O’ZEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM...

1

O’ZEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI

UZOQ SHARQ VA JANUBIY OSIYO TILLARI FAKULTETI

BITIRUV-MALAKAVIY ISHI

Mavzu: HINDIY TILIDA SON KOMPONENTLI FRAZEOLOGIZMLAR

Bajardi: “Janubiy Osiyo tillari”

kafedrasi bakalavr ta’lim yo’nalishi

bitiruvchi kurs talabasi Mutalova

Durdona Kabulovna ____________.

Ilmiy rahbar: “Janubiy Osiyo tillari”

kafedrasi, filologiya fanlari doktori,

professor Shomatov Ozod

Nasriddinovich_____________.

Toshkent – 2012

2

Bitiruv malakaviy ishi himoyaga tavsiya etildi.

«Uzoq Sharq va Janubiy Osiyo tillari» «Janubiy Osiyo tillari» kafedrasi

fakulteti dekani f.f.n. Nosirova S.A. mudiri f.f.n. Nurmatov S.S.

_________________________ ____________________

«___» ____________ 2012 yil «___» ____________ 2012 yil

3

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………...........................4-9 ASOSIY QISM I BOB. HINDIY VA O’ZBEK TILLARIDA FRAZEOLOGIK

BIRLIKLARNING IFODALANISH XUSUSIYATLARI………………..10-22 1.1. Frazeologik birliklar yuzasidan umumiy tilshunoslikda ilmiy-nazariy

qarashlar………………………………………………………………………10-16 1.2. Frazeologik birliklar yuzasidan hindiy tili sohasidagi erishuvlar

tahlili…………………………………………………………………………16-21 1.3. Bob yuzasidan xulosalar…………………………………………21-22 II BOB. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LEKSIK-SEMANTIK

TASNIFI………………………………………………………………………23-33 2.1. Frazeologik butunliklar…………………………………………23-26 2.2. Frazeologik chatishmalar……………………………………….27-29 2.3. Frazeologik qo’shilmalar……………………………………….29-33 2.4. Bob yuzasidan xulosalar………………………………………..33-34 III BOB. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING STRUKTURAVIY-

SINTAKTIK TAHLILI……………………………………………………34-45 3.1. Gapga teng qurilishli frazeologik birliklar………………………34-39 3.2. So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar………….39-44 3.3. Bob yuzasidan xulosalar………………………………………..44-45 XULOSA………………………………………………………………46-47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………48-51 ILOVA………………………………………………………………….52-60

4

KIRISH

Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. “Hozirgi paytda xorijiy

tillarni o’rganish va o’rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. …Bugun

jahon hamjamiyatidan munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun,

chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o’z buyuk kelajagini

qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini

baholashning hojati yo’qdir” 1, chunki O’zbekiston davlatining jahondagi nufuzi

kun sayin yuksalib bormoqda.

Haqiqatdan ham, yurtimiz mustaqillikka erishgandan so’ng milliy

qadriyatlarimiz tiklanishi bilan, hukumatimiz xorijiy tillarni o’rganishga keng yo’l

ochib berdi. Endilikda yurtimizda g’arb tillari bilan bir qatorda sharq tillarini

o’rganishga ham alohida e’tibor berilmoqda. Sharq tillarining qo’llanish doirasi

amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan

tadqiqotlar, sharq tillarining o’ziga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va

ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari, yangi-yangi lug’atlar ko’plab chop

etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z hissasinini qo’shmoqda. Zotan,

muhtaram yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Ilgari o’zbek adabiyotining

namunalarini boshqa tillarga tarjima qilish asosan uchinchi til, ya’ni rus tili orqali

amalga oshirilar edi. Endilikda adabiyotimizning eng yetuk asarlarini ona

tilimizdan bevosita g’arb va sharq tillariga tarjima qilishga qaratilgan ishlarni

kuchaytirishimiz zarur”2

Yuqoridagi fikrlardan shuni tushunish mumkinki, biz yoshlarga yaratib

berilayotgan imkoniyatlar amalda ham o’z tasdig’ini topmoqda. Endilikda biz

nafaqat hindiy tili va adabiyotini, balki shu xalqning tarixi, madaniyati hamda urf-

odatlari, turmush tarzini bevosita o’rganish,yaqindan tanishish imkoniyatiga

egamiz. Ayniqsa, Prezidentimiz I.A.Karimovning Hindistonga qilgan bir nechta

rasmiy safaridan so’ng ikki davlat o’rtasidagi keng qamrovli iqtisodiy, ijtimoiy,

1Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. -B. 8-9. 2Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: 2009. B. 139.

5

siyosiy, madaniy va ilmiy aloqalar hindiy tilini o’rganish zarurligini kun tartibiga

qo’ydi. Shuning uchun biz ikki davlat o’rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada

yuksalatirishga o’z salohiyatimizni safarbar etishimiz darkor. Jumladan,

yurtboshimiz o’z ma’ruzalarida shunday deydilar: “Bugun yangicha fikrlaydigan,

o’z kelajagini mamlakatimiz kelajagi bilan bog’liq holda ko’radigan yangi avlod

vakillari hayotga dadil kirib kelmoqda. Yoshlarimiz siymosida muayyan kasb,

ba’zan bir necha yo’nalish bo’yicha diplom olgan, bir necha xorijiy tillarni

o’rgangan, zamonaviy texnika va texnologiyalarni puxta o’zlashtirgan, mustaqil

inson sifatida shakllangan, bir so’z bilan aytganda, el-yurt xizmatiga shay, yuragi

yonib, ko’zlaridan o’t chaqnab turgan navqiron yigit-qizlarni ko’rib qalbimizda

ishonch, g’urur-iftihor tuyg’ulari jo’sh uradi”.3

Shunday ekan, biz yaratilayotgan imkoniyatlardan to’laqonli

foydalanishimiz, yurtimizning tarixi, madaniyati va ma’naviyatini o’zga yurtlarga

ham tanishtirishga harakat qilmog’imiz lozim. Zero, biron bir xalq ma’naviyatiga

xos qadriyatlarning boshqa xalqlar tomonidan tan olinishi, tabiiyki, ana shu xalq

tarixiga nisbatan chuqur hurmatining fodasidir. Bunday e’tirof xalqning g’urur va

iftixori, milliy o’zligini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi.4 Ta’kidlash joizki,

garchi hindiy tilining o’ziga xos jihatlari ilmiy jihatdan o’rganib kelinayotgan

bo’lsada, lekin ushbu tildagi sanoq sonlarga oid frazeologik birliklar o’zbek

hindshunosligida maxsus va tizimli o’rganilmagan.

Yuqoridagilardan anglashilinadiki mazkur yo’nalishdagi bitiruv malakaviy

ish hindshunoslik sohasining dolzarb masalalaridan biriga bag’ishlangandir.

Mavzuning o’rganlik darajasi. Ushbu bitiruv malakaviy ish Janubiy Osiyo

mintaqasidagi Hindiston Respublikasining davlat tili bo’lmish, Hind-Yevropa tillar

oilasining hind-oriy tillari guruhiga kiruvchi va jahon ko’lamida katta nufuzga ega

bo’lgan hindiy tilida “bir” dan “o’n”gacha sanoq sonlaridan yasalgan frazeologik

birliklarni ilmiy tadqiq etishga qaratilgan.

3Karimov I.A. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17 yilligiga bag’ishlangan marosimda so’zlagan nutqidan. 4Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T.: 2009. B. 48.

6

Hindiy tilidagi frazeologik birliklar ushbu tildagi ko’plab manbalarda

yoritib o’tilgan. Tilshunos olimlardan A.A.Davidova5, V.N.Teliya6,

V.V.Vinogradov7, V.A.Chernishov, G.A.Zograflarlarning8 asarlarida frazeologik

birliklarning gapdagi o’rni, xususiyati, etimologik jihatdan turlari haqida ba’zi

ma’lumotlar keltirib o’tilgan.

O’zbek tilida Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tilining izohli frazeologik

lug’ati”9 hamda akademik A.Hojiyevning “Tilshunoslik atamalarining izohli

lug’ati”10 nomli manbalarda, shuningdek, A.E.Mamatovning asarlarida11 o’zbek

tilida frazeologik birliklarning o’ziga xos ifodalanish xususiyatlari aks ettirilgan.

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ushbu malakaviy ishni yozishdan

ko’zlangan asosiy maqsad – hindiy tilida son so’z turkumidan yasalgan

frazeologizmlarni frazeologik birliklar sifatidagi mohiyatini o’rganish, shuningdek

ularni leksik-semantik, strukturaviy va sintaktik jihatdan tahlil qilishdan iborat.

Tadqiqotning vazifalari.

Ushbu ilmiy ishimiz oldiga bir qator aniq vazifalar qo’yilgan:

1) Hindiy tilida “bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlaridan yasalgan

frazeologik birliklarni manbalar asosida to’plab tizimli tahlil qilish;

2) Hindiy, rus va o’zbek tillaridagi frazeologik birliklarga oid ilmiy –

nazariy asarlarni o’rganish;

3) To’plangan frazeologik birliklarni leksik-semantik tasniflash;

4) Hindiy tiliga oid badiiy matnlar asosida frazeologik birliklarni sintaktik

jihatdan tahlil qilish;

5 А.А. Давидова. Некоторые вопросы фразеологии урду и хинди 234-246 с. 6 Телия В.Н. Что такое фразеология, Москва, “Наука” ,1966. С.10 7 В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических единиц в языке, M.1981, 270 8 Г.А.Зограф, Хиндустани на рубеже, XVII I XIX вв., M., 1961 9 Rahmatullayev Sh . O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. –T.:O’qituvchi, 1978. B. -38-41 10 Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. –T.: Fan, 2002. -165 b.

11 Mamatov A.E. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari. T:. 2001. – 274 b.

7

5) Frazeologik birliklarning yuqorida keltirib o’tilgan tahlil natijalariga

ko’ra yakuniy xulosalar berish.

Bitiruv malakaviy ishining manbai. Ushbu malakaviy ishimiz uchun ikki

turdagi ilmiy asarlar , o’zbek tilidagi frazeologik birliklarga oid nazariy manbalar

hamda hindiy va rus tilida frazeologik birliklarga oid nazariy manbalar asos qilib

olindi.

O’zbek tilida frazeologik birliklarga oid manbalar: Sh.Rahmatullayevning

“O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”( Toshkent, O’qituvchi, 1978. B. -38-

41) hamda akademik A.Hojiyevning “Tilshunoslik atamalarining izohli lug’ati”

( Toshkent, Fan, 2002. -165 b.) , hindiy tilida frzazeologik birliklarga oid

asarlardan A.A.Davidova12, V.A.Chernishov, G.A.Zograf13 va boshqalar, rus

tilshunoslaridan V.N.Teliya14, V.V.Vinogradov15, N.M.Shanskiy16,

O.S. Axmanovalarning17 asarlariga tayanadi.

Tadqiqot metodi. To’plangan materiallarning o’ziga xos xususiyatlaridan

kelib chiqib, tavsifiy hamda statistik metodlar asosida o’rganildi. Faktik

materiallarning tahlili sinxron sathda olib borildi. Ba’zi o’rinlardagina tarixiy

metodga murojaat qilindi.

Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Ishning obyekti sifatida hindiy tilida

“bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlardan yasalgan frazeologik birliklar

tanlab olindi. Ularning leksik- semantik xususiyatlari o’rganildi.

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ta’kidlash joizki,

garchi hindiy va o’zbek tillaridagi son so’z turkumiga oid ilmiy-tadqiqot ishlari

12 А.А. Давидова. Некоторые вопросы фразеологии урду и хинди 234-246 с. 13 Г.А.Зограф, Хиндустани на рубеже, XVII I XIX вв., M., 1961 14 Телия В.Н. Что такое фразеология, Москва, “Наука” ,1966. С.10 15 В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических едениц в языке, M.1981, 270 16 Н.M Шанский. Лексикология современного русского языка, M., 1972, с. 173 17 O.С.Axманова. Очерки по общей и русской лексикологии. M., 1957, с.169.

8

amalga oshirilgan bo’lsada, lekin ushbu tillardagi sanoq sonlarga oid frazeologik

birliklar maxsus o’rganilmagan. Shu sababli ishda hindiy tilida son so’z turkumiga

oid frazeologik birliklarlarning o’ziga xos xususiyatlari atroflicha o’rganildi.

