UDK: 75.052:271.222(495)“16”

KWNSTANTINOS KATSIKHS (Thessaloniki)

O ZWGRAFIKOS DIAKOSMOS TOU AGIOU DHMHTRIOUSTO CWRIO FROURIO TOU NOMOU KOZANHS1

O mikroj, monocwroj naoj tou Agiou Dhmhtriou brisketai sto oreino cwrioFrourio thj periochj twn Serbiwn tou Nomou Kozanhj, konta ston potamo Ali-akmona. O toicografikoj diakosmoj, pou kosmei to eswteriko tou naou, dia-threitai se arketa megalh ektash. Einai ergo twn meswn tou 17ou

ai. apo suner-geio duo topikwn zwgrafwn me arketa endiaferonta eikonografika kai tecno-tropika stoiceia.

Gewgrafika stoiceia, tupologia naou

O Agioj Dhmhtrioj einai ena apo ta exwklhsia tou cwriou ktismeno staboreiodutika thj oroseiraj twn Kambouniwn. O cwroj einai gnwstoj wjbuzantino frourio apo thn epoch tou Ioustinianou me thn onomasia Swskoj hSoskoj. Argotera h onomasia tou cwriou arcise na parafrazetai se Izeskojkai Nizeskoj h Nezesko, opwj einai gnwsto to cwrio kaq’ olh th diarkeia thjTourkokratiaj, enw apo to etoj 1961 metonomasthke se Frourio.

O Agioj Dhmhtrioj (eik. 1, sc. 1) ubaciti crte`, pa ovo uputstvoizbrisati einai enaj mikroj monocwroj keramoskephj naoj diastasewn 6,54 C3,47m. (eswterikej) kai 7,65 C 4,83m. (exwterikej). H stegh tou einai triricthschmatizontaj ena aetwma sthn anatolikh pleura. H ayida tou ierou einaitripleurh exwterika kai hmikuklikh eswterika. O naoj ecei duo qurej, miamikrh sth notia pleura kai mia megaluterh sth dutikh, pou einai kai h kuriaprosbash sto mnhmeio shmera. O naoj de diaqetei alla anoigmata ektoj apo

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇç, 2007Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIV, 2007

1 H parousiash tou zwgrafikou diakosmou tou Agiou Dhmhtriou sto cwrio Frourioapotelese to qema thj kuriaj metaptuciakhj ergasiaj mou ston Tomea BuzantinhjArcaiologiaj tou Tmhmatoj Istoriaj kai Arcaiologiaj thj Filosofikhj Scolhj touAristoteleiou Panepisthmiou Qessalonikhj. To arqro ston paronta tomo apotelei mia prwth,perilhptikh, dhmosieush thj ergasiaj mou. H poluscidhj proswpikothta kai h anidiotelhjfilia tou k. Gojko Subotic enepneusan ta prwta bhmata mou sthn arcaiologia, otan apofoiththj akomh summeteica se gonimouj dialogouj mazi tou kai elaba shmantikh kaqodhghsh.

to mikro orqogwnio fwtistiko paraquro sthn kogch tou Ierou Bhmatoj. Htoicodomia einai aplh me orizontiej akanonistej strwseij liqwn diaforwnmegeqwn sundedemenwn me afqono koniama kai ferei xulodesiej wj eniscush(ta gnwsta catilia). To arciko templo tou naou de swzetai, wstoso, einaiemfanh stouj plainouj toicouj ta shmeia sta opoia htan paktwmena taxulina dokaria tou.

H kthtorikh epigrafh tou mnhmeiou

Epanw apo th dutikh qura tou naou swzetai h kthtorikh epigrafh (eik. 2):

+ ANEK(E)NEISTH K(AI) ANESTWRIQEI O QEI(OS) K(AI) PANSEPTOSNAOS TOU EN AGIEIS MEGALW/‰MARTUROSŠ DHMHTRIOU TOUMHROBLITOU HPER KWPOU MOCQOU KAI EXODOU / IW(ANNOU)ARMATOLOPASA K(AI) THS SEBHAS AUTOU ZORO K(AI) EIPER TOUARCHEREWS / Kur MELETHOU SERBHOU K(AI) ME TWN GERONTWNSTAMATEIOU HEREOS / PAULI HEREOS GEWRGO giANH PAULOUNHKOmarouLH / PETRE / EPI ETOUS ,ZRNE’ (7155–5508 = 1646/7)

O zwgrafikoj diakosmoj tou naou

O zwgrafikoj diakosmoj tou naou apotelountan apo pente kaq’ uyojzwnej, apo tij opoiej h anwtath zwnh toicografhshj shmera de swzetai. Oiupoloipej katanemontai wj exhj (eik. 3): (1) sthn anwterh swzomenh zwnh

602 Kwnstantinoj Katsikhj

sc. 1 H katoyh tou naou.

