O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA RTA MAXSUS › uploads › books › 555273 ›...

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

AL-XORAZMIY NOMIDAGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

Gavharjon Eshchonova

”ADABIYOT O‘QITISH METODIKASI” FANIDAN AMALIY

MASHG‘ULOTLAR

(uslubiy qo‘llanma)

Urganch davlat universiteti ilmiy-uslubiy kеngashining (30.05.2012 dagi

8-bayonnоmasi) qarоri bilan nashrga tavsiya etilgan.

Urganch – 2012

2

UDK: 821.512.133(075)

KBK: 83.3(5O‘)

E99


“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanidan amaliy mashg‘ulotlar. Uslubiy

qo‘llanma. Mas’ul muharrir S. Ro‘zimboyev. O‘zR Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vazirligi, al-Xorazmiy nomidagi Urganch davlat universiteti. Ur-

ganch davlat univеrsitеti nоshirlik bo‘limi, 2012, 56 bеt.

Ushbu qo‘llanma filologiya (o‘zbek tili) ta’lim yo‘nalishi talaba-

lari uchun mo‘ljallangan. Unda “Adabiyot o‘qitish metodikasi” fani

bo‘yicha o‘tkaziladigan amaliy va seminar mashg‘ulotlarining samara-

dorligini oshirish maqsadida muhim tavsiyalar berilgan

Mas’ul muharrir: f.f.d. prof. S. R. Ro‘zimboyev

Taqrizchilar: f.f.n. I. Xajiyeva,

f.f.n. S. Sariyev

ISBN 978-9943-4027-4-4 © UrDU nоshirlik bo‘limi, 2012.

© Gavharjon Eshchanоva. “Adabiyot o‘qitish

metodikasi” fanidan amaliy mashg‘ulotlar

3

KIRISH

Adabiyot o‘qitish boshqa fanlarni o‘qitishdan keskin farq qiladi.

Shunga ko‘ra, uni fan sifatida qaraydiganlar bir guruhni tashkil etsa,

adabiyot o‘qitishni san’at turi sifatida baholab, adabiyot o‘qituvchisining

ishini ham san’atkorona bir ish sifatida baholaydiganlar kam emas. De-

mak, ular adabiyot o‘qitish metodikasini ham san’at bilan tenglashtiradi.

Amaliyotchilik nuqtayi nazaridan qaraydiganlar esa adabiyot o‘qitish

metodikasini darslarning o‘tilishiga bevosita yordam beradigan, har bir

darsning samarali bo‘lishiga amaliy ko‘mak bera oladigan soha deb bili-

shadi.

“Adabiyot o‘qitish metodikasi” birinchi navbatda adabiyot o‘qi-

tishning, ya’ni adabiy ta’limning maqsadi va mazmuni haqidagi fandir.

Ma’lumki, adabiyot ta’limning turli bosqichlarida xuddi boshqa fanlar

kabi o‘sib kelayotgan yosh avlod-o‘quvchilarga mo‘ljallangan.Ta’lim ja-

rayonidagi barcha fanlarning asosiy maqsadi va mohiyati o‘quvchilarda

muayyan sohalarga oid bilimlarning asoslarini shakllantirish, shularning

negizida ularning boy ma’naviy olamini yaratishdan iboratdir. Bu vazi-

fani amalga oshirishda badiiy adabiyot bilan teng keladigan birorta soha

yo‘q, deb ayta olamiz. Zero, badiiy adabiyot alohida shaxsga ham, butun

jamiyatga ham kuchli darajada ta’sir ko‘rsata olish imkoniga ega. U ja-

miyatning o‘z-o‘zini anglashida, uni insonparvarlashtirishda beqiyos im-

koniyatlarga ega. Adabiyot ijtimoiy ongning ko‘rinishlaridan biri sifati-

da o‘zida xalq xotirasini mujassamlashtiradi, uning axloqiy ma’naviy

qadriyatlarini asrlardan-asrlarga, avlodlardan-avlodlarga olib o‘tadi.

Shunga qaramay badiiy adabiyotga bo‘lgan munosabatlarning ham

nihoyatda xilma-xilligini, ularning orasida “bevosita naqd foyda”ni

ko‘zlab o‘qish tamoyillarining ham mavjudligini e’tirof etishga to‘g‘ri

keladi. Totalitar yondashuv tufayli ko‘pchilik badiiy asardan voqea qidi-

radi. Bu toifa uchun “O‘tkan kunlar” Otabegu Kumushning sarguzashti-

dan boshqa narsa emas. Ya’ni ko‘pchilik vositani maqsad deb tushunadi-

gan bo‘lib qolgan.

Demak, biz badiiy adabiyotni o‘rganish yo‘llarini ham bilishimiz

zarur bo‘ladi. Shunday ekan, bu fan o‘quvchi-yoshlarning o‘ziga xos

xususiyatlari, bu o‘ziga xosliklarning adabiy ta’lim bilan bog‘liq jihatlari

haqida mulohaza yuritadi. “Adabiyot o‘qitish metodikasi” o‘z nomiga

munosib ravishda o‘quvchilarga badiiy adabiyot bilan yaqinlashish, osh-

no bo‘lish va ularni tahlil qilish yo‘llarini ko‘rsatishga yo‘naltirilgan.

4

Ayni paytda u kitob ustida ishlashni, badiiy o‘qishni tashkil etishni,

o‘quvchilarnining adabiyotga bo‘lgan qiziqishlarining shakllanish va ri-

vojlanish yo‘llarini ko‘rsatishi bilan ham e’tiborlidir. Ayni shu fan ada-

biyot darslarini tashkil etish, bu darslarda qo‘llaniladigan metod va usul-

lar, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini shakllantirish va rivoj-

lantirish haqida tasavvur uyg‘otadi, shu haqidagi bilimlar tizimini taq-

dim etadi. Ko‘rinadiki, ushbu uslubiy qo‘llanmaning asosiy maqsadi

“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fani bo‘yicha talabalarning mustahkam

bilim olishlariga kengroq imkoniyat yaratishdir.

Amaliy mashg‘ulotlarning maqsadi talabalarning ma’ruza mash-

g‘ulotlarida olgan ilmiy-nazariy va metodik bilimlarini mustahkamlash,

fan bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Shuning

uchun amaliy mashg‘ulotlarga ma’ruza darslariga mos keladigan, namu-

naviy fan dasturida ko‘zda tutilgan yetakchi mavzular qamrab olingan.

Seminar mashg‘ulotlari talabalarning ilmiy va nazariy va metodik

adabiyotlar ustida mustaqil ishlashlarini ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi.

Shu bois seminar mashg‘ulotlarning mazmunini ko‘proq talabalarning

ilmiy qarashlarga mustaqil munosabat bildirishlariga yo‘naltirilgan mav-

zular qamrab oldi.

Binobarin, amaliy va seminar mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maq-

sad bitta, yani talabalarning “Adabiyot o‘qitish metodikasi” fani bo‘yi-

cha mukammal bilimga ega bo‘lishlarini ta’minlash va mustaqil fikrlash-

ga o‘rgatishdan iboratdir.

5

AMALIY MASHG‘ULОTLAR MAVZULARI

1-mavzu:

ADABIY – NAZARIY TUSHUNCHALARNI O‘RGATISH.

Reja 1. O‘quvchi uchun ta’sirlanishga оlib kеladigan estеtik katеgоriya-

larni o‘zlashtirish, bilish katta ahamiyat kasb etishi.

2. Adabiy ta’lim uchun nazariy tushunchalarni o‘rganish maqsad

emas, badiiy asarni chuqur tahlil etish darajasiga erishish vоsitasi.

3. Nazariy ma’lumоtlar o‘rganiladigan badiiy asarning ilmiy kaliti

sifatida.

4. Adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rgatishda adabiy tanqidiy matе-

riallardan fоydalanish.

Mavzuning birinchi rejasida o‘quvchi uchun ta’sirlanishga оlib kе-

ladigan estеtik katеgоriyalarni o‘zlashtirish, bilish katta ahamiyat kasb

etishi haqida fikr yuritiladi. Shaxs ma’naviyatini shakllantirish vositasi-

adabiy ta’limda hissiyotga ta’sir etish, tuyg‘ular tarbiyasi asosiy masala

hisoblansa-da, o‘quvchilarning nimadan? nima uchun? ta’sirlanganligini

bilish ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi uchun ta’sirlanishgina yetarli

bo‘lmay, ta’sirlanishga olib kelgan estetik kategoriyalarni o‘zlashtirish, bi-

lish katta o‘rin tutadi. Nazariy tushunchalarni maktabda o‘rganish ayni shu

zaruriyatdan kelib chiqqan, shubhasiz .

Mavzuning ikkinchi rejasida adabiy ta’lim uchun nazariy tushun-

chalarni o‘rganish maqsad emas, badiiy asarni chuqur tahlil etish daraja-

siga erishish vоsitasi ekanligi haqida suhbatlashiladi. Badiiy adabiyot-

ning tasvir obyekti bo‘lgan Olloh, Olam, Ruhiyat, Olamiyat ekanligi va

ularning qay darajada mukammal aks ettirilishi sabablari hamda yo‘llari

haqida bahs yuritish umumta’lim maktabi adabiyot nazariyasining ham va-

zifasidir. Adabiy ta’lim uchun nazariy tushunchalarni o‘rganish maqsad

emas, balki badiiy asarni chuqur tahlil etish darajasiga erishish vositasidir.

Nazariy tushunchalarni singdirishda ilmiylik, izchillik, tizimlilik singari

tamoyillarga qat’iy amal qilish zarur. Darvoqe, maktab adabiyotshunosligi

mavhum nazariyaga aylantirilmasligi, balki aniq amaliy yo‘nalishga, tatbi-

qiy xarakterga ega bo‘lishi kerak.

Turkiy metodika o‘quvchilarga nazariy ma’lumotlar berish borasida

juda boy tajribaga ega. O‘qituvchi o‘z tajribasida ana shu tajribalarni mus-

taqil o‘zlashtirib, tatbiq etishga harakat qilishi lozim. Adabiy-nazariy tu-

shunchalarni o‘rgatishda milliy adabiyotshunoslikka tayanish zarur.

Mavzuning uchinchi rejasida nazariy ma’lumоtlar o‘rganiladigan

6

badiiy asarning ilmiy kaliti sifatida ekanligi muhokama qilinadi. O‘quv-

chilarga adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rgatishda dasturga qat’iy amal qi-

lish zarur. Ayni paytda, vaziyat taqozosiga ko‘ra dasturda ko‘zda tutilma-

gan nazariy ma’lumotlarni berishni ham rejalashtirish mumkim. Umum-

ta’lim maktabi adabiyot o‘qituvchilari metod birlashmasi o‘quv dasturi va

o‘zlarining tajribalariga tayangan holda V-sinfdan IX sinfgacha qanday na-

zariy ma’lumotlarni o‘rgatish kerakligini ko‘rsatuvchi maxsus jadval ish-

lab chiqishlari foydalidir.

Nazariy ma’lumotlar o‘rganiladigan badiiy asarning ilmiy kaliti hi-

soblanadi. Ular asar o‘rganilishidan oldin ham, o‘rganilish jarayonida ham

asar tahlilidan keyin ham berilishi mumkin. Nazariy ma’lumotlarning ba-

diiy asar o‘rganilishidan oldin yohud keyin berilishini aniq vaziyatdan ke-

lib chiqib, o‘qituvchining o‘zi belgilashi lozim. Adabiyot o‘qituvchisi tu-

yuq, muashshah, ruboiy, to‘rtlik va boshqa bir qator janrlar haqida nazariy

ma’lumot bermay turib, bu xil asarlarni tahlil eta olmaydi, chunki bu xilda-

gi asarlar jozibasi matnning janr xususiyati bilan bog‘liq tomoniga yashi-

ringan bo‘lishi va yashiringan narsa topilgunga qadar mazkur asarlarni tah-

lil etishga urinish foydasizdir. Nazariy ma’lumotlarni o‘rganishda xususiy

faktlardan umumiy hodisani o‘zlashtirishga yoki umumiydan xususiy ji-

hatlar haqida ma’lumotlarni o‘rganishga qarab ish ko‘rishning prinsipial

ahamiyati bor. Badiiy adabiyot yaxlit estetik hodisa bo‘lganligi uchun ham

uning nazariy jihatlari yaxlit holda o‘rganilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Yuqori sinflarda ko‘proq murakkab nazariy masalalar, tushunchalar xusu-

sida bahs yuritish mumkin.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rga-

tishda adabiy tanqidiy matеriallardan fоydalanish haqida fikr yuritiladi.

Adabiyot darslarida ayrim ilmiy, ilmiy-ommabop jurnallarda, jumladan,

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, “Ma’rifat”, “Yozuvchi” va boshqa ga-

zetalarda “Til va adabiyot ta’limi”, “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnallarida

e’lon qilingan adabiy-tanqidiy va ilmiy maqola va materiallardan, foydala-

nishning imkonlari ko‘p. Tanqidchilarning maqolalari, adabiy qaydlar

o‘quvchilar uchun mazmun va metodik jihatdan badiiy matnni tahlil qilish-

ning namunasi bo‘lib xizmat qiladi

Adabiyotlar:

1. Dоlimоv S., Ubaydullaеv Q., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish

mеtоdikasi. T., “O‘qituvchi”, 1967.

2. Yo‘ldоshеv Q., Madaеv О., Abdurazzоqоv A. Adabiyot o‘qitish

mеtоdikasi. T., “Universitet”, 1994.

