill-pajjiΩi kbar uindustrijalizzati imma anke lil pajjiΩna li hu milqut sew minn dawnil-problemi. Esperti f’oqsma xjentifiçi marbuta ma’ l-ambjent kif ukollg˙aqdiet ambjentalisti f’pajjiΩna huma m˙assbin ˙afna dwar il-qag˙da ta’ l-ambjent. Jekk mhux ser inbiddlu l-attitudnijiet u l-im©iba tag˙na, il-problemiser jiΩdiedu ferm aktar.

Kull sena pajjiΩna qed jitlef 2% ta’ l-art agrikola tajba u l-bini sfrenatqieg˙ed kull ma jmur inaqqas spazji ta’ ˙dura. It-tni©©is tal-ba˙ar,speçjalment matul ix-xhur tas-sajf, hu preokkupanti. Hemm il-problemakbira ta’ l-immani©©jar ta’ l-iskart. L-arja wkoll qed titni©©es dejjem aktar,l-aktar bid-d˙a˙en tal-karrozzi li f’dawn l-a˙˙ar snin Ωdiedu ˙afna. Dawnhuma biss ftit eΩempji tal-qag˙da ta’ l-ambjent Malti.

Rispett xieraqlejn in-natura u l-˙ajja

Kemm il-Kelma ta’ Alla kif ukoll it-tag˙lim tal-Papa Ìwanni Pawlu II jistg˙ujdawlu l-analiΩi u r-riflessjonijiet tag˙na biex nie˙du deçiΩjonijiet effettivifavur l-ambjent.

Il-Bibbja fiha diversi passa©©i li jg˙addulna messa©© poΩittiv dwarit-tjubija tal-˙olqien: “U Alla ra li kien tajjeb”. Wara li Alla ˙alaq ir-ra©elu l-mara: “˙ares Alla lejn kull ma kien g˙amel, u ara kollox kien tajjeb afna”(Ìen 1,31). Il-“˙akma” tar-ra©el u l-mara fuq l-art u kull ma fiha mhix wa˙data’ dominazzjoni u sfruttament imma ta’ ˙arsien u rispett lejn il-ma˙luq,ji©ifieri ta’ stewardship. Il-bniedem huwa msejja˙ biex ikollu sehem mill-armonija u jΩomm l-ordni fin-natura. Diversi ambjentalisti jsibu diffikultà


49

52

biex jiddjalogaw mat-tradizzjoni Lhudija u nisranija preçiΩament min˙abbainterpretazzjonijiet tar-rakkonti tal-˙olqien fil-ktieb tal-Ìenesi li jis˙quΩΩejjed dwar l-antropoçentriΩmu bla ma jinkludu l-importanza tal-˙lejjaql-o˙ra. B’hekk il-bniedem isir dak li jista’ jag˙mel li jrid bil-˙lejjaq l-o˙ra!Il-˙idma ta’ Alla fil-˙olqien turina li hemm relazzjoni intima bejn il-Óallieq,il-bniedem (’adam) u l-art (’adamah). Huwa d-dnub li j©ib id-diΩordni f’dinir-relazzjoni intima.43

Il-messa©© ta’ Ìwanni Pawlu II fil-Jum Dinji tal-Paçi ta’ l-1990 jibqa’messa©© ta’ importanza kbira g˙all-insara kollha li jifhmu li xi elementi tal-kriΩiekolo©ika ta’ llum juru l-karattru morali tag˙ha. Fost dawn l-elementi, il-Papajsemmi l-applikazzjoni addoçç tal-progress li sar fix-xjenza u t-teknolo©ija.

Il-Knisja, hija u tifhem il-missjoni tag˙ha fis-soçjetà, qed tag˙rafdejjem aktar l-importanza ta’ l-etika fl-ekolo©ija: “Fi Ωmienna ˙afna qedjinteb˙u dejjem aktar li l-paçi tad-dinja hi mhedda mhux biss bit-tkattir ta’l-armi tal-gwerra, bi ©lied f’˙afna na˙iet tad-dinja u b’in©ustizzji ma jieqfuqatt fost il-popli u nazzjonijiet iΩda wkoll bin-nuqqas ta’ rispett xieraq lejnin-natura, permezz ta’ t˙arbit addoçç tar-riΩorsi naturali u b’nuqqasijietdejjem akbar fis-sura tal-˙ajja li l-bnedmin qed jg˙ixu. Dan is-sens ta’nuqqas ta’ sigurtà, dan is-sens li xejn ma hu Ωgur u sod, iwassal biex kul˙addja˙seb biss g˙al rasu u ma jimpurtah xejn mill-o˙rajn, u jwassal ukoll g˙an-nuqqas ta’ onestà fir-relazzjonijiet tal-bnedmin bejniethom”.44

Responsabbiltàta’ l-insara

Fl-istess messa©©, il-Papa jkompli jinsisti li r-rispett g˙all-˙ajja u, fuq kollox,ir-rispett g˙ad-dinjità tal-bniedem, g˙andu jkun in-norma li tmexxi kull progressekonomiku, industrijali u xjentifiku. Il-Papa jinsisti li hemm ordni fin-natura

43 Ara Centesimus Annus, 37.

44 Ara Ìwanni Pawlu II, Messa©© g˙all-Jum Dinji tal-Paçi 1990 (8 ta’ Diçembru 1989), 1.


50

53

li jrid ji©i m˙ares g˙all-©id tal-©enerazzjonijiet li g˙ad iridu ji©u. Barra minnhekk, il-Papa jinsisti li “ma jistax ikun hemm ordni ekolo©iku xieraq jekk majissewwewx direttament l-istrutturi tal-faqar li jinsabu mxerrdin mad-dinja”.45

L-interess u l-˙idma favur l-ambjent m’g˙andhomx ikunu biss g˙all-ftit li jinteressaw ru˙hom mill-problemi ekolo©içi ta’ madwarna. Il-Papaj˙e©©e© lill-insara kollha biex “jifhmu li r-responsabbiltà tag˙hom fi ˙danil-˙olqien u d-dmir tag˙hom lejn in-natura u lejn il-Óallieq huma partiessenzjali tal-fidi tag˙hom”.46

KummissjoniAmbjent

Il-Knisja f’Malta tifhem li l-kwestjoni ta’ l-ambjent hija wa˙da ta’ ©ustizzja.47

Fis-snin li ©ejjin g˙andha tkompli tibni fuq dak li di©à qed isir f’dan il-qasamu ssa˙˙u. G˙alhekk g˙andu jkun hemm Kummissjoni Ambjent fi ˙dan is-Segreterija Pastorali, mag˙mula minn esperti u persuni o˙ra mid˙la ta’ danil-qasam biex, fost l-o˙rajn, tkattar l-g˙arfien, is-sensibbiltà u l-edukazzjonidwar l-ambjent, speçjalment fid-dawl tal-Kelma ta’ Alla u tat-tag˙lim soçjalital-Knisja, u tfassal policy-gwida dwar l-ambjent, kemm g˙al min g˙anduresponsabbiltà fl-istituzzjonijiet kollha tal-Knisja kif ukoll g˙al kull nisrani.

Óidmafil-Knisja kollha

Il-lajçi impenjati, il-kleru, ir-reli©juΩi u b’mod partikulari l-kappillanig˙andhom rwol importanti biex fil-parroççi kollha n-nies jinteb˙u aktar bil-

45 Ibid., 11.

46 Ibid., 15.

47 Ara d-dokument tas-Sinodu Djakonija u Ìustizzja, 20.

54


51

55

problemi ambjentali fil-lokal tag˙hom u biex, b’kollaborazzjoni mal-kunsillilokali, ifasslu pjan ta’ azzjoni biex jit˙ares l-ambjent lokali.

Il-Knisja g˙andha ssa˙˙a˙ l-impenn tag˙ha billi tuΩa l-mezzi kollha tal-komunikazzjoni soçjali biex il-poplu Malti jkollu informazzjoni o©©ettiva fuqis-sitwazzjoni ta’ l-ambjent f’Malta u biex in-nies ikunu motivati ˙allijag˙mlu l-qabΩa minn informazzjoni o©©ettiva g˙al ˙idma favur l-ambjent.

L-iskejjel tal-Knisja jistg˙u jkunu strumentali fil-bidla tal-mentalità tat-tfal u Ω-Ωg˙aΩag˙ li, wara kollox, huma l-©enerazzjonijiet futuri u li humawkoll iridu j˙allu ambjent f’sa˙˙tu g˙al min ji©i warajhom. Il-formazzjonital-g˙alliema f’dan il-qasam hija fundamentali u l-Knisja g˙andha tinvesti flusu staff biex l-iskejjel tag˙ha jag˙tu aktar attenzjoni g˙all-iΩvilupp ta’ ambjentaktar ©ust u inkluΩiv. L-g˙alliema g˙andhom jg˙inu biex ibiddlu l-attitudnijiettat-tfal u taΩ-Ωg˙aΩag˙ speçjalment f’dak li g˙andu x’jaqsam ma’konsumiΩmu sfrenat u ma’ egoiΩmu. Hi me˙tie©a edukazzjoni kontra l-vizzjital-˙ela, vandaliΩmu u ˙mie©. Trid issir enfasi li l-offiΩi kontra l-ambjenthuma dnub li joffendu lil Alla u lill-o˙rajn.

Óidma flimkienma’ l-o˙rajn

Il-Knisja f’Malta ma tistax ta˙dem wa˙edha f’dan il-qasam. Tridneçessarjament tiddjaloga ma’ l-esperti f’oqsma tax-xjenza li g˙andhomx’jaqsmu direttament ma’ l-ambjent, ma’ gruppi ambjentalisti, kif ukoll mad-dipartimenti governattivi u ma’ rappreΩentanti tal-partiti politiçi li humaresponsabbli g˙all-˙arsien ta’ l-ambjent biex ilkoll ni©bdu abel wie˙ed allinsalvaw l-ambjent f’pajjiΩna.48

48 Pass fid-direzzjoni t-tajba huwa l-kors dwar l-ambjent li ©ie organizzat f’koordinament bejn il-Laboratorjutal-Paci, is-Segreterija Pastorali, id-Dipartimenti tal-Biolo©ija u tat-Teolo©ija Morali fl-Università ta’ Malta.


52

Le˙enprofetiku

Madankollu l-Knisja trid iΩΩomm il-le˙en profetiku tag˙ha ˙aj u blamittiefes. Fejn hemm bΩonn, trid to˙ro© stqarrijiet biex tiççara l-poΩizzjonitag˙ha kif di©à g˙amlet kemm-il darba, per eΩempju meta kien hemminçidenti ta’ vandaliΩmu fuq postijiet storiçi u propjetà pubblika,49 fis-senabi t˙ejjija g˙all-Millennju ©did u ftit qabel il-Festa litur©ika ta’ San AntonAbbati li b’rabta mag˙ha teΩisti d-drawwa li jsir it-tberik ta’ l-annimali,50

fil-kaΩ tal-bini tas-simenterija fiç-çentru ta’ Malta viçin l-abitat,51 fil-kaΩ tal-golf course tar-Rabat,52 meta saru atti vandali fuq it-tempji ta’ l-Imnajdra,53

fil-messa©© ta’ l-Arçisqof g˙all-Milied 200154 u fl-Ittra Pastorali fl-okkaΩjonital-Festa ta’ Santa Marija 2002.55

B˙al kull ˙idma favur il-©ustizzja, il-˙idma g˙all-˙arsien ta’ l-ambjenthija wa˙da li titlob afna kura©© u perseveranza. Il-Knisja ma g˙andha taqta’qatt qalbha f’din il-˙idma anzi trid tkompli twieΩen lil dawk kollha li qedja˙dmu biex il-©enerazzjonijiet futuri jkollhom tama g˙all-©ejjieni tag˙homu ta’ wliedhom.