To’plangan frazeologik birliklarning leksik-semantik xususiyatlari sintaktik

jihatdan tahlil qilindi.

Mazkur bitiruv malakaviy ishimiz hindiy tili leksikologiyasining tarkibiy

qismi sifatida, lug’atlar tuzishda tegishli so’zlarning semantik qirralarini yoritish

maqsadida, Hindistonning madaniyati, san’ati va etnografiyasini yoritish uchun

katta ahamiyatga egadir. Shuningdek hindiy tilidan asosiy sharq tili sifatida

o’qitiladigan mashg’ulotlarda misollardan keng foydalanish mumkin.

Yuqoridagilardan anglashinadiki mazkur ish hindshunoslik sohasining dolzarb

masalalaridan biriga bag’ishlangandir.

Natijalarning joriy qilinishi. Mazkur ilmiy ish natijalari bo’yicha

hindshunoslikka bag’ishlangan ilmiy anjumanlarda, jumladan, Toshkent Davlat

Sharqshunoslik institutining Janubiy Osiyo tillari kafedrasi tomonidan tashkil

etilgan “Yosh hindshunoslar ilmiy anjumani”da (2009- yil noyabr), shuningdek

har yili Janubiy Osiyo tillari kafedrasi qoshida o’tkazib kelinadigan “Talabalar

ilmiy anjumani” da ham muntazam ravishda mavzu yuzasidan ma’ruzalar

qilingan(2010, 2011- yilning mart oylari davomida).

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishimizning

mazmuni 3 qismda jamlangan. Bular: Kirish; Asosiy qism; Xulosa; Foydalanilgan

adabiyotlar ro’yxati va Ilovadan iborat.

Birinchi bobda frazeologik birliklarning o’ziga xos ifodalanish xususiyatlari

hindiy, rus va o’zbek tilshunos olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy-nazariy

manbalarga tayanilgan holda atroflicha o’rganildi va ular orasidagi o’ziga xos

ifodalanish jihatlari misollar yordamida ko’rsatib beriladi.

Ikkinchi bobda hindiy tilida “bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlardan

yasalgan frazeologik birliklar leksik-semantik jihatdan (frazeologik butunlik,

frazeologik qo’shilma va frazeologik chatishma) tahlil qilinadi.

9

Uchinchi bobda to’plangan barcha misollar strukturaviy-sintaktik tahlilga

tortiladi.

Xulosada esa olib borilgan tahlil natijalariga ko’ra yakuniy xulosalar

chiqariladi.

10

ASOSIY QISM

I BOB. HINDIY VA O’ZBEK TILLARIDA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING IFODALANISH XUSUSIYATLARI.

1.1. Frazeologik birliklar yuzasidan ilmiy-nazariy qarashlar.

Til qurilishining lug’aviy sathida leksik va frazeologik qatlamlar mavjud.

Lug’aviy sathidagi frazeologik qatlam, shuningdek, uni o’rganuvchi soha ham

frazeologiya deb yuritiladi.

Frazeologiyaning hajmini keng tushunish va tor tushunish bor. Keng

tushunishda frazeologiya doirasiga, so’zlarning turg’un birikmalaridan tashqari,

maqol, matal, aforizm ham mansub deb qaraladi. Frazeologiya deb so’zlarning

semantik bog’lanishlari tushunish ham mavjud. Bu hodisalardan faqat bir turini –

so’zlarning turg’un birikmalarini – til birligi deb baholash mumkin.

Olimlar aniq ilmiy mezonlarga suyanib, frazeologik birlik deb, so’zlarning

barcha tur turg’un birikmalarini emas, balki shulardan bir qismini tan oladilar.

Frazeologik birlik bo’lish uchun, so’zlaring turg’un birikmasi obrazli ma’no,

ko’chma ma’no anglatishi shart. Frazeologik birlikdan yaxlitligicha

anglashiladigan ma’no uning tarkibidagi komponentlarga xos leksik ma’nolarning

oddiy yig’indisiga teng bo’lmaydi, iboraning ma’nosi umumlashma ma’no, mahraj

ma’no sifatida namoyon bo’ladi. Fikrlarimizni umumlashtiradigan bo’lsak,

frazeologik birliklar deyilganda, tilda tayyor holda mavjud bo’lgan va nutqqa

shundayligicha olib kiriladigan, shaklan so’z birikmasi yoki gapga o’xshaydigan,

mazmuni ko’chma ma’noga asoslangan til birliklarini yoki lug’aviy birliklarni

tushunamiz.

Keyingi yillarda frazeologiya sohasidagi tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb

etyapti. Frazeologik birlikllar u yoki bu xalqning o'ziga xos hayoti, tarixi va

madaniyatini aks ettiradi. Frazeologik so'z boyligini bilish va uni yaxshiroq

egallash nafaqat nutqqa zeb beradi, balki o'rganilayotgan til sohiblarining

mentalitetini yaxshiroq tushunishga ko'mak beradi. Xorijiy tilning frazeologiyasini

11

o'rganish nafaqat so'z boyligini o'rganish samardorligini oshiradi, balki tilning

o'lkashunoslik bilan bog’liq bilimlar bilan boyishiga olib keladi.

Biz axborot yo'llar orqali ma’lumotlarni saqlaymiz va bir-birimizga

yetkazamiz. Masalan, audio-video vositalari orqali, shuningdek, elektron

variantda. Qachonlardir, xatto yozuv shakllanmagan bir paytda tajribani o'zaro

yetkazishning birgina oddiy va jo'n, hamma uchun qulay vositasi bo'lgan: bu

bizning tilimiz. Bizgacha ota bobolarimizning qo'shiq, masal, ertak shaklida

hikmatli so'zlari yetib kelgan. Ammo eng muxtasar, axborotga boy va eng

mahsuldor so'zlar maqol va matallar hisoblanadi. Ayni ular o'z badiiy mazmuni

tufayli nutqimizni yorqin va ifodali qiladi. Jahon xalqlarining maqollari ko'p

umumiy jihatlarga, shuningdek, ayni bir xalqning o'ziga xos madaniyatini, uning

ko'p asrlik tarixini ko'rsatib beruvchi maxsus xususiyatlarga ega. Frazeologik

birliklarda teran mazmun, xalq donoligi ildizlari uzoq o'tmishga borib taqaluvchi

xalq donoligi mujassamdir. Ular xalqning madaniyati, an’analari va tarixining

ini'kosidir, ular orqali biz yaxshilik va yomonlikni anglaymiz.

Ko'p tadqiqotchilarning izlanishlaridan ma'lumki, frazeologik birlik

tilshunoslikning o'ta murakkab ko'p qirrali obyekti hisoblanadi. Tilning yaxlit

lug'aviy birligi sifatida uni grammatik, semantik, funktsional, xatto

jamiyatshunoslik jihatdan o'rganish mumkin.

Frazeologik birliklar, so'z birikmalarning, o'zaro semantik bog'liq

birikmalarining umumiy nomi bo'lib, ular shakliga ko'ra o'xshash sintaktik

qurilmalardan farqlidir, ular nutq paytida yuzaga chiqmaydi, ularda fikr ifoda

etilayotganda semantik qurilma va aniq leksik-grammatik tarkibning

aniqlashtirilgan mutanosibligi saqlanadi.18

“Frazeologiya” atamasiga tilshunos olimlar o’zlarining qarashlariga muvofiq

turlicha ta’rif berib o’tganlar.

18 Лингвистический энциклопедический словарь. 2 издание, дополненное. -М.: Научное издательство Большая Российская энциклопедия, 2002. -707 б.

12

Masalan, mashhur tilshunos olim V.N.Teliya “Frazeologiya atamasi

lingvistikaning , frazeologik birikmalarning grammatik tuzilishi va ma'nosidan

qat'iy nazar ularning barcha xususiyatlarini o'rganuvchi bo'limdir” deb yozadi.19

S.Alpatovning fikricha, "Frazeologiya” so'zining bir necha ma'nosi bor.

Lingvistik atama sifatida u tilshunoslikning alohida sohasi bo'lib, frazeologik

birliklar deb atalavuchi turg'un so'z birikmalarini o'rganadi. Shuningdek, muayyan

tilga xos mazkur birikmalarning yig'indisini anglatadi.

N.M Shanskiy frazeologizmga quyidagicha ta'rif bergan: "Frazeologizmlar

turg'un so'z birikmalari kabi tilning tayyor so'z birikmasi bo'lib, ma'no jihatidan

yaxlit mazmunga ega. Ular tarkibidagi so'zlar va komponentlarning joylashishi

o'zgarmaydi.20

O.S.Axmanovaning fikricha, “frazeologizmning erkin so'z birikmasidan

farqi uning bir butun ma'no berishidir”.21

E.A.Umarov ko'pgina tilshunoslarning ishlari bilan tanishib chiqib, bu

olimlarning leksiklashgan turg'un so'z birikmalarini ularning komponentlari to'g'ri

yoki ko'chma ma'no bildirishiga qaramay frazeologizmlarga qo'shadilar. Bunga

qarshi o'laroq u ma'nosi komponentlarning leksik ma'nosidan kelib chiqmaydigan

so'z birikmalarni frazeologizm deb ataydi. Bunda komponentlarning bari yaxlit

holda bir butun ma'noni beradi.22

Frazeologik birlikka olimlar turlicha nom beradilar - frazeologik

birlik(frazeologichaskaya yedinitsa,), frazeologicheskiy oborot(frazeologik o’ram),

frazeologik birikma(frazeologicheskoe sochetanie) va frazeologizm, frazema. Biz

esa frazeologik birlik atamasini qo'llaymiz.

Ensiklopedik lug’atlarda “Frazeologiya” atamasiga quyidagicha ta’rif

berilgan: “Frazeologiya - (yunoncha – “phrases" ibora,nutq birikmasi, “logos" fan,

19 Телия В.Н. Что такое фразеология, Москва, “Наука” ,1966. С.10 20 Н.M Шанский. Лексикология современно русского языка, M., 1972, с. 173 21 O.С.Axманова. Очерки по общей и русской лексикологии. M., 1957, с.169 22 E.A.Umarov Frazeologik lug'at, Xazoin-ul maoniy A.Navoiy, Toshkent 1971, 14

13

tushuncha) tilning tarixiy rivoji va hozirgi holatiga doir frazeologik tarkibini

o'rganuvchi tilshunoslik bo'limidir”.23

"Frazeologiya" tushunchasi uning ko'lami va boshqa bo'limlar bilan

chegarasini aniqlashtirish muammosi bilan uzviy bog'liqdir.

Frazeologiya boshqa fanlar kabi o'z chegarasiga ega bo'lishi kerak.

A.M. Babkinning fikricha, bu chegaralarni "o'rnatish" uni mustaqil fan sifatidagi

maqomini aniqlash va asoslash uchun o'ta muhimdir. Olimning ta'kidlashicha,

frazeologiyaning ko'lami va chegarasi frazeologik birlikning nechog'lik turg'unligi

va unga xos asosiy jihatni aniq ko'rsatib berish muammosi bilan chambarchas

bog'liqdir. Shu yerda S.I.Ojegovning "Ikki frazeologiya g'oyasini" aytib o'tish

joizdir. Olim "tor ma'nodagi" keng ma'nodagi frazeologiyani ajratgan. U bunga

frazeologik birliklarga xos turg'un strukturasini asos qilib olgan. Tilshunos

olimning ta'kidlashicha " tor ma'nodagi" frazeologiyaning ham qamrovi kengdir.

Bu ham uning ko'lamini aniqlashda qiyinchilik tug'diradi, holbuki, uning tarkibiga

o'ziga xos strukturaviy xususiyatlarga ega turfa xil birikmalar tarkibiga kiradi.