ecoume tij megalej skhnej (Dwdekaorto kai marturia agiwn), (2) sth epomenh,thn pio stenh apo olej, eikonizontai sthqaioi agioi se metallia, (3) sthn

trith swzomenh zwnh, pou parousiazei kai th megaluterh kaq’ uyoj

anaptuxh, paristanontai oloswmoi agioi, enw (4) h katwterh zwnh einai ki

auth stenh, ferei grammwth diakosmhsh kai peritrecei touj toicouj tou

mnhmeiou mimoumenh thn podea, gnwsth se polla metabuzantina mnhmeia.Olej oi sunqeseij sthn prwth zwnh plaisiwnontai apo eruqrou crwmatoj

tainiej enw paromoia tainia cwrizei kai tij tesserij zwnej toicografhshj

metaxu touj.2 Sth deuterh zwnh ta idia ta metallia apomonwnoun kai

xecwrizoun tij morfej. Sto mple fonto prostiqetai futikoj diakosmoj me anqh

kai sumplekomenouj blastouj anamesa sta metallia. Ta crwmata me ta

opoia apodidontai ta metallia den parousiazoun prwtotupia: enallassontai

treij diabaqmiseij tou mple sto ena metallio kai treij diabaqmiseij tou

kokkinou sto ameswj epomeno klp. Oi oloswmoi agioi thj trithj zwnhj

eikonizontai se parataxh cwrij kapoio cwrismo metaxu touj. Pisw apo tij

oloswmej morfej diakrinetai tritainiwto baqoj. H polucrwmia tou kampou

einai gnwsth hdh apo mnhmeia tou 14ou, 15ou kai 16ou aiwna sto boreiodutikoelladiko cwro, sta Balkania kai sta nhsia tou Aigaiou enw, antiqeta, einai

xenh proj tij praktikej thj krhtikhj scolhj.3 Ena akomh gnwstodiakosmhtiko motibo parathreitai sto anatoliko miso tou mnhmeiou, opou oi

oloswmej morfej thj trithj zwnhj feroun epipleon kai carakthristikhhmikuklikh ¼episteyh½ se galazio crwma, stoiceio pou tij xecwrizei apo tij

upoloipej morfej. Analoga ¼toxa½ emfanizontai sthn entoicia zwgrafikhapo to deutero miso tou 14ou aiwna,4 enw stouj epomenouj aiwnej ta pa-

radeigmata pollaplasiazontai.

O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 603

2 H crhsh tainiwn eruqrou crwmatoj einai sunhqismenh praktikh sta mnhmeia toubalkanikou cwrou hdh apo ton 14o aiwna (bl. sta A. Orlandos, Ta buzantina mnhmeia thjKastoriaj, ABME DÏ (1938) 69 kai M. Paisidou, Oi toicografiej tou 17ou aiwna stouj naouj thjKastoriaj. Sumbolh sth meleth thj mnhmeiakhj zwgrafikhj thj dutikhj Makedoniaj, Athens2002, 266) enw kaqierwnetai scedon apoluta sta cronia thj tourkokratiaj (bl. sto K.

Oikonomou, O Agioj Aqanasioj sto Basiliko Pwgwniou, Aristoteleio PanepisthmioQessalonikhj, Polutecnikh Scolh, Tmhma Arcitektonwn, Armoj. Timhtikoj tomoj ston kaqhghthN. K. Moutsopoulo gia ta 25 cronia pneumatikhj tou prosforaj sto Panepisthmio, tomoj BÏ,Thessaloniki 1991, 1315). Th crhsh thj efarmozoun oi zwgrafoi thj krhtikhj scolhj alla kaihpeirwtej agiografoi (bl. Paisidou, Oi toicografiej, 266, n. 2607, n. 2608).

3 M. Paisidou, Oi toicografiej tou 17ou aiwna stouj naouj thj Kastoriaj. Sumbolh sthmeleth thj mnhmeiakhj zwgrafikhj thj dutikhj Makedoniaj, Athens 2002, 206. Blepe p.c. stoparekklhsio tou Agiou Gewrgiou sth Monh Agiou Paulou sto Agion Oroj (16oj ai.) (G. Millet,Monuments de l’ Athos. I. Les peintures, Paris 1927, tab. 191.1) kai ston Agio Nikolao tou arcontaQwmanou sthn Kastoria (1639) (S. Pelekanidis, Kastoria, I, Buzantinai Toicografiai, Pinakej,Thessaloniki 1953, tab. 247b). Kontutera sthn perioch pou exetazoume bl. p.c. ston Agio Nikolaosto Belbento (1588) (X. Savopoulou — Katsiki, Belbento. Erga buzantinou kai metabuzantinoupolitismou, Velvento 1997, 56–58 kai I. Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika,Kozani 1994, 445–446), Agioj Nikolaoj sthn Aianh (1552) (Dimopoulos, Ta para ton Aliakmonaekklhsiastika, 500 — 501) kai Agioj Dhmhtrioj sthn Aianh (fash tou 15ou ai.) (Dimopoulos, Tapara ton Aliakmona ekklhsiastika, 502).