49 Ara Bullettin ta’ l-Arçidjoçesi 81 (Ìunju 1994), 142.

50 Ara ibid., 101 (Settembru 1999), 488-491.

51 Ara ibid., 102 (Settembru 1999), 589-590.

52 Ara ibid., 108 (Marzu-April 2001), 279-280.

53 Ara ibid., 109 (Mejju-Ìunju 2001), 360.

54 Ara ibid., 113 (Jannar-Frar 2002), 61.

55 Ara ibid., 116 (Awissu-Ottubru 2002), 352-355.

56


KAP VIII

IL-KNISJA U L-WIRT KULTURALI

54

58

56 Ara Diocesi di Milano, Sinodo 47o, 541.

Il-Knisjau l-wirt kulturali

Malta g˙andha wirt ta’ valur bla qies meta tqabblu maç-çokon tag˙ha, udan nilm˙uh f’dak kollu li jag˙milna Maltin: ir-reli©jon nisranija, il-valurimorali, il-valuri soçjali l-aktar dawk tal-g˙oΩΩa tal-familja, ilsienna, l-ambjentsoçjali u fiΩiku tal-gΩejjer, l-arkeolo©ija, l-istorja, il-muΩika, l-arkitettura,l-arti, il-folklor. Billi l-Knisja Kattolika hija, bla tlaqliq, l-g˙erq l-aktarpermanenti u kostanti ta’ l-istorja tag˙na, dawn l-aspetti kollha karatteristiçita’ dak li hu Malti jintis©u u jintg˙a©nu mal-fidi nisranija li l-Knisja xettlet,˙arset, saqqiet u kabbret matul is-sekli sa llum.

Óarsiental-memorja storika

Hekk kif kull individwu u kull komunità ma jistg˙ux jg˙ixu ming˙ajr storja,g˙aliex l-identità tag˙hom g˙andha g˙eruqha mxenxla mag˙ha, hekk xejnanqas il-Knisja ssib sisienha fil-memorja ˙ajja ta’ l-istorja tas-salvazzjoni lil-Ewkaristija ter©a’ tattwalizza mill-©did. G˙alhekk, xog˙ol karatteristiku lig˙andha twettaq il-komunità nisranija hu li t˙ares kull memorja storika millitintilef.

G˙aldaqstant dak kollu li hu ta’ xhieda, billi jag˙ti forma u sustanzalil dil-memorja, g˙andu jing˙ata attenzjoni partikulari. Il-komunità nisranijag˙andha tie˙u ˙sieb li ssir taf a˙jar u twassal g˙arfien usa’ tal-kontenutiikonografiçi, teolo©içi, bibliçi, valuri storiçi u artistiçi, arkeolo©içi u letterarjital-wirt kollu afdat lilha. Trid ting˙ata l-˙ajja lill-kultura ta’ Ωmienna sabiextorqom, flimkien mas-sensibbiltà tal-fidili, il-kapaçità espressiva ta’ dawk lif’idejhom tista’ ti©i fdata. Hekk il-messa©© ta’ fidi u salvazzjoni ikun “dawlqawwi” g˙all-©enerazzjonijiet futuri.56

57


55

59

KwaΩi f’tensjoni ma’ dawn il-prinçipji jg˙odd afna l-kliem tal-KardinalLercaro f’wie˙ed mid-dibattiti fil-Konçilju fuq dan is-su©©ett fejn jara dmirie˙or tal-Knisja vis-à-vis l-kultura, ji©ifieri dak li jg˙allem Kristu fl-ewwelbeatitudni – “Imberkin intom il-foqra” (Luqa 6,20). Il-Knisja g˙andu jkollhal-kura©©, jekk ikun me˙tie©, li tiçça˙˙ad minn dan il-g˙ana, jew ta’ l-inqasma tistmahx aktar milli ta’ li hu u li qatt ma tiddandan bih billi ta’ sikwithu l-kaΩ li dan il-©id ja˙bi “ta˙t il-modd” u ma jqeg˙idx “fuq l-imnara” (araMt 5,15) il-messa©© ta’ l-Evan©elju. Il-Kardinal Lercaro bl-ebda mod majixtieq jara fil-Knisja faqar negattiv imma jis˙aq fuq id-distinzjoni bejn faqarevan©eliku u dak li jo˙loq il-bniedem. Fi ftit kliem, il-Knisja je˙tie© li matibqax imqabbda u ggranfata mal-g˙ana ta’ l-img˙oddi sa˙ansitra f’sistemita’ ˙sieb u ta’ espressjonijiet artistiçi. Filwaqt li ΩΩomm ri©lejha ankrati fl-Iskrittura Mqaddsa, il-Knisja g˙andha tesplora l-ilsna ©odda u l-idjomi©odda tal-kultura kontemporanja u tal-valuri emer©enti. Dan it-tip ta’distakk u umiltà jissarrfu fi kredibbiltà ©dida u qawwa reli©juΩa irreΩistibbli.57

Kura, promozzjoni,amministrazzjoni

Jidher, g˙alhekk, li r-rwol tal-Knisja g˙andu Ωew© aspetti. Min-na˙a l-wa˙dag˙andha dmir li tkun kuratur u promotriçi ta’ dak is-sehem tal-wirtkulturali ta’ pajjiΩna li jaqa’ ta˙t il-©urisdizzjoni tag˙ha u g˙alhekk g˙andhal-obbligu li t˙arsu g˙all-©enerazzjonijiet futuri. Mill-banda l-o˙ra g˙andhaΩΩomm ru˙ha distakkata minnu sabiex tkun tabil˙aqq xhieda effikaçi ta’l-Evan©elju. Fid-dawl ta’ dawn il-prinçipji, il-Knisja g˙andha jkollhaatte©©jament ta’ responsabbiltà billi tie˙u ˙sieb dan il-wirt bil-g˙aqal u kifjixraq bil-parir espert ta’ min hu kompetenti jag˙tih u, fl-istess waqt,b’attitudni ta’ umiltà u ©eneroΩità f’li tqieg˙ed dan il-wirt b’mod miftu˙ biexjitgawda mill-poplu.

57 Ara G. Caprile, Il Concilio Vaticano II – terzo periodo (1964-1965) , Roma 1965, 318-320.


56

Fil-prattika, li tkun kuratur, promotur u amministratur jitlob ˙idmaintensa ta’:

(i) Inventarjar.58 Ta’ min ifa˙˙ar l-inizjattiva reçenti ta’ uffiççju ta’l-inventarju tal-Beni Kulturali u jfakkar ukoll fl-inventarju li nbeda sninilu. Fl-istess waqt, tajjeb wie˙ed iΩomm li (a) dan g˙andu jintemm fiΩmien ra©unevoli, u li (b) hemm xog˙ol ie˙or ta’ inventarjar li g˙adulanqas biss inbeda.(ii) Konservazzjoni. Hu dmir tal-Knisja li dan il-wirt ji©i protettminn deterjorament u jinΩamm fi stat deçenti ta’ konservazzjoni. Biextikkonserva tajjeb il-wirt kbir tag˙ha, inkluΩi knejjes u kappelli rurali,trid fondi kbar. G˙alhekk ta’ min jinkura©©ixxi, bla ebda konflitt,is-sehem u l-kollaborazzjoni u sponsorizzazzjoni ta’ individwi uentitajiet mhux strettament ekkleΩjastiçi. Je˙tie© jing˙ad ukoll li r-restawr irid isir b’mod professjonali – ˙asra li r-restawraturiprofessjonali huma ftit – u wie˙ed ma g˙andux içedi g˙at-tentazzjonili jag˙ti x-xog˙ol lid-dilettanti li jitolbu wisq anqas. Il-poplu g˙anduji©i edukat biex jikkontribwixxi mhux biss g˙al aktar opri iΩda aktarg˙all-konservazzjoni tal-wirt li b’tant sagrifiççju ˙allew ta’ qabilna.(iii) Aççessibbiltà. L-operaturi pastorali m’g˙andhomx jittrattawil-wirt fdat f’idejhom b˙ala tag˙hom bi dritt assolut iΩda jag˙mluhaççessibbli biex jitgawda mill-poplu li l-Knisja g˙andha d-dmir tedukafil-konfront tieg˙u. Dan jista’ jsir: (a) bil-ftu˙ u manutenzjoni xierqata’ muΩewijiet ta’ knejjes u istituzzjonijiet ekkleΩjastiçi (kif tis˙aq fuqul-Knisja stess);59 (b) bil-ftu˙ ta’ arkivji ekkleΩjastiçi (manuskritti ukotba rari) g˙al riçerkaturi kwalifikati (kif tis˙aq fuqu l-Knisja stess),60

b’façilitajiet moderni g˙ar-riçerka; (ç) b’wirjiet minn Ωmien g˙alΩmien ta’ o©©etti artistiçi/dokumenti mid-depoΩitu, l-aktar fiΩ-Ωmien

58 Ix-xog˙ol ta’ inventarjar tis˙aq fuqu l-Knisja stess: ara Kummissjoni Pontifiçja g˙all-Wirt Kulturali tal-Knisja, Ittra Çirkulari The Inventory and Catalogue of the Cultural Heritage of the Church: a Necessary andUrgent Task (8 ta’ Diçembru 1999).

59 Ara Kummissjoni Pontifiçja g˙all-Wirt Kulturali tal-Knisja, Ittra Çirkulari The Pastoral Function of Eccle-siastical Museums (15 ta’ Awissu 2001).

60 Ara Kummissjoni Pontifiçja g˙all-Wirt Kulturali tal-Knisja, Ittra Çirkulari The Pastoral Function of ChurchArchives (2 ta’ Frar 1997), 1-45, speçjalment 39.


57

60

tal-festi titolari; (d) bi Ωjarat gwidati f’dawn il-postijiet g˙at-tfal ta’l-iskejjel u gruppi ta’ adulti organizzati mill-parroççi jew Kunsillilokali; (e) b’pubbliçità permezz ta’ brochures, pamphlets u anki fuq l-internet.

L-Istitut Kattoliku g˙andu rwol importanti x’iwettaq f’dak li g˙andux’jaqsam ma’ l-edukazzjoni tal-fidili f’dan il-kuntest.61

Mod konkret kif il-Knisja tista’ tesprimi distakk evan©eliku mill-©id hubilli, filwaqt li t˙ares l-iskopijiet u l-esi©enzi pastorali tag˙ha, timxi skondil-ftehim li jkun hemm bejnha u bejn l-Istat biex jit˙ares il-wirt nazzjonali.Dan g˙andu jg˙odd kemm g˙all-knejjes djoçesani u kemm g˙al dawkregolari li, s’issa, f’˙afna sferi, kienu ja©ixxu b’mod indipendenti minn kullawtorità o˙ra, kemm ekkleΩjastika u kemm çivili.