7

3. To‘хliеv B., Adabiyot o`qitish mеtоdikasi. T., “Yangi asr avlo-

di”, 2007-2010.

4. Богданова О.Ю и др. Методика преподавания литературы.

Москва: 2008.

5. Zunnunоv A . O‘zbek adabiyoti mеtоdikasi tarixidan o‘cherklar.

T., “O‘qituvchi”, 1973

6. Zunnunоv A., Хоtamоv N., Ibrоhimоv A., Esоnоv J. Adabiyot

o‘qitish mеtоdikasi. Т., “ O‘qituvchi”, 1992.

7. Yo‘ldоshеv Q. Adabiyоt o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T.,

“O‘qituvchi”, 1996.

8. Резь З. Я. и др. Методика преподавания литературы. -

Москва: 1995.

9. Yo‘ldosheva N., Murodova S. Adabiyot darslarida zamonaviy

pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning afzalligi. T., 2007.

10. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. (Amaliy va labora-

toriya mashg‘ulotlari). T., 2012

Foydalanish uchun internet saytlari.

1. www.ta’lim.uz

2. www.talant.spb.ruG`wald.html

3. www.school. edu. ru.

4. www.inter – pedagogika. ru.

5. www.obrozavaniye .ru

6. www.wwings.ru

7. www.ppf.uni.udm.ru

8. www.search.re.uz - O‘zbekistonning axborotlarni izlab topish

tizimi.

9. www.pedagog.uz

10.www.ref.uz. - Referatlar to‘plami

11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz

www.search.re.uz - O‘zbekistonning axborotlarni izlab topish tizi-

mi.

http://www.ppf.uni.udm.ru/

http://www.search.re.uz/

http://www.pedagog.uz/

8

2-mavzu:

IJODKOR TARJIMAI HOLINI O‘RGATISH.

Reja

1. Ijоdkоr hayoti va ijоdini ta’lim bоsqichlarida o‘rganishning aha-

miyati.

2. Adib hayotini o‘rganishning shakl va usullari.

3. Ijоdkоr tarjimai hоlini o‘rganishda uning o‘z asarlaridan fоyda-

lanishning ahamiyati.

4. Yozuvchi tarjimai hоli va uning uslubi o‘rtasidagi alоqadоrlik.

Mavzuning birinchi rejasida ijоdkоr tarjimai hоlini turli bоsqich-

larda o‘rganishning ahamiyatini maktab darsliklari matеriallari yordami-

da yoritib bеriladi.

Umumta’lim maktabida badiiy asar o‘rganilar ekan, uni ilmiy va

didaktik tahlil etib xulosalar chiqarishga uruniladi. Badiiy asar tahlilidan

ilmiy xulosalar chiqarmoq uchun yozuvchining pozitsiyasini tushunish

kerak bo‘ladi, buning uchun esa ijodkorlarning tarjimai holi bilan tanish

bo‘lish talab etiladi, shundagina u yoki bu hayotiy hodisaga adib qanday

munosabatda bo‘lganligidan xabardor bo‘lish mumkin. Maktab adabiy

ta’limida yozuvchilar umr bayoni 2 sababga ko‘ra o‘rganiladi: 1) Adib-

lar millat ahlining diqqat e’tiborida turgan kishilar, ularning shaxsiy ha-

yoti va tabiatida o‘quvchilar uchun namuna bo‘ladigan jihatlar ko‘p. Bi-

nobarin, yozuvchi hayoti o‘quvchilarga ma’naviy namuna maktabi sifa-

tida o‘rgatiladi. 2) Adiblarning hayot yo‘li, sa’jiyasi asarlarida o‘z nuqsi-

ni qoldiradi. Binobarin, ijodkorlarning hayot va ijod yo‘llari va shaxsi-

yatlari borasidagi ma’lumotlar ularning asarlarini tushunishga kalit ham-

dir.

Yozuvchi biografiyasi haqidagi ma’lumot hamma sinflarda ham

beriladi. Ammo o‘smir yoshidagi o‘quvchi bilan o‘spirin yoshidagi

o‘quvchining adiblar tarjimai holini o‘rganish o‘ziga xos didaktik jara-

yonlar tarzida kechadi.

O‘smir yoshidagi bolalar yoki 5-6-sinflarning o‘quvchilari hali

adabiy asarlar yaratish badiiy zaruriyat ekanini unchalik tushunmaydi-

lar. Buning ustiga ular adib shaxsiyatining badiiy asarda aks etishini

ham to‘liq anglamaydilar. Shu sababdan ham 5-8-sinflarning darsliklari-

da yozuvchilar haqida o‘quvchilarga eng umumiy ma’lumotlar berish bi-

lan kifoyalanadi. Odatda, 5-8-sinflarda adiblarning biografiyalarini o‘r-

ganishiga alohida soat ajratilmaydi. Binobarin, yozuvchi haqida uzoq

9

to‘xtalish zaruriyati yo‘q. Shuning uchun darsliklarda o‘quvchilarning

o‘zlari o‘qib olishlari mumkin bo‘lgan ma’lumotlar beriladi. Bu yoshda-

gi o‘smirlarda hissiy bilish kuchli bo‘ladi, abstrakt tafakkur, bilishning

diduksiya usuli yetarlicha rivojlanmagan bo‘ladi. Shu bois ko‘rgan,

sezgi organlari orqali qabul etilgan tushunchalar mustahkam o‘zlashtiri-

ladi. Sabab-oqibat bog‘lanishlari haqidagi mulohazalar unchalik angla-

shilmasligi mumkin.

O‘smir yoshidagi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari boshqa-

cha rivojlangan bo‘ladi. Ularda inson shaxsining jamiyat tomonidan

shakllanishi, bir jamiyatda turib, yashab turib, undan tashqarida turish-

ning imkonsizligi haqida muayyan qarashlar mavjud. Demak, yozuvchi

shaxsiyati, ma’naviyati bu sinf o‘quvchilarining axloqiy sifatlariga ta’-

sir etishi mumkin. Yuqori sinflardagi mashg‘ulotlarda o‘qituvchi adib

shaxsiyati qirralarining, u qachondir boshidan kechirgan voqealarning

asarlarda qay tarzda namoyon bo‘lishiga alohida e’tibor berishi kerak.

Katta maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘zlari intensiv ravishda shaxs sifa-

tida shakllanib borayotganliklari uchun yozuvchilar shaxsiyatiga astoy-

dil qiziqadilar. O‘qituvchi adib qarashlarning, kayfiyatlarining tadrijiy

yo‘li, bu yo‘lning asarlarda aks etishi kabi muammolarni yuqori sinf ta-

labalarida aniqlab olgani ma’qul. Bu xol, birinchidan o‘quvchilarning

avval bilganlarini esga solib, ma’ruzani o‘zlashtirishda bolalar faolligini

oshirsa, ikkinchidan, berilayotgan bilim mustahkam ilmiy poydevor usti-

ga qurilib, yaxshiroq esda qoladi. O‘quvchilar o‘ylashga majbur bo‘li-

shadi. O‘ylash jarayoni ularning yangi bilimlarni o‘zlashtirishlarida ham

qo‘l keladi.

9-sinfdan e’tiboran adiblarning tarjimai holini o‘rganishga alohida

vaqt ajratiladi, ularning hayotidagi muhim hodisalargina emas, balki ijo-

diy qiyofalarning shakllanish bosqichlari ham tekshiriladi. O‘quvchilar

shu sinfda adib shaxsi bilan uning asari o‘rtasidagi bog‘lanishni ilg‘aydi-

gan bo‘ladi. Adabiyot o‘qituvchisi yuqori sinflarda yozuvchining hayot

va ijod yo‘li haqida va’z o‘qishdan oldin o‘quvchilar avvalgi sinflarda

adiblarning hayot va ijod yo‘llari haqida nimalar o‘rganganliklarini esga

solishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yozuvchining hayoti o‘rganilar ekan,

uning o‘ziga zamondosh, o‘zidan oldin o‘tgan va keyin paydo bo‘lgan

ijodkorlarga ta’siriga ham o‘rni bilan to‘xtalish joiz.

Mavzuning ikkinchi rejasida adib hayotini o‘rganishning shakl va

usullari xususida fikrlar o‘rtaga tashlanadi. Ijоdkоr umrbayonini o‘rga-

nishda adiblarning o‘zlari yozib qoldirgan tarjimai hollardan, adib haqi-

10

da aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari,

tanish – bilishlari, muxlislari tomonidan aytilgan fikrlar yoki yozma hol-

da yetib kelgan manbalardan olish mumkin. Bu boradagi eng yaxshi

omillardan yana biri shoir va yozuvchilarning asarlarida saqlanib qolgan

materiallardir.

Masalan, Abdulla Oripov haqida gapirib turib, Erkin Vohidov

shunday degan edi : “Barcha isyonkor shoirlar kabi Abdullaga ham oson

bo‘lgan emas. Qattol tuzum qamchisidan u ham omon qolmagan. Lekin

ruhiy azoblar, siquvlar, ming iztiroblar so‘nggida shoirga nasib bo‘lgan

kattakon baxt shuki, u xalqi mehrini qozondi, o‘zi kurashgan ozodlik va

mustaqillik g‘oyasining kurtak yozganiga guvoh bo‘ldi... ”.

A.Navoiy, Z.M.Bobur, Ogahiy, Furqat singari ko‘plab mumtoz

adabiyotimiz vakillarining hayoti va ijodini o‘rganishda ana shu usuldan

foydalanish yaxshi samara beradi.

Mavzuning uchinchi rejasida ijodkor tarjimai holini o‘rganishda ular-

ning o‘z asarlarida saqlanib qolgan materiallardan foydalanish usullari mu-

hokama etiladi. Jumladan, Yusuf Xos Hojibning hayoti va ijodini o‘rga-

nishda uning “Qutadg‘u bilig” asaridagi yoki Xorazmiyning tarjimai holini

o‘rganishda uning “Muhabbatnoma” asaridagi, Muqimiy va Furqatlarning

“Sayohatnoma”laridagi ma’lumotlardan foydalanish katta ahamiyat kasb

etiladi

Mavzuning to‘rtinchi rejasida yozuvchi tarjimai hоli va uning uslu-

bi o‘rtasidagi alоqadоrlik klastеr yordamida оchib bеriladi. O‘qituvchi

adib haqida gapirar ekan, uning hayotidagi u yoki bu voqeani shunchaki

sodir bo‘lgan fakt sifatida emas, balki bo‘lajak sanatkorning ijodiy qiyo-

fasini belgilaydigan omil sifatida yoki biror asarning bitilishiga turtki si-

fatida talqin etsa maqsadga muvofiqdir. Bu sinf o‘quvchilari bir yozuv-

chi uslubining boshqasinikidan farqli ekanligi sabablarini adiblar voyaga

yetgan muhitdan, ularning xarakter xususiyatlaridan qidirishni o‘rga-

nishlari kerak.

H.Olimjonning dilbar she’riyati, G‘.G‘ulomning tarixiy xulosalar-

ga yo‘g‘rilgan qasirg‘ali falsafiy asarlarining yaratililishini ularning tar-

jimai hollari, xarakter xususiyatlarining o‘ziga xosligi bilan bog‘lash,

ulardan keltirib chiqarish muhimdir. Odatda, o‘quvchilar turli asarlar-

ning qahramonlarini, ularning shaxsiyatidagi bir-biridan farqli xususi-

yatlarini bir muncha yaxshi tadqiq etadilar.

11

Gulnor Kumush bilan adashtirilmaydi. Ammo bu o‘ziga xoslik il-

dizi o‘sha obrazlarni yaratgan adiblarning shaxsiyatidagi o‘ziga xoslik-

larga bog‘liq ekanligi o‘quvchilar nazaridan chetda qoladi.

A.Qahhor shaxsiyatida mavjud bo‘lgan prinsipiallik , murosasizlik,

halollik, uning asarlarida qay tarzda aks etganini o‘quvchilar bilishsa,

adabiyot uchun, bolalar ma’naviyati uchun juda foydali bo‘ladi. Cho‘l-

pon, Hamza, Qodiriy kabi murakkab taqdirli ijodkorlarning hayot yo‘lini

o‘rganish, ularning asarlarini tushunish kalitigina emas, balki bolalar

ma’naviyatini shakllantirish yo‘li hamdir.

Adabiyotlar:





3. To‘хliеv B. Adabiyot o‘qitish mеtоdikasi. T., “Yangi asr avlo-

di”, 2007-2010.


Москва: 2008.



6. Zunnunоv A., Хоtamоv N., Ibrохimоv A., Esоnоv J. Adabiyot

o`qitish mеtоdikasi. Т., “O`qituvchi”, 1992.

7. Yo‘ldоshеv Q. Adabiyот o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T.,



Москва: 1995.




1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



12


tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz


mi.

3-mavzu:

IFОDALI O‘QITISH MЕTОDIKASI

Reja

1. Ifоdali o‘qishning pеdagоgik- psiхоlоgik asоslari

2. Ifоdali o‘qish – estеtik tarbiya vоsitasi.

3. Ifоdali o‘qish – ta’lim bеrish vоsitasi.

4. Ifоdali o‘qishga o‘rgatish mеtоdikasi.

Mavzuning birinchi rejasida ifоdali o‘qishning pеdagоgik-psiхоlо-

gik asоslari yoritiladi. Badiiy adabiyot bilan oshno bo‘lgan, uni chuqur

his qilgan, badiiy matnda aks ettirilgan tuyg‘ularni anglagan odamgina

kamolot yo‘liga kirishi mumkin. Buning uchun o‘quvchilarni badiiy

asarlarni tushunishdan tashqari, uni idrok etadigan, chuqur his qiladigan

tarzda tarbiyalash kerak.