4 A. Xyngopoulos, Ta mnhmeia twn Serbiwn, Athens 1957, 84.

H eikonografikh meleth tou mnhmeiou parousiazei arketo endiaferon.Genikotera, sto mnhmeio emfanizontai oi parakatw qematikoi kukloi:eucaristiakoj, cristologikoj, parastaseij marturiwn agiwn, memonwmenoiagioi (sthqaioi kai oloswmoi), escatologika qemata, diakosmhtika qemata.

Ta qemata tou eucaristiakou kuklou anaptussontai kuriwj sthnayida tou ierou bhmatoj (eik. 4) kai ston anatoliko toico genikotera, opoudiakrinontai h Platutera, o Melismoj, tesserij sulleitourgountej Ierarcej,o Cristoj wj Megalhj Boulhj Aggeloj kai o profhthj Iwnaj sto stoma toukhtouj, enw sthn anatolikh apolhxh tou boreiou toicou topoqeteitai toorama tou agiou Petrou Alexandreiaj. Sta qemata tou eucaristiakoukuklou entassoume kai to Agio Mandhlio, dhlwtiko tou musthriou thjensarkwshj tou Kuriou. O periorismenoj diaqesimoj cwroj sto iero bhma denepitrepei ston kallitecnh na anaptuxei kai alla qemata pou maj einaignwsta apo alla mnhmeia, opwj p.c. h Koinwnia twn Apostolwn.

O cristologikoj kukloj emfanizetai idiaitera periorismenoj kaqwj stomegalutero tmhma thj prwthj zwnhj protimhqhkan apo touj empneustej toueikonografikou programmatoj oi apeikoniseij marturiwn diaforwn agiwn kaiidiaitera tou agiou Dhmhtriou, sto onoma tou opoiou timatai o naoj. Etsi,apo to cristologiko kuklo, kai basika to legomeno Dwdekaorto, istorountaisthn prwth zwnh toicografhshj tou mnhmeiou maj tesserij mono skhnej enwallej duo topoqetountai ston anatoliko toico. Kata ¼cronologikh½ seiraecoume: ton Euaggelismo thj Qeotokou ston anatoliko toico, th Gennhsh kaithn Upapanth tou Cristou sto notio, to Liqo kai thn Anastash tou Cristouston boreio toico antistoica kai thn Analhyh tou Cristou sto aetwma touanatolikou toicou. Parathreitai, loipon, mia idiomorfia sthn paraqesh twnskhnwn tou Dwdekaortou, oi opoiej diakoptontai, gia na istorhqoun tamarturia diaforwn agiwn, qema idiaitera agaphto sth metabuzantinhzwgrafikh. Sto dutiko kai sto boreio toico h paraqesh marturiwnsunecizetai mecri ta duo teleutaia diacwra tou boreiou toicou, opouemfanizontai oi duo teleutaiej skhnej enoj tupikou Dwdekaortou, o Liqoj kaih Anastash tou Cristou. Etsi, oi skhnej tou Dwdekaortou katalambanoun totmhma thj prwthj zwnhj toicografhshj pou entassetai mesa sto cwro touierou bhmatoj, opwj fainetai apo ta icnh sta shmeia pou paktwnontan tadokaria pou sthrizan to templo. Sumplhrwmatikh skhnh tou Dwdekaortoueinai h Analhyij tou Cristou sto anatoliko aetwma, epanw apo totetartosfairio thj kogchj tou ierou, skhnh pou katalambanei sunolika miaarketa megalh epifaneia.

Ta upoloipa enteka diacwra sthn anwterh zwnh tou mnhmeiou, sto cwrotou kuriwj naou, kaluptontai me parastaseij marturiwn. Sto notio toicoecoume tesserij skhnej apo to bio tou agiou Dhmhtriou, tou patrwna agioutou naou: 1) o agioj Dhmhtrioj enwpion tou Maximianou, 2) o Logcismoj touagiou Dhmhtriou, 3) h monomacia tou agiou Nestoroj me to Luaio kai 4) hapotomh tou agiou Nestoroj. Sto dutiko toico eikonizontai o liqobolismoj touprwtomarturoj Stefanou, to marturio twn triwn Paidwn sthn kamino kai to

604 Kwnstantinoj Katsikhj

marturio tou agiou Eustaqiou me thn oikogeneia tou mesa se ena purwmenocalkino bodi. Sto boreio toico h seira oloklhrwnetai me thn Apotomh touProdromou, to marturio enoj adiagnwstou agiou se pura, thn Apotomh touagiou Polueuktou kai to marturio tou agiou Gewrgiou ston troco.

O kukloj me tij perissoterej parastaseij sto mnhmeio maj einai autojtwn memonwmenwn agiwn. Paristanontai oloswmoi, metwpikoi sthn trith zwnhtoicografhshj kai sthqaioi mesa se metallia sth deuterh zwnh: ierarcej,stratiwtikoi, monacoi, iamatikoi agioi kai marturej eikonizontai summetocoistij akolouqiej pou telountai sto nao kai sumballoun sth dhmiourgiakatanuktikhj atmosfairaj.