L-ilsien Malti

Rigward l-ilsien Malti, il-Knisja f’Malta qieg˙da f’poΩizzjoni wa˙danija li tista’ΩΩommu aj b˙ala l-ilsien tal-litur©ija u tat-tag˙lim tal-fidi lill-poplu. Il-Knisjag˙andha tag˙mel minn kollox biex t˙ares l-uΩu tajjeb ta’ l-ilsien Malti fil-Kotba litur©içi, fit-traduzzjoni tal-Missal Ruman il-©did, fiç-çelebrazzjoni tal-litur©ija, fl-Ittri Pastorali ta’ l-Isqfijiet, fiç-çirkularijiet tal-Kurja, fil-pubblikazzjoni ta’ kotba reli©juΩi, fl-istqarrijiet g˙all-Istampa, u b’kull mezzie˙or.

Ta’ min ma jinsiex, iΩda, li s-sitwazzjoni tal-Malti f’˙alq il-Maltin hiwa˙da li qed tinbidel, g˙allanqas f’çerti n˙awi tal-gΩira. B’xorti aΩina, ikollujing˙ad, jeΩistu familji li fihom il-Malti m’g˙adux mitkellem u fejn it-tfaltabil˙aqq ma jifhmuhx. Din hi sitwazzjoni fejn il-kura pastorali ta’ dawn

61 Dwar l-Istitut Kattoliku, ara paragrafu 41.


58

61

it-talin ma tistax titwarrab fil-©enb daqs li kieku ma jeΩistux.62 G˙alhekk,fejn jeΩistu tfal li ma jafux bil-Malti, tkun provduta istruzzjoni b’ilsien ie˙or.Wasal iΩ-Ωmien li mezzi ©odda ta’ komunikazzjoni fit-tag˙lim tal-katekiΩmuu fil-litur©ija jin˙olqu biex ˙add mill-poplu ta’ Alla ma jkun imça˙˙ad mill-g˙aqda s˙i˙a mal-Knisja.

Kultura reli©juΩa popolariu l-festi

Il-kultura reli©juΩa popolari hija l-mod kif il-poplu Malti jg˙ix ir-reli©jon fil-˙ajja ta’ kuljum. Taraha, tista’ tg˙id, f’kull rokna ta’ dawn il-gΩejjer u t˙osshaf’˙afna minn dak li jag˙mlu l-Maltin. Ftit huma d-djar li ma ssibilhomx slaleb,inkwadri jew statwi ta’ Ìesù, tal-Madonna jew ta’ xi qaddis, afna minnhomb’xemg˙a tixg˙el quddiemhom. Insibu niçeç imdawlin f’˙afna kantunierijew fil-faççati tad-djar fit-toroq ta’ l-ir˙ula u ta’ l-ibliet. Ma’ dawn inΩidul-mijiet ta’ wirjiet ta’ vari, statwi u o©©etti sagri fi Ωmien il-Ìimg˙a l-Kbira.Nafu kemm ji©bdu nies il-pellegrina©©i tradizzjonali, l-aktar dawk tad-Duluri. Fil-Milied g˙adha prevalenti afna l-preΩenza ta’ Bambini u presepji.Ûdiedu bil-bosta d-devozzjonijiet, baqg˙u popolari l-uΩu tal-labti u domni,u l-weg˙diet g˙al xi grazzja maqlug˙a. Nisimg˙u spiss il-fraΩi “mort il-knisjanag˙mel dmiri” b’referenza g˙all-quddiesa tal-Óadd, b’enfasi fuq il-preΩenzafil-knisja aktar milli fuq il-kontenut taç-çelebrazzjoni tal-quddiesa. Nafuwkoll kemm ikun ©eneruΩ il-poplu tag˙na ma’ min hu fil-bΩonn u l-kampanjita’ ©bir ta’ flus g˙al g˙anijiet nobbli jikbru minn sena g˙al sena.

Nag˙mlu tajjeb li nag˙rfu kif dawn il-manifestazzjonijiet ibbaΩati fuql-esterjorità, l-emozzjoni, u l-pjetiΩmu, insarrfuhom f’okkaΩjoni ta’ pastoraliaktar profonda li twassal lill-poplu lejn il-valuri veri, awtentiçi u koerentita’ l-Evan©elju. Dan ifisser l-impenn li l-Knisja g˙andu jkollha speçjalmentpermezz tal-kappillani u l-kleru tal-parroççi.63

62 Qabbel ma’ dak li ntqal qabel dwar l-attitudni ta’ ftu˙ mixtieqa mill-Knisja, f’paragrafu 11.

63 Ara wkoll id-dokument tas-Sinodu Litur©ija u Sagramenti, 53-54.


59

62

Il-festiparrokkjali

Forsi l-aktar aspett li fih tesprimi ru˙ha din il-kultura reli©juΩa popolari hul-festa parrokkjali. Il-festi esterni huma element importanti tal-wirt kulturalifolkloristiku tal-gΩira. Sa ftit Ωmien ilu, tista’ tg˙id fil-lokalitajiet kollha, kienujintegraw ru˙hom tajjeb maç-çelebrazzjoni litur©ika tal-festa tal-patrun tal-parroçça. Minkejja kull tbassir ta’ antropolo©i li l-fervur g˙all-festi kellujmajna, dawn minflok aktar tkebbsu.

Óafna j˙ossu li l-festi esterni f’çerti lokalitajiet qeg˙din iservu b˙alasinjal ta’ firda. Il-polarizzazzjoni fil-poplu Malti g˙andha g˙eruqha fil-fondta’ l-istorja li jmorru lura Ωgur sal-Medju Evu. Anki fejn hemm festa wa˙dau sa˙ansitra f’ir˙ula bi ftit eluf ta’ abitanti, kultant nibtu fazzjonijiet bil-kaΩinitag˙hom – kulur kontra ie˙or, banda kontra o˙ra, kumitat tal-festa kontrakaΩin tal-banda, g˙aqda kontra o˙ra – bl-iskuΩa tkun li b’hekk inkabbrul-festa. Jikbru Ωgur it-tag˙jir, l-esa©erazzjonijiet fin-nar, l-ispejjeΩ, il-piki, –sabiex grupp jisboq lil ie˙or u b’hekk b’ri˙et il-qaddis patrun ikun hemmskuΩa sabiex jin˙olqu g˙ejun o˙ra ta’ firda fl-ir˙ula u l-ibliet tag˙na.

Jekk irridu nkunu sinçieri mag˙na nfusna, ikollu jing˙ad li anki l-festiinterni m’humiex nieqsa mill-esa©erazzjonijiet u l-kontradizzjonijiet.Hawnhekk il-parroççi, u b’mod speçjali dawk involuti fl-organizzazzjoni tal-festa interna, g˙andhom jag˙mlu eΩami serju dwar il-kriterji li qedimexxuhom fl-g˙aΩla ta’ orkestri u kantanti, predikaturi ta’ tridijiet upane©ierki, reffieg˙a ta’ vari u ta’ min jie˙u sehem fil-purçissjonijiet.

Filwaqt li kul˙add jaqbel li l-festa parrokkjali interna u esterna hijaxi ˙a©a s˙i˙a, g˙andna sitwazzjoni li tvarja ˙afna minn parroçça g˙al o˙radwar min hu responsabbli g˙all-festi ta’ barra. Ilhom isiru appelli g˙al xiforma ta’ kontroll sabiex ma n˙allux dawn il-festi jidde©eneraw. Wasalnaf’sitwazzjonijiet doloruΩi fejn il-Knisja qed ikollha tiddisassoçja ru˙ha minnkull manifestazzjoni esterna f’çerti lokalitajiet. Li huwa çert hu illi, f’xi


60

parroççi, il-kappillani tilfu l-kontroll effettiv fuq il-festi esterni. Hija ˙asrali s-sitwazzjoni waslet sa hawn.

Bl-iskop li s-sitwazzjoni titjieb, ˙ar©u diversi çirkularijiet u saruregolamenti. Kien hemm xi parroççi li kienu effettwati u sa˙ansitra t˙assrul-festi esterni. O˙rajn ma kinux milquta mir-regolamenti, imma firdietg˙adhom jeΩistu. Ma nistg˙ux nag˙mlu l-iΩball illi tbati l-pastorali fid-djaru l-familji g˙aliex inkunu a˙na li ˙loqna jew tajna s-sapport g˙al dak li qedjifred fil-parroçça. Tkun tra©edja kbira li ma nintlaqg˙ux fid-djar tan-niesg˙ax inkunu qed inΩommu ma’ na˙a jew o˙ra.

Ti©didtal-festi

Il-kappillani g˙amlu analiΩi serja tal-festi parrokkjali kif ukollrakkomandazzjonijiet, u issa hemm regolamenti ©odda fuq çerti aspetti tal-festa esterni.64 Dan is-Sinodu jsostni dan l-isforz g˙at-ti©did tal-festi.G˙andna niççelebraw il-festi parrokkjali b˙ala mument ta’ fidi kif ukoll ta’espressjoni ta’ kultura reli©juΩa popolari li g˙andha karatteristiçi li humauniçi u tag˙na b˙ala Maltin. A˙na rridu festi ta’ dat-tip.

G˙andha tkompli tittie˙ed azzjoni konkreta u unitarja fid-djoçesikollha u jitkomplew jidda˙˙lu miΩuri çari, prattiçi u applikabbli li bihomikunu kkontrollati l-esa©erazzjonijiet u kull sitwazzjoni li ma taqbilx ma’l-ispirtu tal-festa. Il-parametri g˙andhom japplikaw g˙al kul˙add sabiexdawk li jorganizzaw ikunu jafu safejn jistg˙u jaslu. Dan sabiex il-festi ji©uççelebrati b’mod li jag˙ti gost lil kul˙add u kul˙add i˙ossu komdu li jattendi.L-operaturi pastorali, speçjalment il-kleru, huma msej˙a biex dejjem jag˙tuxhieda ta’ g˙aqda u ftehim f’dawn iç-çirkustanzi.

63

64 Ara Bullettin ta’ l-Arçidjoçesi 117 (Novembru-Diçembru 2002), 442-444.


61

Il-Knisja fi djalogumad-dinja ta’ l-arti

Hi ˙a©a paradossali kif l-istess dinja li donnha qed issir dejjem aktarmaterjalista – ossessjonata bil-gratifikazzjoni immedjata, bil-kilba g˙all-kisba ta’ qlig˙ ta’ flus u ©id materjali – tista’ tilma˙ fiha wkoll tiftix aktarpersistenti g˙al dak li hu sabi˙ li donnu jaffaxxinaha. Din il-˙erqa tie˙udiversi forom imma dawn kollha jippuntaw subg˙ajhom lejn l-aspirazzjonifundamentalment umana li tixxennaq g˙al dak li ma tistax til˙aq u li jmurlil hinn min-natura umana nnifisha.

