O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

14
O PRIMEIRo PROXECTO DE D E SAU GAM E NTO DA LAGOA DE ANTE LA r6

description

Artigo publicado no Nº 8 da revista LETHES (Cadernos Culturais do Limia) (Inverno 2006-2007) por Xavier Feixoo sobre o primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela a meddiados do século XVIII (D.L.: OU 181-1999 - ISBN :84-931816-8-4).

Transcript of O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

Page 1: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R o

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

D A L A G O A D E

A N T E L A

r 6

Page 2: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

l. lntrodución

o gallo da próxima inauguraciondo Centro de InterpretaciÓn da''Casa

da Lagoa de Antela" deSandiás, considero que é necesariodifundir un dos primeiros proxectos rela-cionados co desaugamento da lagoa deAntela realizado no remoto século XVlll;a publicación destes documentos pode

resultar interesante para todos os aman-tes da historia da nosa Limia.

A orixe deste traballo é o artigo deCarlos Martínez-Barbeito dos anos1957-1958 , Un antiguo proyecto dedesagüe de la laguna Antela.', no que sefala do primeiro proxecto de desauga-mento da lagoa, que aparece recoll idono libro de actas da Real Academia deAgricultura do Reino de Galicia a media-dos do século XVlll, aínda que non repro-duce literalmente o contido destasactas. A estes extractos engádeselleunha breve biografía dos persoeiros que

aoarecen nomeados nesas actas. Algúnsdeles gozaron dun recoñecido prestixio,

como Xosé Cornide, xeógrafo, naturalistae humanista coruñés, o abade deCovelas, Pedro González de Ulloa (doque reproducimos integramente unhacarta enviada á Academia), e outros que

hoxe non son coñecidos, mais a media-dos do século XVlll t iveron un enormeprestixio, como pode ser o enxeñeiro deorixe francesa Carlos Lemaur.

Os extractos das actas foron extraÍdosdo libro da Real Academia de Agriculturaque se atopa na Biblioteca da FundaciÓnPedro Barrié de la Maza (A Coruña)' No

caso da carta e a reprodución do mapade Pedro González de Ulloa atópanse no

Arouivo do Reino de Galicia (A Coruña)'

2. A Real Academia de AÉlriculturado Reino de Galicia.

Para os ilustrados do século )Oy'lll, a

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

1 7-

L E T H E ;

Page 3: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R i i , i E i R o

agricultura é o mais sólido fundamento doprogreso económico e social, por isounha das súas principais preocupaciónsvai ser a mellora da agricultura. Os ilus-trados analizaran continuamente a s¡tua-ción da agricultura galega, sobre todo osatrancos para o desenvolvemento desta.Proba desde interese vai ser a creación,en 1765, da Academia de Agricultura deGalicia na Coruña. O seu principal obxec-tivo vai ser "rnvest/gaJas causas da deca-dencla da agrlcultura nas sete provinciasdo reino de Galicia . Unha das principaispreocupacións da ilustración é a recupe-ración para o labradío das terras impro-dutivas, polo que non podían pasarllesdesapercibidas as terras da Limia, asola-gadas pola lagoa de Antela.Lamentablemente, nesta iniciativa e nou-tras, a nobreza, que era a que tiña odominio das terras, non tiña ningún inte-rese en realizar cambios nin moderniza-ción ningunha, polo que a Academia tivounha escasa repercusión, desaparecendono ano 1774. Para coñecer algunha dascausas pola que esta institución non tivoapenas repercusión, abóndanos conreproducir o que sobre ela escribiu oPadre Sarmiento:

éQuen persuadirá ós labregos galegosque lles sexa útil unha Academia deA{ricultura, fundada no lugar mais areo-so, e estéril de Galicia, como é a Coruña;e onde os máis dos habitantes sonhornes de preitos, e de pluma; ou son deespada, e de milicia; ou son de bolsa, ede comercio; ou son unha tropa deestranxeiros acabados de che$ar aGalicia, que nin saben unha verba nin unverbo da l¡ngua galega, tan prec¡sa parafalar cos labregos galegos? ... que sepoderá esperar deles, e dos éstranos,para a AE¡ricultura, e Historia Natural deGalicia'.

O pr inc ipal animador desta fo i oIntendente do Reino*, marqués dePiedrabuena, e o seu principal impulsor,

Xosé Cornide, secretario dela. XoséCornide foi unha figura imprescindible nailustración en Galicia, a imaxe do i lustra-do galego por excelencia.

Os extractos que a continuación desa-gregamos sobre o proxecto de desauga-mento da lagoa de Antela son as Iniciati-vas postas en marcha, coma xa se indi-cou, que aparecen recoll idas no l ibro deactas da Real Academia da Agricultura, oprimeiro dos moitos intentos que se pla-nificaron ata oue comezaron os traballosde desecación no ano 1958. Os temasrelacionados co proxecto de desauga-mento desenvolvéronse desde a acta 3ada Academia de Agricultura, celebrada o3 de febreiro de 1765, até a acta 51acelebrada o 2L de decembro de 1766, aderradeira na que se tratou este proxecto.