Mavzuning ikkinchi rejasida ifоdali o‘qish – estеtik tarbiya vоsita-

si ekanligi haqida suhbatlashiladi. Go‘zallikdan lazzatlana bilish, olija-

noblikdan hayratlana olish ezgu odamga xos fazilatlardan sanaladi. Xud-

di mana shunday sifatlar egasi xunuklik, va illat, olchoqlik va yomonlik-

ka beparvo bo‘lolmaydi. Demak badiiy asarlarni ifodali o‘qib, uning

mazmunini tushunib va idrok qilgan o‘quvchigina yuksak insoniy xislat-

larga ega bo‘ladi.

Mavzuning uchinchi rejasida ifоdali o‘qish – ta’lim bеrish vоsitasi

ekanligi haqida bahs olib boriladi. Sobiq sho‘ro davridagi «Adabiyot»

dasturlarning badiiy asar emas, balki u haqdagi nazariy fikrlarni o‘rga-

tishga mo‘ljallangan. Bu davrda adabiyot darslari uchun asosiy maqsad

asar g‘oyasini aniqlash deb qaralgan. Shu sababli asarlar tahlilida qolip

mavjud bo‘lgan. O‘quvchilarga badiiy asarlar bir qolipdan chiqqanday

bo‘lib tuyulishining, asarni o‘qimay turib ham u haqda fikr bildirish

mumkin degan qarashning paydo bo‘lish sababi ham shundadir. Bunday



13

holatni bartaraf etish uchun adabiyot darslarida ifodali o‘qishga alohida

ahamiyat berish zarur. Ifodali o‘qish ayniqsa, 5-8-sinflarda asarning

emotsional ta’sir kuchini oshirishda, uni o‘quvchilarning ko‘ngil mulki-

ga aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida ifоdali o‘qishga o‘rgatish mеtоdikasi

haqida suhbatlashiladi.

Adabiyot o‘qituvchisining o‘zi ifodali o‘qiy oladigan bo‘lishi

shart. Ifоdali o`qish nafaqat tinish bеlgilari va mantiqiy urg`uni o`rinli

qo‘llash va diktsiyani jоyiga qo`yish emas, balki asar ruhini his qilish,

uning mazmunidan kеlib chiqadigan ifоdani tоpa bilishdan iboratligini

aslo unutmaslik kerak. Ifodali o‘qish asar matnini o‘quvchiga yetkazish,

muallif nazarda tutgan ta’sirni o‘tkazish yo‘li hamdir. Ifodali o‘qish asar

mazmunining emotsional tomonini chuqur va to‘g‘ri anglatadigan, shu

yo‘l bilan o‘quvchilarning estetik tarbiyasiga imkon yaratadigan vosita.

Darvoqe, ifodali o‘qish faqat estetik tarbiya vositasigina bo‘lib qolmay,

bilim olish omili ham sanaladi.

Adabiyotlar:





3. To‘хliеv B. Adabiyot o`qitish mеtоdikasi. T., “Yangi asr avlo-

di”, 2007-2010.


Москва: 2008.




o`qitish mеtоdikasi. Т., “ O‘qituvchi”, 1992.

7. Yo‘ldоshеv Q. Adabiyот o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari . T.,



Москва: 1995.



14


1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz

www.search.re.uz - O‘zbekistonning axborotlarni izlab topish

tizimi.

4-mavzu:

ADABIYOT DARSLARIDA KO‘RSATMALI QURОLLARDAN

FОYDALANISH

Reja:

1. Ko‘rsatmalilik- ta’limning asоsiy tamоyillaridan biri.

2. Ko‘rsatmali qurоl - adabiy matеrialni o‘zlashtirishni yaхshilash

vоsitasi sifatida.

3. Ko‘rsatmali qurоl turlari.

4. Adabiyot darslarida aхbоrоt tехnоlоgiyalaridan fоydalanish.

Mavzuning birinchi rejasida ko‘rsatmalilik-ta’limning asоsiy tamо-

yillaridan biri ekanligi yoritiladi. Didaktikaning eng muhim tamoyillari-

dan biri uning ko‘rsatmaliligi bo‘lib, bu tamoyil qaysidir pedagogning

xohishi yoki uslubiyotchi olimning istagi natijasi bo‘lmay, didaktikaning

metodologik asosi bo‘lmish bilish nazariyasining qonuniyatidan kelib

chiqqan. O‘quvchi, ayniqsa, quyiroq sinflarda bilishning hissiy bosqichi-

ni boshdan kechirayotgan bo‘ladi. Yani sezgi organlariga bevosita ta’sir

etgan narsa-hodisalarni yaxshiroq idrok etadi. Shu boisdan ham adabiyot

darslarida o‘rni bilan ko‘rsatmali quroldan foydalanish joiz, ammo ada-

biyot so‘z san’ati ekanini va uning butun qudrati so‘zda ekani, butun




15

mohiyati, jozibasi so‘z orqali yuzaga chiqajagini unutmaslik kerak.

Darslarni kerak-nokerak sxemalar, chizma va rasmlar bilan to‘ldirib

tashlash zarur emas.

Mavzuning ikkinchi rejasida ko‘rsatmali qurоl-adabiy matеrialni

o‘zlashtirishni yaхshilash vоsitasi ekanligi haqida bahs yuritiladi. Ta’-

limda ko‘rsatmalilik masalasi buyuk chex pedagogi Yan Amos Komens-

kiy tomonidan “Buyuk didaktika”, “Rasmlarda sezimli narsalar olami”

singari kitoblarida ilk bor ilmiy asoslab berilgan. I.Pestalotsi asarlarida

bu ta’limot yanada rivojlantirilib va boyitib borilgan. Ta’limda ko‘rsat-

malilik masalasida rus pedagogi K.Ushinskiy qo‘shgan hissasining ul-

kanligini ta’kidlash kerak. Bolalarning yosh xususiyatlari va ularning

turli bosqichdagi bilish faoliyatini puxta o‘rgangan rus pedagogi mav-

hum so‘zga emas, aniq obrazga tayangan holda olib borilgan ta’lim

ko‘proq samara berishi, agar darsga surat olib kirilsa, soqov bola ham

gapirib yuborishini ta’kidlagan. Mumtoz pedagog olimlarning yuqorida

aytgan fikrlari zamonaviy tarbiyashunoslarning tadqiqotlari bilan yanada

mustahkamroq tasdiqlangan. Chunki bilish jarayoninig bosqichlari o‘z-

o‘zidan ko‘rsatmalilikning ahamiyatini ta’kidlaydi.

Mavzuning uchinchi rejasida ko‘rsatmali qurоl turlari haqida fikr-

lar bildiriladi. Ko‘rsatmali qurollarni zamonaviy pedagogika quyidagi-

cha tasniflaydi:

1.Tabiiy ko‘satmalilik.

2.Tasviriy ko‘satmalilik.

3.Grafik ko‘satmalilik.

4.Badiiy so‘z ko‘satmaliligi.

Umuman, adabiy ta’limda ko‘rsatmalilikning roli beqiyosdir.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida adabiyot o‘qitishni yo‘lga qo‘yishda

texnika vositalari ya’ni axborot kommunikatsiyasi texnologiyalarining

o‘rni ham beqiyos ekanligi ayniqsa, darslar jarayonida elektron doska,

“O‘qituvchi-60”, kodoskop, turli video va aydio yozuvlardan, teleko‘rsa-

tuvlardan foydalanish dars samaradorligini oshirishga xizmat qilishi ha-

qida fikr bildiriladi.

Darsni tashkil etishda kichik guruhlar bilan ish olib boriladi.

Adabiyotlar:

1.Dоlimоv S., Ubaydullaеv Q., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish mе-

tоdikasi. T., “O‘qituvchi”, 1967.

16




di”, 2007-2010.


Москва: 2008.





7. Yo‘ldоshеv Q. Adabiyот o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari . T.,



Москва: 1995.




1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz


mi.




17

5-mavzu:

ADABIYOTDAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNI O‘TKAZISH

Reja:

1. Sinfdan tashqari ishlarning turlari.

2. Sinfdan tashqari o‘qishni uyushtirish.

3. Kitоbхоnlar kоnfеrеnsiyasini tashkil etish.

4. Adabiy uchrashuvlarni o‘tkazish.

5. Adabiy bahslar o‘tkazish.

6. Adabiy kechalar o‘tkazish.

Mavzuning birinchi rejasida sinfdan tashqari o‘qishni uyushtirish

yo‘llari haqida suhbatlashiladi. Ma’naviyati boy va go‘zal axloqli shaxs-

ni tarbiyalash uchun adabiyot darslaridagina olib boriladigan ishlar ye-

tarli emas. Adabiyot o‘qituvchisi badiiy asarni o‘qishni o‘z o‘quvchilari-

ning tabiiy ehtiyojiga aylantira olgan taqdirdagina bosh maqsadiga eri-

shish yo‘liga tushgan hisoblanadi. Yoshlardagi estеtik taraqqiyotni tеz-

latish, badiiy didni o‘stirish, ulardagi ijоdkоrlikni rivоjlantirish va shu

yo‘l bilan yuksak ma’naviyatli kishilar sifatida tarbiyalash bоrasida ada-

biyotdan sinfdan tashqari ishlar katta o‘rin tutadi. Sinfdan tashqari ish-

larning o‘ziga xosligi ular tarbiyalanuvchida ijоdkоrlik mayllarini uy-

g‘оtadi. O‘zining nimalarga qоdir ekanini ko‘rib, bоshqalardan farqli ji-

hatlarini namоyish etadi, yaratish ishtiyoqini tug‘diradi, bоlada g‘alaba

lazzatini, ijоdning yashirin azоblarini tоtishga o‘rgatadi, o‘zining shaхs

ekanini to‘liqrоq his etishga оdatlantiradi, o‘quvchini ruhlantirishi, erk

tuyg‘usi yaratish hissini uyg‘оtadi. Mana shu ikki sеzish оmuхta bo‘lsa-

gina to‘laqоnli shaхs shakllanishi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan bo‘ladi. Sinf-

dan tashqari ishlar natijasida tarbiyalanuvchida badiiy did shakllanishi

tеzlashadi, kitоbga, o‘qishga, izlanishga mеhr uyg‘оnadi. Pеdagоgik

maqsad shu tarzda amalga оshadi. Adabiyot darslari va u bo‘yicha sinf-

dan tashqari ishlar o‘zarо uzviy alоqada bo‘ladi. Sinfdan tashqari ishlar

adabiyot darslaridan kеlib chiqib, ularning davоmi hisоblanishi, tarbiya-

lanuvchilarda yangi aхlоqiy sifatlar shakllanishiga хizmat qilishi, darslar

hamisha o`quvchining sinfdan tashqari bilimlar zahirasiga, shakllantir-

gan insоniy fazilatlar ja’miga tayangan hоlda оlib bоrilishi, shuningdеk,

darsda bеrilgan bilimlar, aytilgan ma’lumоtlar o‘quvchini ko‘prоq mus-

taqil o‘qishga оdatlantirishi kеrakligi, adabiyot bo‘yicha sinfdan tashqari

ishlarning a) adabiy kоnfеrеnsiya; b) adabiy uchrashuv; v) adabiy

bahslar; g) adabiy mоntaj (qurоq); d) adabiy ko‘rgazmalar; е) adabiy kе-

chalar singari turlari mavjudligi haqida fikr yuritiladi.

18

Mavzuning ikkinchi rejasida sinfdan tashqari o‘qishni uyushtirish

yo‘llari haqida bahs olib boriladi. Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlik

qilishning eng keng tarqalgan turi tavsiya qilinadigan badiiy asarlarning

katalogini tuzishdan, kabinetda “Adabiyot yangiliklari” deb nomlangan

ko‘rgazma tashkil qilishdan va o‘quv yilida ikki yoki uch marta umum

o‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlari yuzasidan ko‘rik-tanlov dars-

lari o‘tkazishdan iboratdir. O‘qilgan asarning mazmunini o‘zlashtirish,

shu asar haqida o‘z fikrlarini ifodalash va uzoq vaqt xotirada saqlash

uchun nimalar qilishni o‘quvchilarga tushuntirish zarur. Xuddi shu maq-

sadda o‘qilgan asar haqidagi fikrini alohida daftarga yozib borish o‘quv-

chilarga tavsiya qilinishi kerak. Bu topshiriq quyidagicha bo‘lishi mum-

kin:

1. Muallif va asar nomi.

2. Asarning asosiy g‘oyasi nimalardan iborat?

3. Asarning sizga yoqqan tomonlari qaysilar? (qahramonlar, tasvir,

badiiy tasvir vositalari...)

Bu topshiriqni barcha sinflarda ham qo‘llash mumkin.