Il-Knisja ilha konxja minn din ix-xenqa tal-bniedem g˙al sekli umillennji kif tixhed l-arti kristjana li ssawret matul il-medda tas-snin. Kullbiçça xog˙ol artistika hi potenzjalment esperjenza reli©juΩa. Li wie˙edjag˙raf l-importanza ta’ l-arti fl-inkulturazzjoni ta’ l-Evan©elju mhux g˙ajrli wie˙ed jag˙raf bis-s˙i˙ li l-©enju u s-sensittività tal-bniedem huma riflesstal-verità u tas-sbu˙ija li hemm fil-misteru divin. G˙alhekk il-Knisja turirispett kbir g˙all-artist, huma x’inhuma l-konvinzjonijiet reli©juΩi tieg˙u.Partikolarment fl-artist nisrani, il-Knisja ssib potenzjal straordinarju g˙all-espressjoni ta’ formoli ©odda u d-definizzjoni ta’ simboli u metafori ©oddabiex tesprimi ru˙ha dwar il-veritajiet eterni.65

Il-Knisja, fil-ministeru tag˙ha, g˙andha bΩonn l-artisti biex jg˙inuhatag˙mel viΩibbli dak li hu inviΩibbli.66 Min-na˙a l-o˙ra, l-artisti, li dejjemifittxu li jesprimu dak li hu misterjuΩ u li ˙afna drabi diffiçli biex tispjegah,jafu li l-aqwa fond ta’ ispirazzjoni tag˙hom hija r-reli©jon. L-artisti, ftit jewwisq, kienu abbandunaw il-Knisja u fittxew g˙ejun o˙ra, fil-waqt li l-Knisjakienet abbandunat l-artisti meta imponiet fuqhom stili tal-passat. Il-Knisja

64

65 Ara Towards a Pastoral Approach to Culture, 17.

66 Ara l-indirizz storiku ta’ Pawlu VI, fil-Kappella Sistina, f’Quddiesa g˙all-artisti fis-7 ta’ Mejju 1964, fl-okkaΩjoni tal-ftu˙ uffiçjali tal-MuΩew ta’ l-Arti Moderna.


62

kienet abbandunat ukoll l-artisti meta, forsi min˙abba n-nuqqas ta’ mezzibiex tag˙mel affarijiet kbar, inqdiet b’affarijiet ta’ ftit pre©ju.

Il-Knisja g˙amlet il-parti tag˙ha g˙al din ir-rikonçiljazzjoni fil-Kostituzzjoni tal-Konçilju Vatikan II dwar il-litur©ija Sacrosanctum Concilium.Fil-Kostituzzjoni Pastorali Gaudium et Spes, l-isqfijiet kienu sa˙qu fuql-importanza kbira tal-letteratura u l-arti fil-˙ajja tal-bniedem; fi kliem il-Papa mbag˙ad kien imiss li l-artisti jippreparaw ru˙hom g˙al din l-isfidaqaddisa.

Il-Knisjau l-artisti Maltin

Fl-1926 il-Knisja f’Malta kienet g˙amlet pass poΩittiv ˙afna meta l-ArçisqofMauro Caruana waqqaf, g˙all-ewwel darba fl-istorja, il-Giunta per la Tuteladelle Antichità e opere d’Arte Ecclesiastiche – li wara saret mag˙rufa b˙alal-Kummissjoni g˙all-Arti Sagra – biex t˙ares il-wirt storiku u artistiku tal-Knisja. Din il-©unta ˙adet ukoll fuqha d-dmir li tara li kull xog˙ol artistikuli jsir fil-knejjes ikun ta’ livell li jixraq u dan isir dejjem bi djalogu ma’ l-artistinfushom. G˙alhekk, matul is-snin il-Knisja baqg˙et tinnomina nies mid˙lata’ l-arti, ˙afna minnhom nies mag˙rufa sew, biex iservu fuq dinil-Kummissjoni.67 Din il-Kummissjoni g˙andha mhux biss funzjoni ta’superviΩjoni fuq dak li jsir imma wkoll ta’ servizz u ispirazzjoni g˙all-operaturipastorali fil-pro©etti tag˙hom li g˙andhom x’jaqsmu ma’ l-arti sagra.68

Ir-riformi fil-litur©ija taw lok g˙al relazzjoni ©dida u tajba bejn il-Knisjau l-artisti Maltin. Nistg˙u ng˙idu li d-djalogu bejn l-artisti kontemporanji Maltinu l-Knisja llum huwa wie˙ed miftu˙, u wie˙ed jinnota b’sodisfazzjon xi xog˙lijiet

65

67 Ara Libro contenente le minute degli Atti della Giunta per la Tutela delle Antichità e delle Opere d’ArteEcclesiastiche. Fost artisti mag˙rufa li servew fuq din il-Kummissjoni, insibu l-Kavallier Vincenzo Bonello(1891-1969), l-iskultur Antonio Sciortino (1879-1947) u l-pittur Joseph Briffa (1901-1987).

68 Il-Konferenza Episkopali Maltija, f’Settembru 2002, waqqfet ukoll Kummissjoni g˙all-Patrimonju KulturaliKattoliku – ara Bullettin ta’ l-Arçidjoçesi 118 (Jannar-Frar 2003), 104-107.


63

sagri ta’ livell artistiku g˙oli kemm fi knejjes u kemm mag˙mula g˙al skopijietpersonali ta’ l-artist. Hu ta’ sodisfazzjon li xog˙lijiet moderni ta’ artisti Maltin©ew aççettati u inventarjati mill-Musei Vaticani. Madankollu, fuq il-livell parrokkjalig˙ad fadal ˙afna xog˙ol x’isir. Tajjeb li fl-okkaΩjoni tal-festi titulari, metal-knejjes u t-toroq jiΩΩejnu bl-opri tal-passat, l-artisti tal-post ji©u inkura©©itijtellg˙u wirja tag˙hom personali jew kollettiva fil-muΩew jew oratorju tal-parroçça u dawk b’talent muΩikali jikkomponu xi ˙a©a li tindaqq.

Hu importanti li xog˙lijiet fil-knejjes Maltin isiru fi stili li g˙andhomvalur artistiku u reli©juΩ fil-kuntest kontemporanju, u li jkunu jirriflettul-Knisja dinamika ta’ Kristu li tag˙raf is-sinjali taΩ-Ωminijiet. F’dan il-qasamil-Knisja u l-artisti Maltin g˙andhom ja˙dmu flimkien sabiex ikollna f’pajjiΩnaespressjoni artistika li tirrifletti l-komunità nisranija ta’ llum b’mod aktarawtentiku u dinamiku.

Il-Papa Ìwanni Pawlu II, fl-g˙eluq ta’ l-ittra li indirizza lill-artistifl-G˙id ta’ l-1999, awgura lill-artisti li l-arti tag˙hom tg˙in biex tafferma lis-sbu˙ija vera, b˙ala rifless ta’ l-Ispirtu ta’ Alla, tbiddel il-materja, u li tifta˙ru˙ il-bniedem g˙as-sens ta’ l-eternità.

Il-Knisjau l-muΩika

Filwaqt li fid-dokument tas-Sinodu Litur©ija u Sagramenti hemm sezzjoni lititkellem dwar muzika sagra, hawnhekk nitkellmu dwar muzika sagra ureligjuza bhala parti integrali mill-kultura tag˙na. F’dan il-kuntest trid tigiççarata d-distinzjoni bejn muΩika sagra u muΩika reli©juΩa.69

66

69 Ara Sagra Kongregazzjoni tar-Riti, De Sacra Musica et Sacra Liturgia (3 ta’ Settembru1958), 4a-4b. Xog˙olmuΩikali hu meqjus b˙ala sagru jekk ©ie miktub g˙aç-çelebrazzjoni litur©ika. F’dan id-dokument dan it-terminu jinkludi: a) kant gregorjan; b) diversi stili ta’ polifonija, kemm antika kif ukoll moderna; c) muΩikasagra g˙all-orgni jew g˙al strumenti o˙ra adatti; d) innijiet popolari. MuΩika reli©juΩa hi dik li jew min˙abbal-intenzjoni tal-kompoΩitur, jew min˙abba s-su©©ett jew min˙abba l-iskop tal-kompoΩizzjoni, tqajjemsentimenti reli©juΩi u ta’ tjieba u g˙aldaqstant hi ta’ g˙ajnuna g˙ar-reli©jon. Biss, peress li mhix ma˙subag˙al-litur©ija u peress li tkun miktuba f’forma aktar libera, ma tistax tintuΩa fil-litur©ija (ara ibid., 10).


64

Il-Knisja tag˙raf l-importanza tal-kant gregorjan fil-litur©ija Rumana,70

g˙alhekk jixraq li korijiet parrokkjali jkollhom g˙al qalbhom dan il-kant.Il-kant gregorjan, jekk esegwit tajjeb, jo˙loq klima spiritwali u j˙e©©e©il-parteçipazzjoni tal-©emg˙a. G˙aldaqstant il-korijiet parrokkjali tajjeb lijinkludu fir-repertorju tag˙hom dan il-kant.71 Meta ni©u g˙at-traduzzjonijietbil-Malti ta’ xi innijiet litur©içi, dawn g˙andhom isiru b’seng˙a u jekk ji©uadattati g˙all-melodija gregorjana, dan g˙andu jsir ming˙ajr ma l-gregorjanjitlef il-˙lewwa tieg˙u.72

Il-polifonija, sakemm taqbel ma’ l-ispirtu ta’ l-azzjoni litur©ika,m’g˙andhiex tit˙alla barra. Bi prudenza g˙andha titne˙˙a mill-knejjestag˙na dik il-polifonija bombastika73 li kultant tindaqq fil-festi parrokkjali.Dik il-muΩika sagra li nkitbet fi Ωmien meta l-parteçipazzjoni attiva tan-niesma kinetx meqjusa b˙ala l-g˙ajn ta’ spiritwalità awtentika74 m’g˙andhiextindaqq waqt iç-çelebrazzjonijiet litur©içi.

Innijiet popolari reli©juΩi bil-Malti, minbarra li jirriflettu r-reli©joΩitàtan-nisrani Malti, minn dejjem kienu mezz biex i˙e©©u l-parteçipazzjoniattiva tan-nies fil-knejjes tag˙na waqt servizzi litur©içi u para-litur©içi. Dawnl-innijiet jitkantaw waqt il-litur©ija kemm-il darba l-˙sieb jaqbel ma’ l-ispirtulitur©iku u mal-mument ritwali u kemm-il darba l-muΩika nkitbet g˙al danil-g˙an. TeΩisti aktar libertà fl-uΩu ta’ dawn l-innijiet waqt çelebrazzjonijietta’ devozzjoni popolari.

Fil-knejjes l-orgni jinΩamm b’qima kbira u jag˙ni bi sbu˙ija tal-g˙a©ebiç-çerimonji tal-Knisja filwaqt li jg˙olli b’qawwa l-˙sieb lejn Alla u lejn il-

70 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Sacrosanctum Concilium (4 ta’ Diçembru 1963), 116.

71 Per eΩempju, quddiesa gregorjana b˙all-quddies De Angelis jew Orbis Factor, u innijiet b˙at-Te Deum u s-Salve Regina.

72 G˙andna diversi eΩempji sbie˙ ta’ innijiet bil-Malti u li ji©u kantati fuq melodija gregorjana b˙at-TantumErgo u Jesu Dulcis Memoria.

73 Ara Piju XII, Ençiklika Musicae Sacrae Disciplina (25 ta’ Diçembru 1955), 57.

74 Ara Piju XII, Tra le Sollecitudini (22 ta’ Novembru 1903); Sacrosanctum Concilium, 14.


65

˙wejje© tas-sema.75 G˙alhekk id-daqq ta’ l-orgni g˙andu ji©i inkura©©it fil-knejjes tag˙na waqt iç-çelebrazzjonijiet litur©içi sakemm dan isir skondil-litur©ija.76 Fi knejjes fejn l-orgni jindaqq mill-istess persuna, tajjeb li ti©istudjata l-possibbiltà li organisti professjonali o˙ra jkunu jistg˙u juΩaw danl-istrument waqt iç-çelebrazzjonijiet litur©içi biex il-litur©ija jkollha dejjeml-a˙jar muΩika possibbli.