3. Extractos do "Libro delestable-cimiento de la Real Academia deAg¡ricultura, sus estatutos y actosacadem¡cos. Año de 1765" rela-cionados co proxecto de desauga-mento da lagoa de Antela.

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

t aL E T H E S

Page 4: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

Acto tercero de la Academia deAgricultura del Reyno de Galicia que secelebro el día tres de febrero de 7765

"lJlt¡mamente se trato el modo dedesaguar la Limia, terreno de bastanteeñensión, situado entre la ciudad deOrense y Plaza de Monte Rey, que por notener el declivio correspondiente /asaguas, se inunda los inbiernos, de sue,teque se llena de pantanos, y la$unas queimpiden, que crezcan la mayor parte desus frutos y que se aproveche el terrenocon otros, que quitadas las aguas, segúnsituación y hermosura del pays, seria demucha utilídad. Trataronse varias medi-das para consegu¡rlo, y para proceder contodo conocimiento acordó Ia Academia,oue el Sr D. Juan Luis Ximenez deSaboya, que üene notic¡as part¡culares deeste pays, hiziese unas apuntaciones,que siruan de gu¡a, assi para el conoci-mento de su situación, como Para losmedios de mexorarlo: y resqecto, que

deve pasar a ese pais D. Feliciano MíluezThen¡ente de lngenieros, se /e entregasenestas notícras por una diputación de laAcademia, a cuyo fin se nombró al Sr. D.Carlos Lemaur, quien , en nombre de estapasase a suplicarles, que, con presenct,asde estas noticias y de |os fines a que sedirixen, tomase conocimiento de dichoterreno, lo nivelase, y viese en que con-sistia /a falta de corrientes para poder laAcademia, con tan seguro informe proce-

der a procurar /os mas eficazes mediosde mexorar y aprovechar este terr¡torio".

Acto cuarto de la Academia deAgricultura del Reyno de Galicia que secelebro el día diez de febrero de 7765

"@ualmente he leydo una memoria quepor encargo de la Academia havía forma-do e/ Sr D. Juan Luis Xmenez de Saboyarelativa al desagüe de la Limia, y habien-dose en vista de ello conferenc¡ado larga'mente sobre este punto, hizo presente ala Academia el particular conoc¡m¡ento,que de este pays tiene el erudito Abad de

Cobelas, D. Pedro González de Ulloa,residente en é1, y se me encargo /e escrivíese en nombre de la Academia para que

la franquease quantas noticias, y obser-vaciones contribuyesen a facilítar esteimportante proyecto, como ¡gualmente/os usos que podrian, con mayor, Y masprontas ventajas destrnarse las üerrasdesecadas, y que de recibidas estas noticias y /as que comunique el lnfeniero D.Feliciano Míguez se volvera a tratar esteasunto

'.

Acta 73a celebrada el día 27 de abrilde 7765

''Se /eyo una carta de D. Pedro

González de Ulloa, Abad de la Feli$resiade Cobe/as en t¡erras de Ia Limia en que

contestando a otra que de orden de IaAcademia esciví explica el facil modo dedesagüar este Pays, y habiendo merecidoparticular consideración de todos los indi-vrduos se nos encargó al Sr. D. CarlosLemaul y a mi (Joseph Cornide), que conpresencia de un maPa que acom7aña Yde otro que yo ofrecí de este pays nosinformasemos de los medios que propo-ne, y Io hrciesernos a la Academia en lapimera sesbn, de el resultado de nues-tra conferencia".

Acla 74a celebrada el día 28 de abrilde 7765

"E/ Sr D. Carlos Lemaur, e Yo dimosquentas de las observaciones echassobre la carta del Abad de Cobelas Ymapa de la Limia, presentando el calculode el canal que debe formarse para eldesagüe de ese PaYs, Y siendo de cuatroLeguas de largo, con siefe Baras deancho en su medio poporcional, y dos deprofundidad ha resultado costará mas demedio millón de reales, en cuya conse'cuencia, y para proceder con mas acier-to, se me encargo bolvlese a escivir almismo Abad pidiendole una circunstan-ciada relación de las utilidades, quepodran resultar al pays, eiecutado eldesagüe: la cantidad de leguas quadras

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

t 9L E T H E S

Page 5: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R o

PROXECTO DE

D E g A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

de tierra que quedaran desaguadas, Iacalidad de esta y otras noticias condu-centes a este efecto ".

Acta 78a celebrada el día 26 de maYode 7765

"Tambien se /eyo una carta de D'Antonio de Quintas natural de la feli{resiade Sandianes en üerra de Limia diri$idaal Sr. Presidente incluiendo un mapa deeste pays, y pro7oniendo el modo dedesaguarlo, y se acordó reservarla con /osmas papeles que tratan este asunto ".