Keng ma'nodagi frazeologiyaga olim istalgan turg'un so'z birikmalarini hatto erkin

so'z birikmalarini kiritib yuboradi.24

M.M.Kopilenko va Z.D.Popovalarning fikriga ko'ra, rus tilida

qo'llaniladigan jamiki turg'un so'z birikmalari rus tili frazeologiyasining akademik

lug'atidan joy olishi kerak, shuning uchun bu tadqiqotchilar frazeologik birliklar

sirasiga "okazat pomosh" - yordam ko'rsatmoq, "proizvodit vpechatlenie" - yaxshi

taasurot qoldirmoq kabi so'z birikmlarini ham kiritgan.25

Hozirgi o’zbek frazeologiyasi fanida qabul qilingan qarashlarga ko’ra,

frazeologik birliklar muayyan nutqqa kiritilgunga qadar ham mazmun, ham ifoda

23 Лингвистический энциклопедический словарь. 2 издание, дополненное. -М.: Научное издательство Большая Российская энциклопедия, 2002. -707 б.

24 С.И.Ожегов, О структуре фразеологии, M., 1957, с.38.

25 Очерки по общей фразеологии, Ворониж, 1972, с. 17.

14

planida shakllanib bo’lgan va til iste’molchilari tomonidan shu holatda anglab

yetilgan hamda qabul qilingan bo’ladi. Buning ma’nosi shuki, frazeologik

birliklarning nutqqa tayyor holda olib kirilishi ularni til hodisasi sifatida e’tirof

etishimizni taqozo etadi. Ko’pchilik tadqiqotchilar ularni til birligi deyilishida

masalaning ana shu jihatini e’tiborga olishgan. Hatto, Ferdinand de Sossyur ham

“Umumiy tilshunoslik kursi” asarida “Tilda shunday tayyor birikmalar borki,

ularning uzual xarakteri ma’nosi va sintaktik xususiyatidan kelib chiqadi. …

bunday birikmalar tayyor holda, an’anaga ko’ra qo’llanadi” degan edi.26

Frazeologizmlar, albatta, birdan ortiq so’zning birikuvidan tarkib topib, so’z

kabi bir tushunchaga asoslangan ma’noni bildiradi. Lekin uning tarkibida bir

nechta so’z bo’lishiga qaramay, bir so’z kabi bir lug’aviy birlik hisoblanadi. U

so’zlar birligidan tarkib topgan birikma yoki predikativ qo’shilma qolipli bo’lsa

ham, birikma yoki predikativ qo’shilma kabi nutq jarayonida yuzaga kelmaydi,

balki tilda tayyor lug’aviy birlik holatida bor ekanligi holda, nutq uchun

shundayligicha tanlanadi.

Odatda bitta so’zga teng keladigan leksemaga nutq birligi sifatida

qaralar ekan, bir necha so’zning qo’shilishidan tarkib topgan frazeologik birliklarni

ham nutq birligi deb atashimizga nima monelik qiladi? Bu so’zlar nutqdan

tashqarida bo’lgan qanday holatda va qachon ibora tarzida birikib ulgurgan?

Ma’lum bo’ladiki, ular tilda turg’unlashib, ma’lum bir ma’noni ifodalaydigan va til

sohiblari uchun tushunarli holiga kelgunga qadar qandaydir o’zaro birikish,

sintaktik munosabat jarayonini kechirgan bo’ladi. O’z-o’zidan ayonki, bu birikish

faqatgina nutqda amalga oshadi. Turg’unlashish va nutqda til elementi sifatida,

tayyor holda ishtirok etish esa bu birliklar hayotidagi ikkinchi bosqich sanaladi.

Demak, ular mana shu holatga kelgunga qadar, ya’ni til hodisasiga aylangunga

qadar ham nutqiy jarayonda ishtirok etish vazifasini o’tagan.

A.E.Mamatovning quyidagi fikrlari masalaning mohiyatini yana ham

oydinlashtiradi: “… frazeologiyani “keng” va “tor” ma’noda tushunish noto’g’ri,

uni bitta ma’noda tushunish kerak. Ular qanday til birliklari deb tasnif qilinishidan 26 Фердинанд де Соссюр. –M. 47-50 с.

15

qat’iy nazar, aforizmmi, maqol yoki matalmi, turg’un so’zlashuv formulalarimi,

“qanotli so’zlar”mi, xullas, agar ular frazeologizmning biz bergan ta’rifiga mos

tushsa, undagi talablarni bajara olsa, ya’ni tuzilishi jihatidan so’z birikmasiga yoki

gapga teng bo’lgan, obrazli, umumlashgan ma’no anglatadigan, leksik elementlari

qisman yoki to’liq ko’chma ma’noga ega bo’lgan, lug’atlarda qayd etilgan har

qanday turg’un leksik-semantik birliklar frazeologik birliklar doirasiga kiritilishi

shart”.27

Frazeologik birliklarda ham barcha birliklar singari ifoda va mazmun planiga

ega. Ifoda planida uning qurilishi tushuniladi. Bu qurilmada kamida ikkita mustaqil

so’z (leksema) ishtirok etib, o’zaro sintaktik bog’langan bu so’zlar mohiyatiga ko’ra

birikma yoki gapga teng bo’ladi. Demak, ifoda planida ular so’z birikmasi yoki gap

shaklida bo’lsa, mazmun planida leksemaga teng bo’ladi (ma’no hamma vaqt ham

aniq voqe’lanmasligi mumkin). Tadqiqotchilar leksik so’z birikmalari, deganda

frazeologik birliklarning ana shu jihatlarini nazarda tutishgan. “…mazmun planiga

ko’ra frazeologik birliklar leksik birlik (so’z)larga yaqin tursa, ifoda plani jihatidan

ular sintaktik birlik (so’z birikmasi,gap)larga yaqindir. Ammo frazeologik birliklar

so’zga ham, so’z birikmasiga ham, gapga ham to’la ma’noda teng emas”.

K.M.Gyulumans “Polyak tilidagi ayrim turg’un birikmalar semantikasining

evolyusiyasi” nomli ma’ruzasida quyidagilarni bayon qilgan edi: “Erkin

birikmalarning turg’un birikmalarga o’tish sabablaridan biri leksikalizatsiya jarayoni

bo’lib hisoblanadi. Frazeologiya sohasidagi leksikalizatsiya deb, biz birikma

tarkibidagi alohida komponentlar semantik ma’nolarining asta-sekin sezilmaydigan

darajaga kelishini, frazeologizmlarning birikma qismlari ma’nolari ustida turadigan

umumiy ma’noga ega bo’lishini ataymiz.”28

27 Mamatov A.E. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari. T:. 2001. – 274 b. 28 Гюлумянц К.М. Эволюция семантики некоторых устойчивых сочетаний польского языка // Материалы Всесоюзной конференции по общему языкознанию «Основные проблемы эволюции языка», часть II. 9-16 сентября 1966 года. – Самарканд: Фан, 1966, с.239-242.

16

Frazeologiya sohasida akademik V.V.Vinogradovning katta hissasi bor.

Rus tilshunosligida frazeologiya masalalariga bag’ishlangan eng yirik ish sifatida

uning asarlarini ko’rsatish mumkin.29 Akademik V.V.Vinogradov frazeologiya

haqida fikr yuritgan olimlarning yutuq va kamchiliklarini hisobga olib, bu sohani

o’rganishda yangi bir nazariyani olg’a suradi. U o’z tasnifida ibora tarkibidagi

so’zlar ma’nolarining o’zaro munosabatini hamda ibora komponentlarining

ma’nolari bilan iboradan kelib chiquvchi ma’no o’rtasidagi munosabatni asos qilib

oladi. Qisqacha aytadigan bo’lsak, u rus tili frazeologik birligining ma’no jihatdan

tasnifini ishlab chiqqan. Olim frazeologik birliklarni quyidagi guruhga bo'ladi:

1) Turg'un so'z birikmasining bir butun ma'nosi tarkibidagi

komponentlarning ma'nosidan kelib chiqmaydigan, umuman unga taaluqli

bo'lmagan so'z birikmlarini frazeologik chatishmalar (frazeologicheskiye

srasheniya).

2) Ma'no jihatdan bir butun birlik bo'lib, ammo shu ma'noga so'z

birikmasining u yoki bu komponentining ta'siri seziladi (frazeologicheskiye

yedinstva).

3) Turg'un so'z birikmasi tarkibidagi komponentlardan birining ma'nosi

to'g'ri bo'lib boshqa komponentlar esa ko'chma ma'noda bo'ladi (frazeologicheskiye

sochetaniya).

Akademik V.V.Vinogradov tasnifining umumiy printsiplari boshqa tillarga

ham tatbiq etilishi mumkin.

1.2. Frazeologik birliklar yuzasidan hindiy tili sohasidagi erishuvlar tahlili

A.A.Davidova o’zining “ Hindiy va urdu tillarida frazeologiyaga oid ba’zi

savollar” maqolasida V.V.Vinogradov kabi frazeologik birliklarning uch xil turini

ajratib ko’rsatadi: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma, 3)frazeologik

qo’shilma.

29 В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических единиц в языке, M.1981, 270

17

Bulardan tashqari mashhur rus tilshunoslaridan V.A.Chernishov hamda

G.A.Zograflar30 ham o’zlarining frazeologiya masalalariga bag’ishlangan ilmiy-

tadqiqot ishlarida hindiy tili frazeologiyasi yuzasidan ilmiy-nazariy qarashlarini

berib o’tganlar. Shuningdek, V.B.Beskrovniyning “Morfologicheskoye gibridnoye

slovoobrazovaniye v hindi” asarida frazeologik birliklar, maqol va mattalarga oid

qiziqarli ma’lumotlarni topishimiz mumkin bo’ladi.

Hindiy va urdu tillarining frazeologiyasi qanchalk boy ekanligini ushbu

tillarda chiqqan lug’atlarni ko’rib guvohi bo’lishimiz mumkin. Biroq ushbu tillarda

frazeologiyaga doir nazariy va amaliy manbalar kam.

“Hindi muhavre”31 lug’atida hindiy tiliga doir turli frazeologik

birliklar,turg’un birikmalar,idiomalar o’rin egallagan(/kel dena-itarib

yubormoq,ibg@ jana- jahli chiqmoq)

Bholanath Tivarining “Hindi muhavara kosh”32 lug’atida “idioma”

tushunchasiga juda keng ta’rif berib o’tilgan. U idiomalar tarkibiga hindiy tilidagi

ba’zi intensiv fe’llarni, qo’shma so’zlarni, hamda murakkab otlashgan fe’llarni ham

kiritib o’tgan.

S.H.Kellogg va Abdulhaqlarning qarashlarida frazeologik birliklarning

yasalishiga doir bir muncha noaniqliklar ko’zga tashlanadi. Xususan, Kellogg

o’zining “Hindiy tili grammatikasi” kitobining “otlashgan fe’llar” bo’limiga ot+fe’l

birikmalarining deyarli barchasi fe’l komponentining tabiati va tarkibiy qismlarining

o’zaro bog’langanligidan qat’iy nazar kiritib qo’ygan(kam krna-ishlamoq,rah

de%na-yo’liga ko’z tikmoq,haq /ona-o’zini chetga olmoq).33

Abdulhaq o’zining “Urdu tili grammatikasi”34 kitobida Kelloggning fikrlariga

tayangan holda, otlashgan fe’l birikmalarni frazeologizmlar tarkibiga kiritib o’tgan.

30 Г.А.Зограф, Хиндустани на рубеже, XVII I XIX вв., M., 1961. 31 Dinkar Sharma, Hindi muhavre, Kalkutta, 1938. 32 Bholanath Tivarining ,Hindi muhavara kosh, Kiyab mahal, Ilahabad. 33 S.H. Kellog, A Grammar of the Hindi language, London, 1875, p. 271-277. 34Abdulhaq, Urdu sarf-o-nahv, Dilli, 1940, p. 111-113.

18

Aytilgan fikrlardan kelib chiqqan holda shuni aytib o’tish joizki, ko’chma

ma’no anglatadigan barcha lug’aviy birliklarni frazeologik birliklar sifatida qarash

mumkin bo’ladi. Ammo har xillikdan qochish va aniqlikka intilish maqsadida bu

borada Sh.Rahmatullayev aytgan quyidagi fikrga tayanib ish ko’ramiz, ya’ni

frazeologik birliklarning uch guruhiga e’tiborimizni qaratamiz: “Frazemadan

yaxlitligicha anglashiladigan ma’no bilan uning tarkibidagi leksemalar

anglatadigan ma’nolar orasidagi munosabat asosida frazeologik birliklarning uch

semantik turi farq qilinadi: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma,

3)frazeologik qo’shilma.”

Ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolar asosida izohlanadigan, shu

leksik ma’nolarning umumiy mahraji sifatida gavdalanadigan frazema frazeologik

butunlik deyiladi.

Masalan:

Ek ¡'$ ke ilye mhl igrana (Ek iiNT ke liye mahal giraanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta g’ishtni deb qasrni vayron qilmoq”

Adabiy tarjima: “Arzimagan gapga to’s-to’polon ko’tarmoq”

Ek Myan me'' do tlvar nhI' rhtI (Ek myaan mai do talvaar nahiiN rahtii)

So’zma-so’z tarjima: “Bir qinga ikki qilich sig’maydi”

Adabiy tarjima: “Bir qozonda ikki qo’chqorning kallasi qaynamayd

Ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolar asosida

izohlanmaydigan, bu leksemalarga xos leksik ma’nolarni hisobga olmaydigan

frazemaga frazeologik chatishma deyiladi. Frazeologik chatishmaning tildagi

ikkinchi nomi idiomadir.

Masalan:

Ek Ek kI car car lgana (Ek ek kii chaar chaar lagaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta gapga to’rttalab gap qo’shmoq”

Adabiy tarjima: “Pashshadan fil yasamoq”

Ek do tIn ho jana ( Ek do tiin ho jaanaa)

19

So’zma-so’z tarjima: “Bir-ikki-uch bo’lib qolmoq”

Adabiy tarjima: “Dab bo’lmoq,jo’namoq”

Frazeologik chatishmalarni so’zma-so’z tushunish shu tilning o’zidayoq

ko’pincha hech qanday ma’no bermaydi. Shuning o’zi frazeologik chatishmaning

xususiyatini belgilovchi asosiy o’lchovdir. Modomiki, frazeologik chatishmalarning

tarkibidagi so’zlarni alohida-alohida tushunish imkoniyati o’z tilidayoq yo’q ekan,

bunday iboralarni so’zma-so’z tarjima qilib ham bo’lmaydi (adabiy tarjimada).

Frazeologik chatishma bilan frazeologik butunlik o’rtasida bir nechta

o’xshash va farqli tomonlar bo’lib, ularni quyidagi jadval asosida izohlaymiz.

1-jadval:

BELGILARI FRAZEOLOGIK CHATISHMA

FRAZEOLOGIK BUTUNLIK

1.Ma’no jihatidan bir so’zga tengdir.

+ _

2. Iboraning ma’nosi komponentlarining ma’nolariga bog’liq bo’ladi.

_ +

3. Iboraning ma’nosini uning tarkibidagi so’zlarga xos bo’lgan ma’nolar asosida izohlab bo’ladi.

_ +

4. Tarkibidagi so’zlarning mustaqilligini yo’qqa

+ _

20

chiqaradi, ular o’z leksik ma’nolarni saqlamaydi.

5. Sintaktik jihatdan ularni gap bo’laklariga ajratib bo’lmaydi.

+ +

Mazkur jadvalda frazeologuk chatishma bilan frazeologik butunlik o’rtasidagi

o’xshash va farqli belgilar aks etgan bo’lib, jadvalning boshigi to’rtta katakchasida

berilgan belgilardan ayon bo’ladiki frazeologik chatishma bilan frazeologik butunlik

bir-biriga qarama-qarshi xususiyatlarga ega.

Tarkibidagi so’zlarning leksik ma’nosi saqlanadigan,biri ikkinchisining

bog’liq ma’nosini voqe’lashtiruvchi nutqiy matn vazifasini o’taydigan sintagma

frazeologik qo’shilma deyiladi.

Jumladan:

Ek n sunna (Ek na sunnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Hech narsa eshitmaslik”

Adabiy tarjima: “Hech narsani tan olmaslik”

Ek haq se talI nhI' bjtI (Ek haath se taalii nahiiN bajtii)

So’zma-so’z tarjima: “Bir qo’l bilan qarsak chalinmaydi”

Adabiy tarjima: “Qars ikki qo’ldan chiqadi”

Frazeologik qo’shilma bilan frazeologik butunlik o’rtasida ham bir nechta

o’xshash va farqli tomonlar bo’lib, ular quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan.

2-jadval:

BELGILARI FRAZEOLOGIK

QO’SHILMA

FRAZEOLOGIK

BUTUNLIK

1. Tarkibidagi so’zlaridan

birining ko’chma

ma’nosiga asoslanadi, shu

21

ko’chma ma’noning

reallashuvi asosida

ko’chma ma’no vujudga

keladi.

+ _

2. Tarkibidagi

so’zlarning

yig’indisiga

asoslanadi va shu yo’l

bila umumlashgan

ko’chma ma’no hosil

qiladi.

+

_

3. Tarkibidagi

so’zlarning ko’chma

ma’noli bolishi shart.

+

_

Mazkur jadvalda frazeologik qo’shilma bilan frazeologik butunlik o’rtasidagi farqli

belgilar ko’rsatib o’tilgan bo’lib, belgilardan ma’lum bo’ladiki, ular orasida

yetarlicha farqlar mavjuddir.

1.3. Bob yuzasidan xulosalar.

Mazkur bobni yozishda, o’zbek va jahon tilshunosligida frazeologik

birliklarga oid ilmiy-nazariy qarashlar atroflicha o‘rganildi. Frazeologiyaning

qamrovi ko'lamiga doir yuqoridagi tushuncha va ta'riflardan so'ng uning

chegaralarini aniq va lo'nda aniqlab olish, muammodir. Binobarin, frazeologiya

tarkibiga biron bir istisnosiz u yoki bu tildagi turg'un so'z birikmalarining

hammasini kiritish bu muammoni yanada chigallashtiradi.

Shunday qilib, “Frazeologiya” tushunchasi bo'yicha hanuzgacha aniq ilmiy

to'xtamga kelinmagan,bunga sabab har bir muallif mazkur atamani o'zicha

tushunadi, ya'ni tadqiqotning u yoki bu aspektiga ko'proq urg'u beradi.

Tilshunoslar ham frazeologik tizimning ko'lami va chegarasi haqida yakdil

emaslar. Bundan esa frazeologik birlik haqidagi tushuncha turli tumanligi

22

namoyon bo’ladi. Bir necha mualliflar(V.N.Teliya, A.V.Kunin) frazeologiyani

kengroq tushunadilar va uning tarkibiga ham erkin ham turg'un so'z birikmalarini

kiritadilar. Bir qancha olimlar (S.I. OJegov, V.V.Vinogradov) frazeologik tizimga

faqat turg'un iboralar mansub deb biladilar.

Xususan, mavzuga kengroq yondashish maqsadida o’zbek, rus va hind

tilshunos olimlarining frazeologik birliklarga oid fikr-mulohazalari tahlil qilindi.

Unga ko‘ra, o’zbek tilshunos olimi Sh.Raxmatullayev frazemadan yaxlitligicha

anglashiladigan ma’no bilan uning tarkibidagi leksemalar anglatadigan ma’nolar

orasidagi munosabat asosida frazeologik birliklarning uch semantik turini ko’rsatib

o’tgan: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma, 3)frazeologik qo’shilma.

Tilshunos olim Akademik V.V.Vinogradov ham frazeologiya haqida fikr yuritgan

olimlarning yutuq va kamchiliklarini hisobga olib, bu sohani o’rganishda yangi bir

nazariyani olg’a suradi. U o’z tasnifida ibora tarkibidagi so’zlar ma’nolarining

o’zaro munosabatini hamda ibora komponentlarining ma’nolari bilan iboradan

kelib chiquvchi ma’no o’rtasidagi munosabatni asos qilib oladi. Akademik

V.V.Vinogradov tasnifining umumiy printsiplari boshqa tillarga ham tatbiq etilishi

mumkin. A.A.Davidova ham V.V.Vinogradov fikrlariga qo’shiladi.

II BOB. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LEKSIK-SEMANTIK TASNIFI

2.1. Frazeologik butunlik.

Shunday frazeologik birliklar borki, ular anglatgan ma’noni uning

tarkibidagi ayrim so’zlardan to’g’ridan-to’g’ri keltirib chiqarish mumkin emas.

Shu bilan birgalikda iboradan butunligicha kelib chiqadigan ma’no bilan ibora

tarkibidagi so’zlarning ma’nolari o’rtasida qarama-qarshilik ham yo’q. Iborani

23

tashkil qiluvchi so’zlar o’z mustaqil ma’no markazini saqlamaydi. Iboraning

ma’nosi uning tarkibidagi so’zlarga xos bo’lgan ma’nolarning umumiy mahraji

sifatida kelib chiqadi. Bu umumiy ko’chma ma’no iboraning butunligini saqlab

turadi, uning parchalanib ketishiga yo’l qo’ymaydi.

Tarkibidagi so’zlarning ma’nolariga bog’liq, shularga asoslangan

umumlashtiruvchi ko’chma ma’noli iboralar frazeologik butunliklar deb ataladi.

Hindiy tilidagi frazeologik birliklarning aksariyati frazeologik butunlikka

mansubdir. Frazeologik butunliklar o’z stukturasining semantik murakkabligi,

komponentlar aro semantik bog’lanishiga qarab umumiy bo’lajak ma’noning

chiqarilish imkoniyati kabi jihatlari bilan frazeologik chatishma hamda frazeologik

qo’shilmalardan farq qiladi.35

Masalan, sat prde me' r%na (Saat parde mein rakhnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Yetti parda ortiga saqlamoq”

Adabiy tarjima: “Yaxshilab berkitib saqlamoq”

Demak, ushbu ibora frazeologik butunlikka xosdir, negaki iborani uning

tarkibidagi komponentlar orqali izohlash mumkin.

Frazeologik birliklar ba’zan ikkita to’liq ma’noli so’zdan tashkil topgan so’z

birikmasidan iborat bo’lib, bular o’z asosida obrazli tasavvur hamda leksik

tarkibining turg’unligi va uslubiy bo’lganligi bilan xarakterlanadi.36

To’plangan “bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlardan yasalgan 80 ga

yaqin frazeologik birliklarning aksariyati frazeologik butunlikka oid ekanligi tahlil

jarayonida kuzatildi. Tahlil natijalari quyidagi chizmada aks ettirilgan.

1-chizma:

35 В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических едениц в русском языке, M.1981 36 И.В.Арнольд. Лексикология современного английского языка, M.: 1959, с. 198.

24

Iboradan kelib chiquvchi ma’no umumiy ma’noning ibora komponentlari

ma’nolariga munosabati barcha frazeologik butunliklarda bir xil emas. Frazeologik

butunliklar orasida erkin uyushmalarga yaqin turuvchi iboralar ham bor. Masalan:

Ek $k lgana (Ek Tak lagaana)

So’zma-so’z tarjima: “Bir nigoh tashlamoq”

Adabiy tarjima: “Nigohini qadab qaramoq”

Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, iboraning umumiy ma’nosi uning

komponentlari anglatgan to’g’ri ma’nolarning oddiy yig’indisidan kelib chiqadi,

25

iboraning ma’nosini komponentlarining to’g’ri ma’nolari bevosita ko’rsatib turadi.

Demak, bunday iboralarda mavhumlashish holati deyarli bo’lmaydi.

Komponentlari ma’nolarining oddiy yig’indisiga asoslangan frazeologik

butunliklar yig’ma ma’noli frazeologik butunliklar deb ataladi.

Yig’ma ma’noli frazeologik butunliklar tarkibli terminlarga yaqin turadi,

ammo ulardan farq qiladi. Sostavli terminlardan konkret, to’g’ri ma’no kelib chiqsa,

yig’ma ma’noli frazeologik butunliklardan umumlashgan ko’chma ma’no

anglashiladi. Yig’ma ma’noli frazeologik butunliklar frazeologik birliklarning yangi

qatlamiga to’g’ri keladi. Asosiy e’tibor iboraning umumiy ma’nosiga berila borishi

bilan yig’ma ma’noli frazeologik butunliklar ham ko’chma ma’noli frazeologik

butunliklarda ham ko’chma ma’no o’z mavqeini mustahkamlab boradi.

car Aa\%e' krna (Chaar aankheN karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta ko’z qilmoq”

Adabiy tarjima: “Yuzma-yuz kelmoq”

Ushbu iboraning tarkibida qatnashgan so’zlarga xos bo’lgan konkret, to’g’ri

ma’nolar hozirgi qo’llanishda 2-planga o’tib qolgan, 1-o’rinda bu iboradan

anglashiluvchi ko’chma ma’nolar turadi.