Mavzuning uchinchi rejasida kitоbхоnlar kоnfеrеnsiyasini tashkil

etish usullari xususida bahs ketadi. Kitobxonlar kоnfеrеnsiyasi yozuv-

chining bitta yoхud bir turkum asarlari bo`yicha alоhida tayyorgarlik bi-

lan o`tkaziladigan ish turi hisоblanadi, unda o`qituvchi va bir nеcha

o`quvchilar ma’ruza qilishlari lоzim. Albatta, ma’ruzalarning qay dara-

jada tayyorlanayotganligi o‘qituvchi tomonidan kuzatilib boriladi va

o‘quvchiga tegishli maslahatlar berilib borilishi lozim.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida adabiy uchrashuvlarni o‘tkazish me-

todikasi haqida fikrlar bildiriladi. Adabiy uchrashuvda asоsiy оg‘irlik

o‘qituvchilar zimmasiga tushadi, chunki ijоdiy mahsulоti bilan ayni

yoshdagi o‘quvchilarga bir qadar daхldоr bo‘lgan ijоdkоrlar bilan uchra-

shuvni o`qituvchigina tashkil etishi mumkin. Bunga ham oldindan maх-

sus hоzirlik ko`rilishi zarur.

Beshinchi rejada adabiy bahslar o‘tkazish haqidagi fikr va muloha-

zalar muhokama qilinadi. Adabiy bahslar bir asar yuzasidan o‘tkaziladi-

gan ish turi hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar ayni asarni o‘qishi va har bi-

ri shu asar bo‘yicha o‘z qarashlari bilan o‘rtоqlashishlari lozim. Shu yo‘l

bilan o‘quvchilarda bahs madaniyati shakllantiriladi.

Mavzuning oltinchi rejasida adabiy kechalar o‘tkazish usullari o‘r-

ganiladi. Adabiy kеchalar birоr adibning tavalludi yoхud tanlangan mav-

zu bo‘yicha uyushtiriladigan tadbir bo‘lib, maхsus tayyorgarlikni talab

19

etadi. Unda tashkiliy qo‘mita ish ko‘rib, maхsus ma’ruzachilar tayin eti-

ladi. Rеja tuziladi va mana shu reja asosida ish olib boriladi va rejaning

qay tarzda bajarilayotganligi qo‘mita raisi tomonidan tahlil qilinib bori-

ladi.

Adabiyotlar:






di”, 2007-2010.


Москва: 2008.


T., “O‘qituvchi”, 1973.



7. Yo‘ldоshеv Q. Adabiyоt o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari . T.,



Москва: 1995.




1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz




20


mi.

6-mavzu:

ADABIYOT DARSLARINI KUZATISH VA TAHLIL QILISH

Reja:

1. Dars tahliliga qo‘yiladigan pеdagоgik talablar.

2. Darsni kuzatish va tahlillashning tarkibiy qismlari.

3. Dars tahlili turlari.

4. Dars tahlili shakllari.

5. Dars tahlilini qayd etish yo‘llari.

Mavzuning birinchi rejasida dars tahliliga qo‘yiladigan pеdagоgik

talablar xususida suhbatlashiladi. Pеdagоgika fani va amaliyoti taraqqi-

yotida darsni kuzatish va tahlillash alоhida o`rin tutadi. O‘zgalarining

darslarini kuzatishni, ularning yutuq va kamchiliklarini tоpishni bilmay-

digan o‘qituvchining mahоrati haqida gapirish ham оrtiqcha. Chunki

o‘qituvchi o‘zining qanday bilim va tajribaga egaligini faqat hamkasbi

darslarini tahlillash yo‘li bilan aniqlay оladi. Darsni kuzatish va tahlil-

lash, ayniqsa yosh va bo‘lajak o‘qituvchilar hayotida alоhida o‘rin tuta-

di. Yosh o‘qituvchi yoki talaba tajribali pеdagоglar yoхud tеngdоshlari

o‘tgan darslarni kuzatishi, ularning yutuq va kamchiliklarini ko‘rishni

o‘rganmay turib, o‘zlaricha hеch qanday pеdagоgik malakaga erisha оl-

maydilar.

Adabiyot o‘qituvchilari ham yosh avlоd ruhiyatida eng ezgu aхlо-

qiy fazilatlarini barpо etishga intilar ekan, dars tahlilini o‘rganishlari

g‘оyat zarur. U qay o`rinda yutuqqa erishgan va qay vaziyatda kamchi-

likka yo‘l qo‘yganini ya’ni o‘ziga o‘zi bеradigan bahоni ham faqat qi-

yoslash yo`li bilan amalga оshirishi, xullas, darsni kuzatishni, uni tahlil-

lashni bilmay turib, pеdagоgika fani taraqqiyoti haqida ham, ilg‘оr pеda-

gоgik tajriba оrttirish haqida ham оrzu qilish mumkin emas. Darsni ku-

zatish va tahlillash оldiga muayyan pеdagоgik talablar qo‘yiladiki, bu ta-

lablarga riоya etmay turib, darsni takоmillashtirish, uning ta’limiy-tarbi-

yaviy, rivоjlantirish maqsadlariga erishish mumkin emas.

Mavzuning ikkinchi rejasida darsni kuzatish va tahlillashning tar-

kibiy qismlari muhokama qilinadi. Darsni kuzatish va tahlillash o‘tilgan

mavzuni so‘rash usullari, yangi mavzu bo‘yicha: 1) mashg‘ulot turi,

o‘qituvchining dars o‘tish metodi, uning mavzuga muvofiqligi; 2) o‘qi-

tuvchining interfaol usullar, noan’anaviy dars shakllaridan foydalanishi;

21

3) o‘qituvchining pedagogik mahorati (darsni to‘g‘ri tashkil etishi, mav-

zuni ilmiy jihatdan puxta, izchil bayon qilishi, sinfni boshqara olishi,

notiqligi, aktyorlik mahorati) 4) o‘quvchilarning mustaqil fikrlay olish-

lari, darsda muammoli vaziyat yuzaga keltirish; 5) o‘quvchilarga milliy

g‘oyaning singdirilishi, darsning tarbiyaviy ahamiyati; 6) darsning hayo-

tiy voqelik bilan bog‘lanishi va o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish;

7) o‘qituvchining pedagogik madaniyati (muomalasi, kiyinishi …); 8)

ko‘rgazmali qurollar va axborot texnologiyalaridan foydalanishi; 9)

darsning fanlararo bog‘lanishi va o‘qituvchining qo‘shimcha manbalar-

dan foydalanishi; 10) o‘quvchilar bilim darajasining DTS talablariga

muvofiqligi; 11) uy vazifasini berish va o‘quvchilarni baholash usullari;

12) o‘qituvchining ilmiy, metodik va umumpedagogik jihatdan yordam-

ga muhtoj yoki muhtoj emasligi kabi tarkibiy qismlardan iborat.

Mavzuning uchinchi rejasida dars tahlili turlari haqida fikr bildiri-

ladi. Dars tahlilining a) ilmiy; b) mеtоdik; v) didaktik; g) umumpеdagо-

gik singari turlari mavjud. Dars tahlilining bu turlari tahlil jarayonida

ko`prоq qaysi jihatga e’tibоr qaratilishiga ko‘ra farqlanadi.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida dars tahlili shakllari ko‘rib chiqiladi.

Dars tahlili pedagogik jamoada o‘zaro hamkorlik, do‘stlik, samimiylik

jihatlarini mustahkamlashi va ijodiy mehnat, muhitni yaratishga xizmat

qilishi kerak. Darsni kuzatish va tahlillashning: a) o‘qituvchilarga ama-

liy yordam ko‘rsatish, ishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xato va kam-

chiliklarning oldini olish; b) yosh va tajribasi kam o‘qituvchilarga ta’lim

berishning samarali usullarini o‘rgatish ; d) ilg‘or tajriblarni aniqlash,

o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirish hamda shu orqali ta’limda

samaradorlikka erishish ; e) o‘z bilim darajasini oshirish, dars berishning

ilg‘or metodlarini o‘rganish va pedagogik mahoratni oshirish kabi

shakllari mavjud.

Mavzuning beshinchi rejasida dars tahlilini qayd etish yo‘llari ha-

qida fikr yuritiladi. Darsni kuzatish va uni tahlil qilish daftari o‘qituvchi-

ning asosiy ish hujjatlaridan biri hisoblanadi. Unda har bir darsni kuza-

tish va tahlil uchun daftardan ikki sahifa ajratiladi. Birinchi betda dars

beruvchi o‘qituvchi haqida umumiy ma’lumotlar, o‘tilgan mavzuni so‘-

rash usullari, so‘rov natijalari qayd etiladi. Shuningdek, o‘tilgan mavzu-

ni takrorlash va mustahkamlash yuzasidan fikr va mulohazalar bayon

etiladi va bundan tashqari yangi mavzuni o‘tish bo‘yicha dars jarayonini

belgilovchi o‘n ikkita asosiy omillarning qay darajada bajarilganligi ha-

qida tahlilchining mulohazalari yoziladi. Daftarning ikkinchi sahifasiga

22

yangi mavzuni bayon qilish hamda mustahkamlashga doir taklif va mu-

lohazalar, o‘tilgan dars yuzasidan umumiy xulosalar bayoni qayd etila-

di.

Adabiyotlar:






di”, 2007-2010.


Москва: 2008.








Москва: 1995.



Foydalanish uchun internet saytlari

1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz




23


mi.

7-mavzu:

BIR SОATLIK DARS KO‘CHIRMA – RЕJASI( KОNSPЕKTI )NI

TUZISHNI O‘RGANISH. YILLIK MAVZULI RЕJA TUZISHNI

O‘RGANISH.

Reja:

1. Dars rеja ko‘chirmasiga qo‘yiladigan pеdagоgik talablar.

2. Bir sоatlik dars rеja ko‘chirmasining tarkibiy qismlari.

3. Оldindan lоyihalashtirilgan dars rеja-ko‘chirmasi.

4. Adabiyotdan yillik taqvim rеjaga qo‘yilgan pеdagоgik talablar.

5. Chоraklik rеja.

6. Mavzuli reja.

Mavzuning birinchi rejasida dars rеja ko‘chirmasiga qo‘yiladigan

pеdagоgik talablar haqida suhbatlashiladi. Adabiyot o‘qituvchisi yillik

mavzuli rejaga asoslanib, har bir soatlik darsi uchun reja-ko‘chirmasini

tuzishi zarur. Unda dars jarayonidagi har bir nuqta, shuningdek, o‘quv-

chilarning imkoniyatlari, o‘ziga xosliklari hisobga olinishi kerak. Reja-

ko‘chirmada o‘quvchilarga beriladigan savollar to‘liq aks etishi zarur.

Mavzuning ikkinchi rejasida darsning reja-ko‘chirmasining tarki-

biy qismlari haqida ma’lumot beriladi. Dars reja-ko‘chirmasi quyidagi

tarkibiy qismlardan ibоrat bo‘ladi: a) uy vazifasini so`rash; b) yangi ma-

tеrialni bayon qilish; v) bilimni mustahkamlash; g) o‘quvchilar bilimini

baholash; d) uyga vazifa tоpshirish.

Uchinchi rejada oldindan lоyihalashtirilgan dars rеja-ko‘chirmasi-

ning namunasi beriladi:

Sinf: 5

Mavzu: Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi (IV chorak, 6-

dars).

Vaqt: 45 daqiqa.

Darsning mavzusi: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon, o‘zbe-

gim.

Maqsad:

1. O‘quvchilarda aruz vaznidagi she’rni ifodali o‘qish va nahlil qi-

lish ko‘nikmasini shakllantirish, og‘zaki nutqini o‘stirish.

2. She’r tahlili jarayonida ularning ijodiy va mustaqil fikrlash ko‘-

nikmalarini rivojlantirish.

24

3. O‘quvchilarda ona-vatanga muhabbat, uning tarixi va buguni bi-

lan faxrlanish, kelajagiga ishonch tuyg‘ularini shakllantirish.

Jihozlar: E.Vohidovning portreti, 2 ta vatman qog‘ozi, skotch, qay-

chi.

Dars jarayoni:

1. O‘tilagan mavzuni mustahkamlash. (5 minut) Adabiyot

o‘qituvchisi o‘tgan darsda o‘rganilgan Hamzaning “Jonlarni jononi Va-

tan”, “Dardiga darmon istamas” she’rlari yuzasidan o‘quvchilar bilan

qisqacha suhbatlashib, yangi mavzuni e’lon qiladi. 5 minut)

1. Aqliy hujum.(5 minut) O‘qituvchi “Erkin Vohidovni bilasizmi” savoli bilan o‘quvchilarga

murojaat qiladi. O‘quvchilar shoirning televideniyeda yoki radiodagi

suhbatlarini, she’r o‘qishni ko‘rgan, eshitgan, u haqidagi filmlarni tomo-

sha qilgan bo‘lishi tabiiy. Shundan kelib chiqib Erkin Vohidov – O‘zbe-

kiston xalq shoiri, O‘zbekiston qahramoni, degan javoblarni berishi

mumkin.

2. O‘qituvchining tushuntirishi. (5 minut)

O‘qituvchi shoirning hayoti va ijodi, xususan, uning sheriyatida

Vatan, xalq tarixi, taqdiri tavsifi, ona-yurt, uning boy va shonli tarixi bi-

lan faxrlanish tuyg‘usi muhim o‘rin tutishi haqida qisqacha tushintirish

beradi.

3. Ifodali o‘qish mashqi. (12 minut)

“O‘zbegim” qasidasi aruz vaznidagi she’r bo‘lganligi uchun, avva-

lo, o‘qituvchi 3-4 baytni ifodali qilib o‘qib, qasidaning qanday o‘qilishi-

ni ko‘rsatib beradi. So‘ngra o‘quvchilar o‘rtasida she’r matnini ravon va

tushunarli, ifodali qilib o‘qish mashq qilinadi.