Acta 57a celebrada el día 27 dediciembre de 7766.

'Se conferencio sobre del desagüe de

la Limia, a cuyo efecto manifesto e/ SrPresidente un plano que ha hecho sacarde aquellos paraies por el Ingeniero D.Feliciano Míluez mui individual, y extens¡-vo, con un tanto del coste que tendr¡a,formar un canal que facilitara el desagüede Ia Limia baja, y tratado con toda proli'gidad, se ha deiado para otra ocasión eltomar una resolucíón.

4.Carta e mapa rem¡t¡dos áAcademia de Agricultura Poloabade de Covelas, Pedro Gonzálezde Ulloa.

Lamentablemente, a maiorÍa da docu-mentación que se nomea nas actas (car-

tas, mapas, etc.) desaPareceu.Unicamente temos localizadas a carta e omapa de Pedro González de Ulloa remiti-do á Academia, que se conserva noArquivo do Reino de Galicia, na Coruña. Otexto que reproducimos a continuación éde gran interese para coñecer a realidadeda Limia na segunda metade do séculoxvilr.

Mui noble y docta Academia de laCoruña.

Respondiendo á Ia apreciable cartaque por orden de V(uestra) S(eñoria) meescribe el honorable secretar¡o D- JosephAndres Cornide, empiezo dando infinitasgracias á Dios que ha insp¡rado en los

corazones de quantos componen esenoble Cuerpo unas maximas tan utíes a/bien de este miserab/e R(ei)no s¡endo laprincipal 6 mas bien la unica, el promo'

ber Ia Agicultura Nodriz, en cuios e/ogios,se han esmerado muchos doctosPanegliristas; quisiera yo ser uno de tan-tos; no para elogiar á Madre tan car¡ño-sa, srno para álabar á tan beneficos H'tioscomo en esa Ciudad se congregan, con elfln de hacerla florezer, y fertilizar en todossus dominios. Ó si despues de tantosYnviernos, lograramos una floridaPrimavera? 6 si á tanta escasez suzedie-se ta fertilidad que V(uestra) S(eñoria)sol¡c¡ta en beneficio del comun. Quiera ladivina providencia hazer estable á tannoble congreso, y le dicte /as mas azefta-das ideas para la firmeza del ermoso edi-frcio que comienza á fundar.

Si l/ustre Academia: no está la diftcul-tad en lebantate á la maior altura, sinoen solidar bien sus cim¡entos; que echa-dos estos se lebantará deporsí' Hablosolo por lo que respecta á este País de laLimia, en donde nací, y resido: Cuio desa-

lue fue e/ asunto q(u)e trató V(uestra)S(eñoria) en Ia junta del día diez deMazo. Sobre que diré lo que alcanzo,que aunque poco, ácaso será con algÚnac¡efto, pues tengo sobre ello m¡rado y

remirado quanto otro.

Pero volviendo á los cimientos en que

ha de fundarse este utíisirno proiecto enparficular, y et dela Agicultura en común:perm¡tame V(uestra) S(eñoria) desaogiueun poco mí corazón lastimado, q(u)e

s¡ente /as comunes calamidades de miPatria destituida de todo humano con-sue/o a /os castt{os con que el cielo pune

nuestras culpas concurren otros cruelesgolpes; cu¡o r¡gor impio pudiera en pafte

suspender el amoroso Celo de nuestroR@dl Yntendente con /os medios masjustos, rnas faciles, y mas suabes. Sondrgo tantos /os trabaJbs pesados q(u)e

cargan sobre estos Pobres Labradores,

L E T H E S

Page 6: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

Mapa remit¡do á Academia de agr¡cuttura do Re¡no de Gal¡c¡a por Pedro González de ulloa.7765' Arqu'Mo do Reino de Gal¡cia

2 lH _ f H E S

Page 7: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R o

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

que me adm¡ro como pueden sostener-/os. Son bien usua/es y sabidos aquellosbersos del Poeta; Sic vos non vobís ".'Slo. vos non vobls .... Sic vos non vobis..'.y estos Terminos lugubres que aplica elPoeta á /os Brutos, áplico yo (con alglunadiferencia) á estos infelizes Labradores:pues á /os Bueyes áun delo que trabaian/es queda el heno; pero al Labrador, ni ungrano para comer ni sembrar: pues quan-

to coje, sue/e //ebarselo p(o)r e/ Agosto e/que no Io sudo, ni un pelo' A /as ovejasáunque se/es trasqul/e Ia Lana, aún lesqueda el pellejo; y áun de este se vé des-pojado el Labrador. A las aveiitas quitase-

les ta miel; pero quedales siempre algode dulze en las Paredes de /a Colmena;pero quanto le queda al Labrador, todo ésamargo, todo acibar, todo hiel. O quanto

s¡ento que nome atrevo a proferir, porque

veritas odium parit: y menos al escribirloporqu(e) Scr¡pta manent.