Il-korijietparrokkjali

Is-sehem tal-korijiet parrokkjali g˙andu jkun inkura©©it u kkoltivat. Dawnil-korijiet, meta jag˙tu s-servizz tag˙hom waqt iç-çelebrazzjoni litur©ika,g˙andhom jaraw li “l-©emg˙a kollha tag˙ti s-sehem ˙aj tag˙ha” bil-kant.77

F’dawk il-knejjes fejn fi Ωmien il-festa teΩisti tensjoni bejn id-diversi korijietli s-soltu jag˙tu s-sehem litur©iku – f’xi postijiet din g˙adha marbuta ma’tradizzjonijiet antiki u drittijiet tal-maestro di cappella – g˙andha tinstabsoluzzjoni biex is-servizz litur©iku jkun verament att ta’ qima tal-komunitànisranija kollha li tin©abar f’dik il-knisja.

Jixraq ukoll li dawn il-korijiet, minn Ωmien g˙al Ωmien, jorganizzawkunçerti muΩikali li fihom ikantaw repertorju reli©juΩ jew sagru li trid ˙ilaspeçjali biex tesegwih. F’dawn il-kunçerti jista’ jitkanta wkoll kant polifonikuta’ l-img˙oddi, meta l-©emgha kienet tkun b˙al spettatur fil-knisja waqtil-funzjonijiet litur©içi. Inizjattiva ta’ min ifa˙˙arha kienet il-festival tal-korijiet f’Malta kif ukoll il-parteçipazzjoni ta’ korijiet Maltin barra minnMalta anki ma’ korijiet barranin.

Biex il-korijiet parrokkjali jie˙du xejra aktar professjonali, id-diretturi

67

75 Ara Sacrosanctum Concilium,120.

76 Ara l-Missal Ruman, ir-Ritwal Ruman u ç-Çerimonjal ta’ l-Isqfijiet.

77 Ara Sacrosanctum Concilium, 28, 30, 114.


66

u koristi impenjati g˙andhom ji©u m˙e©©a biex isegwu xi wie˙ed mill-korsijiet li jorganizza s-Segretarjat g˙al-Litur©ija.78

Kuncertifil-knejjes

Dwar il-muΩika sagra u reli©juΩa li tindaqq waqt kunçerti fil-knejjes,id-diretturi tal-korijiet u dawk responsabbli mill-knisja fejn isir il-kunçertg˙andhom jimxu fuq in-normi li ˙ar©et il-Kongregazzjoni g˙all-Kult Divinfl-1987.79 Dan id-dokument, filwaqt li jfakkar dwar ir-rispett li g˙andujintwera lejn il-post tal-kult, jag˙ti spazju biΩΩejjed biex jittellg˙u xog˙lijietta’ muΩika reli©juΩa u sagra. RappreΩentazzjonijiet b˙al dawn jg˙inu biexl-insara jesprimu u j˙e©©u fihom sentimenti reli©juΩi.

Óarsiental-patrimonju muΩikali

Il-Knisja f’Malta g˙andha ˙afna mill-eqdem patrimonju muΩikali ta’ pajjiΩna.Partituri ta’ kompoΩituri mag˙rufa, Maltin u barranin, jinsabu fil-MuΩew tal-Kattidral ta’ l-Imdina. Matul is-snin saru diversi kunçerti b’din il-muΩika,gew irrekordjati compact disks,80 u nkitbu kotba u teΩijiet fuq is-su©©ett.MuΩika o˙ra tinsab fl-arkivji ta’ diversi knejjes u entitajiet reli©juΩi. Fejng˙adu ma sarx katalgu ta’ dawn ix-xog˙lijiet ta’ muΩika sagra u reli©juΩa,dan g˙andu jsiru mill-aktar fis. Partituri fi stat ˙aΩin ta’ konservazzjonig˙andhom jigu restawrati.

69

68

78 Is-Segretarjat jorganizza kors ta’ sena li jwassal g˙all-g˙oti ta’ çertifkat u kors ie˙or ta’ sentejn li jwassalg˙all-g˙oti ta’ Diploma in Sacred Music. Dan ta’ l-a˙˙ar ji©i organizzat b’kollaborazzjoni ma’ l-Institute forMediterranean Studies ta’ l-Università ta’ Malta.

79 Ara Kongregazzjoni g˙all-Kult Divin, Concerts in Churches (5 ta’ Novembru 1987).

80 Ara per eΩempju l-compact disks li areg il-MuΩew tal-Kattidral u o˙rajn ma˙ru©a minn Dun Ìwann Galeabil-muΩika tas-Surmast Carlo Diacono.


67

Il-Kummissjoni MuΩika Sagra g˙andha tfittex li tigbor ukoll l-innijietpopolari reli©juΩi bil-Malti li nkitbu tul dawn l-a˙˙ar mitt sena. Xi innijietqed jintesew maΩ-Ωmien, o˙rajn spiççaw meta s-surmast temm is-servizzitieg˙u f’xi knisja partikulari, o˙rajn jintkantaw biss f’xi knejjes. Óafna minndawn l-innijiet huma ta’ kwalità aççettabli u jag˙mlu parti mill-patrimonjuekkleΩjastiku Malti.

L-orgnijiet fil-knejjes tag˙na, l-aktar dawk antiki,81 g˙andhom ukolljinΩammu fi stat tajjeb u x-xog˙ol ta’ restawr fuqhom g˙andu jkun wie˙edprofessjonali. Jixraq li f’kull knisja jkun hemm orgni, wkoll jekk elettroniku,ta’ kwalità aççettabli.

KompoΩizzjonita’ muΩika sagra

Minbarra l-korsijiet organizzati mis-Segretarjat g˙al-Litur©ija g˙ad-diretturiu kanturi tal-korijiet parrokkjali, minbarra l-organizzazzjoni ta’ festivals tal-korijiet, il-Knisja f’Malta trid t˙ajjar poeti u kompoΩituri biex flimkien jiktbumuΩika sagra li tirrifletti s-sentimenti tal-bniedem ta’ llum biex b’hekk, b˙alta’ qabilna, b’lingwa©© kontemporanju naslu biex infa˙˙ru ’l Alla bil-vuçitag˙na.

70

81 Dwar il-patrimonju rikk ta’ orgnijiet fil-gΩejjer Maltin, ara H. Agius Muscat u L. Buono (ed.), Old Organsin Malta and Gozo, Malta 1999.


KAP IX

IL-FORMAZZJONI TEOLOÌIKATAL-KLERU U TAL-LAJÇI

69

71

82 Ara Gaudium et Spes, 62.

83 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Dommatika Lumen Gentium (21 ta’ Novembru 1964), 35.

84 Ara Konçilju Vatikan II, Digriet Apostolicam Actuositatem (18 ta’ Novembru 1965), 32.

Il-Konçiljuu l-formazzjoni kontinwa

Il-Knisja hija skola ta’ formazzjoni kontinwa. Il-Konçilju Vatikan II fil-Kostituzzjoni Gaudium et Spes, fejn jitkellem fuq l-armonija bejn il-kulturaumana u t-tag˙lim nisrani, jg˙id li huwa mixtieq li ˙afna lajçi jkollhomformazzjoni xierqa fix-xjenzi sagri u li mhux ftit minnhom jag˙tu ru˙homg˙al dan l-istudju.82

Fil-Kostituzzjoni Lumen Gentium, eΩattament fejn jitkellem fuq sehemil-lajçi fil-funzjoni profetika ta’ Kristu, l-istess Konçilju jis˙aq kemm il-lajçije˙tie© li jie˙du iΩjed b’˙erqa l-g˙arfien tal-verità rivelata u jitolbu bla hedaming˙and Alla d-don tal-g˙erf.83 Mill-©did fid-Digriet ApostolicamActuositatem, il-Konçilju juri s-sodisfazzjon kbir g˙at-twaqqif ta’ çentri jewIstituti ta’ studji g˙oljin li g˙andhom jinkura©©ixxu u j©ibu ’l quddiemil-kapaçitajiet intellettwali tal-lajçi, ir©iel u nisa, Ωg˙aΩag˙ u kbar, fl-oqsmakollha ta’ l-appostolat.84 Huwa importanti li ner©g˙u lura g˙al dan l-ispirtuli bih il-Konçilju ried jistimola fil-Knisja sforzi konkreti u serji g˙aledukazzjoni u formazzjoni teolo©ika.

B’din l-insistenza, il-Konçilju kien qed jindirizza numru ta’ problemimarbuta bejniethom u li kellhom jing˙elbu biex il-Knisja tasal g˙at-ti©didmixtieq. Fost dawn insemmu l-problema ta’ l-edukazzjoni u l-formazzjonifil-Knisja, il-firda bejn kleru u lajçi, l-impostazzjoni klerikali f’˙afna mill-aspetti tal-˙ajja tal-Knisja, il-perçezzjoni li l-Knisja tibΩa’ mill-˙sieb u mid-dibattitu, u d-distanza bejn il-Knisja u l-qasam ta’ l-intellettwali. F’Maltallum, erbg˙in sena wara l-Konçilju, dawn il-problemi u l-perçezzjonijietg˙adhom reali ˙afna u huma fost l-ikbar sfidi li t-twettiq ta’ dan is-Sinodu

IL-FORMAZZJONI TEOLOÌIKA TAL-KLERU U TAL-LAJÇI

70

ghandu jie˙u bis-serjetà biex l-evan©elizzazzjoni l-©dida, li l-post-Konçiljutant jis˙aq fuqha, tkun tista’ tissarraf fi pro©etti ta’ edukazzjoni iktar effikaçi.

Il-Knisja, wara l-Konçilju, ikkonçentrat l-attenzjoni tag˙ha b’qawwafuq l-evan©elizzazzjoni u l-katekeΩi fil-komunità nisranija.85

L-evan©elizzazzjoni u l-katekeΩi, u allura l-edukazzjoni u l-formazzjoni li qednitkellmu dwarhom hawnhekk, m’humiex sempliçi g˙arfien intellettwali udottrinali.

Sfidadoppja

Il-Knisja llum f’pajjiΩna g˙andha quddiemha b˙al sfida doppja li ©ejja minnΩew© karatteristiçi qawwija tar-realtà madwarna: fuq na˙a dik li nsej˙ulha“injoranza reli©juΩa”, u fuq in-na˙a l-o˙ra “in-nuqqas ta’ fidi”. Ta’ l-ewweltitlob sforz biex l-opportunitajiet ta’ tag˙lim u formazzjoni li di©à jeΩistuji©u intensifikati u fejn hemm bΩonn ippjanifikati a˙jar biex isir l-a˙jar uΩuminn kull riΩorsa li l-Knisja g˙andha. Tat-tieni hija aspett tar-realtà tag˙nali jirriΩulta mill-proçess twil ta’ sekulariΩmu li anke fostna wassal g˙at-tipta’ soçjetà u ta’ stil ta’ ˙ajja li ˙afna minna qed ng˙ixu.

Il-Knisja g˙alhekk trid twie©eb g˙al din l-isfida doppja kemm bistrate©ija soda u serja ta’ edukazzjoni u formazzjoni, u kemm bi strate©ijapastorali biex fil-konfront tal-kultura emer©enti fostna, il-messa©©evan©eliku jkun kredibbli u hi stess b˙ala Knisja tkun sinjal konsistenti.