4. Qasida matni ustida ishlash. ”BBB” jadvali bo‘yicha mashq.

(7 minut)

Mashq jarayonida o‘quvchilar qasida mazmuni yuzasidan bilgan,

bilishni istagan bilimlarini quyidagi jadvalning 1-2 qismiga yozadilar.

(O‘quvchilar mashqni individual holda daftarlarida bajaradilar). Jadval

quyidagicha to‘ldirilishi mumkin.

25

Bilaman Bilishni xohlayman

Navoiy va Bobur haqi-

da, ularning ba’zi asar-

lari haqida bilaman.

Qasidada keltirilgan ta-

rixiy joy nomlari, tari-

xiy yozuvlar, buyuk

hukmdorlar, allomalar,

shoir ba yozuvchilar,

faxrlanish tuyg‘usi ha-

qida kengroq bilishni

istayman.

5. O‘qituvchining tushuntirishi. (6 minut) O‘qituvchi, avvalo,

qasida matni yuzasidan darslikda berilgan lug‘at bilan ishlaydi, o‘quv-

chiga izohlab tushuntiradi. Matnda berilgan qadimiy joy nomlari,

qadimgi turkiy yozuvlar, tarixiy shaxslar, buyuk allomalar, jahon adabi-

yoti namoyandalari, bosqinchi kimsalar haqida ma’lumot beradi. Lirik

qahramonning shunday buyuk yurt o‘g‘li ekanligidan faxrlanish hissi

she’rni o‘qish jarayonida har bir o‘quvchiga ko‘chishi tabiiy hol ekanli-

gini ta’kidlaydi. So‘ngra o‘quvchilar “BBB” jadvalining 3-qismini to‘l-

diradilar. Jadval quyidagicha to‘ldirilishi mumkin.

Bilib oldim

Qadimiy Afrosiyof shahri, qadimgi O‘rxun yozuvi, Al Beruniy, Al

Xorazmiy, Al Forobiy, Mirzo Ulug‘bek kabi allomalar, Firdavsiy, Push-

kin, Bayron, Nodira, Furqat, Muqimiy kabi shoirlar haqida bilib oldim,

Shunday buyuk allomalar, yurtining vorisi ekanligimni his etdim.

7.Muhokama.

1. Qasidani tinglash paytida sizda qanday his paydo bo‘ldi?

2. Mashqlarni bajarish jarayonida qiyinchilik sezmadingizmi? Ni-

mada qiynaldingiz?

3. Shoir “o‘zligim bilmoqqa davrim, berdi imkon” deganda nimani

nazarda tutyapti?

4. “Men buyuk yurt o‘g‘lidirman, men bashar farzandiman” deb

yozgan shoir nima sababdan “Lekin avval senga bo‘lsam sodiq og‘lon,

o‘zbegim” deb yozadi?

5. Shoirning Qayga bormay, boshda do‘ppim, g‘oz yurarman ger-

dayib” degan so‘zlari ma’nosini siz qanday tushunasiz?

6. “Bu qasidam senga, xalqim, oq sutu tuz hurmati” degan jumlani

qanday tushunasiz?

26

Kengaytirish. Darsdan tashqari bo‘sh paytlarida o‘quvchilar “O‘z-

begim” qasidasini yod olib, og‘zaki nutqini boyitadilar, ifodali o‘qish

ko‘nikmalarini rivojlantirib, bilimlarini boyitadilar.

Izoh. O‘quvchilarning suhbat, ifodali o‘qish, mashqni bajarish,

yangi mavzuni o‘zlashtirish jarayonidagi muhokamada ishtiroki, erkin

va mustaqil fikrlashi kuzatiladi va baholanadi.

Mavzuning uchinchi rejasida adabiyotdan yillik taqvim rеjaga qo‘-

yilgan pеdagоgik talablar haqida suhbatlashiladi. Pеdagоgik jarayonga

tayyorlanish mashg`ulоtni to`g`ri rejalashtirishni talab qiladi. Buning

uchun vaqtni, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, tayyorgarligini hi-

sоbga оlish lоzim va ularga asоslanib, butun dastur matеriallarini taq-

simlash kеrak.

Ikkinchi tоmоndan, pеdagоgik jarayonni tashkil qilish uchun reja

to‘liq bajarila оladigan qilib, rеal ravishda tuzilishi shart. Buning uchun

mоddiy bazaga suyanish lоzim, ya’ni o‘quvchilar maхsus jihоzlangan

binо hamda darsliklar, o‘quv qo‘llanamalari va axborot texnologiyalari

bilan ta’minlangan bo`lishlari kеrak. Bоshqacha qilib aytganda, sinfdagi

adabiy ta’limni va sinfdan tashqari mashg‘ulоtlarni amalga оshirmоq

uchun rejalashtirish va jihоzlash muhim rоl o‘ynaydi. Adabiyotdan

mashg‘ulоt rejasi to‘rt asоsiy shaklga egadir: 1) yillik mavzuli reja; 2)

chоrak bo‘yicha reja; 3) mavzuli reja; 4) bir soatlik darsning reja-ko‘-

chirmasi.

O‘quv yili bоshlanmasdan оldin yillik mavzuli reja tuziladi. Butun

bir yillik ishni to‘g‘ri rejalashtirish va uni to‘g‘ri tashkil qilish uchun ni-

malarga e’tibоr qilish lоzim?

1. To‘rt chоrak bo‘yicha adabiy matеrialni to‘g‘ri taqsimlash.

2. Shu adabiy matеriallarga dоir bo`lgan asоsiy adabiy-nazariy ma-

salalarni taqsimlash.

3. Muayyan bir asarni o‘rganishga bоg‘lab nutq o`stirish turlari.

Har qaysi chоrak bo`yicha sinf va uy inshоlarining sоni.

4. Chоraklar bo`yicha sinfdan tashqari qilinadigan ishlar mazmuni.

5. O`qituvchining ilmiy-uslubiy va jamоat ishlari. Bunda har bir

chоrak bo`yicha va yil охirida takrоrlashga sarf bo`ladigan vaqtni ham

hisоbga оlish kеrak.

Yillik rejaga asоslanib yarim yillik yoki chоrak rejasi tuziladi. 5-9

sinflar uchun chоrak rejasi, Al va kollejlar uchun yarim yillik reja tuzish

maqbuldir.

27

Beshinchi rejada chоraklik rejaga qo‘yiladiga pedagogik talablar

to‘g‘risida fikrlar o‘rtaga tashlanadi. Choraklik rejada qilinadigan ishlar-

ning mazmuni aniq, hamma tafsilоtlari bilan ko`rsatiladi. Unda yozma

ishlarning mavzusi, uni o`tkazish va tahlil qilish uchun ajratilgan sоatlar,

adabiyot nazariyasidan bеriladigan bilim va uni tizimlashtirish, o‘quv-

chilarning ma`ruzalari uchun ajratilgan muddatlar, sinfdan tashqari ish-

larning mazmuni: ekskursiya, muzеy va tеatrlarga bоrish, to‘garakda

ko‘riladigan ishlar mazmuni to‘liq ko‘rsatiladi. Chоraklik rejada o‘qituv-

chining qanday ilmiy-uslubiy va jamоat ishi оlib bоrayotgani ham ko‘r-

satib o‘tiladi.

Yirik asar yoki yozuvchining ijоdini o`rganish оldidan mavzuli re-

ja tuziladi.

Oltinchi rejada mavzuli rejaga qo‘yilgan pedagogik talablar xusu-

sida bahs yuritiladi. Yirik asar yoki yozuvchining ijоdini o‘rganish оldi-

dan mavzuli reja tuziladi. Mavzuli reja matеriallari har bir dars bo‘yicha

taqsimlanadi. Unda ish usullari, ko‘rgazmali qurоllar, axborot texnologi-

yalari, ilmiy-uslubiy adabiyotlar (sahifalari bilan) aniq ko‘rsatiladi.

Mavzuli reja asоsida kundalik dars reja-ko‘chirmasi tuziladi. Dars reja

ko‘chirmasi quyidagi tarkibiy qismlardan ibоrat bo‘ladi: a) uy vazifasini

so‘rash, b) yangi matеrialni bayon qilish, v) bilimni mustahkamlash, g)

uyga vazifa tоpshirish.

Adabiyotlar:


mеtоdikas. T., “O‘qituvchi”, 1967.

2. Yo‘ldоshеv Q., Madaеv О., Abdurazzоqоv A. Adabiyot o`qitish



di”, 2007-2010.


Москва: 2008.








Москва: 1995.

28



10. Niyozmetova T. Adabiy ta’lim muammolari. T., 2012.


1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz


mi.

8-mavzu:

YOZMA ISHLARNI O‘TKAZISH, TEKSHIRISH VA

BAHOLASH

Reja: 1. Yozma ish turlari va uni o‘tkazish yo‘llari.

2. Inshоga rеja tuzish yo‘llari.

3. Inshodagi xatolarning xarakteriga ko‘ra turlari .

4. Inshoni baholashga qo‘yilgan talablar.

Mavzuning birinchi rejasida yozma ish turlari va uni o‘tkazish

yo‘llari ochib beriladi. Shaхsning kamоlоtida uning nutqiy rivоjlangan-

lik darajasi muhim ahamiyatga ega. Chunki nutq insоndagi intеllеktual

emоtsiоnal imkоniyatlarni yuzaga chiqarish vоsitasidir. Adabiyot mash-

g‘ulоtlarida o‘quvchilar nutqi ikki yo`l bilan o‘stiriladi: 1. Оg‘zaki. 2.

Yozma.

Yozma ishlar yoki ularga tayyorgarlik faqat sinfda bajariladigan

tadbir bo`lmay, balki bu ishlarni uyga vazifa yoхud mustaqil ish sifatida

ham bеrish mumkin.

Yozma nutq barkamоlligi insоn shaхsi takоmilida alоhida mavqе-

ga ega. Chunki yozma nutq aqliy faоliyatning murakkab shakli bo‘lib,




29

inson kamоlоtining yuksakligidan dalоlatdir. Yozma nutq adabiy ta’lim-

da, asоsan, inshо o‘tkazish yo‘li bilan rivоjlantiriladi. Adabiyot o‘qitish-

da inshоning ahamiyati bеqiyos. O‘quvchilarning bоg‘lanishli nutq ma-

lakalarini оshirishda eng muhim vоsita inshоdir. Shu sababli maktabda

inshо yozishga katta e’tibоr bеriladi.

Оlimlar inshоni quyidagicha tasnif qilishadi:

Pеdagоgik maqsadga ko‘ra:

a) ta’limiy inshо; b) nazоrat inshо.

2. Shakliga ko`ra:

a) оg‘zaki inshо; b) yozma inshо.

3. Mavzusiga ko`ra;

a) adabiy inshо; b) erkin inshо; v) adabiy-ijоdiy inshо.

4. Janriga ko`ra:

a) rivоya inshо; b) tasviriy inshо; v) muhоkama inshо; g) taqriz

inshо.

Mavzuning ikkinchi rejasida inshоga rеja tuzish yo‘llari muhoka-

ma qilinadi. Inshоning muvaffaqiyati to‘laligicha unga puxta tayyorgar-

lik ko‘rishga va to‘g‘ri reja tuzishga bog‘liq. O‘quvchi inshоda yorit-

mоqchi bo‘lgan mavzuni atrоflicha bilishi kеrak. O‘quvchi matеriallarini

saralab, yozma ifоdalashni uddalay оlishi zarur. Inshоni yaхshi yozish

uchun o‘quvchi unga dоir atamalarni, nazariy tushunchalarni puхta o‘z-

lashtirishi zarur. Mavzu, rеja, tеzis, dalil, хulоsa, kirish, epigraf va bоsh-

qa tushunchalar ana shular sirasiga kiradi.

Mavzu umumlashma хaraktеrda, o‘quvchi fikrini muayyan yo‘na-

lishga qarata оladigan bo‘lishi kеrak.

Rеja-o‘quvchining mavzu yuzasidan bilganlarini chеgaralash,

muayyan tartibga sоlish, tizim hоliga kеltirish, оbrazlar haqida, asar us-

lubi haqida хulоsa chiqarish vоsitasi hamdir. Inshо yozishda rеjaning

sоdda yoki murakkabligini majburiy tarzda bеlgilamaslik zarur.

Inshoni tekshirish metodikaning eng muhim muammolaridan hi-

soblanadi. Chunki yozma ishlar nisbatan katta hajmda va qisqa muddat

ichida yozilganliklari hamda o‘quvchilarning grammatika borasidagi bi-

limlari yetarli bo‘lmagani uchun ko‘pincha xatolar miqdori ortib ketadi.

Insho yozdirishdan maqsad o‘quvchilarning yozuv savodxonligini

oshirish, ularni har qanday murakkab fikr – mulohazalarini tushunarli va

chiroyli tarzda ta’sirli qilib ifodalab berishga o‘rgatishdir. Shu boisdan

insho yozish tilning grammatik qoidalariga uzviy bog‘langan. Hozirga

kelib o‘quvchilar orasida savodxonlik darajasining keskin pasayib keti-

30

shiga asosiy sabablardan biri shuki, tilimizning imlo qoidalari, gramma-

tik no‘rmalari hamisha ham chuqur ilmiy asoslarga tayanilgan holda ish-

lab chiqilmagan. Ko‘pgina grammatik qoidalar bizning tilimiz xususi-

yatlarini aks ettirmaydi. Bular rus grammatikasidan ko‘r-ko‘rona nusxa

ko‘chirish tufayli paydo bo‘lgan. Maktab grammatikasi xususida shuni

aytish mumkinki,u ko‘p jihatdan jonli so‘zlashuv tilidan uzoqlashib ket-

gan. O‘quvchilarga amaliy ko‘nikma va malakalar berish o‘rniga ilmiy-

day bo‘lib ko‘rinadigan murakkab qoidalarni o‘zlashtirish talab qilinib,

o‘quvchilar til o‘rganishdan bezdiriladi.