Tengo mui reconocidos /os rnales quepadecen /os muchos enfermos que iimenen este Hospital que visito: Conozco lascausas de muchas dolencias agudaschronicas y mortales: Sé /os rernedios,q(u)e para curarlas se debieran aplicar;pero no está la Botica am¡ arbiú¡o, y áun-oue /o estubiera suzederiame á caso Ioq(u)e á /os medicos expertos, pero t¡m¡'dos, que dejan de hazer á veces /o que

conozen aprobechará al doliente, por que

los gregarios gritan que aquello és malo y

nocivo. Lo que suzede con el cuerpo deun hombre enfermo, suzede tamb¡en conel cuerpo políüco de una republica acha-cosa. Vamos áver como esta, de que soiinutil miembro, puede meiorar de susmates.

Uno de /os rnás comunes que en ella sepadezen és el dar /os Bueyes, y Bacas alfiado á barios Trapazeros que |os lleban árebender á Castilla, y otras partes, que nodig;o viniendo la paga ó precio de e//ostarde, mal, y avezes nunca; padeciendo

oor esto los Labradores el detrimento

maior; por quedar las Tierras sin lacorrespondiente cultura; que no se/es dáen sazón: viendose muchas Yezes /osduenos ejecutados por las deudas que

havian de pagar con el dinero del Ganadoque emprestaron, Y no cobran' Lo que

con este ramo de comercio se pasa por

aqui, és cosa increible, y n¡ por mas que

se/es exofte para que escarmienten con/as frecuentes perdidas que ocurren, noai forma de conbenzerlos. Este mal esta-ba curado con mandar el S(eñ)orYntendente q(u)e nin4una Justicia hiciesepago de Ganado que se ernprestase áestos Traficantes tramposos; que assi,n¡nguno, selo daria sin dinero en mano y

se evitar¡an muchos incombenientes que

suceden contra la utilidad de la agr¡cultu-ra.

Esta padeze otra quiebra mas inmedia'ta en la disidia de algunos que a¡ regular'mente en la vecindades con continuocalm(ien)to de animo, araganes de por

vida; aquienes toma el demonio delaenbidia, si vén que otros trabaian, y cult¡-ban lo inculto, arruinandoles /os /avorescon el pretexto de que les quitan á aque-//os e/ sustento para sus Ganados, y por

eso desmaian /os gue Por sudor de surostro qu¡eren ganar el sustentoj a /osAraganes apoian algunos poderosos, detemor que /os /aboriosos pobres, /esde.¡'en sus pensionadissimas tierras, s, semantienen en /as /ibres del común: Ile-gando á tanto su malicia en este particu'

Iar. oue solicitan comision del Fiscal delReyno pa(ra) impedir la cultura, come't¡endo los comísionados las maiores ábe'rias, como me consta.

Otro prejuicio de Ia agricultura, consis-te en no dedicarse los naturales, á cono-cer el Terreno que es propio para cadacosa, y asi le ócuPan con lo que nodebieran ócuparle; quando no lo deiandesocupado del todo. En el termino deesta Parroquia ai un gran Pedazo deTerreno, en que pudiera cogerse mucho

L E f H E S

Page 8: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

vino: y esta rnculto por ser ¡nculto para

Pan, y pasto. Otras barias causas concu-rren a hazer la miseria de mi Patia maior,/as que omito referir por no molestar laatención de V(uestra) S(eñoria) , querráDios proporcionarme ocasión, en que lasdescubra, sin el travaio de escribirlas.

Para remover pues tantos periuicios, ypromover la agicultura en este Pais, y ácaso en todos, dos cosas se necesitansrneouibus .... La primera es la uniÓn,conformidad, y atracüvo de los animos delos naturales; La segiunda. la proteccióndel Soverano, con el apoio delos podero-sos. ConsrJase esto, y está vencida todadifrcultad; pero, como se logrará espe-cialmente Io primero? Vaia el modo conun ejemplo: conozco a un Parroco, que

despues de predicar á sus Fe/t$reses ioque /es combie(ne) á Ia Alma, rara vezdeja de decirles algo conben¡ente para elcuerpo. Como lo primero toca á laJurisdicción de Ia Gracia, no sabe si halogrado algio; pero sabe ha logradomucho en lo se$undo,' PUes Ie consta,que desde mediado Febrero, todo Marzo,y prosigiendo en Abril tienen romp¡do ycultibado en lo inculto Terreno para coiermas de mil ferrados de Pan.