L-edukazzjoni fil-fidi hija proçess u strate©ija fl-istess ˙in. Ma tistaxtitfassal strate©ija ta’ edukazzjoni fil-fidi ming˙ajr ma nifhmu dak li g˙addejmadwarna fis-soçjetà Maltija u dak li g˙addej fil-qalb tal-Maltin. Fi Ωmien

72

85 Is-Sinodu ta’ l-Isqfijiet li ddiskuta l-Evan©elizzazzjoni fid-dinja ta’ llum (1974), l-EΩortazzjoni Appostolikatal-Papa Pawlu VI Evangelii Nuntiandi, is-Sinodu ta’ l-Isqfijiet li ddiskuta l-KatekeΩi (1977), u l-EΩortazzjoniAppostolika tal-Papa Ìwanni Pawlu II Catechesi Tradendae huma xhieda ta’ dan.


71

ie˙or kien fatt li l-kultura tal-Maltin kienet ir-reli©jon. Imma llumil-possibbiltà li l-kultura tkun influwenzata mill-Knisja qieg˙da kull ma jmurtonqos. G˙alhekk il-Knisja trid ta˙seb u ssib toroq ©odda ta’ missjoni biextkun tista’ tibqa’ toffri direzzjoni lil dawk li j˙ossuhom parti minnha ufl-istess ˙in tibqa’ tkun ta’ dawl u kredibbli g˙as-soçjetà Maltija in ©enerali.Hawnhekk trid ting˙ata prijorità lill-formazzjoni u l-evan©elizzazzjoni aktarmilli lill-pastorali ççentrata fuq l-g˙oti tas-sagramenti.

F’Malta g˙andna l-barka ta’ tradizzjoni antika u b’sa˙˙itha ta’ studjiteolo©içi. Fi ˙dan il-Fakultà tat-Teolo©ija, kull sena jissie˙bu madwar mittstudent ©did u jattendu g˙al study units individwali aktar minn sitt mittstudent minn fakultajiet o˙ra. F’dan il-qasam g˙andna madwar g˙oxrinsaçerdot part-time u persuna lajka li jg˙allmu. Min˙abba li l-Knisja temmenfil-qasam tal-pastorali tat-tfittix g˙all-verità, je˙tie© li l-Fakultà ti©i msa˙˙asabiex tkompli twettaq il-pro©etti eΩistenti u tifrex il-˙idma tag˙ha bipro©etti ©odda (pastorali ta’ djalogu fost l-istudenti u l-akkademiçi ta’l-Università, korsijiet ©odda fl-istudju tal-pastorali u riçerka li tkun tiswalill-˙ajja tal-komunità).

Il-formazzjonita’ l-insara Maltin

Il-Knisja f’Malta g˙adha preΩenti afna fis-soçjetà. Imma meta nikkunsidrawil-perçentwali g˙olja ˙afna tal-Maltin li sa minn çkunithom tg˙allmur-reli©jon Kattolika u f’çertu sens ipprattikawha wkoll, u nqabblu dan mal-perçezzjoni ©enerali ta’ qag˙da ta’ injoranza reli©juΩa, jin˙olqu numru ta’mistoqsijiet. Il-ma©©oranza ta’ l-insara Maltin, fejn tid˙ol il-formazzjonitag˙hom, jieqfu mal-GriΩma ta’ l-Isqof. Wara l-GriΩma, l-iktar l-iktarjitfaççaw fil-Kors ta’ Kana meta jkunu qorbu biex jiΩΩew©u. Fl-ispazji l-o˙ra,il-kuntatt huwa dak ta’ okkaΩjonijiet fil-Knisja li jvarjaw minn dawk spissi,ta’ min jattendi l-quddies il-Óadd, g˙al dawk iktar rari ta’ min jattendi bissf’okkaΩjonijiet speçjali, b˙al ng˙idu a˙na l-Mag˙mudija jew l-EwwelTqarbina ta’ wliedhom stess. Ma’ dawn insemmu wkoll mumenti b˙al dawk

73


72

ta’ l-eΩerçizzi fi Ωmien ir-Randan u okkaΩjonijiet simili. Imma dawnil-kuntatti, li fil-kuntest Malti g˙adhom komuni, Ωgur m’humiex biΩΩejjedbiex jag˙tu dik il-formazzjoni solida li n-nisrani adult je˙tie© g˙all-g˙aΩlatieg˙u u g˙all-impenn soçjo-politiku-kulturali li s-soçjetà ta’ llum tesi©i.

B˙ala Knisja, je˙tie© li fil-qasam tal-formazzjoni nag˙mlu distinzjoniessenzjali: dik bejn it-t˙ejjija li noffru g˙as-sagramenti u x’titlobevan©elizzazzjoni g˙all-˙ajja. Óafna mill-˙idma pastorali tag˙na g˙adhaççentrata fuq is-sagramenti. Fuq dan il-livell, fid-djoçesi jeΩistu afna u afnaopportunitajiet ta’ katekeΩi organizzata. Kull parroçça g˙andha ç-çentrujew anke ç-çentri tag˙ha li jie˙du ˙sieb it-t˙ejjija tat-tfal sa minn eta’çkejkna. It-tag˙lim tar-reli©jon fl-iskejjel tal-Knisja, ta’ l-Istat u f’dawk privatig˙adu prassi komuni u aççettata. Numru kbir ta’ parroççi jipprovdu l-Korsta’ Kana g˙al dawk l-g˙arajjes li jkunu se jiΩΩew©u bil-Knisja.

Imma mbag˙ad, fejn tid˙ol katekeΩi solida g˙all-˙ajja ta’ l-adolexxenti,taΩ-Ωg˙aΩag˙ u ta’ l-adulti, g˙ad g˙andna diffikultajiet kbar u vojt li qed jitlobb’ur©enza li jimtela. JeΩistu inizjattivi u pro©etti f’diversi parroççi, immadawn huma wisq sparpaljati u improvviΩati. B’hekk, b˙ala prassi komuni,˙afna mill-katekeΩi f’Malta g˙adha wisq in funzjoni tas-sagramenti ug˙alhekk m’hijiex toffri preparazzjoni g˙all-˙ajja in ©enerali u edukazzjonifil-fidi tassew. 86

It-tag˙limtar-Reli©jon

Je˙tie© jittie˙du miΩuri ur©enti rigward it-testi tar-reli©jon eΩistenti kifukoll rigward il-formazzjoni permanenti ta’ katekisti u g˙alliema tar-

74

86 Dwar il-kwalità tat-tag˙lim kateketiku, irid jing˙ad li spiss jin˙ass li qed ikun superfiçjali. Fejn qabel konnanesa©eraw li nitg˙allmu kollox bl-amment, issa lanqas talb komuni ma qeg˙din nitg˙allmuh bl-amment,hekk li spiss ji©ri li saçerdot fil-qrar ta’ tfal jiltaqa’ ma’ w˙ud li lanqas l-att ta’ l-indiema ma jkunu jafu bl-amment u lanqas ma kienu mg˙allma jivvintaw wie˙ed huma dak il-˙in. Kultant ukoll it-tag˙lim, l-iΩjedfil-parroççi, qed ikun monotonu g˙at-tfal.


73

reli©jon. M’huwiex biΩΩejjed li dawk li jkunu qed jit˙ejjew biex isirug˙alliema tar-religjon jie˙du xi study-units offruti mill-Fakultà tat-Teolo©ijawaqt li jkunu fil-kors tal-B.Ed. Spiss l-istudy-units li jag˙Ωlu m’humiexbiΩΩejjed g˙ax ikopru biss xi oqsma tat-teolo©ija. G˙alhekk, id-Djoçesiflimkien ma’ persuni o˙ra (mid-Dipartiment ta’ l-Edukazzjoni, mis-Segretarjat g˙all-KatekeΩi, eçç.) g˙andhom jaraw li dawk li qeg˙din jit˙ejjewbiex jg˙allmu r-reli©jon jie˙du formazzjoni tassew adegwata.87

Formazzjonig˙ar-realtà ta’ Ωmienna

Il-˙tie©a ta’ evan©elizzazzjoni vera u mill-©did f’pajjiΩna qed tin˙ass tassew.Il-Knisja g˙andha bΩonn tfisser ferm iΩjed il-fidi f’konfront mar-realtàreli©juΩa, soçjali, kulturali u politika tal-pajjiΩ kif inhu llum. It-tifrix ta’ setetu denominazzjonijiet o˙ra f’pajjiΩna f’dawn l-a˙˙ar g˙oxrin sena juril-˙tiega ta’ konfront sistematiku u formattiv mal-Kelma ta’ Alla. Min-na˙al-o˙ra, in-nuqqas ta’ formazzjoni fil-fidi, anke fuq livell intellettwali, komplaji©i aççentwat mir-rwol dejjem jikber li l-media qed ikollhom fis-soçjetàMaltija. L-istrutturi u l-g˙odda li l-Knisja f’Malta g˙andha u t˙addemb˙alissa, fejn tid˙ol il-formazzjoni u l-konfront tal-fidi reli©juza mal-kulturali qed tiΩviluppa, m’humiex adegwati.

Ne˙tie©u riflessjoni serja u approfondiment kemm fuq livell ta’mistoqsijiet li l-bniedem u s-soçjetà in ©enerali llum qed jag˙mlu kif ukollfuq livell ta’ twe©ibiet. Illum is-soçjetà Maltija te˙tie© preΩenza iktar direttata’ lajçi nsara, ir©iel u nisa, fl-oqsma vitali tas-soçjetà. Wisq Ωg˙aΩag˙ u adultikibru bla ma rçevew katekeΩi solida u rilevanti g˙al ˙ajjithom. Óafna drabil-g˙arfien tal-fidi ta’ ˙afna jieqaf f’livell infantili b’riΩultat li qatt ma sse˙˙korrispondenza bejn il-fidi li rçevew u dak li qed jg˙ixu jew dak li titlobminnhom ir-realtà ta’ llum. Fid-dawl ta’ dan, u meta nippruvaw nifhmu dak

75

87 Ara wkoll id-dokument tas-Sinodu Adolexxenti u Ûg˙aΩag˙, 38.


74

li pajjiΩna qieg˙ed fih illum, wa˙da mill-ikbar sfidi li g˙andha quddiemhal-Knisja f’Malta b˙alissa hi li tipprepara nsara g˙all-˙ti©ijiet veri tar-realtàsoçjali kif inhi llum, speçjalment bl-esi©enzi tal-familja, tad-dinja tal-politika,ta’ l-ekonomija, tal-kultura u ta’ l-edukazzjoni.

Sej˙ag˙al sforz koordinat

Is-sej˙a ta’ dan is-Sinodu hi biex kul˙add jag˙raf dan in-nuqqas u biextitfassal strate©ija adegwata li tilqa’ g˙al dawn il-˙ti©ijiet ur©enti. Il-˙afnakorsijiet ta’ formazzjoni pprovduti mill-G˙aqda Biblika Maltija, mis-Segretarjat g˙all-KatekeΩi, mill-Fakultà tat-Teolo©ija fl-Università ta’ Malta,u minn Istituti o˙ra b˙al dawk tad-Dumnikani u l-Agostinjani huma bladubju imprezzabbli. Imma koordinament ma jeΩistix. Dawn l-inizjattivitajjeb ikomplu g˙ax huma riΩorsa importanti ˙afna. Imma wasal il-mumentli l-isforzi jkunu iΩjed koordinati u jitfassal pro©ett komuni ta’ formazzjoniteolo©ika b’indirizz iktar speçifiku g˙al çerti ˙ti©ijiet. It-twaqqif ta’ Istitutta’ Formazzjoni Pastorali g˙andu jg˙in f’din id-direzzjoni.