Sto nao tou Agiou Dhmhtriou emfanizetai mia mono skhnh meescatologiko periecomeno, topoqethmenh, omwj, se kairio shmeio. Prokeitaigia thn parastash thj Dehshj (h alliwj Trimorfo) sto meson tou boreioutoicou apenanti apo th notia qura tou mnhmeiou. Ginetai orath stonepiskepth ameswj molij mpei mesa sto nao kai despozei me to megeqoj thj seolo to cwro. Prokeitai gia mia sunqesh pou, an swzotan oloklhrh, qa htan hpio entupwsiakh tou mnhmeiou. Dustucwj, o Cristoj, pou eikonizotan stokentro oloswmoj na eulogei kratwntaj iswj kai ena Euaggelio, shmera einaikatestrammenoj kata to megalutero tmhma tou. Diathreitai meroj mono twnpodwn tou, pou ektoj apo thn apodosh me to aristero podi se proektash kai tocrwma twn imatiwn tou den maj dinei alla stoiceia. Ta duo proswpa pouplaisiwnoun to Cristo einai h Panagia kai o agioj Iwannhj o Prodromoj.Prokeitai gia duo morfej uyhlhj zwgrafikhj poiothtaj stij opoiej ozwgrafoj tou mnhmeiou maj exantlhse olej tij kallitecnikej tou dunatothtejkai anazhthseij. Oi staseij, oi analogiej, oi ekfraseij kai h ptucologia twnendumatwn kanoun tij duo autej morfej na xecwrizoun apo tij upoloipej toumnhmeiou. H shmantikh qesh thj parastashj kai to baqutero nohma thjdikaiologoun thn apofash tou zwgrafou na melethsei kai na ascolhqei memegaluterh upomonh me th sugkekrimenh sunqesh. To sunoliko apotelesmaapotelei ena spoudaio deigma thj topikhj zwgrafikhj tou 17ou ai.

Eikonografikej parathrhseij

Ena endiaferon eikonografiko stoiceio einai h sundesh tou AgiouMandhliou me thn parastash thj Analhyhj, opou h Qeotokoj denapeikonizetai se stash dehshj alla krataei to Agio Mandhlio apo tij akrejme ta ceria thj tentwmena (eik. 5). To schma tou Mandhliou einaihmielleiyoeidej, to crwma leuko, cwrij allej apocrwseij h diakosmhtikejtainiej, opwj se alla paradeigmata. To proswpo tou Cristou, pouapotupwnetai epanw sto ufasma, einai austhro kai apopneei to ouraniomegaleio thj qeikhj morfhj. Periballetai apo stauroforo fwtostefano me tagrammata O WN stij treij keraiej tou staurou. To olo qema de sunodeuetaiapo epigrafh kaqwj entassetai, opwj eipame, sthn parastash thj Analhyhj,

O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 605

enw kai o Cristoj de ferei ta suntomografika IS CS, opwj sunhqwj se alla pa-radeigmata. H ¼sugcwneush½ tou Agiou Mandhliou me thn parastash thjAnalhyhj tou Cristou einai ena spanio eikonografiko stoiceio me arketa omwjparadeigmata sthn perioch thj Makedoniaj, kuriwj logw thj anagkastikhjtopoqethshj tou sto meson thj anatolikhj kamaraj p.c. Agioj Nikolaoj touMagaleiou (Kastoria, 1654 — 1657), opou to Agio Mandhlio plaisiwnetai apotouj duo aggelouj thj Analhyhj,5 Agioj Nikolaoj thj arcontissaj Qeologinaj(Kastoria, 1663),6 opou eikonizetai akribwj katw apo ton analambanomenoCristo, sthn korufh tou metwpou thj kamaraj tou anatolikou toicou kai AgiojNikolaoj thj monachj Eupraxiaj (Kastoria, 1486),7 opou eikonizetai sexecwristo pinaka alla entassetai sto qema thj Analhyhj, Agioj DhmhtriojAianhj (fash tou 15ou ai.),8 opou denetai apo duo elaiodentra pou apotelounmeroj tou topiou thj parastashj, Agioj Dhmhtrioj sto cwrio MetamorfwshKozanhj (telh 17ou — arcej 18ou ai.),9 opou eikonografeitai mesa sthn prosqiaoyh enoj uyhlou baqrou panw sto opoio pataei h Qeotokoj, Agia ParaskeuhTranobaltou Kozanhj (1727), opou to Agio Mandhlio kratoun oi duo aggeloi thjAnalhyhj,10 Monh Panagiaj ston Aliakmona (1570).11