Aora pues, como Pudo ser este curaunir los animos de sus Feligreses paralograr esto? Como? Dandoles graciosa-mente á /os necesitados pan para comerdurante su faena: protestando no darAgua ni otro socorro alguno á /os quepudiendo manejar el Azadón dejan dehazerlo por disidia Ó pereza: ofreciendo'/es si prosrguen la mitad del ingreso de suYSIesia para aiuda del coste; dandolesPan para sembrar lo inobado, sin cargode que le pa(uen, mas que el Diezmodelo que cogiesenj visitandoles, y ani-mandoles quando andan en sus penosastareas: y ensuma, pract¡cando con e//osotras cosas que ofenderia á su molestia,sl supiese las decia yo. A. Novi/isslmosAcademicos? Si como este nos poftase-

mos todos, que otra cosa se nezesitabapara hazer florida la Agricultura, y con ellafuerte y abundante nuestra reiion?Logrese este methodo con todos, y estáconsegu¡do todo. Pero la lastima és, que

son rarissimos /os ecieslasticos y secu/a-res que no hagan su papel en Ia Comediaintitulada cada uno Para s¡.

Logrese, repito, esta union de animos,que con poco más se conse$uiní e/ desa-guar la Limia. Obra és esta de coste, y detrabajo, pero no mucho de todo, Y res-pecto el sucesivo Probecho es nada,digan lo que gustasen otros, y obieten Ioque quisieren, que no faltará quien noresponda á quantas sofsticas obiecionesdiscurran los cubulides, y chrisipos,varnos pues á este particular asunto delaLimia.

Ai un lienzo de Terreno, al que llamanLimia alta, que se ve divide de la baia,assi dicha, por desaguar aquella en esta;separando á /as dos el Monte sobre e/que esta la Torre, y foftaleza de Portela;como lo demuestra en el Polígon querem¡to: Dela Limia alta, no hablo, porqueno t¡ene que desagiuar tanto como lavaja. El lienzo de esta, se estlende deor¡ente á Poniente, por espacio de quatro

leSuas, y poco rnas de una, en lo masancho, atrabesandola de norte á sur.Principia esta planicie por or¡ente enforma de media luna, en la declividad de/os Montes de Codesedo, Barrio, Boveda,S(a)n Miguel, Guamil, y concluie por occi'dente en el sitio que llaman ponte l¡nares;por uno de piedra de tosca fabrica, que

tendrá como quarenta pasos de largo, yquatro ó cinco de oios, Por /os que

desembocan quantas a$uas concurren átoda Ia Limia; que aqui finaliza entre /osrnontes de Celme, á Norte, y de Avelendaá sur. Toda esta llanura está rodeada demuchos Lugares, que todos participan

rnas ó menos de las yerbas que produze

con las que se mant¡enen Ganados-maio-res, y menores, y una tan mala casta de

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

L E T H E S

Page 9: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

yeEluas, que ninguna en este si{lo ha

tenido cavallo que baliese ve¡nte

Dob/ones. Es térreno tal, que en todo el,

no se encuentra un Pantano, aun en el

Ynv¡emo mas llubioso; y en la maior parte

de su centro, apenas se hallaran tres oquatro pies de ilerra hortense; no obstan-

te dizen /os inte/t$entes, que desaguada,

seria fertil en Tr¡go, Legumbres, Cañamo,y Nabos. Que sena el Pais mucho mas

sano por menos incomodado de las fre-

cuentes Nieb/as; que ni por cult¡barle, se

haria periuicio á la cria de los ganados;pues cavezas por cavezas, pocas mas tie-

nen /os Lugares que confinan con la

Limia. que /os otros mas distantes.

Vamos mirando al Centro de la llanura,

con el Mapita delante, al n'o 7'o ai una

mala calzada, por la que se pasa apie en

tiempo Ynvierno desde Cortegada á

Orense; hasta ella nose encharca el

AEua, y todo lo que se queda acia

Oriente, esta ia cultivado, ya de Prados,ya de Arboleda. De esta calzada mirando

á Poniente hasta el Puente que llaman

das poldras (n.o 4'o) és el tramo en

donde estan /as Aguas mas estancadas,sin tener canal que las reciba, ni podrá

hazerse sin bastante trabaio: por que

pasando yo por dicha calzada barias

veces, dos, o tres de ellas, tomé el nibel,y hallo que e/ sitro que llaman el Bion (no'

20) está mas Profundo que el terrenoque subslgue acia las poldras: por eso

nunca está sin agua aun en la maior

sequia; y todo esta lteno de una especie

de Junco falso, que sirbe so/o para estier'

col, y para hazer unas toscas esteras, queponen los Pobres alrededor de sus camas

en medio de este s¡t¡o, que tendrá una

legua de circunferencia ai un altillo de

rec¡nto corto ho.2o) y en el unos tres, óquatro Atvoles ant¡guos adonde se ret¡ran.

los Ganados en verano, éYnvierno; y está

siempre eniuto.

Tirando más aciabaio, ai otra calzada

ind¡gna no. 3.o que llaman ponte da ante-

la tan vaia, que en Ynvierno esta siempre

cuvierta de agua, y porverano, apie eniu-

to, se pasa por ambos lados; el darla mas

elevación será mui conbeniente para el

curso de las Aguas.