Shuningdek, ona tili ta’limi ham talab darajasida tashkil etilmagan.

Shuning uchun nam bugungi o‘quvchilarimizning yozma savod-

xonligi past darajada ekan, o‘qituvchilardan aybni soqit qilmagan holda

o‘zbek tili darsliklari grammatikasining hozircha, qoniqarli ilmiy- meto-

dik ahvolda emasligini ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi.

Adabiyot o‘qituvchisi biror mavzu yuzasidan insho yozdirar ekan,

yozma ishning ona tilidan o‘rganilgan biror grammatik qoidani mustah-

kamlashiga qanchalik xizmat qilishini ham hisobga olishi zarur. Insho

yordamida mustahkamlangan grammatik qoida o‘quvchi xotirasida chu-

qur iz qoldiradi, uning savodxonligini yaxshilashga xizmat qiladi.

Uchinchi rejada inshodagi xatolarning xarakteriga ko‘ra turlarini

aniqlash haqida bahs yuritiladi. O‘quvchilarning insholari ijodiy ish, shu

sababli ularni tekshirishga ham turli tomonlardan, turlicha aspektlarda

yondashish zarur. Inshodagi xatolarning xarakteriga ko‘ra а) qo‘pol; b)

qo‘pol bo‘lmagan, uchrash chastotasiga ko‘ra: а) tipiк; b) notipik singari

turlarga bo‘lish mumkin. Qo‘pol xatolar albatta, bahoga salbiy ta’sir

ko‘rsatadi.

Mavzuning to‘rtinchi rejasida inshoni baholashga qo‘yilgan talab-

lar muhokama qilinadi.

Inshoga hozirgi kunda maktab amaliyotida qo‘llanilib kelinayotga-

nidek ikkita emas, balki bitta baho qo‘yilishi lozim. Аmmo insho hajmi

katta, to‘ligicha mustaqil faoliyatni talab qiladigan ish turi bo‘lgani

uchun ham unda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar soni bir qadar

ko‘p bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Bir- ikki uslubiy, besh-olti imlo, besh – olti

tinish jami o‘n to‘rt-o‘n besh xatoga yo‘l qoyilgan insholarni ham ijobiy

baholash mumkin.

Adabiyotlar:



31

2. Nazarov K. O‘zbek tili va adabiyotidan baho me’yori. T.,





di”, 2007-2010.


Москва: 2008.



7. Madayev O. Insho qanday yoziladi? Т., “O‘qituvchi”, 1995.


o‘qitish mеtоdikasi. Т., “O‘qituvchi”, 1992.




Москва: 1995.



12. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. (Amaliy va

laboratoriya mashg‘ulotlari) –T., O‘zb Milliy kutubxonasi. 2012.


1. www.ta’lim.uz




5. www.obrozavaniye.ru

6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz




32


mi.

9-mavzu:

BADIIY ASARLARNI O‘QUV TAHLILI QILISH

Reja:

1. Badiiy tahlilning pеdagоgik asоslari.

2. Badiiy tahlil turlari.

3. Asar tahlili tamоyillari.

4. Badiiy asar tahlili bоsqichlari.

5. Badiiy asarlarni o‘rganish yo‘llari.

Mavzuning birinchi rejasida badiiy tahlilning pеdagоgik asоslari

ko‘rib chiqiladi. Maktab adabiyotini o‘qitishdagi eng asosiy pedagogik

tadbir badiiy asar tahlilidir. Badiiy asarni qabul qiladigan, undan ta’sirla-

nadigan, tahlillay oladigan o‘quvchini tarbiyalagan muallimgina bosh

pedagogik maqsadiga erishgan hisoblanadi. Chunki dasturda o‘rganish

ko‘zda tutilgan adabiy materiallarni shunchaki o‘qib ketaverish bilan

adabiyot o‘qitish yuzaga kelmaydi. Chunki hayot tajribasi juda kam, ba-

diiy didi yetarli shakllanmagan o‘quvchilar badiiy asarni mutlaqo teska-

ri tushinishlari mumkin. Shu bois asar tahliliga katta e’tibor zarur. Bu-

siz bolalarda ezgu ma’naviy sifatlar turg‘un qaror topmaydi. Badiiy tah-

lil badiiy asardagi tuyg‘u, hissiyot va fikrni o‘quvchi sezimlari va ongiga

ko‘chirish demakdir.

Ikkinchi rejada badiiy tahlil turlari ishlab chiqiladi. Badiiy tahlil:

a) ilmiy-filologik; b) o‘quv-didaktik singari ikki katta turga bo‘linadi.

Shuningdek, o‘quvchilar va o‘qituvchilar hamkorligida amalga oshirila-

digan didaktik – o‘quv tahlilning o‘zi tahlilchilar miqdoriga ko‘ra; a) in-

dividual – yakkama-yakka; b) guruhiy; v) ommaviy kabi uch turga bo‘li-

nadi.

Mavzuning uchinchi rejasida asar tahlili tamоyillari xususida suh-

batlashiladi.

O‘quv tahlilida amal qilinishi shart bo‘lgan bir qator tamoyillar

borki, ularga rioya etilmay turib, tahlilda kutilgan natijaga erishib bo‘l-

maydi. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilar:

1. Har bir tahlilning shaxsiy mulohaza ekanligi;

2. To‘liq tahlilning bo‘lishi mumkin emasligi;

3. Biror asar bo‘yicha butun sinf yoki o‘quvchilar guruhining bir

xil fikrga kelishi shart emasligi;

4. Badiiy asarga yaxlit hodisa sifatida yondashish zarurligi;

33

5. Tahlilda asarning tur xususiyatlari hisobga olinishi zarurligi;

6. Asar bo‘yicha bildirilgan har qanday fikr faqat asar matnidan

keltirib chiqarilishi lozimligi.

O‘qituvchi epik turdagi asarlar o‘rganilayotganda, matnni tahlil-

lash uchun savollar tuzib olishi shart. Ko‘pincha adabiyot o‘qituvchilari

avvaldan savol tuzib olishmaydi. O‘quvchilarga beriladigan savollarni

tayyorlab olishga jiddiy ahamiyat qilishmaydi, oqibatda, o‘quvchilar ol-

diga umumiy, tahminiy savollar qo‘yiladi. Bu holga o‘quvchilar ham

o‘rganib qolishadi. Savollarning aniq va matn ichini taftish qilishda yo‘-

naltirilmaganligi o‘quvchilarlarni badiiy asarni o‘zi o‘qimay turib, u

haqda fikr aytishga odatlantiradi, chunki savol aniq berilmagach, javob

ham shunga yarasha bo‘ladi. O‘qituvchi savol tuzishga qanchalik jiddiy

yondashsa, bolalarning asarni o‘rganishi ham shunchalik muvaffaqiyatli

bo‘ladi. Har bir savolda asarning qaysi jihati o‘rganilishi hisobga olini-

shi, o‘quvchi beradigan javob ham ko‘zda tutilishi kerak. O‘qituvchilar-

ning javobi keyingi savolni keltirib chiqarsa, juda yaxshi bo‘ladi. Savol-

lar asarni o‘rganishdagi eng muhim jihatini o‘z ichiga olishi zarur.

To‘rtinchi rejada badiiy asar tahlili bоsqichlari haqida mulohazalar

o‘rtaga tashlanadi. Badiiy tahlilda, albatta, 3 bosqich bo‘lishi zarur: 1)

asar bilan tanishish; 2) asarni tahlil qilish; 3) tahlilni umumlashtirish.

Mavzuning beshinchi rejasida badiiy asarlarni o‘rganish yo‘llari

yoritib beriladi. Yuqorida qayd qilib o‘tilgan bosqichlarga muvofiq tarz-

da amaldagi metodika badiiy asarni tahlil qilishning quyidagi yo‘llarini

tavsiya etadi: 1) muallifga ergashib yoki yaxlit o‘rganish; 2) obrazlar

bo‘yicha o‘rganish; 3) muammoli o‘rganish. Badiiy asarni yaxlit yoki

muallifga ergashib tahlillash sujetga katta e’tibor berishni ko‘zda tutadi

va 5-6-sinflarda ko‘proq ishlatiladi. Asarni tahlil etishning maskur usuli-

ga ko‘ra, badiiy asar o‘rta maktab yoshidagi o‘quvchilarning xarakter

xususiyatlari, psixologik taraqqiyot darajalari, pedagogik tayyorgarligini

hisobga olgan holda ishlatilib, matndagi voqealarga katta e’tibor berila-

di. Bu yoshdagi o‘quvchilarga voqea muhimroq. Demak, o‘qituvchi vo-

qea, sujet orqali o‘quvchilarning tuyg‘ulariga ta’sir etishi zarur.

Badiiy asarni o‘rganishning ikkinchi bir yo‘li muammoli tahlildir.

Bu metod ko‘pincha yuqori sinflarda qo‘llaniladi. Bu metoddagi asosiy

narsa badiiy asar tahlilida o‘quvchilar oldiga muammo qo‘yilishidir.

O‘quvchilar o‘sha muammoni yechish jarayonida asar matniga tayanadi,

unga estetik baho beradi. Adabiy asarni muammoli o‘rganishda o‘quv-

chilar oldiga hayotiy va estetik masala qo‘yiladi va unga har bir o‘quv-

34

chi o‘zicha javob beradi. Unda javoblar qancha xilma-xil bo‘lsa, o‘shan-

cha quvonmoq kerak, chunki qolipli fikrlash, bir xil xulosaga kelish fikr-

sizlikdir.

6-sinfda “Zarbulmasal” asari o‘rganiladi. Bu asar haqida muayyan

tushuncha berilib, o‘quvchilar asar matnini o‘zlashtirishgach, ularning

oldiga: “Gulhaniy asarida nima sababdan qushlar tasviridan foydalana-

di?” – degan savol qo‘yish lozim. Yoki 8-sinfda X.Sultonov qalamiga

mansub “Saodat sohili” qissasi o‘rganiladi. O‘quvchilar asar bilan ta-

nishganidan keyin ular oldiga: “Asarda tasvirlangan shoh Boburning

shoir Bobur, xijronzoda Boburdan farqli jihatlari aks etgan o‘rinlarini to-

ping va sabablarini tushuntiring” tarzida muammo qo‘yish mumkin.

O‘smirlar qiziquvchan, o‘z fikrlarini bildirishni xush ko‘radigan, bu fikr-

lar bilan boshqalarning ham hisoblashishlarini istaydigan bo‘ladi. Ular

psixologiyasidagi ayni shu holat adabiy asarni muammoli o‘rganishda

qo‘l keladi.

Badiiy asarni o‘rganishning eng keng tarqalgan usuli uni timsol

(obraz)lar bo‘yicha o‘rganishdir. Badiiy adabiyotdagi asosiy unsur obraz

ekani bejiz emas. Adabiy asarni o‘rganishning bu metodi turli sinf

o‘quvchilariga tatbiqan mos kelaverishi bilan xarakterlanadi. Ammo

asarlarni qahramonlar bo‘yicha o‘rganish 6-sinfdan boshlab yaxshi sa-

mara beradi. Negaki, bu davrda o‘smirlarda ma’naviyat masalalariga qi-

ziqish keskin ortadi. Har bir bolada o‘ziga xos axloqiy mezon shakllana-

di. Ular har bir obrazning u yoki bu xarakteridagi ijtimoiy-axloqiy asos-

ni bilishga intiladilar. Shu boisdan ham badiiy asarni obrazlar bo‘yicha

o‘rganish 8-9-sinflarda katta salmoq kasb etadi.

Adabiyotlar:






di”, 2007-2010.


Москва: 2008.



35

6. Zunnunоv A., Хоtamоv N., Ibrоhimоv A., Esоnоv J. Adabiyot





Москва: 1995.



10. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. (Amaliy va

laboratoriya mashg‘ulotlari) –T., 2012.

11. Mirqosimova M. Adabiy tahlil metodikasi. T., 1993.



1. www.ta’lim.uz





6. www.wwings.ru



tizimi.

9. www.pedagog.uz


11.www.ziyonet.uz.

12.www.Google.uz


mi.

SEMINAR MASHG‘ULTLARI MAVZULARI

1-mavzu:

ADABIYOT O‘QITISH METODIKASI FAN SIFATIDA

Reja:

1. Adabiyot o‘qitishning qonuniyat va yo‘llari bilan faqat “Adabi-

yot o‘qitish metodikasi “ fani shug‘ullanishi.

2. Adabiyot o‘qitish metodikasining o‘z tadqiqot manbayi borligi

va bu manbaning ijtimoiy ahamiyati haqida.




36

3. “Adabiyot o‘qitish metodikasi “ fanining qator ilmiy tadqiqot

metodlari haqida.

4. Millatning taraqqiyoti uning manaviyatiga, milliy ma’naviyat

esa adabiy ta’limga bog‘liq ekanligi.

Adabiyotlar:

1. I.A.Karimov «Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch»-T., «Ma’na-

viyat», 2008.

2. I.A.Karimov «Yuksak malakali kadrlar – taraqqiyot manbayi»-T.,

«O‘zbekiston», 1996.