H parallagh pou emfanizetai sto mnhmeio maj me th Qeotoko na krataeista ceria thj to Agio Mandhlio einai exairetika spanio eikonografikofainomeno12 pou, wstoso, sthn kontinh sto mnhmeio maj periochantiproswpeuetai apo arketa paradeigmata: Agioi Anarguroi sta Serbia(1600)13, Agioj Aqanasioj sto Libadero (17oj ai.)14 kai Agioj Aqanasioj stoRumnio (15oj — 16oj ai.),15 enw paromoia parastash swzetai kai sto nao twnEisodiwn thj Qeotokou ston Platano Trikalwn (gÏ tetarto 17ou ai.).16 OXuggopouloj qewrei auto to eikonografiko stoiceio wj amesh antigrafhdutikou protupou, piqanotata mia apomimhsh thj parastashj thj AgiajBeronikhj, h opoia krataei kata ton idio tropo to Agio Mandhlio, ena qemapou emfanizetai sth dutikh tecnh apo to 15o ai.17

606 Kwnstantinoj Katsikhj

5 Paisidou, Oi toicografiej, 106, tab. 53b.6 Paisidou, Oi toicografiej, 111, tab. 42b.7 Pelekanidis, Kastoria, I, tab. 180a.8 S. Pelekanidis, Ereunai en Anw Makedonia, Makedonika 5 (1961–1963), tab. 16b kai tab. 19.9 A. Xyngopoulos, Mia toicografia thj Analhyewj ek Dutikhj Makedoniaj, Makedonika

13 (1973) 418.10 Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika, 877.11 Th. Papazotos, Oi toicografiej tou kaqolikou thj monhj thj Panagiaj ston Aliakmona,

Makedonika 21 (1981) 98, tab. 3.12 Arketa eikonografika stoiceia scetika me apeikoniseij tou Agiou Mandhliou sth

metabuzantinh zwgrafikh ecoun sugkentrwqei kai qa parousiastoun se epomenh ergasia mou.13 Xyngopoulos, Ta mnhmeia twn Serbiwn, 105.14 Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika, 712.15 Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika, 851.16 E. Sabanikou, O zwgrafikoj diakosmoj tou parekklhsiou twn Triwn Ierarcwn thj

Monhj Barlaam sta Metewra (1637), Trikala 1997, 515, tab. 234.17 Xyngopoulos, Scediasma, 258. Gia to eikonografiko auto qema uparcoun kai merikej

akomh apoyeij, oi opoiej ereunountai apo to suggrafea. Blepe endeiktika ta arqra thj T.

Mia endiaferousa parathrhsh, pou epishmanqhke kai parapanw, einai

h tash periorismou twn skhnwn tou Dwdekaortou. Auto den einai memonwmeno

fainomeno alla parathreitai se arketouj monocwrouj naouj sthn perioch

thj Kastoriaj sto bÏ miso tou 14ou kai tou 15ou aiwna.18 O periorismoj twn

skhnwn tou Dwdekaortou stij apolutwj basikej einai mia suneidhth epilogh

tou kallitecnh kai fanerwnei thn epistrofh se eikonografika programmata

mesobuzantinwn nawn.19 Sto 17o aiwna auto to fainomeno, piqanon, den

apotelei epilogh twn sugcronwn zwgrafwn alla mallon antigrafh tou

programmatoj nawn twn prohgoumenwn aiwnwn. Sto mnhmeio maj to

Dwdekaorto periorizetai se exi mono skhnej, enw o cwroj pou upoleipetai

sthn anwterh zwnh toicografhshj crhsimopoieitai gia thn anaptuxh skhnwn

marturiwn, iswj me epirroh twn corhgwn tou mnhmeiou. Ena akomh idiaitero

stoiceio einai h epilogh twn qematwn tou Dwdekaortou pou telika

istorhqhkan. Akolouqhqhke h cronologikh seira apo thn arch mecri th

diakoph tou programmatoj (Euaggelismoj, Gennhsij, Upapanth) kai meta

istorhqhkan oi treij teleutaiej skhnej (Liqoj, Anastash kai Analhyh tou

Cristou). Me auto ton tropo, dhlwnetai to basiko dogma thj Ensarkwshj tou

Cristou me tij pio prwimej kai tij teleutaiej skhnej thj zwhj Tou epi thj

ghj.20 Oi skhnej twn marturiwn den parousiazoun kapoia amesh scesh metaxu

touj. Iswj na egine mia epilogh ¼epiqumhtwn½ skhnwn apo touj empneustej

tou eikonografikou programmatoj tou naou. Allwste, ta marturia twn agiwn

einai apo tij pio diadedomenej kai agaphtej skhnej stouj narqhkej twn nawn

thj epochj. H apeikonish skhnwn apo to bio, ta qaumata kai to marturiko

qanato diaforwn agiwn ston toicografiko diakosmo twn nawn scetizetai kai

me thn auxanomenh shmasia thj agiologiaj apo ta telh tou 13ou ai. kai

exhj.21

Teloj, akomh ena endiaferon stoiceio einai kai h austhrh

eikonografikh proshlwsh ston tupo tou ierarch olwn twn epimerouj morfwn

pou apeikonizontai sto cwro tou ierou bhmatoj. Dhladh, ektoj apo thn

Platutera kai ta alla eucaristiaka qemata oloi oi agioi, toso sth zwnh twn

oloswmwn morfwn oso kai sth zwnh me ta metallia, foroun ieratika amfia

kai kratoun euaggelia, akomh kai an den sugkatalegontai metaxu twn

ierarcwn.