Desde este llamado Puente hasta el

das Poldras (n.o7.o) distante medio quar-

to de legloa, Ya las Aguas emPiezan á

enfilarse, pero con tan manso curso que

casi no se d¡stingue aciaque parte corre'

Este de las Poldras és de piedra, baio,

llano, sin petr¡les y mu¡ zerca de anuinar-

se sino se reforma quanto antes acosta

de poco dinero. Es Paso Preciso de

Orense para Monterreq, Chabes, Y áunpara Castilla, ilene tan zerrados /os o;bs,

que porYnvierno pasa la agua por ambos

extrernos, de modo que muchasvezes no

se puede entrar al Puente sino acaballo;

bien que en el año Proximo Pasadohabrieron los naturales de Couso unas

malas zanias, y aunque las Aguas fueron

muchas en este año, no hubo el incobe-

niente, Que en los pasados, Iendrá este

Puente unos sesenta pasos de largo, y

hasta mui cerca de sus entradas ai culti'

bado teneno, y tuego mas" abaio empie'

zan á ensancharse /as agúas, inundando

muchas partes de /os tenn¡nos de Lamas,

Ganade, Sabuzedo, Y Porquera, Por la

vanda de sur; de Couso, Villar de Santos'

Parada, Rairiz, Ordes y Congostro' por la

de norte: Por el termino de Lamas entre

el Río de Ginzo (que recive las aguas de

ta Limia atta) a incorporarse con las dela

vaja cortandolas en angulo recto, como

se dernuestra en el MaPa'

De aqui ábaio va la angosta Madre 6

Canat del Rio culebreando con tantas

bueltas, que sue/e decirse tan derecno

Camino llevas como el Río dela Limia'

Para pasar deuna parte á otra, a¡ talesquales pontoncicos de madera de muipoca consideracíon hasta llegar al Puente

linares, que está mas derrotado, que el

de tas Poldras, y falta poco p(ara) con-

clu¡rle por que lebanto mano el Maestro

L E f H E S

Page 10: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

que corria con su compos¡c¡on por nopoder cobrar los jornales vencidos, aun'que por orden del S(eñ)or Yntendentesele mandaron satisfacer, y como no fal-tan Antagon¡stas a /as mas asentadasmaximas, no pudo lograrse Ia satisfacciondel Maestro, ni Ia compos¡c¡on delPuente. aoul se haze feria á los 22 decada mes.

A la parte de arriba y de avajo de esteaí barias Peñas de poca corpulencia: Lasde arriba, son unas ocho, u d¡ez, pero tanpequeñas, que en lnvierno siempre lascubre el Agua: Creeré que un quintal dePolvora no deje vestrgo de ellas. EnBerano. nueden barrenarse facilmentepor que á pie enjuto casf se puede bade-ar el Rio, como yo /o pase muchas vezes.Estas peñas creen muchos, son /os queimpiden e/ curso rapido a las Agiuas de IaLimia, y que quitadas, quedará desagua-da la llanura; Es evidente que hastadichas peñas viene Ia agua con tal quie-tud, que nose distrngue aciaquepartecorre, mas que luego que se emDoca porel Puente, y de este ábajo, corre con /nasrapidez aunque no contanta como la queIleba á un t¡ro de vala de distancia,endonde se despena en una profundidadque forma el Pozo llamado Onega. Estoés lo que comunmente se dize, por queés lo que mas o(b)viam(ent)e se vé.

Pero yo; que tantas vezes, y por tandiferentes sitios he paseado esta t¡erra,soi de dictamen, que dichas peñas de Iap(uen)te de arriba, y algunas de las queestan por la de avajo del Puente no sonla causa del encharcam(¡en)to y deten-cion de dichas aguas por que me parezea¡ otras causas concunentes con aquella.

7.a Es no hacer zanja, conducto, óCanál correspondiente para rezivirlas: 2.4tantas ¡nflex¡ones corno tiene e/ casic¡ego Caná\, por donde ban en Berano/as pocas que se recojen:3.4 /os rnuchosobstacu/os que se oponen al Curso en

permitir, se empoze en el Canál el Linoque se coje en /os Lugares inmediatos;pues sacando Terrones de afuera paraponer sobre |os Azes, haciendo oyos paraenterrarlos, y removiendo todo parasacarlo despues de curtido, quedanaquellos terrones en dicho CanáI, y comoIa agua por su manso curso, no tienefueza para llebarlos consigo, quedanhaciendo una especie de Dique, que ladet¡ene y la haze rebalsar. 4.4 consiste enque entrando varios Arroios (como sé véen el Mapa) que vienen dela circunferen-cia al Centro de Ia Limia, entran en ellacortando el curso deias Agiuas en angulorecto, haciendo recalcitrar á las que vie-nen por Canál maior.5.a esta prozede deuna especie de vallados que hazen |osnaturales en varias partes de Ia llanura,dentro delos quales recojen algunospedazos de Terreno para sembrar en losaños enjutos. Estos val/ados haciendoloscon methodo, no causarian daño grabe,

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

25l g ; { E s

Page 11: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

pero concurren á causar alguno. otrasmas causas seru¡ran á caso de imqe-dim(en)to al curso de la AElua, pero puedeser, q(u)e estas sean las unicas. Vamos almodo de removerlas.