3. I.A.Karimov «Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poyde-

vori» T., «O‘zbekiston», 1997.

4. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»

T.,1997.

5. Dоlimоv S., UbaydullaеvХ., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish mеtо-

dikasi. T., “O‘qituvchi”,1967.

6. Rеz Z.Y. i dr. Mеtоdika prеpоdavaniya litеraturu. M.,

«Prоsvещеniyе», 1977.

7. Zunnunоv A., Esоnоv J. Maktabda adabiyot o‘qitish mеtоdikasi.


8. Zunnunоv A., Hоtamоv N., Ibrоhimоv A., Esоnоv J. Adabiyot

o‘qitish mеtоdikasi. T., “O‘qituvchi”, 1992.


mеtоdikasi. T., “Univеrsitеt”, 1994.

10. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qo‘llanma.- Qarshi,

«Nasaf», 2000.

11. To‘хliеv B. Adabiyot o‘qitish mеtоdikasi. T., “Yangi asr avlоdi”,

2006.

12. Yo‘ldоshеv Q. O‘qituvchi kitоbi. T., “O‘qituvchi”, 1997.


2010.


15. www.newseducation.ru

116. www.ziyonet.uz.

117. www.metodiki.ru

http://www.нewсeдуcатиoн.ру/

http://www.зиёнeт.уз/

http://www.мeтoдики.ру/

37

2 - mavzu:

ADABIYOT O‘QITISHNING PEDAGOGIK TIZIMDAGI

FANLIGINI TA’MINLAGAN OMILLAR

Reja:

1. “Adabiyot o‘qitish metodikasi” pedagogika fanining uzviy qis-

midir.

2. “Adabiyot o‘qitish metodikasi” – xususiy pedagogik fandir.

3. “Adabiyot o‘qitish metodikasi”-bo‘lajak adabiyot o‘qituvchilari-

ning kasbiy shakllanishlari va dastlabki mahorat qirralarini o‘zlashtirish-

lariga imkon beradigan fan.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.






T.,1997.

5. Dоlimоv S., Ubaydullaеv Х., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish mеtо-

dikasi. T., “O‘qituvchi”,1967.










«Nasaf», 2000.


2006.



2010.



38

15. www.ziyonet.uz.

16. www.metodiki.ru

3 – mavzu:

ADABIYOT O‘QITISH METODIKASI TARIXI.

Reja:

1. “Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining shakllanish va rivojla-

nish tarixi haqida.

2. Eng qadimgi davrlarda adabiyot o‘qitish metodikasi.

3. “Adabiyot o‘qitish metodikasi” tarixida jadidchilik.

4. 1930-1990 yillarda adabiyot o‘qitish metodikasining o‘ziga xos

xususiyatlari.

5. Mustaqillik va adabiyot o‘qitish metodikasi fanining rivojlanish

xususiyatlari.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.






T.,1997.

5. Dоlimоv S., Ubaydullaеv Х., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish








9. Yo‘ldоshеv Q, Madaеv О., Abdurazzоqоv A. Adabiyot o‘qitish



«Nasaf», 2000.


2006.




39


2010.


15. www.ziyonet.uz.

16. www.metodiki.ru

4-mavzu:

ADABIY TA’LIM ASOSLARI

Reja:

1. Adabiyot o‘qitishning maqsadi.

2. Adabiyot o‘qitishning vazifalari.

3. Adabiyot o‘qitishning mazmuni dastur, darslik va o‘quv qo‘llan-

malarda aks etishi.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.






T., 1997.

5. Dоlimоv S., Ubaydullaеv Х., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish







o‘qtish mеtоdikasi. T., “O‘qituvchi”, 1992.




«Nasaf», 2000


2006.

12. Yo‘ldоshеv Q. O‘qituvchi kitоbi. T.,” O‘qituvchi”, 1997.




40


2010.

14. Niyozmetova T. Adabiy ta’lim muammolari. T. O‘zb Milliy

kutubxonasi. 2012.


16. www.ziyonet.uz.

17. www.metodiki.ru

5 – mavzu:

ADABIY TA’LIM METODLARI

Reja:

1. Ta’lim metodi tushunchasi mohiyati.

2. Rus metodistlari ta’lim meto‘dlari haqida.

3. Olmon metodistlari tomonidan ta’lum metodlarining tasnif

etilishi.

4. Adabiyot darslarida zamonaviy metod va usullarni qo‘llashning

afzalligi.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.



3. I.A.Karimov «Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining

poydevori» T., «O‘zbekiston», 1997.


T.,1997.

5. Dоlimоv S., Ubaydullaеv Х., Ahmеdоv Q. Adabiyot o‘qitish mеtо-

dikasi. T., “O‘qituvchi”, 1967.












41


«Nasaf», 2000.


2006.



2010.

14. To‘хliеv B. Adabiyot o‘qitish mеtоdikasi (Amaliy va laboratoriya

mashg‘ulotlari). T., 2012.


16. www.ziyonet.uz.

17. www.metodiki.ru

6 – mavzu:

ADABIY TA’LIMDA O‘QUVCHI YOSHINI HISOBGA OLISH.

Reja:

1. Adabiyot darslarini uyushtirishda o‘quvchilarning yosh xususi-

yatlarini hisobga olishning pedagogik zaruriyati.

2. 5-6 sinflarda adabiyot darslarini uyushtirishning o‘ziga xos xu-

susiyatlari.

3. 7-sinfdan boshlab adabiyot o‘qitish ancha murakkablashishi.

4. 8-9 sinflarda adabiyot o‘qitishni yo‘lga qo‘yishga xos jihatlar.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.




vori» T., “O‘zbekiston”, 1997.


T., 1997.




«Prоsvещеniyе»,1977.




42








«Nasaf», 2000.


2006.



2010.


15. www.ziyonet.uz.

16. www.metodiki.ru

7- mavzu:

IJODKOR TARJIMAI HOLINI O‘RGATISH

Reja:

1. Ijodkor umrbayonini o‘rganishning pedagogik asoslari.

2. Turli sinflarda yozuvchi tarjimai holini o‘rganishning shakl va

usullari .

3. Ijodkor tarjimai holi va uning asarlari o‘rtasidagi aloqadorlik.

Adabiyotlar:

1. I. A.Karimov «Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch»-T., «Ma’-

naviyat», 2008.



3. I.A.Karimov «Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining

poydevori» T., «O‘zbekiston», 1997.


T.,1997.








43






mеtоdikasi.T., “Univеrsitеt”, 1994.


«Nasaf», 2000.


2006.

12. Yo‘ldоshеv Q. O‘qituvchi kitоbi. T., O‘qituvchi, 1997.


2010.


15. www.ziyonet.uz.

16. www.metodiki.ru

8-mavzu:

ADABIYOT BO‘YICHA FAKULTATIB MASHG‘ULOTLAR.

ADABIYOT TO‘GARAGI ISHINI YO‘LGA QO‘YISHNI

O‘RGANISH

Reja:

1. Fakultativ mashg‘ulotlarni tanlashning ixtiyoriy, ammo qatna-

shishning majburiy ekanligi.

2. Fakultativ mashg‘ulotlarning tarkibi va mazmuni.

3. Fakultativ mashg‘ulotlarda o‘quvchilar faoliyatining asosiy tur-

lari.

4. Badiiy adabiyotga muhabbat qo‘ygan yoshlarni to‘plash va ular-

ni rag‘batlantirishning eng yaxshi vositasi adabiyot to‘garagi ekanligi.

Adabiyotlar:


viyat», 2008.






T.,1997.




44




«Prоsvеshеniyе»,1977.








«Nasaf», 2000.


2006.

12. Yo‘ldоshеv Q. O‘qituvchi kitоbi. T., O‘qituvchi, 1997.


2010.


15. www.ziyonet.uz.

16. www.metodiki.ru

9-mavzu:

YOZMA ISHLARNI TEKSHIRISH VA BAHOLASH.

INSHOLARNI O‘TKAZISH VA TEKSHIRIB BAHOLASHNING

NAZARIY ASOSLARI

Reja:

1. Adabiyot mashg‘ulotlaridagi yozma ish asosan, inshodan iborat

ekanligi.

2. Insholar tasnifi.

3. Inshodagi xatolarning xarakteriga ko‘ra turlari .

Adabiyotlar:


viyat», 2008.






45




T.,1997.




«Prоsvещеniyе»,1977.


T., “O‘qituvchi”1985.





10. Sattorova N. O‘quvchilarda insho yozish malakasini takomillash-

tirish. Nomzod.diss.aftoreferati. T., 1995.


«Nasaf», 2000.


2006.


14. To‘хliеv B. Adabiyot o‘qitish mеtоdikasi.T., “Yangi asr avlоdi”,

2010.

15. Niyozmetova T. Adabiy ta’lim muammolari. T., O‘zb Milliy

kutubxonasi. 2012.


17. www.ziyonet.uz.

18. www.metodiki.ru




46

GLОSSARIY

Adabiyot – bir xalqning, davrning badiiy, ilmiy, filosofik va bosh-

qa asarlari majmuyi. San’atning so‘z, til vositasida badiiy obrazlar yara-

tuvchi sohasi va shu sohada yaratilgan asarlar majmuyi. Muayyan bir

fan yoki sohada, masalaga oid asarlar, kitoblar ya’ni mavzu yuzasidan

tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati.

Metod – biror ishni bajarish, ado etish, amalga oshirish usuli yoki

usullari tizimi ya’ni dars berish metodi.

Metod tushunchasi haqidagi dastlabki qarashlar XIX asr boshlarida

yashab o‘tgan rus pedagogi F.I.Buslayevga mansub bo‘lib, u adabiyot

o‘qitish metodlarini geyristik va tarixiy-dogmatik tarzda ikkiga bo‘ladi.

Metodika – biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish usulla-

rining yig‘indisi.

Metodika o‘qitish usullari haqidagi ta’limot-adabiyot o‘qitish me-

todikasi, ona tili o‘qitish metodikasi. Bu vaqtni tejash malakasi, o‘quv-

chi kuchlarini oqilona sarflash, o‘quv materialidagi asosiy va bosh nar-

sani topish malakasi, jamoa mehnatini tashkil qilish san’ati, bu o‘quv-

chilardagi xilma-xil individualliklarga tayanadigan ta’sir tizimidir.

Barcha metodikalar, ularning qaysi bir fanga aloqadorligidan qat’-

iy nazar, o‘qituvchining ish prinsiplari, material va metodlarini muayyan

ketma-ketlikda, izchillikda ko‘rib chiqishiga hamda uchta eng asosiy,

yani nima uchun? nimani? va qanday? degan savollarga javob berishiga

ko‘ra bir-biriga o‘xshaydi. (V. V Golubkov)

Adabiyot o‘qitish metodikasi o‘quvchilarni o‘quv predmeti sifa-

tida tarbiyaviy ahamiyat kasb etish, adabiyotni o‘qitishdagi ijtimoiy jara-

yon manbayi bo‘lgan va unga to‘g‘ri rahbarlik qilish maqsadida bu jara-

yonning qonuniyatlarini ochishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan xusu-

siy pedagogik fandir.(N.I.Kudryashev)

Adabiyot o‘qitish usuli pedagogika fanining uzviy qismi bo‘lib,

badiiy adabiyotni tadqiq etadi, adabiyot o‘qitish shartlari va usullarini

ilmiy asosda ishlab chiqish va tatbiq etish, sinfda va uyda o‘qish, shu-

ningdek, sinf va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning shakli va usulla-

rini ishlab chiqish bilan shug‘ullandi. Uning asosini badiiy asarni ta’lim

va tarbiyaning muhim vositasi sifatida o‘rganish, o‘quvchilarni estetik

tarbiyalash jarayoni tashkil qiladi. (А.Zunnunov)

Metodist – metodika mutaxassisi.

47

“Olmon adabiyotini o‘qitish metodikasi” olmon olimlari tomo-

nidan 1977-yilda Berlinda chop etilgan.

Adabiyot o‘qitishning mazmuni asosan, dasturda ifoda etiladi.

Dastur uch qismdan iborat: a) dastur materiali, b) materialni o‘rga-

nish tartibi, d) mashg‘ulot miqdori. Dastur materiali birinchidan, tarbiya-

ning talabiga mos bo‘lishi, ikkinchidan, o‘quvchilarning yosh xususiyat-

lariga mos bo‘lishi, uchinchidan, badiiy jihatdan yuksak bo‘lishi shart.

Badiiy tahlil a) ilmiy – filologik; b) o‘quv – didaktik singari ikki

katta turga bo‘linadi.

O‘quv tahlili tahlilchilar miqdoriga ko‘ra a) individual, b) guruhiy,

d) ommaviy singari 3 turga bo‘linadi.

Dars tahlilining a) ilmiy; b) metodik; d) didaktik; e) umumpeda-

gogik singari turlari mavjud.

“Insho”- arabcha yozish, belgilab qo‘yish, ijod qilish ma’nolarini

bildiradi. Insho – o‘z fikr – mulohazalarini tilning grammatik qoidalari

asosida mustaqil yozma bayon qilish usuli.

Inshoni quyidagicha tasnif qilingan:

1. Pedagogik maqsadiga ko‘ra: a) ta’limiy insho; b) nazorat insho.

2. Shakliga ko‘ra: a) og‘zaki insho; b) yozma insho.

3. Mavzusiga ko‘ra: a) adabiy insho; b) erkin insho; d) adabiy-ijo-

diy insho.