O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 607

Velmans sto Studien zur byzantinischen Kunstgeschichte. Festschrift for H. Hallensleben zum 65.Geburtstag, Amsterdam 1995, kaqwj kai thj Svetlana Peji} sto Zbornik za likovne umetnosti 34–35(2003), 73–92. Sta apotelesmata thj ereunaj maj mporoume na prosqesoume ton entopismo touqematoj kai se forhtej eikonej.

18 E. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thj Makedoniaj,Thessaloniki 1999, 219.

19 Ibidem, 220.20 S. Koukiaris, Wall paintings in churches with a limited christological cycle, Zograf 30 (2004

— 2005), 113.21 Ibidem, 115–116.

Sunqhkej anaptuxhj thj tecnhj kata to 16o kai 17

o ai.

Kuriotero kai monimotero carakthristiko thj tecnhj pou diamorfwnetaiston ellhniko cwro kata to 15o, 16o kai 17o ai. einai o entona sunthrhtikojcarakthraj thj, pou ekdhlwnetai toso me thn pisth thrhsh twn tecnikwn kaitwn kanonwn twn paradedomenwn apo th buzantinh periodo, oso kai me thsuneidhth kai sqenarh antistash sth fusiologikh dieisdush stoiceiwn apoth sugcronh dutikh tecnh.22 Apo ta telh tou 16ou ai. kuriotero gnwrisma thjtecnhj apotelei o laikoj carakthraj twn toicografiwn, o opoioj ginetailigotero h perissotero aisqhtoj analoga me thn epidexiothta toukallitecnh.23 Apo authn exartatai kai h epituchj h oci sunarmogh twndiaforetikhj proeleushj stoiceiwn, pou entassoun oi zwgrafoi sta ergatouj, sumfwna me tij eklektikistikej taseij pou epikratoun ston 17oaiwna.24 H pio shmantikh aitia authj thj parakmhj htan h apousia megalwnkallitecnwn me idiaiterh proswpikothta, pou qa htan ikanoi na ananewsountij tecnikej meqodouj kai thn kallitecnikh aisqhsh kai mesw twn maqhtwntouj na metadwsoun tij ideej kai tij katakthseij touj, opwj ekane oQeofanhj kata ton 16o aiwna.25 Ena deutero shmantiko stoiceio thj periodoueinai pwj h entoicia zwgrafikh elacista ephreasthke apo thn dutikh tecnh.Auto piqanotata ofeiletai sthn apousia paradeigmatwn kai sthn adunamiatwn kallitecnwn na taxideyoun apo ta oreina cwria touj kai na gnwrisountij katakthseij thj dutikhj zwgrafikhj. Econtaj epanapautei stij hdhgnwstej tecnikej den eican proswpikej anhsuciej kai anazhthseij. H ptwshthj poiothtaj thj zwgrafikhj einai anapofeukth kaqwj oi zwgrafoi denparembainoun energhtika sth metaplash kai prosarmogh twn protupwn touj,epanalambanontaj kenouj tupouj cwrij na prosferoun th dikh toujproswpikh ¼sfragida½.26 Idiaitera sthn perioch twn Balkaniwn, oi orqodoxoiplhqusmoi, anexarthta apo ton eqniko touj carakthra, dhmiourgoun miaeniaia antiklassikh tash sthn entoicia zwgrafikh, pou ekdhlwnetai me thnuioqethsh pollwn realistikwn carakthristikwn (p.c. emfanish thj hlikiajkai thj paramorfwshj sta proswpa), me thn aplousteush thj crwmatikhjklimakaj, enw ftanei wj th schmatopoihsh.27 H tash auth ercetai seantiqesh me thn klasikizousa kai sucna dutikizousa sugcronh krhtikhtecnh. Epipleon, h calarothta sthn ektelesh tou eikonografikouprogrammatoj kai orismenej paranohseij sta epimerouj qemataapokaluptoun, toso thn elliph katartish twn zwgrafwn wj proj th

608 Kwnstantinoj Katsikhj

22 M. Chatzidakis, H Metabuzantinh tecnh (1453–1700) kai h aktinobolia thj, EkdotikiAthinon, Istoria tou Ellhnikou Eqnouj, vol. I, 412 kai M. Chatzidakis, Ellhnej zwgrafoi meta thnalwsh (1450–1830), vol. I, Kentro Neoellhnikwn Ereunwn, Athens 1987, 75.