Por lo que respecta a las Peñas, Yaqueda dicho /o que se necesita. Para laprimera que yo sena/o es prec¡so concu-rran |os naturales en sus dlstrictos res-pectivos, habriendo un Cánal recto, quesin tozer linea, puede habrirse ancho, yno mui profundo desde e/ Bion á PuenteIinares (n.o 5.o) el modo de hazerlos con-currir con gusto á esta obra yo lo diréquando llegue el caso,' stnque para d¡lia-nar dicho canal se nezesiten ln$enieros niotros sobrestantes, rnas de aquellos queseñalen quien conoze /os sugetos delPais. En esta se incluie lo q(u)e contienela segunda causa arriba dicha. Evitaraseel daño de la 3.a imPuniendo Pena deperder el lino qualquiera que le empozeen dicho canal, pues sobran s¡tlos endonde curtirle. EI arbitrio de ocurrir a la4.a consiste en abrir á dichos ArroiosCanales menores que entren en angulosagudos en el Canal maior, afin de queentrando de sos/aio, no detengan lasaguas que vienen por el principal. La 5.4causa, está removida con no perm¡tir sehagan d(i)chas tapad(a)s en quadro, 6quadrilongo, á menos, que acia la parte

del rio rematen los ballados en punta'

OVas barias cosas de menos ¡ntidadme ocurren, pero lo dicho és lo principalal asunto, y Io pon$o todo á la considera-cion de esa flustre Academia, acu¡o rectojuicio someto el mio, y mi voluntad, paraque d¡sponga Io que sea de su ma¡oragrado y suplico á Dios Ia felicite y con-serbe para honra y Probecho de esteR(ei)no. De Cobe/as Y abril 9 de7765:B(esa) L(a) M(ano) a V(uestra)Sbñoria). Su mas atento siervo YCapellan: Pedro Gonzalez de Ulloa:

S.Breve biografía dos participantesnas actas que tratan sobre o desau-

gamento da lagoa de Antela.-Carlos Lemaur (Montmiral (Francia),

t720 - Madrid, L785): Enxeñeiro militarde orixe francesa, considerado por ilustra-dos como Jovellanos como o mellorenxeñeiro da súa época.

Participou no proxecto e construciÓn doCanal de Castela iniciado no ano 1753,máis adiante foi destinado a Galicia,levando a cabo a direcciÓn de obras nocamiño de Galicia (entre 1763 e 1770,con algunhas interrupcións), revisandoportos e fortificacións (Cee, Fisterra), rea-lizando proxectos como o da desecaciónda ría de Betanzos (1765), e o proxectodo Pazo de Raxoi (L767) na Praza doObradoiro en Santiago de Compostela, unexemplo da arquitectura neoclásica enGalicia. Máis adiante participa no proxec-to e construción do Camiño Real aAndalucía polo porto de Despeñaperros(I77L-L785), a obra que lle daría maiorfama entre os seus contemPoráneos,dada a súa dificultade.

-Feliciano Míguez: Enxeñeiro militargalego. A el debéselle o proxecto do edi-ficio do Arquivo do Reino de Galicia deBetanzos, edificio de trazas neoclásicasconstruído en tempos de Carlos lll en7775.

-Xosé Andrés Cornide (A Coruña, 1734- Madrid, 1803): Un dos máis coñecidosmembros da l lustración en Galicia.

De orixe fidalga, eshdou Humanidadesen Santiago. Foi rexedor da cidade daCoruña, fundador da SociedadeEconómica de Santiago, fundador daAcademia de Agricultura de Galicia esecretario perpetuo da Real Academia deHistoria, entre outros. Ao longo da súavida realizou completos estudos sobre ahistoria, a xeografía e a economía deGalicia. Elaborou grande cantidade demapas, entre o que destaca o da diocesede Ourense e a de Mondoñedo. Nos seusestudos sobre a economía de Galicia des-

L E f H E S

Page 12: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

I

O P R I M E I R O

P R O X E C T O D E

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

taca a Memoria sobre Ia pesca de Ia sar-dina en /as costas de Galicia 0774).Realizou numerosas crónicas de viaxes,como ViaT'e desde Coruña a la Corte, ade-mais de cultivar a literatura, tanto en cas-telán como en galego, l ingua na queescribiu notables ooemas.

-Pedro González de Ulloa (Xocín dePorqueira, t7t4 - Covelas, 1790): Foiabade das parroquias de Perrelos, SantaBaia de Chamusiños e finalmente deCovelas. E o más coñecido intelectualilustrado da Limia, autor da Descripciónde /os Estados de /a Casa de Monterreyen Galicia (7777), l ibro imprescindiblepara coñecer a realidade da maior parteda provincia de Ourense no século XVlll.Relacionouse epistolar e presencialmentecon moitos dos grandes intelectuais da

ilustración galega e española, como osPadres Flórez e Sarmiento ou cosCornide. Campomanes e Montiano.