Hi nieqsa katekeΩi permanenti ta’ l-adulti g˙al kategoriji ta’ nies lig˙andhom rwoli importanti u ta’ influwenza fil-˙ajja pubblika li tinkludifamilja, edukazzjoni, industrja, sptarijiet, business, politika. Minn dak linaraw u nisimg˙u regolarment fuq il-media tag˙na, jo˙ro© çar ˙afna lil-poplu hu sajjem kultant anke mill-elementi u n-nozzjonijiet l-iktar baΩiçitad-duttrina nisranija u l-messa©© evan©eliku. M’g˙andniex katekeΩiorganizzata u lanqas mezzi importanti, b˙al ng˙idu a˙na testi bil-Malti g˙alidejn il-poplu.

Min-na˙a l-o˙ra, jidher li l-evan©elizzazzjoni tista’ tg˙id t˙allietl-aktar f’idejn il-“Movimenti l-©odda”. Wie˙ed g˙andu japprezza l-isforzitag˙hom. Fl-istess waqt, trid issir attenzjoni g˙ar-riskju ta’ ˙afna “knejjes”©o Knisja wa˙da u g˙all-fatt li xorta wa˙da dawk li ma jridux jew majistg˙ux jimpenjaw ru˙hom fi gruppi b˙al dawn jibqg˙u barra.

76


75

Óidma li til˙aqlil dawk li tbieg˙du

Is-Sinodu qed isej˙ilna biex insa˙˙u l-˙idma pastorali ma’ dawk li tbieg˙dumill-Knisja. Ma’ dawn illum irridu nsemmu kategoriji ©odda preΩenti fis-soçjetà Maltija – l-attitudni u l-poΩizzjoni tal-Knisja mag˙hom g˙andha dejjemtkun b˙al ta’ Kristu. Fost dawn irridu hawnhekk insemmu speçifikament dawkseparati u li qeg˙din f’relazzjoni barra miΩ-Ωwie© tag˙hom u l-omosesswali.

Il-˙idma pastorali tal-Knisja trid tmur lil hinn mit-tempju u l-kult.Óafna mill-˙in u l-ener©ija tag˙na g˙andha tittie˙ed minn dawk li ma ji©uxil-Knisja jew g˙andhom xi diffikultajiet mag˙ha. Dan ipo©©i minn ta’ quddiemnett ir-realtà tar-reli©joΩità popolari li je˙tie© tkun indirizzata biex, waqtli ji©i vvalutat il-poΩittiv tag˙ha, fl-istess ˙in nirrealizzaw qabel ikun tard lif’kuntest ta’ nuqqas ta’ formazzjoni r-reli©joΩità popolari tista’ ti©ri bina utwassalna fejn ma nixtiqux.

Illum is-soçjetà Maltija nbidlet afna fil-wiçç u mill-qieg˙ u kull ma jmurqed dejjem tissekularizza ru˙ha u tkun iktar miftu˙a g˙al stili ta’ ˙ajja o˙rali qed jag˙mlu iktar ur©enti g˙alina l-g˙aΩla tal-˙ajja nisranija. Il-problema ta’l-evan©elizzazzjoni u l-katekeΩi, u allura dik ta’ l-edukazzjoni u l-formazzjoni,hija l-ewwel u qabel kollox problema ta’ metodu u lingwa©©. “Il-bniedem hut-triq tal-Knisja”88 u g˙alhekk dak li qed ji©ri madwarna mhu xejn g˙ajropportunitajiet ©odda g˙all-evan©elizzazzjoni u l-katekeΩi.

Me˙tie©a distinzjonifil-formazzjoni

Meta nikkunsidraw il-formazzjoni tal-lajçi, hu importanti li nag˙mludistinzjoni bejn dik il-formazzjoni komuni me˙tie©a mill-poplu nisrani kollu

78

77

88 Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Redemptor Hominis (4 ta’ Marzu 1979), 14.


76

kemm hu, u dik il-formazzjoni speçjali li je˙tie©u dawk il-lajçi li fi ˙dan il-Knisja u fis-soçjetà g˙andhom responsabbiltajiet speçifiçi.89 It-tliet ambjentifundamentali fejn il-parti l-kbira ta’ l-insara tradizzjonalment jirçievul-formazzjoni tag˙hom huma l-familja, il-parroçça u l-iskola. Dawn humat-tliet ambjenti li g˙andhom ji©u indirizzati b’mod speçifiku fejn tid˙oll-edukazzjoni u l-formazzjoni.

Formazzjonifil-familja

Il-familja tibqa’ dejjem l-ambjent ta’ dik l-ewwel edukazzjoni integrali,l-ispazju privile©©jat fejn l-individwu jista’ jikber tassew umanament ureli©joΩament. Imma f’mument ta’ transizzjoni kulturali, fejn il-˙ajja tal-familja qed tinbidel profondament, hu importanti li ti©i m˙arsa dinil-funzjoni edukattiva tal-familja. Il-Knisja g˙andha tkompli tag˙ti s-sehemtag˙ha b’mod ˙aj fid-dibattitu dwar iΩ-Ωwie© u l-familja f’pajjiΩna biextwassal il-proposta tag˙ha li bla dubju g˙ad g˙andha anke kontenut kulturalifuq diversi livelli u aspetti tal-˙ajja tas-soçjetà fosthom:

• l-edukazzjoni g˙al paternità u maternità responsabbli;• l-isfida li l-kultura ta’ llum tpo©©i quddiem is-sesswalità umana;• politika li tiffavorixxi l-familja u l-istabilità tag˙ha.90

Formazzjonifil-parroçça u fl-iskola

Il-parroçça g˙adha struttura essenzjali fil-˙ajja ta’ ˙afna fejn tid˙ol il-formazzjoni. Je˙tie© g˙alhekk li l-istruttura tal-parroçça tag˙na ti©©eddedtassew biex permezz tal-mumenti ta’ assemblea litur©ika, bil-predikazzjoni,

80

79

89 Ara Apostolicam Actuositatem, 28.

90 Dwar dan il-qasam, ara d-dokument tas-Sinodu Ûwie© u Familja.


77

b’mumenti komuni ta’ talb, tibqa’ toffri spazji u okkaΩjonijiet ta’ formazzjonitant me˙tie©a. Huma g˙alhekk me˙tie©a sforzi ta’ ti©did biex:

• il-parteçipazzjoni tal-lajçi fil-˙ajja litur©ika tkun iktar s˙i˙a uimpenjattiva;• l-omelija tal-Óadd ting˙ata prijorità b˙ala l-okkaΩjoni kwaΩiunika g˙all-formazzjoni regolari ta’ ˙afna;• il-katekeΩi ta’ qabel is-sagramenti tittie˙ed b’aktar serjetà u biprogrammazzjoni pastorali serja;• tkun Ωviluppata katekeΩi g˙all-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙, kifukoll g˙all-adulti;• il-preΩenza attiva tal-lajçi fil-Kunsilli Pastorali Parrokkjali u fi strutturisimili tkun element li jag˙mel mill-Knisja realtà iktar ajja u ta’ komunjoni.

Il-parroçça llum je˙tie© tkun iΩjed missjunarja billi tfittex twie©eb g˙aldak li hu mitlub mill-predikazzjoni ta’ l-Evan©elju, mill-˙ajja litur©ika u mill-˙tie©a ta’ animazzjoni ta’ komunità tassew nisranija. Illum sar iktar diffiçli lil-parroçça, bis-servizzi li toffri u l-attivitajiet li torganizza, til˙aq tassewis-setturi kollha tal-popolazzjoni u twie©eb g˙all-varjetà enormi ta’ problemi.G˙alhekk il-˙tie©a li tkun inkura©©ita l-formazzjoni ta’ komunitajiet tal-baΩili jistg˙u jag˙mlu iktar possibbli kemm preparazzjoni kif ukoll parteçipazzjonia˙jar. Dawn il-komunitajiet Ωg˙ar jistg˙u jaqdu funzjoni edukattiva importanti˙afna l-iktar fejn jid˙lu forom ta’ fraternità u karità fi ˙dan il-komunità.

L-iskola g˙andha rwol importanti ˙afna fil-formazzjoni tat-tfal,adolexxenti u Ωg˙aΩag˙. U dan jg˙odd kemm g˙all-iskejjel ta’ l-Istat kif ukolldawk tal-Knisja u privati.91

Formazzjonital-kleru

Dwar il-formazzjoni tal-kleru, hawnhekk tajjeb li nirreferu g˙all-EΩortazzjoni Appostolika tal-Papa Ìwanni Pawlu II Pastores Dabo Vobis

81

91 Fuq dan l-aspett, ara dak li di©à ©ie ppreΩentat f’Kap V, Il-Knisja u l-Edukazzjoni.


78

(1992) fejn il-Papa jitkellem f’kapitlu apparti dwar “Il-FormazzjoniPermanenti tas-Saçerdoti”.

Il-kunçett ta’ ongoing formation illum huwa kunçett aççettat uimportanti ˙afna f’soçjetà li ©ustament titlob t˙ejjija u professjonalità minndawk li g˙andhom funzjoni pubblika. Imma barra dan, u kif jg˙id il-Papa,hemm ukoll ra©unijiet teolo©içi li jag˙mlu l-formazzjoni tal-kleru me˙tie©a.Il-Papa fuq dan jislet mill-kliem ta’ San Pawl fl-ewwel Ittra lil Timotju:“Tinsiex il-grazzja li g˙andek fik, li kienet mog˙tija lilek bis-sa˙˙a tal-kliemtal-profezija u bit-tqeg˙id ta’ l-idejn tal-presbiteri fuqek. Dawn il-˙wejje©˙u ˙siebhom, ag˙ti ru˙ek g˙alihom, biex kul˙add jara li int miexi ’lquddiem. G˙asses fuqek innifsek u fuq it-tag˙lim tieg˙ek; Ωomm s˙i˙f’dawn il-˙wejje© g˙ax, jekk tag˙mel hekk, issalva lilek innifsek u lil dawkli jisimg˙uk” (1 Tim 4,14-16).

G˙al dan il-g˙an, fid-djoçesi teΩisti di©à minn Ωmien ilu taqsimaapposta fi ˙dan is-Segretarjat g˙all-Kleru u l-Membri tal-Óajja Konsagrata.Din it-taqsima ilha impenjata fil-qasam tal-formazzjoni u l-a©©ornamentteolo©iku tal-kleru billi torganizza matul is-sena korsijiet apposta ta’a©©ornament teolo©iku-pastorali, irtiri, u anke laqg˙at fuq baΩi regolari ta’nofs ta’ nhar g˙al diversi okkaΩjonijiet u madwar temi ta’ çerta importanzag˙all-˙ajja u l-˙idma pastorali tas-saçerdot. L-istess jista’ jing˙ad g˙all-INSERM u g˙all-kummissjonijiet ta’ formazzjoni permanenti li hemm fi˙dan il-Kongregazzjonijiet.

Madankollu, tajjeb li hawnhekk ter©a’ titpo©©a l-mistoqsija dwar minhuma dawk li min-na˙a tag˙hom jinteressaw ru˙hom u allura jattendu ujipparteçipaw, u min huma dawk li f’laqg˙at u korsijiet b˙al dawn ma jidhruqatt u allura m’humiex mil˙uqa. Tajjeb li s-Segretarjat, kif ukoll il-Kunsillita’ Istituti Reli©juΩi, jistudjaw x’l-a˙jar isir biex is-saçerdoti kollhajipparteçipaw f’dawn il-korsijiet. Dan tajjeb ukoll jiftiehem fid-dawl ta’ dakli qalu n-nies u li jidher fir-Rapport tal-Konsultazzjoni tas-Sinodu, dwaril-˙tie©a li n-nies i˙ossu ta’ a©©ornament min-na˙a tas-saçerdoti u dwarx’jitolbu mis-saçerdot fil-predikazzjoni u fiç-çelebrazzjoni tal-litur©ija.