23 Xyngopoulos, Scediasma, 200.24 A. Tourta, Oi naoi tou Agiou Nikolaou sth Bitsa kai tou Agiou Mhna sto Monodendri.

Proseggish sto ergo twn zwgrafwn apo to Linotopi, Athens 1991, 226–227.25 Xyngopoulos, Scediasma, 200.26 Tourta, Oi naoi, 226.27 Chatzidakis, H Metabuzantinh tecnh, 436.

dogmatikh shmasia thj eikonografiaj, oso kai thn elleiyh qeologikhjpaideiaj twn empneustwn — corhgwn touj.28 Shmantiko gia thn epoch zhthmaapotelei h summetoch twn kthtorwn — corhgwn sth diamorfwsh twneikonografikwn programmatwn twn nawn29 kai malista se tetoio baqmo wsteta programmata na antanakloun tij qeologikej (h kallitecnikej)protimhseij twn kthtorwn tou naou h twn katoikwn miaj periochj. Autofainetai na iscuei kai sthn periptwsh tou Agiou Dhmhtriou, kaqwj hdiaforetikothta tou eikonografikou programmatoj piqanotata marturei thnparembash kapoiwn tritwn proswpwn, ascetwn me to sunergeio twnzwgrafwn.

Sthn perioch thj Makedoniaj ston 17o aiwna to kuriarcocarakthristiko, wj proj thn askhsh thj qrhskeutikhj zwgrafikhj, einai hmetatopish tou kentrou barouj apo tij organwmenej monastikej koinothtejtou Agiou Orouj sth makedonikh endocwra.30 Plhqoj mikrwn nawn idruontaista oreina cwria thj Kentrikhj kai Dutikhj Makedoniaj, aporroia twneunoikwn oikonomikwn sunqhkwn pou epikratoun sthn perioch, meta thstaqeropoihsh thj tourkikhj katakthshj kai twn pronomiwn pou anaktoun oiupodouloi Ellhnej. Ta apomakrusmena cwria sunoikisthkan apo toujkatadiwgmenouj cristianikouj plhqusmouj thj upaiqrou31 kai toso oianagkej tou plhqusmou, oso kai oi auxhmenej oikonomikej dunatothtejorismenwn arcontwn odhgoun sthn idrush pollwn mikrhj klimakaj nawn me thcorhgia plousiwn gaiokthmonwn h kai omadaj klhrikwn kai laikwn,32 twndhmogerontwn kai tsiflikadwn, dhl. twn topikwn forewn thj exousiaj. Auth hgenikoterh diapistwsh anicneuetai kai mesa apo thn analush thj kthtorikhjepigrafhj tou mnhmeiou maj, opou ektoj apo ton epifanh Iwannharmatolopasa (piqanotata ton ¼tsiflika½ thj periochj), stouj corhgouj touergou sumperilambanontai akomh duo klhrikoi kai mia oikogeneia laikwn,katoikoi oloi tou cwriou.

Oi zwgrafoi tou mnhmeiou

Opwj eidame kai parapanw, h epigrafh tou mnhmeiou de maj plhroforeigia touj zwgrafouj pou ergasthkan s' auto. Wstoso, meta apo prosektikhparathrhsh tou zwgrafikou diakosmou tou naou katalhgoume eukola stosumperasma pwj oi toicografiej tou einai ergo duo diaforetikwn zwgrafwn,pou piqanon ergasthkan tautocrona. H diafora sto ergo touj ginetai eukola

O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 609

28 Tourta, Oi naoi, 230 kai Sabanikou, O zwgrafikoj diakosmoj, 25–26.29 Ibidem, 25.30 A. Tourta, H qrhskeutikh zwgrafikh sth Makedonia apo ton 15o — 19o aiwna, Eliniki

Ethniki Grammi, MAKEDONIA. ARCAIOLOGIA — POLITISMOS, vol. II, Athens 1993, 215 kaiChatzidakis, H Metabuzantinh tecnh, vol. I, 436.

31 Tourta, H qrhskeutikh zwgrafikh, 215.32 Ibidem, loc. cit.

antilhpth apo ton prosektiko parathrhth. Malista, ecoun orioqethsei kaisafh oria gia th douleia touj, cwrizontaj to mnhmeio sth mesh. O enaj (aj tononomasoume zwgrafo A) douleuei sto cwro tou Ierou Bhmatoj kai ligo pioexw, mecri th notia qura tou naou, se olej tij zwnej toicografhshj kaq' uyoj,kai o deuteroj (o zwgrafoj B) analambanei tij antistoicej epifaneiej stonupoloipo kuriwj nao.