Ko’pgina frazeologik butunliklarda ularning umumiy ma’nosini

komponentlarining konkret, to’g’ri ma’nosini bevosita ko’rsatib turavermaydi. Ibora

tarkibidagi so’zlarni ularning o’z to’g’ri, konkret ma’nolarida tushunishga quyidagi

holatlar yo’l bermaydi:

1) Frazeologik butunliklar ko’chma ma’noli komponentga ega bo’lganda:

Masalan, Ek dm me' hjar dm (Ek dam main hazaar dam)

So’zma–so’z tarjima: “Bir nafasda ming najot”

Adabiy tarjima: “Bir insondan ming najot”

Ushbu iboradagi dm ya’ni “nafas” so’zi “inson, najot, yordam” kabi ko’chma

ma’nolarni anglatib kelgan.

2) Frazeologik butunlik asosida mubolag’a va majoz yotganda:

Masalan, pa\co' £\gilya\ brabar nhI' (PaanchoN ungliyaaN baraabaar nahiiN)

26

So’zma-so’z tarjima: “Beshala barmoq teng emas”

Adabiy tarjima: “Besh qo’l barobar emas”

3) Frazeologik birliklar turli ruhiy holatni, shuningdek mavhum

tushunchalarni ifodalaganda.

Masalan, Aa# Aa\sU rona (Aath aansuu rona)

So’zma-so’z tarjima: “Sakkizta ko’z yosh yig’lamoq”

Adabiy tarjima: “Ko’z yoshi dengiz bo’lmoq”

Yuqoridagilardan quyidagi fikrlarga kelindi:

1) Frazeologik butunlik ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga bog‘liq, shu

leksik ma'nolarning o‘ziga xos sintezidan iborat bo‘ladi.

2) Frazeologik butunlik ma'nosini uning tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar

asosida izohlash mumkin.

3) Frazeologik butunlik tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar ma'lum darajada

hisobga olinadi.

4) Frazeologik butunlikning yaxlit ma'nosi fonida tarkibidagi leksemalarga xos

ma'nolar ham sezilib turgani sababli bunday frazeologik birliklar ma'nosi ko‘p qirrali, boy

bo‘ladi, murakkab holatda gavdalanadi, ichki obraz hayot bo‘ladi.

5) Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining borligi bilan

bunday frazeologik birlik yasama leksemalarga o‘xshaydi.

2.2. Frazeologik chatishma.

Frazeologik birliklarning yana bir turi borki, ularda iboradan anglashiladigan

ma’no uning tarkibidagi so’zlarning ma’nolariga bog’liq emas, ulardan kelib

chiqmaydi ham. Bunday iboralar frazeologik chatishmalar deyiladi.

1) Masalan, nO do Gyarh hona (Nao do gyaarah hona)

So’zma-so’z tarjima: “To’qqiz ikki o’n bir bo’lmoq”

Adabiy tarjima: “Juftakni rostlamoq”

Demak, misoldan ayonki, iboraning ma’nosi uning tarkibidagi so’zlarga

bogliq emas, iboradan kelib chiquvchi umumiy ma’no ya’ni “qochib ketmoq, yo’q

27

bolib qolmoq” , iborada ishtirok etgan nO, do, Gyarh (to’qqiz, ikki, o’n bir) so’zlari

bilan izohlanmaydi.

To’plangan “bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlardan yasalgan 80 ga

yaqin frazeologik birliklardan frazeologik chatishma turiga oid misollar nisbatan

ozchilikni tashkil etdi, ularning soni 13 tani tashkil etdi. Tahlil natijalari quyidagi

chizmada o’z aksini topgan.

2-chizma:

Frazeologik chatishmalar ma’no jihatidan frazeologik butunliklarga nisbatan

ancha taraqqiy etgan bo’ladi. Frazeologik chatishmaga xos ma’no bunday ibora

tarkibidagi so’zlarning ma’nolaridan uzoqlashgan bo’ladi yoki u ma’nolarni

tamoman hisobga olmay qo’yadi.

28

Masalan, car ke k'/o' pr c!na (Chaar ke kandhoN par charhnaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’rttaning yelkasiga chiqmoq”

Adabiy tarjima: “O’lganni ustiga tepmoq”

Ushbu iboradan kelib chiquvchi ma’no shu iboradan anglashiladigan

ma’noga qarama-qarshidir. So’zma-so’z tarjima bilan adabiy tarjima butunlay farq

qiladi.

Odatda frazeologik chatishmalarning bir tildan ikkinchi tilga tarjima

qilinishi mumkin emasligi shu xil iboralar uchun birdan-bir o’lchov bo’lib

hisoblanib keladi. Holbuki, bunday iboralarning o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini

ikkinchi bir til nuqtai nazaridan emas, balki shu ibora mansub bo’lgan tilning o’zi

nuqtai nazaridan izohlash kerak.


1) Frazeologik chatishmama ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga bog‘liq

emas, bulardan kelib chiqmaydi.

2) Frazeologik chatishma ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida

izohlanmaydi, frazemadan anglashiladigan ma'noni tushunishda qandaydir

shartlilik mavjud bo‘ladi.

3) Frazeologik chatishma tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar hisobga olinmaydi.

4) Faqat iboraning yaxlit ma'nosigina mavjud bo‘ladi, bu ma'noning gavdalanishida

tarkibidagi leksemalarning ma'nosi qatnashmaydi, ichki obraz so‘ngan bo‘ladi.

Shunga ko‘ra frazeologik chatishma ma'nosi ancha sodda holatda gavdalanadi.

5) Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining yo‘qligi bilan

bunday frazeologik birlik tub leksemaning bosh leksik ma'nosiga o‘xshaydi.

2.2. Frazeologik qo’shilma.

So’z ma’nolarining tobora rivojlanib borishi bir so’z yordami bilan turli ma’nolarni

ifodalashga keng yo’l ochib beradi. So’zlar ana shunday xususiyatga ega bo’lmaganda edi,

til badiiy rang-barangligidan mahrum bo’lgan bo’lardi.

So’z ma’nolari, odatda, kontekstda voqelashadi. Ko’p ma’noli so’zlar, ular

kontekstdan tashqarida olinganda faqat asosiy, konkret ma’nolarinigina ifodalaydi. Bunday

29

so’zning barcha ma’nolarini yakka shu so’zning o’zidan keltirib chiqarish mumkin emas.

Ko’p ma’noli so’zning asosiy ma’nosidan, ya’ni to’g’ri ma’nosidan boshqa ma’nolari shu

so’z uyushib kelgan yoki uni o’rab olgan boshqa so’zlarga bog’liqdir. Bu hol ayniqsa,

ko’chma ma’noning reallashishida aniq sezilib turadi.

Ko’p ma’noli so’zlarning ma’nolari, odatda, erkin va bog’li ma’nolarga ajratiladi.

So’zdan bevosita anglshiluvchi ma’no erkin ma’no, so’zlarning uyushib kelishi natijasida

reallashadigan ma’no esa bog’li ma’no hisoblanadi. So’zlarning uyushib kelishi natijasida

hosil bo’ladigan bunday ko’chma ma’no frazeologik bog’li ma’no deb ataladi.

Frazeologik bog’li ma’noga ega bo’lgan so’zning kontekstdagi ma’nosi turli

uyushmalarda turlicha bo’ladi.

Masalan, Aa\% %ulna (Aankh khulnaa) iborasidagi Aa\% (ko’z) so’zi alohida

olinganida ushbu uyushmadagi ma’nosini bermaydi, balki tana a’zosinigina bildirib keladi.

Chunki Aa\% %ulna iborasidan hosil bo’ladigan “yaxshi-yomonni tushunmoq, xushyor

bo’lmoq” kabi ma’nolar bevosita Aa\% (ko’z) so’zining yolg’iz o’ziga emas, balki ibora

tarkibidagi har ikkala so’zga bog’liqdir. Bunday iboranin komponentlari o’rtasidagi

dastlabki farq shundaki, iborada bu so’zlardan biri ko’chma ma’oning kelib chiqishi uchun

asos vazifasini o’tasa, ikkinchisi shu ma’noning voqe’lashishi uchun zarur bo’lgan sharoitni

yaratish vazifasini bajaradi. Shunday bo’lishiga qaramay frazeologik birliklarning hosil

bo’lishi ko’proq ko’chma ma’noda qo’llanuvchi komponentga bog’liqdir.

Komponentlaridan birining ko’chma ma’nosiga asoslanadiga va komponentlariga xos

mustaqil ma’no markazlarini saqlab qoladigan iboralar frazeologik qo’shilmalar deb ataladi.

Masalan, pa\co' £\gilya\ `I me' hona (PanchoN ungliyaaN ghii main honaa)

So’zma-so’z tarjima: “Beshta barmoq yog’da bo’lmoq”

Adabiy tarjima: “Har ishda omadi chopmoq”

Frazeologik qo’shilmalarda alohida olingan bir so’zning ma’nosi haqida gapirib

bo’lmaydi. Birikishi natijasida kelib chiqadigan ma’no to’g’risidagina so’z bo’lishi mumkin.

Demak bunday frazeologik birliklarda o’rganiladigan obyekt yakka so’z emas, balki so’zlar

uyushmasi bo’lib chiqadi. Shunga qaramay, uyshma tarkibidagi so’zlarning mustaqil ma’no

markazi yaqqol ajrab va sezilib turadi. Bu ayniqsa to’g’ri ma’noli komponentga xosdir.

Tahlil jarayonida frazeologik butunliklardan keying o’rinda frazeologik qo’shilma

30

turiga oid iboralar turishi kuzatildi, ular to’plangan 80 ga yaqin misollarning 25 tasini tashkil

qildi. Natijalarni quyidagi chizmada ko’rishimiz mukin.

3-chizma:

Ko’p hollarda frazeologik qo’shilmalarni frazeologik butunliklardan ajratish qiyin

bo’lib qoladi. Chunki frazeologik qo’shilma komponentlariga xos bo’lgan ma’no

mustaqilligining yo’qolib borishi ko’p hollarda frazeologik butunlikka yaqinlashtiradi.

Solishtirsak:

1) Ek jban hona (Ek zabaan honaa)

31

So’zma-so’z tarjima: “Bir til bo’lmoq”

Adabiy tarjima: “Hamjihatlik va yakdillik bo’lmoq”

2) Ek baat honaa Ek bat hona (Ek baat honaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bir gapli bo’moq”

Adabiy tarjima: “Lafzida turmoq”

Ko’rinib turibdiki, birinchi misolimiz frazeologik qo’shilma turiga oid, negaki

ibora tarkibidagi ayrim so’zlar (jban- til) o’z ma’nosida emas, balki ko’chma

ma’noda kelganligi yaqqol ko’rinib turibdi, biroq ikkinchi misolimizdagi iborani biz

bevosita tarkibida komponentlari orqali izohlashimiz mumkin. Demak, ikkinchi

misolimiz frazeologik butunlikka xosdir.


1) Frazeologik qo’shilma ma'nosi tarkibidagi leksemalarning birining ko’chma

ma’nosiga asoslanadi.

2) Frazeologik qo’shilmalar uchun tarkibidagi so’zlarning ko’chma ma’noli bo’lishi

shart.

3) Frazeologik qo’shilmalar uchun ko’p so’zlilik xos emas.