79

Is-saçerdoti, li g˙andhom ministeru ta’ edukaturi fil-komunità,g˙andhom ifittxu li jkollhom dejjem g˙arfien tal-˙sieb tal-Knisja fuq aspettital-˙ajja ta’ llum kif jo˙ro© minn tant dokumenti li minn Ωmien g˙al Ωmienji©u ppubblikati.

Il-˙tie©ata’ din il-formazzjoni permanenti

Kienu l-istess Isqfijiet fis-Sinodu ta’ l-1990 li spjegaw g˙aliex hi me˙tie©al-formazzjoni permanenti meta qalu li hi fedeltà fil-ministeru saçerdotali uqisha proçess ta’ konverΩjoni dejjem sejra. Id-don ta’ l-Ispirtu s-Santu majeΩentax, anzi j˙e©©e© lis-saçerdot biex, bil-libertà tieg˙u, jag˙ti sehmub’mod responsabbli fil-formazzjoni permanenti u jilqag˙ha b˙ala dmir fdatlilu.

Il-formazzjoni permanenti, jg˙id il-Papa, hi att ta’ ©ustizzja vera uproprja mal-poplu ta’ Alla li g˙andu dritt fundamentali li tasallu l-Kelma ta’Alla, jirçievi s-sagramenti u jkollu s-servizz ta’ l-im˙abba. F’dan is-sens, il-formazzjoni permanenti hi ˙tie©a mitluba mill-istess don tal-ministerusaçerdotali li ng˙ata, u ˙tie©a g˙aΩ-Ωminijiet kollha. IΩda llum tidher wisqaktar me˙tie©a, mhux biss min˙abba t-tibdil mg˙a©©el tal-kundizzjonijietsoçjali u kulturali tal-bnedmin u tal-popli, imma wkoll min˙abbal-evan©elizzazzjoni l-©dida li hi d-dmir essenzjali tal-Knisja li ma jistax jit˙allag˙al Ωmien ie˙or.

82


KAP X

KONKLUÛJONI

81

83Objettivi prijoritarji

Ikun ta’ siwi li wie˙ed jenfasizza l-objettivi prijoritarji li g˙andhom jintla˙quu proposti konkreti li jidhru li huma ta’ aktar importanza. B˙ala l-ewwelobjettiv:

(i) Fil-kuntest ta’ inkulturazzjoni ta’ l-evan©elizzazzjoni, jidher li:• g˙andu ji©i identifikat dak li hu poΩittiv fil-kultura ta’ llum,anki dik popolari;• g˙andhom ji©u wkoll identifikati l-isfidi li toffri s-soçjetàMaltija u l-˙ti©ijiet tag˙ha (l-Istitut g˙ar-riçerka dwar is-sinjalitaΩ-Ωminijiet – Discern – jista’ jkun ta’ g˙ajnuna kbira biex dawnji©u identifikati);• fl-istess ˙in, il-Knisja g˙andha ssejjes il-˙idma tag˙ha fuqil-Kelma ta’ Alla li tnissel il-kultura ta’ l-im˙abba;• il-˙idma tag˙ha g˙andha ssir b’mod a©©ornat, sempliçi,poΩittiv, inkluΩiv, proattiv;• g˙andha tinvolvi l-membri kollha tag˙ha, fosthom il-lajçikwalifikati, f’din il-˙idma;• g˙andha tkopri l-oqsma kollha: il-familja, l-edukazzjoni,iΩ-Ωg˙aΩag˙, il-media, il-parroççi;• u g˙andha tippreferi l-aktar il-fqar, il-batuti, l-emar©inati,u o˙rajn b’vuçi dg˙ajfa.

Hawnhekk ir-rwol tal-Kunsill Pastorali Djoçesan hu kruçjali.

(ii) Bl-g˙ajnuna, fost l-o˙rajn, tas-Segretarjat g˙all-Edukazzjoni us-Segretarjat g˙all-KatekeΩi:

• g˙andha ssir valutazzjoni kritika ta’ l-iskejjel tal-Knisja ur-rwol tal-Knisja fl-iskejjel kollha (anki dawk statali u privati)dwar l-objettivi, il-missjoni u r-riΩorsi;

KONKLUÛJONI

82

• g˙andu ji©i assigurat li, speçjalment fl-iskejjel tal-Knisja,jing˙ata tag˙lim nisrani kif g˙andu jkun, l-g˙alliema jkunu xhiedata’ ˙ajja nisranija u kompetenti, u l-istudenti jo˙or©u minn

dawn l-iskejjel b’esperjenza tabil˙aqq nisranija.

(iii) Fi Knisja protagonista fil-kultura Maltija u mhux biss spettatriçi,hi me˙tie©a formazzjoni tal-lajçi u tal-kleru. Din trid tkun formazzjoni:

• li twassalhom iwettqu pastorali effettiva u a©©ornata fidjalogu kontinwu mas-soçjetà Maltija fl-aspetti kollha tag˙ha,anki fis-sottokulturi;• ongoing g˙ax l-esi©enzi jinbidlu kontinwament;• kritika u tag˙raf tg˙arbel u tag˙Ωel dak li hu solidu minndak li hu periferali;• g˙al spiritwalità profonda u Kristoçentrika biex trawwemxhieda ta’ fibra, dawl-fuq-muntanja g˙as-soçjetà Maltija;• li twassal g˙al bidla tal-qalb ta’ l-operaturi pastorali,ji©ifieri li xxettel fihom qalb li taf t˙oss kif jaf i˙oss il-Mulej, qalbli toqmos quddiem it-tbatija u l-in©ustizzja, qalb tal-la˙am lit˙abbat f’sintonija mal-qlub tal-bnedmin fis-soçjetà li tridtevan©elizza, qalb li twassal fer˙ u tama.

It-twaqqif ta’ l-Istitut ta’ Formazzjoni Pastorali g˙andu jservi ta’g˙ajnuna kbira f’dan ir-rigward. G˙all-kleru u r-reli©juΩi teΩistil-Kummissjoni A©©ornament Teolo©iku u Pastorali. Il-˙idma ta’ dinil-Kummissjoni g˙andha tkompli b’Ωelu akbar, b’kollaborazzjoni ma’ l-Istitutta’ Formazzjoni Pastorali.

Proposti konkreti

Fid-dawl ta’ dawn l-objettivi idejali, ikun ta’ siwi li jsiru xi proposti konkretili jistg˙u jintla˙qu fil-©ejjieni qrib. G˙alkemm wie˙ed jista’ jidentifikadiversi, wie˙ed jista’ jibda billi:

84

KONKLUÛJONI

83

(i) Jissawwar, permezz tas-Segretarjat g˙all-KomunikazzjoniSoçjali, team ta’ nies li jkunu m˙arr©in biex iwasslu l-messa©© ta’Kristu u tal-Knisja b’mod effettiv fil-media u fl-oqsma kulturali (b˙alletteratura, teatru, arti, muΩika) lokali. In-numru jkun skond l-esi©enziu r-riΩorsi eΩistenti. Kull min g˙andu kontribut x’jag˙ti g˙andujag˙tih g˙ax kul˙add imsejja˙ jag˙mel il-parti tieg˙u fit-tixrid ta’l-Evan©elju. Biss, f’din l-era ta’ professjonaliΩmu, je˙tie© li jit˙arr©unies dedikati g˙al apostolat speçifiku. G˙alhekk jit˙ejja pjan ta’azzjoni mfassal b’mod xjentifiku u esegwit professjonalment. Minjid˙ol g˙al din il-˙idma irid ikun dedikat, imfawwar bl-ispirtuevan©eliku u lest li jid˙ol g˙al ta˙ri© ongoing. It-team irid ikunstrutturat, dinamiku u jwie©eb g˙all-˙ti©ijiet li jinqalg˙u, b’niesf’diversi stadji ta’ ta˙ri© biex il-kontinwità tkun assigurata.

(ii) Fi spirtu ta’ djalogu intensiv mal-professjonisti kollha u fi spirtuta’ kollaborazzjoni u servizz, il-Knisja – speçjalment permezz tal-lajçi– tie˙u sehem f’kunsilli, kummissjonijiet u organi o˙ra governattiviskond il-kompetenza tag˙ha u fejn hemm interess komuni bejn l-Istatu l-Knisja. Il-Knisja je˙tie© li tag˙ti l-kontribut tag˙ha proprju fejn qedjittie˙du deçiΩjonijiet ta’ importanza g˙all-bniedem. Il-lajçi je˙tie© lijkunu nies impenjati, integri, b’viΩjoni awtentikament nisranija, uffurmati tajjeb biex jag˙tu l-kontribut li hu speçifiku tag˙hom fis-soçjetà. Dan di©à qed ise˙˙ f’diversi oqsma iΩda je˙tie© li jissa˙˙a˙.Je˙tie© isir sforz biex ji©u identifikati, inkura©©iti u mrawma nies li majibqg˙ux lura milli jag˙tu sehemhom f’dan il-qasam importanti.

(iii) Il-parroççi jaddottaw approach li jag˙raf jindirizza l-˙ti©ijietbaΩiçi tal-bniedem ta’ llum u jservu ta’ fulkru biex jinbnewkomunitajiet ta’ fidi ˙ajja, aktar umani u aktar insara, li jinteressawru˙hom f’kul˙add u jilqg˙u lil kul˙add, u fuq kollox li jevan©elizzawb’˙ajjithom u ˙idmiethom. L-iskop u l-˙idma tas-Segretarjat g˙all-Óajja u l-Óidma fil-Parroççi g˙andhom jg˙inu f’dan ir-rigward.

KONKLUÛJONI

84

Óarsa’l quddiem

Fil-bidu tat-tielet millennju, il-Knisja f’Malta t˙ares lejn il-kultura tal-popluMalti b˙ala wa˙da mid-dimensjonijiet fundamentali g˙all-kura pastorali.F’dan iΩ-Ωmien ta’ bidla mg˙a©©la u quddiem l-isfidi qawwija li toffri dinil-kultura, il-Knisja f’Malta, b˙al Pawlu missierha fl-Arjopagu, tfittex u tarakif tikxef modi ©odda ta’ kif tid˙ol fil-kultura bil-messa©© ta’ l-Evan©eljusabiex b˙all-˙mira tittrasformaha minn ©ewwa u mill-qieg˙.

Din hi ˙idma kbira u ˙idma qaddisa g˙ax hi t-twettiq tal-˙idmaredentiva li beda Alla nnifsu. Bl-g˙ajnuna ta’ l-Ispirtu s-Santu li jag˙tiha d-dawl u l-qawwa f’˙idmietha, fuq it-Triq li wrieha Kristu, tasal g˙and il-Missier.

85

KONKLUÛJONI

Pubblikazzjoni ta’ l-Arçidjoçesi ta’ Malta, 2003

ISBN: 99932 - 49 - 14 - 9



KULTURA

SOÇJETÀ

KNISJA

OÇJETÀ ULTURA TAS ARÇIDJOÇESI NISJA INODU TA D …ms.maltadiocese.org/WEBSITE/2016/SINODU/01...

Documents

Transcript of OÇJETÀ ULTURA TAS ARÇIDJOÇESI NISJA INODU TA D …ms.maltadiocese.org/WEBSITE/2016/SINODU/01...