Kai oi duo zwgrafoi anhkoun sthn kathgoria twn topikwn kallitecnwnapo ta cwria thj upaiqrou, oi opoioi den ecoun idiaitera xecwristh kalli-tecnikh proswpikothta. Wstoso, apo th sugkrish toso twn poluproswpwnparastasewn oso kai twn memonwmenwn morfwn diapistwnoume to carakthratou ergou touj. Oi morfej tou zwgrafou B einai pio zwntanej, radinej,yhlolignej kai parousiazontai me realistikothta stij kinhseij kai toujogkouj (eik. 6). Ta proswpa ektelountai me malako plasimo, cwrij entonejdiaforopoihseij stij skiej kai sta crwmata, enw kai oi ekfraseijparousiazontai omala (eik. 7). Sto fonto twn parastasewn o kallitecnhj deduskoleuetai na apodwsei to fusiko topio, ta oikodomhmata h kai sunduasmotouj. Antiqeta, o zwgrafoj A ecei pio sklhro plasimo sta proswpa me entonagrammiko stul (eik. 8), morfej pio statikej kai kontocontrej me kapoiaadexiothta pollej forej sth diaplash tou swmatoj. Sth zwnh twn metalliwnfainetai na duskoleuetai kapwj sthn apodosh twn idiaiterwnproswpografikwn carakthristikwn twn agiwn me apotelesma pollej morfejna moiazoun metaxu touj. Sto fonto twn parastasewn epishj den prwtotupeikai einai pio sunthrhtikoj se polla epimerouj eikonografika stoiceia.Wstoso, qa mporousame na poume pwj ta katafernei arketa kala stijparastaseij pou kaluptoun megalh epifaneia (p.c. h Platutera sthn kogchkai h Analhyh sto aetwma), enaj tomeaj ston opoio de dokimasthke odeuteroj zwgrafoj. Genika, entupwsiazei to gegonoj thj sunergasiaj duokallitecnwn me arketa diaforetika tecnotropika carakthristika. Tosunoliko apotelesma pisteuw pwj krinetai arketa ikanopoihtiko kai hzwgrafikh dhmiourgei aisqhma katanuxhj kai ieroprepeiaj ston proskunhthpou episkeptetai to mikro metabuzantino nao.

610 Kwnstantinoj Katsikhj

Konstantin Kacikis

SLIKARSTVO SV. DIMITRIJA U SELU FRURIOU OBLASTI KOZANI

Hram Sv. Dimitrija nalazi se u brdskom selu Frurio u oblasti Servije(Nomos Kozani), u blizini reke Aliakmon. Mesto je poznato kao vizantijskoutvr|ewe od vremena Justinijana I pod imenom Sosk. Kasnije se ime sela poja-vquje u oblicima Izesk ili Nizesk (odnosno (Nezesko), da bi od 1961. bilopreobra}eno u Frurio. Crkva je mala jednobrodna gra|evina, pokrivena cre-pom, sa troslivnim krovom koji se zavr{ava timpanonom na isto~noj strani.Na~in gradwe je jednostavan, sa horizontalnim nepravilnim slojevima kamenarazli~ite veli~ine, sa obilnim malterom koji na mnogim ta~kama ostavqa ne-pokrivenim male povr{ine zidova i pokazuje vezivna drvena oja~awa. Spoqa jevidqiva polukru`na apsida. Nije sa~uvana prvobitna oltarska pregrada, alise na bo~nim zidovima vide mesta gde su bili uglavqeni weni drveni oslonci.Iznad zapadnog ulaza u hram sa~uvan je ~itav ktitorski natpis koji sadr`i za-nimqive istorijske elemente i hronologiju obnove slikarstva (1646/7).

Slikarstvo naosa podeqeno je po visini na pet zona, od kojih najvi{a da-nas nije sa~uvana. Nastavqaju}i sa ostalim zonama, vidimo: 1) velike scene(Veliki praznici i mu~eni{tva svetiteqa), 2) poprsja svetiteqa u medaqoni-ma, 3) stoje}e figure svetiteqa i 4) ukras od linija, koji se prote`e po zido-vima podra`avaju}i draperiju. Ikonografsko ispitivawe pokazuje dosta zani-mqivosti. Vidqivi su slede}i tematski ciklusi: euharisti~ki, hristolo{ki,sveti mu~enici, pojedina~ni svetiteqi (poprsja ili figure), eshatolo{ki.Natpis ne obave{tava o slikarima koji su u woj radili. Ipak, pa`qivo ispi-tivawe slikarstva vodi zakqu~ku da su freske delo dvojice umetnika koji suverovatno radili istovremeno. Wihovo delo uklapa se u celinu provincijske,pojednostavqene umetni~ke aktivnosti na teritoriji Makedonije u 17. veku.Posebnost na{eg spomenika ogleda se u izboru scena u naosu — scene mu~eni-{tva umesto scena Velikih praznika (u gorwoj zoni fresaka). Ukupni rezultatpokloniku uliva ose}awe duboke pobo`nosti i po{tovawa prema svetom mestu.

O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 611

1.

Ap

oy

hto

una

ou

ap

obo

reio

ana

tol

ika

2.

Hk

thto

rik

hep

igra

fh

tou

mnh

mei

ou

3. Tmhma twn toicografiwn sto notio toico tou naou

4.

Oi

toic

og

raf

iej

ento

jto

uie

rou

bh

ma

toj

6.

Oa

bba

jZ

ws

ima

jk

ai

hos

iaM

ari

ah

Aig

up

tia

5.

HQ

eoto

koj

thj

Ana

lh

yh

jm

eto

Ag

ioM

andh

lio

7.

Oa

rca

gg

eloj

Ga

brih

l,l

epto

mer

eia

8.

Oa

gio

jN

ikol

aoj,

lep

tom

erei

a