2.3. Bob yuzasidan xulosalar.

Bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi, hindiy tilida “bir” dan “o’n”

gacha sanoq sonlardan yasalgan frazeologik birliklar leksik-semantik jihatdan

tahlil qlinganida, ularning deyarli 50% i frazeologik butunlik turiga, 35% i

frazeologik qo’shilma va 15% i frazeologik chatishma turiga oid ekanligi tahlil

jarayonida kuzatildi. Shuningdek, jamlangan misollarimizning aksariyati (Aa#

Aa\sU rona ‘Aath aaNsuu ronaa’- sakkizta ko’z yosh to’kmoq; “Ko’z yoshi daryo

bo’lmoq”) sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi leksik-semantik guruhiga mansub

ekanligi aniqlandi. Shu bilan bir qatorda, misollarimizni frazeologik ma’no

jihatidan o’rganganimizda, ijobiy ma’no bildiruvchi frazeologik birliklar

misollarimizning aksariyatini (50 ga yaqin) tashlik qildi (pa\co' £\gilya\ `I me' hona

32

‘PanchoN ungliyaaN ghii main honaa’-beshta barmoq yog’da bo’lmoq; “Har ishda omadi

chopmoq”), salbiy ma’no bildiruvchi misollarimiz nisbatan ozchilikni (30 ta) tashkil

etdi (Ek pr se sO kOve bnana ‘Ek par se sau kauve banaanaa-bitta patdan o’nta

qarg’a yasamoq; “Pashshadan fil yasamoq”).

.

III BOB. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING STRUKTURAVIY-SINTAKTIK TAHLILI

1.1. Gapga teng qurilishli frazeologik birliklar.

33

Frazeologik birlik yirik til birligi bo’lib kamida ikkita mustaqil turkum

leksemasidan (so’zlardan) tarkib topadi. Shunga ko’ra, frazeologik birlikning ifoda

plani deb, leksemalar va ularni bog’lash uchun xizmat qiladigan morfemalar

ko’zda tutladi. O’zaro sintaktik bog’langan bu leksemalar mohiyatiga ko’ra so’z

birikmasiga yoki gapga teng bo’ladi. Bunday birikma yoki gapdan yaxlitligicha

anglashiladigan frazeologik ma’no uni sintaktik birlik (nutq birligi) deb emas, balki

semantic birlik (til) birligi deb qarashga olib keladi. Shu sababli so’z birikmasiga

yoki gapga tenglik haqida gapirganda, frazeologik birlikning ichki sintaktik

qurilishi ko’zda tutiladi, frazeologik birlikning tarkibini sintaktik tahlil qilish nutq

birligining tarkibini emas, balki til birligining tarkibini tahlil qilish bo’ladi.

Umuman, frazeologik birlik tarkibida qatnashgan so’zlar orasidagi sintaktik

bog’lanish o’z kuchini saqlaydi, o’lmaydi faqat, ichki bo’ladi.

Masalan, Ek A\g vh .I g'da (Ek ang vah bhii gandaa)

So’zma-so’z tarjima: “Birgina tana, u ham bo’lsa iflos”

Adabiy tarjima: “Ko’p narsaga aqli yetmaslik”

Ushbu ibora ichki sintaktik qurilishi jihatidan gapga teng (ega bilan kesim

munosabatini aks ettiradi).

Masalan, Ek lk@I se sb ko ha\kna (Ek lakRii se sabko haaNknaa)

So’zma–so’z tarjima: “Bir tayoq bilan hammani haydamoq”

Adabiy tarjima: “Hammani barobar ko’rmoq”

Ushbu ibora ichki sintaktik qurilishi jihatidan so’z birikmasiga teng (vositasiz

to’ldiruvchi bilan to’ldirilmish munosabatini aks ettiradi).

Bunday sintaktik qayta qurilish bu fe’l iborada nisbat daraja yasalish

munosabati bilan yuz beradi: o’timsiz fe’l bosh kelishikdagi ot bilan munosabatga

kirishgan bo’lsa, orttirma yasovchisini olib, o’timliga aylangach, ot komponentining

bosh kelishigi tushum kelishigiga aylanadi.

Ko’rinadiki, bir komponentdagi grammatik o’zgarish ikkinchi komponentda

ham shunga muqobil o’zgarishni talab qiladi, natijada birikmaga teng holat gapga

teng holatga yoki aksincha o’tadi.

34

To’plangan “bir” dan “o’n” gacha sanoq sonlardan yasalgan 80 ga yaqin

frazeologik birliklardan 30 dan ortig’i gapga teng qurilishli frazeologik birliklarni

tashkil etdi.

Ularni sintaktik tahlilga tortib, ularni quyidagi gap bo’laklariga ajratdik:

1) Ek Anar sO bImar (Ek anaar sau biimaar)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta anor, yuzta bemor”

Adabiy tarjima: “Narsa bitta xohlovchilar mingta”

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh

bo’laklari (aniqlovchi+ega+aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, Anar ega,

sO aniqlovchi, bImar kesim.

2) Ek A\g vh .I g'da (Ek ang vah bhii gandaa)

So’zma-so’z tarjima: “Birgina tana, u ham bo’lsa iflos”

Adabiy tarjima: “Ko’p narsaga aqli yetmaslik”


bo’laklari (aniqlovchi+ega+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, A\g ega, g'da kesim.

3) Ek tndurUstI hjar inyamt (Ek tanduruustii hazaar niyaamat)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta sog’liq, mingta boylik”

Adabiy tarjima: “Salomatlik – tuman boylik”


bo’laklari (aniqlovchi +ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, tndurUstI

ega, hjar aniqlovchi, inyamt kesim.

4) Ek jan hjar gm (Ек jaan hazaar gam)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta jonga mingta g’alva”

Adabiy tarjima: “Hayot bir bor beriladi, tashvishlar esa talaygina”


bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, jan ega,

hjar aniqlovchi, gm kesim.

5) Ek pq do kaj (Ek panth do kaaj)

So’zma-so’z tarjima: “Bir yo’lda ikkita ish”

35

Adabiy tarjima: “Bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq”


bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, pq ega, do

aniqlovchi, kaj kesim.

6) Ek sr hjar gm (Ek sar hazaar gam)

So’zma-so’z tarjima: “Bir bosh, ming g’alva ”

Adabiy tarjima: “Bir boshga ming g’alva”


bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi +kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, sr ega,

hjar aniqlovchi, gm kesim.

7) pa\co' £\gilya\ brabar nhI' (PaanchoN ungliyaaN baraabaar nahiiN)




bo’laklari (aniqlovchi+ega+kesim) dan iborat, pa\co' aniqlovchi, £\gilya\ ega, brabar

nhI' kesim.

8) Ek pr se sO kOve bnana (Ek par se sau kauve banaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta patdan o’nta qarg’a yasamoq”


Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ sabab holi+ aniqlovchi+ ega+kesim) dan

iborat, Ek aniqlovchi, pr se hol, sO aniqlovchi, kOve ega, bnana kesim.

9) Ek Myan me' do tlvar nhI' rhtI (Ek myaan mai do talvaar nahiiN rahtii)

So’zma-so’z tarjima: “Bir qinga ikki qilich sig’maydi

Adabiy tarjim: “Bir qozonda ikki qo’chqorning kallasi qaynamaydi”


ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ o’rin-joy holi+ aniqlovchi+ ega+kesim) dan

iborat, Ek aniqlovchi, Myan me' hol, do aniqlovchi, tlvar ega, nhI' rhtI kesim.

10) Ek se idn nhI' jate (Ek se din nahiiN jaate)

36

So’zma-so’z tarjima: “Birdek kun o’tmaydi

Adabiy tarjima: “Oyning o’n beshi qorong’u bo’lsa, o’n beshi yorug’ bo’ladi”


ikkinchi darajali bo’laklari ( hol+ega+kesim) dan iborat, Ek se hol, idn ega, nhI' jate

kesim.

11) Ek se idn nhI' rhte (Ek se din nahiiN rahte)

So’zma-so’z tarjima: “Bir xil kun o’tmaydi”

Adabiy tarjima: “Hayotda hamma narsa o’tkinchi”


ikkinchi darajali bo’laklari ( hol+ega+kesim) dan iborat, Ek se hol, idn ega, nhI' rhte

kesim.

12) pa\co' £\gilya\ `I me' hona (PanchoN ungliyaaN ghii main honaa)




ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ ega+o’rin-joy holi+kesim) dan iborat, pa\co

aniqlovchi,' £\gilya\ ega, `I me' hol, hona kesim.

13) Ek cup hjar ko hrave (Ek chup hazaar ko haraave)

So’zma-so’z tarjima: “Birgina sukunat, ko’p narsani yengar”

Adabiy tarjima: “Jim turgan mingni yengar”


ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim) dan

iborat, Ek aniqlovchi, cup ega, hjar aniqlovchi, ko to’ldiruvchi, hrave kesim.

14) Ek haq se talI nhI bjtI (Ek haath se taalii nahiiN bajtii)

So’zma-so’z tarjima: “Bir qo’l bilan qarsak chalinmaydi”

Adabiy tarjima: “Qars ikki qo’ldan chiqadi”


ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+to’ldiruvchi+ega+kesim) dan iborat, talI ega,

Ek aniqlovchi+ haq se to’ldiruvchi, nhI bjtI kesim.

37

O’ttizga yaqin gapga teng qurilishli frazeologik birliklar sintaktik tahlil

qilingach, ular quyidagi modellarga ajraldi:

I model. A+S+A+P (Attribute+Subject+Attribute+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+ega+aniqlovchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami

15ta misol mansub deb topildi;

II model. A+S+A+P(Attribute+Subject+ Attribute+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 9ta misol

mansub deb topildi;

III model. A+Mp+A+S+P (Attribute+Modifier of

place+Attribute+Subject+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+hol+aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga

jami 3ta misol mansub deb topildi;

IV model. Mp+S+P (Modifier of place+Subject+Predicate)

Ushbu model sabab holi+aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga jami

2ta misol mansub deb topildi;

V model. A+S+O+P (Attribute+Subject+Object+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+to’ldiruvchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga

jami 1ta misol mansub deb topildi;

Yuqoridagi tahlil natijasidan shuni anglash mumkinki, 30 ga yaqin gapga

teng qurilishli frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda (15ta) A+S+A+P

(Attribute+Subject+Attribute+Predicate) modeliga xos ekanligi aniqlandi.

1.2. So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar.

So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar hokim va tobe so’zlardan

iborat bo’lib, ular mustaqil va yordamchi so’z turkumlaridan iborat bo’ladi.

To’plangan “bir” dan “10” gacha sanoq sonlardan yasalgan 80 ga yaqin

frazeologik birliklardan aksariyati (50 ga yaqin) so’z birikmasiga teng qurilishli

frazeologik birliklarni tashkil etdi.

Ularni sintaktik tahlilga tortib, quyidagi gap bo’laklariga ajratdik:

38

1) Ek Aa\% se de%na (Ek aaNkh se dekhnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bir ko’z bilan qaramoq”

Adabiy tarjima: “Hammani birdek ko’rmoq”

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, Ek aniqlovchi, Aa\% se to’ldiruvchi,

de%na kesim.

2) Ek A‐\% n Aana (Ek aaNkh na aanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta ko’ziga kelmaslik”

Adabiy tarjima: “Umuman yoqmaslik”


aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, Ek aniqlovchi,Aa\% to’ldiruvchi, n Aana

kesim.

3) do do bate' krna (Do do baateiN karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Ikkita gap gapirmpq”

Adabiy tarjima: “Ikki og’iz gapirmoq”


aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, do do aniqlovchi,bate' to’ldiruvchi, krna

kesim.

4) car Aa\%e' krna (Caar aankheN karna)

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta ko’zlar qilmoq”

Adabiy tarjima: “Qarama-qarshi kelib qolmoq”


aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan ibora car aniqlovchi, Aa\%e' to’ldiruvchi, krna

kesim.

5) car ca\d lgna (Caar caaNd laganaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta oy tuyulmoq”

Adabiy tarjima: “Shuhrat qozonmoq”

39


aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan ibora car aniqlovchi, ca\d to’ldiruvchi, lgna

kesim.

6) Aa# Aa\sU rona (Aath aaNsuu ronaa)

So’zma-so’z tarjima: “Sakkizta ko’z yosh to’kmoq”

Adabiy tarjima: “Ko’z yoshi daryo bo’lmoq”

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u aniqlovchi+

to’ldiruvchi+kesim dan ibora Aa# aniqlovchi, Aa\sU to’ldiruvchi, rona kesim.

7) nO do Gyarh hona (Nao do gyaarah hona)



Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u to’ldiruvchi+kesim

dan ibora nO do Gyarg to’ldiruvchi, hona kesim.