-Antonio de Quintas: Figura na relaciónde oficios do Catastro do marqués daEnsenada da Freguesía de Santo Estevode Sandiás, feito en 1752 como escribándesta, xurisdición pertencente ao mar-qués de Malpica.

-Marqués de Piedrabuena: Presidenteda Real Academia de Agricultura do Reinode Galicia en 1765, Capitán Xeneral doReino de Galicia en 1773,

-Juan Luís Ximénez de Saboya: En7745 era Oidor na Real Audiencia deGalicia e Xuíz Privativo de Estafetas,Correos e Postas do Reino de Galicia.

*Os Borbóns introduciron institucións

27

Page 13: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

de inspiración francesa e castelá en todo

o Reino de España, como as Audiencias

oara os asuntos políticos e xudiciais' e os

intendentes reais para a administración

orovincial e o control dos impostos' Os

capitáns xenerais estaban á fronte das

Audiencias, mentres os intendentes nas

provincias eran auxiliados polos corrixido-

res nas cabeceiras comafcals e os rexe-

dores nas localidades ma¡s pequenas'

BTBLTOGRAFIA

DocumentosLibro del establecimiento de la Real Academia de Agricultura, sus estatutos y actos académicos'

Año de 1765 (Biblioteca Martínez-Barbeito - Biblioteca da Fundación Pedro Barrié de la Maza

(A Coruña)).

carta e mapa da Limia de Pedro Gonzálezde ulloa (Fondo documental Xosé cornide Saavedra -

Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña))'

ArtigosMar t ínez .Barbe i to ,Car |os . .Unant iguoproyec todedesagüede|a |agunaAnte |a . . .Bo |e t índe |aComisión de Monumentos de Orense. Tomo XIX (1957-1958) Ourense'

R o d r í g u e z C o l m e n e r o , A n t o n i o : D o n P e d r o G o n z á l e z d e U l l o a ' A b a d e d e s a n t a B a i a d echamusiños, e os vestixlos arqueolóxicos da Limia nos mediados do século x'/lll ' Revista Lethes'

Cadernos Culturais do Limia, número 3 (outubro de 2001) Ourense'

Vil|ares, Ramón' ..0

século das |uces..' o correo Ga|ego. Mércores,7lo4l2ooo (Páx,42'

villares, Ramón. As inst¡tucións ilustradas'. o correo Galego. Xoves, 8lo4/2OOO (Páx' 43)'

LibrosGonzá|ezde U||oa, Pedro: Descripción de |os Estados de |a Casa de Monterrey en Ga|icia. 1777.

Edición, prologo e notas de José Ramón Fernández oxea, cuadernos de Estudios Gallegos' Anexo

lV. Santiago de Compostela' 1950'

SánchezLázaro , r . :Car |osLemaurye |cana ldeGuadar rama.Madr id .co |eg iode |ngen ierosdeCaminos, Canales Y Puertos, 1995'

Varios Autores: Galicia 2003. A Coruña' Xunta de Galicia' 2002'

Páxinas webDíaz-Marta pinilla, Manuet: Evolución de las políticas hidráulicas españolas desde la ilustración

hasta nuestros días . I congreso lbérico sobre Gestión y Planifcación Aguas'zaragoza' t4-18 de

septiembre de 1998.

http://www. us.es/ciberico/archivos-html/zaraponen 1' htm

Rivas García, Manuel: Europa e a razón ilustrada: o caso galego (ll) '

http://www.galic¡adigital.com/psd/opinion/opinion-detalle'php?id =273

Concello da Coruña. Cidadáns ilustres da Coruña' José Andrés Cornide'

htto://www.a¡olacoruna.es/gll3ciudad/31presen/3128ciui' html

cultura Galega.org: Hoxe cúmprense 198 anos da morte de Xosé cornide, ilustrado coruñés'

http://www.cultu ftgalega'orgnoticia-arquivo' php?id = 397

censo do catastro do marqués da Ensenada da Freguesía de santo Estevo de sandiás en t752'

http://wvw.xenealoxia'org/modules'php?name=content&pa:showpage&pid = 174

Crono|ox íadoconce l |odeSand iásedos in ten tosdedesecac iónda|agoadeAnte |a .

O P R I M E I R o

PROXECTO DE

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

L E T H E S

Page 14: O primeiro proxecto de desaugamento da lagoa de Antela

I

http://www.culturapopulardesandias.com

lnformación sobre a futura Casa da Lagoa de Antela (Centro de Interpretación da Lagoa de Antela)na web of¡cial do Concello de Sandiás.

http ://www.sand ias. es

O P R I M E I R o

PROXECTO DE

D E S A U G A M E N T O

DA LAGOA DE

A N T E L A

L E T H E S