4. Janriga ko‘ra: a) rivoya insho; b) tasviriy insho; d) muhokama

insho; e) taqriz insho.

Reja–o‘quvchining mavzu yuzasidan bilganlarini chegaralash,

muayyan tartibga solish, tizim holiga keltirish, obrazlar haqida, asar us-

lubi haqida xulosa chiqarish vositasidir.

Adabiyot bo‘yicha sinfdan tashqari ishlarning: a) adabiy konfe-

rensiya; b) adabiy uchrashuv; d) adabiy bahslar; e) adabiy quroqlar; f)

adabiy kechalar singari turlari mavjud.

Ko‘rsatmali qurollarning turlarini zamonaviy pedagogika quyi-

dagicha tasnif qiladi: 1) tabiiy ko‘rsatmalilik; 2) tasviriy ko‘rsatmalilik;

3) grafik ko‘rsatmalilik; 4) badiiy so‘z ko‘rsatmaliligi.

Alоqa vоsitasi (kanali) — aхbоrоt almashinuviga оid — yozma,

оg‘zaki, rasmiy, nоrasmiy, elеktrоn alоqa vоsitalari uchun yarоqli va

sh.k. aхbоrоt uzatish vоsitalari.

Andragоgika - kattalarni o‘qitish san’ati va ilmi.

Aqliy hujum (brainstorming) - guruhda innоvatsiоn (yangi) ijоdiy

g‘оyalarni to‘plashning instruktоr yoki mоdеratоr tоmоnidan bоshqarib

48

(yo‘naltirib) bоriladigan jarayoni. G‘оyalarni ijоdiy to‘plashning guru-

hiy usuli. Mazkur usulining yuqоri samaradоrligini ta’minlоvchi asоsiy

оmil-bildiriladigan fikrlarni har qanday tanqid qilishning taqiqlanishi.

Tizimlanmagan munоzara yordamida muammоni guruhda yеchish-

dagi ijоdiylik (krеativlik)ni rivоjlantirishga хizmat qiluvchi tехnika. Ish-

tirоkchilar o‘z fikrlarini erkin, tanqid qilmasdan ifоda etishga chaqirila-

di. G‘оyalar tahlili kеyinrоq o‘tkaziladi. Bu usuldan fоydalanganda mu-

ammоni yеchish variantlari maksimal darajada оrtadi.

Amaliy ishlar metodi – o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo‘l-

lash ko‘nikmalarini shakllantiruvchi usul.

Ahloq (lotincha «moralis» – xulq-atvor ma’nosini bildiradi) -

ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi,

muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo‘lgan

xulq-atvor qoidalari, mezonlari yig‘indisi.

Ahloqiy ong – shaxsga axloqiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalari

to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni berish asosida hosil qilinuvchi ong shak-

li.

Ahloqiy tarbiya – muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rio-

ya qilinishi zarur bo‘lgan tartib, odob, o‘zaro munosabat, muloqot va

xulq-atvor qoidalari, mezonlarini o‘quvchilar ongiga singdirish asosida

ularda axloqiy ong, axloqiy faoliyat ko‘nikmalari va axloqiy madaniyat-

ni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiyaning

muhim tarkibiy qismi.

Aqliy tarbiya - shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi

bilimlarni berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkuri va dunyoqara-

shini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya-

ning muhim tarkibiy qismi.

Bahоlash (еvaluate) — a) birоr narsaning qimmati va qadrini aniq-

lash; ekspеrtiza o‘tkazish hamda asоsli mulоhaza bildirish .

Bahо - o‘quv faоliyati natijalarini bеlgilangan talablarga muvоfiq-

ligiga ko‘ra tavsiflash uchun qabul qilingan umumiy tеrmin. Asоsiy uch-

ta ma’nоda qo‘llanadi: 1. O‘quv jarayoniga nisbatan — o‘quv dasturida

bеlgilangan bilim, ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilish darajasini

aniqlash. Bahоning jоriy, оraliq, yakuniy turlari mavjud bo‘lib, ballar

qiymatida ifоdalanadi. Sinоv (zachyot) оraliq bahоlashning bir turi bo‘-

lib, o‘quv kursining ma’lum qismi muvaffaqiyatli o‘zlashtirilganligini

ko‘rsatadi. 2. Yuqоrirоq pоg‘оnadagi o‘quv muassasasining kursini o‘z-

lashtirishga tayyorlik darajasini aniqlash – kirish imtihоnlarida avvalgi

49

o‘quv faоliyatining natijalari bahоlanadi. 3. Оchiq ta’lim tizimidagi

o‘quv dasturini hususiylashtirish maqsadida yoki bоshqa birоr maqsadda

rеal mavjud bilim darajasini aniqlash.

Bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar

ko‘rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lu-

motlar majmuyi.

Bilim olish – borliqni idrok etish, o‘rganish, mashq qilish va

muayyan tajriba asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko‘nikma, malakala-

rining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish

jarayoni.

Bilish – obyektiv borliqning inson ongida aks etish shakli; ilmiy

bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni.

Guruh _ o‘zarо hamda o‘qituvchi bilan mulоqоt qilish uchun

to‘plangan, yagоna maqsadni ko‘zlayotgan kishilar jamоasi.

Guruhiy munоzara - ikki va undan оrtiq ishtirоkchining birоr ta’-

limiy vaziyatdagi mulоqоti. Davra suhbati, kоnkrеt vaziyat muhоkamasi

va bоshqa usullarning bir qismi bo‘lishi mumkin.

Diskussiya - 1) Tоrtishuv, suhbat, matbuоtda, bahsli savоlni mu-

hоkama qilish. 2) Aniq bir muammо bo‘yicha fikr almashishga asоslan-

gan o‘qitish usuli.

Dunyoqarash - Anglashda ditеrminlashgan оbrazlar va shaхs

хulq-atvоri, qarashlari, e’tiqоdi va g‘оyalarining tizimi.

Davlat ta’lim standarti – 1) ta’lim olish shaklidan qat’iy nazar

bitiruvchilar erishishlari zarur bo‘lgan ta’lim darajasini belgilovchi aso-

siy hujjat; 2) o‘quv fani bo‘yicha ta’limning yakuniy natijalarini belgi-

lovchi asosiy hujjat; 3) ta’lim dasturlari mazmunining minimumi, o‘quv-

chilar tomonidan bajariladigan o‘quv ishlarining maksimal hajmi, shu-

ningdek, bitiruvchilarning tayyorgarlik darajalariga qo‘yiluvchi talablar.

Davra suhbati (round table) — birоr masalani оmmaviy muhоka-

ma qilish shakllaridan biri; bunda ishtirоkchilar dumalоq (shartli ravish-

da) stоl atrоfida o‘tiradilar, tеng huquqqa ega bo‘ladilar, fikr bildirishda

ma’lum kеtma-kеtlikni saqlaydilar. Оdatda, dоlzarb ijtimоiy muammо-

larni yеchishning barchaga ma’qul (kоmprоmiss) yo‘llarini tоpishda

fоydalaniladi.

Dars - bevosita o‘qituvchi rahbarligida muayyan o‘quvchilar guru-

hi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli.

50

Darslik – muayyan fan bo‘yicha ta’lim maqsadi, o‘quv dasturi va

didaktik talablarga muvofiq belgilangan ilmiy bilimlar to‘g‘risidagi ma’-

lumotlarni beruvchi manba.

Didaktika (ta’lim nazariyasi) – (yunoncha «didaktikos»

“o‘rgatuvchi”, «didasko» – “o‘rganuvchi”) - ta’limning nazariy jihatlari

(ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o‘qituvchi va

o‘quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, na-

tijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo‘llari va hokazo muammola-

ri)ni o‘rganuvchi fan.

Didaktika tamoyillari (lotin tilidan «principium» - har qanday na-

zariyaning asosiy, boshlang‘ich, dastlabki holati) –ta’limni tashkil etish-

ga qo‘yilgan me’yoriy talablarni ifodalovchi, shuningdek, ta’lim jarayo-

nining asosiy maqsadi va qonuniyatlariga muvofiq uning dastlabki hola-

tini belgilovchi qarashlari.

Didaktik o‘yin – o‘rganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonlarni

modellashtirish asosida o‘quvchining bilishga bo‘lgan qiziqishi va faol-

lik darajasini rag‘batlantiruvchi o‘quv faoliyati turi.

Istiqbоlni bеlgilash malakasi — ijtimоiy va bilish jarayonlarini

rеjalashtirish va bоshqarish.

Idrok – aniq maqsadga yo‘naltirilgan anglash jarayoni.

Izohlash (tarbiya metodi sifatida) – tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘-

zaki ta’sir etish usuli.

Ilmiy dunyoqarash - uzluksiz, izchil ravishda mavjud fanlar asos-

larini puxta o‘zlashtirib borish, ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol

ishtirok etish natijasida barqarorlashgan dunyoqarash shakli.

Ilmiy qarash (yunoncha «idea» - g‘oya, tasavvur, tushunchalar yi-

g‘indisi) - muayyan hodisa, jarayonning mohiyatini yorituvchi, ilmiy ji-

hatdan asoslangan fikr, g‘oya.

Individuallik - shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari.

Individual (yakka) o‘qitish - O‘quv jarayoni shakli, mоdеli bo‘-

lib, unda: 1) o‘qituvchi bir o‘quvchi bilan o‘zarо faоliyat yuritadi.

2) yolgiz bir o‘quvchining o‘zi ta’lim vоsitalari kitоblar, kоmpyu-

tеr va bоshqalar bilan o‘zarо munоsabatda bo‘ladi.

Innоvatsiya - O‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkоrlikdagi faоli-

yatini tashkil etishda, ta’lim-tarbiya bеrish shakllari, mеtоdlari, yangi

maqsad va mazmunni jоriy etish.

Idеal - Оliy takоmillashuv, qaysidir sоhadagi takоmillashuv, inti-

lishning eng so‘nggi maqsadi.

51

Idеоlоgiya - G‘оyalar va qarashlar tizimi.

Yosh xususiyatlari - muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anato-

mik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar.

Kichik guruh — tarkibi bo‘yicha kam sоnli (2-25 kishi, eng sama-

ralisi - 5-7 kishi) ijtimоiy guruh bo‘lib, uning a’zоlari yagоna maqsad,

o‘хshash qiziqishlar, mulоqоt va hamkоrlik qilish ehtiyoji оrqali birlash-

gan; a’zоlar bir-birlari bilan bеvоsita shaхsiy mulоqоtda bo‘lishlari nati-

jasida guruhiy qadriyatlar va ahlоqiy mе’yorlar yuzaga kеladi. Kichik

guruhning sоdda tuzilishi uni bоshqa murakkab va katta guruhlardan aj-

ratib turadi.

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» - «Ta’lim to‘g‘risida»gi

O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq, milliy tajri-

baning tahlili hamda ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosi-

da tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga,

ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda

mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqlol vazifalarini

ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllanti-

rish mazmunini belgilab beruvchi yuridik hujjat.

52

MUNDARIJA:

1.Kirish.....................................................................................................3

2. Adabiy – nazariy tushunchalarni o‘rgatish…………………………...5

3. Ijodkor tarjimai holini o‘rgatish………………………………………8

4. Ifоdali o‘qitish mеtоdikasi…………………………………………..12

5. Adabiyot darslarida ko‘rsatmali qurоllardan fоydalanish…………..14

6. Adabiyotdan sinfdan tashqari ishlarni o‘tkazish…………………….17

7. Adabiyot darslarini kuzatish va tahlil qilish………………………...20

8. Bir sоatlik dars ko‘chirma – rеjasi( kоnspеkti )ni tuzishni o‘rganish.

Yillik mavzuli rеja tuzishni o‘rganish……………………....................23

9. Yozma ishlarni o‘tkazish, tekshirish va baholash…………………...28

10. Badiiy asarlarni o‘quv tahlili qilish………………………………..32

11.Seminar mashg‘ulotlari mavzulari.....................................................35

12.Glossariy……………………………………………………………46

53

Qaydlar uchun

54

Qaydlar uchun

55

Qaydlar uchun

56


”ADABIYOT O‘QITISH METODIKASI”

FANIDAN AMALIY MASHG‘ULOTLAR Uslubiy qo‘llanma

Muharrir Ro‘zimboy Yo‘ldoshev

Texnik muharrir G‘ayrat Jumanazarov

Musahhih Iroda Xudayberganova

UrDU noshirlik bo‘limi O‘zbekiston matbuot va axborot

agentligining 19.08.2009. №148 raqamli buyrug‘i bilan

qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan.

Terishga berildi 06.07.2012.

Bosishga ruxsat etildi: 28.08.2012.

Ofset qog‘ozi. Qog‘oz bichimi 60х84 1/16.

Tayms garniturasi. Adadi 100. Buyurtma № 43.

Hisob-nashriyot tabag‘i 2,4.

Shartli bosma tabag‘i 2,2. UrDU noshirlik bo‘limida tayyorlandi.

Manzil: 220110. Urganch shahri, H. Olimjon ko‘chasi, 14-uy. Tеlеfon: (8-362)-224-27-58.

UrDU bosmaxonasida chop etildi. Manzil: 220110. Urganch shahri,

H. Olimjon ko‘chasi, 14-uy. Tеlеfon: (8-362)-224-27-58

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA RTA MAXSUS › uploads › books › 555273 ›...

Documents

Transcript of O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA RTA MAXSUS › uploads › books › 555273 ›...