8) nO terh ba¡s btana (Nao terah baaiis bataanaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’qqiz o’n uch yigirma ikkita gapirmoq”

Adabiy tarjima: “Bahona qidirmoq”

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u to’ldiruvchi+kesim

dan iborat. nO terh ba¡s to’ldiruvchi, btana kesim.

9) Ek ¡'$ ke ilye mhl girana (Ek iiNT ke liye mahal giraanaa)

So’zma-so’z tarjima: “bitta g’ishtni deb qasrni vayron qilmoq”

Adabiy tarjima: “Arzimagan gapga to’s-to’polon ko’tarmoq”

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u aniqlovchi+sabab

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek aniqlovchi,¡'$ ke ilye sabab holi, mhl

to’ldiruvchi, girana kesim.

10) Ek kI ds sunana (Ek kii das sunaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bittaga o’ntani eshittirmoq”

Adabiy tarjima: “Arzimagan xato uchun haddan tashqari haqorat qilmoq”

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek kI sabab holi, ds to’ldiruvchi, sunana kesim.

40

11) Ek kI tIn bnana (Ek ke tiin banaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bittani uchta qilmoq”

Adabiy tarjima: “Birni o’nga pullamoq,mo’may daromad topmoq”


holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek kI sabab holi, tIn to’ldiruvchi, bnana kesim.

12) Ek Ek kI car car lgana (Ek ek kii chaar chaar lagaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta gapga to’rttalab gap qo’shmoq”



holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek kI sabab holi, car car to’ldiruvchi, lgana

kesim.

13) Ek Ek kI sO sO sunana (Ek ek kii sau sau sunaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta narsaga yuzta narsa eishittirmoq”

Adabiy tarjima: “Bitta gapga mingta gap qo’shmoq”


holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek kI sabab holi, sO sO to’ldiruvchi, sunana

kesim.

14) Ek Ek ke ds sunana (Ek ek ke das sunaanaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bir gapga o’nta gap eshittirmoq”

Adabiy tarjima: “Bita gapga mingta gap qo’shib gapirmoq”


holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek ke sabab holi ds to’ldiruvchi, sunana

kesim.

15) Ek Ek ke do do krna (Ek ek ke do do karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Bitta ishni ikkita qilmoq”

Adabiy tarjima: “Vaqtni behuda o’tkazmoq”

41


holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek ke sabab holi do do to’ldiruvchi, krna

kesim.

16) Ek se iKkIs krna(Ek se ikkiis karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Birdan yigirma bir qilmoq”

Adabiy tarjima: “Bo’rttirib gapirmoq” бўлмоқ”


holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek ke sabab holi, iKkIs to’ldiruvchi, krna kesim.

Elikka yaqin so’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar sintaktik

tahlil qilingach, ularni quyidagi modekkarga ajratdik:

I model. Mp+O+P (Modifier of place+Object+Predicate)

Ushbu model hol+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 17ta misol

mansub deb topildi;

II model. A+O+P (Attribute+Object+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 9ta

misol mansub deb topildi;

III model. A+Mp+O+P (Attribute+Modifier of place+Object+Predicate)

Ushbu model aniqlovchi+hol+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami

6ta misol mansub deb topildi.

Yuqoridagi tahlil natijasidan shuni anglash mumkinki, so’z birikmasiga

teng qurilishli frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda (17ta) Mp+O+P ya’ni

Modifier of place+Object+Predicate modeliga xos ekanligi aniqlandi.

42

XULOSA

Hindiy tilida son so’z turkumiga oid frazeologik birliklar mavzusidagi

bitiruv malakaviy ishi ilmiy tadqiq etilishi natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:

1. Garchi, hindiy tili yarim asrdan ortiq davrdan beri yurtimizda o‘rganilib

kelinayotgan bo‘lsada, son so’z turkumiga oid frazeologik birliklar tadqiqot

ob’ekti sifatida o‘zbek hindshunosligida hanuzgacha ilmiy jihatdan maxsus

o‘rganilmagan. Mazkur bitiruv malakaviy ishimizda frazeologik birliklarning

leksik-semantik shuningdek, strukturaviy-sintaktik xususiyatlari atroflicha

o‘rganildi.

2. O’zbek, rus va hindiy tilidagi frazeologik birliklarga xos ilmiy-nazariy

asarlar o‘rganilganda, olimlar tomonidan frazeologik birliklarga oid turli xil fikr-

mulohazalar berilganligi kuzatildi. Jumladan, o’zbek tilshunos olimi

Sh.Raxmatullayev, rus tilshunos olimlari V.V.Vinogradov va A.A.Davidovalar

43

frazeologik birliklarning uch semantik turni ko’rsatib o’tganlar: 1) frazeologik

butunlik, 2) frazeologik qo’shilma va 3) frazeologik qorishma.

3. Shu bilan bir qatorda, hindiy tilida son so’z turkumiga oid frazeologik

birliklar yuqorida keltirilgan uch usulga oid tahlil qilindi, to’plangan 80ga yaqin

frazeologik birliklarning aksariyati frazeologik butunlik turiga oid ekanligi tahlil

jarayonida kuzatildi, ularning soni 37(50%) tani tashkil etdi, keying o’rinda

frazeologik qo’shilma turiga oid iboralar turishi kuzatildi, ularning soni 25(35%)

tani tashkil etdi, frazeologik chatishma turiga oid misollar nisbatan ozchilikni

tashkil etib, ulaning soni 13(15%) tani tashkil etdi.

4. Jamlangan misollarimizning aksariyati sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi

leksik-semantik guruhiga mansub ekanligi aniqlandi. Shu bilan bir qatorda,

misollarimizni frazeologik ma’no jihatidan o’rganganimizda, ijobiy ma’no

bildiruvchi frazeologik birliklar misollarimizning aksariyatini (50 ga yaqin) tashlik

qildi; salbiy ma’no bildiruvchi misollarimiz nisbatan ozchilikni (30 ta) tashkil etdi.

5. To’plangan “bir” dan “o’n” gacha sanoq sonlardan yasalagan frazeologik

birliklar sintaktik jihatdan tahlil etililgach, ular gapga teng qurilishli frazeologik

birliklar hamda so’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklarga ajratildi,

gapga teng qurilishli frazeologik birliklar nisbatan ozchilikni tashkil etdi, ularning

soni 30 tagacha yetdi. ular quyidagi modellarga ajraldi: I model. A+S+A+P; II

model. A+S+A+P; III model; IV model. Mp+S+P; V model. A+S+O+P

Ushbu modellar orasida frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda(15ta)

birinchi A+S+A+P (Attribute+Subject+Attribute+Predicate) modeliga xos ekanligi

aniqlandi.

6. So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar ham sintaktik tahlil

etilib, quyidagi modellarga ajratildi: I model. Mp+O+P;II model. A+O+P; III model.

A+Mp+O+P

Ushbu modellar orasida misollarimiz eng ko’p miqdorda(17ta) birinchi

Mp+O+P ya’ni Modifier of place+Object+Predicate modeliga xos ekanligi

aniqlandi.

44

7.Ta’kidlash joizki, garchi ushbu mavzu o‘zbek hindshunosligida ilk bor

yoritilayotgan bo‘lsada, o‘ylaymizki, ushbu mavzu yanada atroflicha o‘rganilgan

holda, kelajakda katta ilmiy tadqiqotlar yaratilinishiga zamin yaratajak.

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:

1.1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining

poydevori. – T.: Sharq, 1997. -B. 8-9.

1.2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: 2009. B. 139.

1.3. Karimov I.A. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17

yilligiga bag’ishlangan marosimda so’zlagan nutqidan.

1.4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T.: 2009. B. 48.

2. Ilmiy monografiya, maqolalar ba boshqa asarlar:

2.1. Abdulhaq, Urdu sarf-o-nahv, Dilli, 1940, p. 111-113.

45

2.2. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка,

M.: 1959, с. 198.

2.3. Axманова O.С. Oчерки по общей и русской лексикологии. M.,

1957, с.169.

2.4. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. - T.: O‘qituvchi, 1996. -175 b.

2.5. В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических единиц в

языке, M.1981, 270

2.6. Гуру К. Грамматика хинди. Часть II. Пер. С хинди Г.А. и

Р.И.Бараннiковiх. Под ред. И с предисл. Проф. Б.А.Ларина. -М.: Изд-во

иностранной лит-рi, 1962. -522 б.

2.7. Дымщиц З.М. Грамматика языка хинди. Т II. -М.: Наука, 1986. -278

б.

2.8. Doniyorov X., Yo‘ldoshev B. Adabiy til va adabiy stil. –T.: Fan, 1988.

-207 b.

2.9. Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish, T., 1992

2.10. Катенина Т.Е. Очерк грамматики языка хинди. Прил. к «Русско -

хинди словарю». -М.: Изд-во лит-ры на иностр. яз., 1957. -Б.1308-1310.

2.11. Kellogg S.H. A Grammar of the Hindi language, London, 1875, p.

271-277

2.12. Гюлумянц К.М. Эволюция семантики некоторых устойчивых

сочетаний польского языка // Материалы всесоюзной конференции по

общему языкознанию «Основные проблемы эволюции языка», часть II. 9-16

сентября 1966 года. – Самарканд: Фан, 1966, с.239-242.

2.13. Mamatov A.E. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tilida leksik va

frazeologik norma muammolari. T:. 2001. – 274 b.

2.14. O‘zbek tili grammatikasi. T I. Morfologiya. -T:. Fan, 1975. -610 b.

2.15. С.И.Ожeгов, О структуре фразеологии, M., 1957, с.38.

2.16. Очерки по общий фразеологии, Ворониж, 1972, с. 17.

2.17. Nurmatov A., Shoxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyev D.

O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Morfologiya. – T., 2001.

46

2.18. Н.M.Шанский. Лексикология современного русского языка, M.,

1972, с. 173.

2.19. Shomatov O.N. Janubiy Osiyo tillariga kirish. I qism. -T.: ToshDShI

nashriyoti, 2003. -156 b.

2.20. O‘zbek tili grammatikasi. T I. Morfologiya. -T:. Fan, 1975. -610 b.

2.21. Телия В.Н. Типы языковых значений. –M.: Наука,1981.

2.22. Umarov E.A. Frazeologik lug'at, Xazoin-ul maoniy A.Navoiy,

Toshkent 1971, 14

2.23. Г.А.Зограф, Хиндустани на рубеже, XVII I XIX вв., M., 1961

3. Asosiy manbalar:

3.1. dInkr xrma, ihNdI muhavre, KlkTta, 1938 (Dinkar Sharma, Hindi muhavire, Kalkutta, 1938 ).

3.2. .olanaq itvarI, ihNdI muhavra kox, iktab mhl šlhabad (Bholanaath Tivaarining ,Hindi muhavara kosh, Kitaab mahal, Ilahabad ).

4. Foydalanilgan lug’atlar:

4.1. Русско - хинди словарь. Под ред. В.М.Бескровного. -М.: ГИС, 1957. -

376 б.

4.2. Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов,

В.М.Вескровнiй, Г.А. Зограф, В.М.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т

I. -М.: Советская Энциклопедия, 1972. -907 б.

4.3. Кочергина В.А. Санскритско-русский словарь. Под ред. В.И.

Кальянова. -М.: Изд. Русский язiк, 1978. -895 б.

4.4. Ульциферов О.Г. Современный русско-хинди словарь. -М.: Изд.

Русский язiк медиа, 2004. -1247 б.

4.5. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ikki tomlik. II tom. – M., 1981. – C. 482.

47

4.6. Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. -T.: Fan, 2002. -165

b.

4.7. Лингвистический энциклопедический словарь. 2 издание,

дополненное. -М.: Научное издательство Большая Российская энциклопедия,

2002. -707 б.

4.8. Rahmatullayev Sh . O’zbek tilining izohli frazoelogik lug’ati. –

T.:O’qituvchi, 1978. B. -38-41

5. Foydalanilgan internae sahifalar:

4.1. http://www.india.com

4.2. http: // http://www.indialaunguages.com

4.3. http: // www.ru.wikipedia.org.

4.4. http: // www.tsil.uz.ziyo

4.5. http: // www.indianlanguages.com

4.6. http: // www.dicts.alphanet.ru

41. http: // www.wikipedia.org

48

Ilova.

Hindiy tilida “bir” dan “o’n” gacha bo’lgan sanoq sonlardan yasalgan frazeologik birliklar.

1. Ek anaar sau biimaar Ek Anar sO bImar – bitta anor, yuztz bemor = «Narsa

bitta xohlovchilar ».

2. Ek aaNkh se dekhnaa Ek Aa\% se de%na – bir ko’z bilan qaramoq =

«Hammani birdek ko’rmoq».

3. Ek aaNkh na aanaa Ek A‐\% n Aana – bitta ko’ziga kelmaslik – «Umuman

yoqmaslik».

4. Ek ang vah bhii gandaa A\g vh .I g'da – birgina tana, u ham bo’lsa iflos =

«Ko’p narsaga aqli yetmaslik».

49

5. Ek iiNT ke liye mahal giraanaa Ek ¡'$ ke ilye mhl igrana– bitta g’ishtni deb

qasrni vayron qilmoq = «Arzimagan gapga to’s-to’polon ko’tarmoq».

6. Ek ek rag jaannaa Ek rg janna – bir qon tomirdek = «Ipidan ignasigacha yaxshi

bilmoq ».

7. Ek aur ek gyaarah hote hain Ek AOr Ek Gyarh hote hee'– birga bir qo’shilsa

o’n bir bo’ladi = «Kuch - birlikda».

8. Ek ka ek khaaye jaanaa Ek ka Ek %aye jana– birini-biri yemoq = «Bir-birini

go’shtini yemoq».

9. Ek kii das sunaanaa Ek kI ds sunana –bittaga o’ntni eshittrmoq = «Arzimagan

xato uchun haddan tashqari haqorat qilmoq».

10. Ek ke tiin banaanaa Ek kI tIn bnana– bittani uchta qilmoq = «Birni o’nga

pullamoq,mo’may daromad topmoq ».

11. Ek chup hazaar ko haraave Ek cup hjar ko hrave- биргина сукунат, кўп

нарсани енгар = «Жим турган мингни енгар (вайсаётган одам эътибор

берилмаса охири жим бўлиб қолади) ».

12. Ek Tak lagaana Ek $k lgana– бир нигоҳин ташламоқ = «Нигоҳини қадаб

қарамоқ».

13. Ek tanduruustii hazaar niyaamatEk tndurustI hjar inyamt – bitta sog’liq,

mingta boylik= «Salomatlik- tuman boylik».

14. Ek tarfaa Digrii denaa Ek trfa i@grI dena– бир томонлама даража бермоқ =

«Ўз манфаатини кўзлаб, нотўгри қарор чиқармоқ».

15. Ek to chorii, duusre siinaa jorii Ek to corI dUsre sIna jorI – бири ўғирлик,

иккинчиси қалб шериги = «Ишнинг белига тепгани етмаганидек, асабга

ҳам ўйнамоқ».

16. Ek dam main hazaar damEk dm meeeeeeeew hjar dm– бир нафасда минг

нафас = «Бир инсондан минг нажот».

17. Ek na ek rog lagaa rahnaaEk n Ek rog lga rhna – бирон бир касаллик

орттирмоқ = «Безовталанавериш, ҳеч ҳам тинчимаслик».

50

18. Ek na chalnaa Ek n clna– бир қадам ҳам юрмаслик = «Қўлидан ҳеч нарса

келмаслик».

19. Ek na shud do shud Ek n xud do xud– битта ғам эмас, иккита ғам = «Fам-

ташвиш эшик қоқмай келур».

20. Ek na sunnaa Ek n sunna– ҳеч нарса эшитмаслик = «Ҳеч нарсани тан

олмаслик».

21. Ek zabaan honaa Ek jban hona – бир тил бўлмоқ = «Ҳамжиҳатлик ва

якдиллик билан».

22. Ek par se sau kauve banaanaaEk pr se sO kOve bnana – битта нарсага ўнта

қарға ясамоқ = «Пашшадан фил ясамоқ».

23. Ek baat honaa Ek bat hona – бир гапли бўлмоқ = «Лафзида турмоқ».

24. Ek myaan mai do talvaar nahiiN rahtii Ek Myan me do tlvar nhI rhtI бир

қинга икки қилич сиғмайди = «Бир қозонда икки қўчқорнинг калласи

қайнамайди».

25. Ek ras rahnaaEk rs rhna – бир хил мазада бўлмоқ = «Қандай лавозимга эга

бўлишидан қатъи назар ҳеч ҳам ўзгармаслик».

26. Ek lakRii se sabko haaNknaa Ek lk@I se sb ko ha\kna – бир таёқ билан

ҳаммани чақирмоқ = «Олди-берди пайтида, ҳаммани баробар кўрмоқ».

27. Ek suutr main baaNdhnaa Ek sU] me ba\/na– бир ипга боғламоқ =

«Бирлаштирмоқ, яраштирмоқ».

28. Ek sau cauvaaliis lagaanaa Ek sO cvalIs lgana– бир юз қирқ тўрт марта

ўрнатмоқ = «Вайсашдан тўхтамоқ».

29. Ek haath se taalii nahiiN bajtii Ek haq se talI nhI bjtI– бир қўл билан қарсак

чалинмайди = «Қарс икки қўлдан чиқади».

30. Ek ho jaanaa Ek ho jana– битта бўлмоқ = «Бирга бўлмоқ, бир ёқадан бош

чиқармоқ».

31. Ek honaa Ek hona– биттагина бўлмоқ = «Тенгсиз, ягона бўлмоқ».

32. Ek ek kii chaar chaar lagaanaa Ek Ek kI car car lgana– битта гапга тўртталаб

гап қўшмоқ = «Пашшадан фил ясамоқ».

51

33. Ek ek kii sau sau sunaanaa Ek Ek kI sO sO sunana– битта нарсага юзта

нарса эшиттирмоқ = «Битта гапга мингта гап қўшмоқ».

34. Ek ek ke das sunaanaa Ek Ek k ds sunana– бир гапга ўнта гап эшиттирмоқ

= «Битта гапга мингта гап қўшиб гапирмоқ».

35. Ek do tiin ho jaanaa Ek do tIn ho jana– бир-икки-уч бўлмоқ = «Даб

бўлмоқ, жўнамоқ».

36. Ek taraf kueN duusrii aur khaaii honaa Ek trf kuE\ dUsrI AOr %a¡ hona– бир

томонида қудуқ, иккинчи томонида зовур бўлмоқ = «Икки ўт орасида

қолмоқ».

37. Ek do tiin bolnaa Ek do tIn bolna– бир-икки-уч гапирмоқ = «Аукцион

орқали сотмоқ».

38. Ek paaNv bhiitar ek paaNv baahar Ek pa\v .Itr Ek pa\v bahr– бир оёғи

ичкарида, бир оёғи ташқарида = «Бир оёғи бу ерда бўлса, бир оёғи у

ерда».

39. Ек mai honaa – бирга бўлмоқ Ek me hona= «Топишмоқ, бирга бўлмоқ».

40. Ek baat Ek bat– бир гап = «Ишончли ваъда».

41. Ek laaThii se sab ko haaNknaa Ek la#I se sbko ha\kna– бир таёқ билан

ҳаммани чақирмоқ = «Ҳаммага бир хил муносабатда бўлмоқ».

42. Ek se do honaaEk se do hona – биттадан иккита бўлмоқ = «Уйланмоқ,

оила қурмоқ».

43. Ек jaan hazaar gamEk jan hjar gm – битта жонга мингта ғалва = «Ҳаёт бир

бор берилади, ташвишлар эса талайгина».

44. Ek panth do kaaj Ek pq do kaj– бир йўлда иккита иш = «Бир ўқ билан

икки қуённи ўлдирмоқ».

45. Ek par ek honaaEk pr Ek hona– бирига бири бўлмоқ = «Бири

иккинчисидан яхши бўлмоқ».

46. Ek se din nahiiN jaateEk se idn nhI jate – бирдек кун ўтмайди = «Ойнинг

ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ бўлади».

52

47. Ek hii honaa Ek hI hona– биргина бўлмоқ = «Мислсиз, тенги йўқ

бўлмоқ».

48. Ek kare sab laajeN Ek kre sb laje– бир иш қилинди-ю, ҳамма уялиб кетди

= «Бир тиррақи бузоқ подани булғатади».

49. Ek ek ke do do karnaa Ek Ek ke do do krna– битта ишни иккита қилмоқ =

«Вақтни беҳуда ўтказмоқ».

50. Ek karnaa Ek krna– битта қилмоқ = «Бирлаштирмоқ, қўшмоқ».

51. Ek chane kii daal Ek cne kI dal– битта нўхотдан бўлган майда нўхот =

«Қуйиб қўйгандек, бир-бирига ўхшаш».

52. Ek jaan karnaa Ek jan krna – бир жон (тан) қилмоқ = «Дўппослаб урмоқ».

53. Ek jaan do qaalib Ek jan do kailb– бир танда (жонда) икки жисм =

«Қадрдон дўстлар».

54. Ek Daal par rahnaa Ek @al pr rhna– бир шохда яшамоқ = «Ўз фикрида

қолмоқ».

55. Ek lenaa na do denaa Ek lena n do dena– битта олиб, иккита бермаслик =

«Ҳеч нарсага ҳаққи бўлмаслик».

56. Ek se din nahiiN rahte Ek se idn nhI rhte – бир хил кун бўлмайди =

«Ҳаётда ҳамма нарса ўткинчи».

57. Ek se ikkiis karnaaEk se šKkIs krna – бирдан йигирма бир қилмоқ =

«Бўрттириб гапирмоқ».

58. Ek sar hazaar gam Ek sr hjar gm– бир бош, минг ғалва = «Бир бошга минг

ташвиш».

59. Ek Taang par khaRaa rahnaa Ek $a\g pr %@a rhna– бир оёқда туриб олмоқ

= «Ишга доимо шай бўлиб турмоқ».

60. Ek ke do karnaa Ek ke do krna – бирни икки қилмоқ = «Теппа-тенг иккига

бўлмоқ».

61. do car hona (Do caar honaa)

So’zma-so’z tarjima: “Ikki to’rtta bo’lmoq”

Adabiy tarjima: “Yuzma-yuz bo’lmoq

53

62. do do bate' krna (Do do baateiN karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Ikkita gap gapirmpq”

Adabiy tarjima: “Ikki og’iz gapirmoq”

63. do idl imlna (Do dil milnaa)

“Ikki qalab uchrashmoq”

“Sevishmoq”

64. do do haq ho jana (Do do haath ho jaanaa)

“Ikkita qo’l bo’lib ketmoq”

“Mushtlashmoq”

65. car Aa\%e' krna (Caar aankheN karna)

So’zma-so’z tarjima: “To’’rtta ko’zlar qilmoq”

Adabiy tarjima: “Qarama-qarshi kelib qolmoq”

66. car ca\d lgna (Caar caaNd laganaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta oy tuyulmoq”

Adabiy tarjima: “Shuhrat qozonmoq”

67. pa\c sat krna (PaaNc saat karnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Besh yeti qilmoq”

Adabiy tarjima: “Bahs-munozara qilmoq”

68. pa\co' £\gilya\ `I me' hona (PanchoN ungliyaaN ghii main honaa)



69. pa\co' £\gilya\ brabar nhI' (PaanchoN ungliyaaN baraabaar nahiiN)



70. sat prde me' r%na (Saat parde main rakhnaa)

So’zma-so’z tarjima: “Yetti parda ortiga turmoq”

Adabiy tarjima: “Yaxshilab berkinib olmoq”

54

71. Aa# Aa\sU rona (Aath aaNsuu ronaa)

So’zma-so’z tarjima: “Sakkizta ko’z yosh to’kmoq”

Adabiy tarjima: “Ko’z yoshi daryo bo’lmoq”

72. nO do Gyarh hona (Nao do gyaarah hona)



73. nO terh ba¡s btana (Nao terah baaiis bataanaa)

So’zma-so’z tarjima: “To’qqiz o’n uch yigirma ikkita gapirmoq”

Adabiy tarjima: “Bahona qidirmoq”

O’ZEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM...

Documents

Transcript of O’ZEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM...