O pavlos t

copy Στυλιανός Γ Παπαδόπουλος

Το παρόν κείμενο περιλαμβάνεται στο δίτομο έργο laquoΑπόστολοςΠαύλος και Κόρινθος 1950 χρόνια από τη συγγραφή των Επι-στολών προς Κορινθίους ndash Πρακτικά Διεθνούς ΕπιστημονικούΣυνεδρίου Κόρινθος 2007raquo το οποίο θα κυκλοφορήσει τον Νοέμ-βριο του 2009 από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Ὁμότιμου Καθηγητῆ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆςτοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ὁ Παῦλος τῶν ἘθνῶνΤί τοῡ ἀπεκάλυψε ὁ Κύριος

Ἡ κλήση τοῦ Παύλου

Τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρωπίνουγένους εἶναι καὶ κατανοεῖται ὡς μυστήριο ἡ ἐξήγησητοῦ ὁποίου προβλημάτιζε καὶ προβληματίζει τὸν ἄν-θρωπο Ἰδίως τὸν ἄνθρωπο ποὺ εἰσέρχεται στὴν πορείατοῦ σχεδίου αὐτοῦ ποὺ βιώνει δηλαδὴ προσωπικὰ τὸθέλημα τοῦ Θεοῦ Ἔτσι φαίνεται περίεργο ποὺ ὁ Θεὸςἐπέλεξε νrsquo ἀναδείξει σὲ σκεῦος ὄργανο ἐκλεκτό ἕνανἙβραῖο θεολόγο τῆς διασπορᾶς γιὰ νὰ κηρύξει τὸνΧριστὸ στὰ Ἔθνη Ὁ Σαούλ μάλιστα ὁ Παῦλος ὑπῆρ-ξε ἀκόμα καὶ laquoζηλωτήςraquo αὐστηρὸς Ἑβραῖος μὲ θαυ-μαστὴ δράση σκληροῦ διώκτη τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλη-σίας ὅπως ὁμολογεῖ ὁ ἴδιος

laquohellipκαθrsquo ὑπερβολὴν ἐδίωκον τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦκαὶ ἐπόρθουν αὐτήν Καὶ προέκοπτον ἐν τῷ Ἰουδαϊ-σμῷhellip περισσοτέρως ζηλωτὴς ὑπάρχων τῶν πατρι-κῶν παραδόσεωνraquo (Γαλ 113-14)

Τρία ἔτη προετοίμαζε ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς τοὺς δώ-δεκα Μαθητὲς καὶ μαζί τους ἕνα εὐρύτερο κύκλο μα-θητῶν γιὰ τὴν συνέχιση τοῦ ἔργου του Οἱ Μαθητὲςἄκουσαν τὴν διδασκαλία του τὸν εἴδανε νὰ θαυμα-τουργεῖ παρακολούθησαν τὸ πάθος του τὸν ἀναγνώ-ρισαν ἀναστημένο Προπαντός δεχθήκανε τὸ ὑπε-σχημένο ἅγιο Πνεῦμα κατὰ τὴν Πεντηκοστή γιὰ νὰκατανοήσουνε ὅσα τοὺς εἶχε εἰπεῖ γιὰ νὰ τοὺς ὁδηγεῖ(ἀποκαλύπτει) laquoεἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειανraquo καὶ νὰ τοὺςἐνθαρρύνει στὸ ἔργο τους ὡς διαδόχων καὶ συνεχι-στῶν του

laquoὉ Παράκλητος τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὅ πέμψει ὁ Πα-τὴρ ἐν τῷ ὀνόματί μου ἐκεῖνος ἡμᾶς διδάξει πάντακαὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν (Ἰωάν 1426)

laquoὍταν ἔλθῃ ἐκεῖνος τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὁδη-γήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειανraquo (Ἰωάν 1613)

Ὁ προορισμένος γιὰ τὰ Ἔθνη κήρυκας ὅμως γιὰτὴν κατrsquo ἐξοχὴν ἐξακτίνωση τῆς Ἐκκλησίας στὰ Ἔθνηἔξω ἀπὸ τὸν Ἰουδαϊσμὸ τῆς Παλαιστίνης καὶ τῆς δια-σπορᾶς προετοιμάσθηκε γιὰ τὸ ἔργο του τελείως δια-φορετικά

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Γ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

laquoπορεύου (= τοῦ εἶπε ὁ ἴδιος ὁ Κύριος) ὅτι ἐγὼ εἰςἔθνη μακρὰν ἐξαποστελῶ σεraquo (Πράξ 2221)

Καὶ τῆς προετοιμασίας προηγήθηκε μὲ καταιγιστι-κὸ τυφλωτικὸ φῶς πρόσκληση περὶ τὸ 3437 () ἐνῶἔφιππος καὶ μὲ στρατιωτικὸ σῶμα βάδιζε πρὸς τὴν Δα-μασκὸ μὲ σκοπὸ τὴν σύλληψη χριστιανῶν Τότε laquoἐξαίφ-νηςraquo ἄστραψε πάνω του ἰσχυρὸ φῶς ἀπὸ τὸν οὐρανὸκι ἔπεσε στὸ ἔδαφος τυφλὸς (Πράξ 93middot 226) Συγχρό-νως ἄκουσε τὴν φωνὴ τοῦ Κυρίου laquoΣαοὺλ Σαούλ τίμε διώκειςraquo

Ἔκπληκτος καὶ τυφλωμένος ἐρώτησε γιὰ τὴν προέ-λευση τῆς φωνῆς καὶ πῆρε τὴν ἀπάντηση

laquoἐγώ εἰμι Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὃν σὺ διώκειςraquo (Πράξ94-5middot 227-8)

Ἀπὸ τὴν φοβερὴ αὐτὴ στιγμὴ ὁ Σαοὺλ παραδόθη-κε στὸ Μυστήριο τοῦ Χριστοῦ καὶ ἂς μὴν τὸ κατανοοῦ-σε Πῆρε ἀποφασιστικὰ τὸν δρόμο ποὺ θὰ τὸν ὁδη-γοῦσε στὸν θεόπτη Παῦλο τὸν Ἀπόστολο τῶν Ἐθνῶν(οἱ Ἑβραῖοι τῆς διασπορᾶς ἰδιαίτερα ὡς Ρωμαῖοι πο-λίτες λάμβαναν καὶ ἄλλο ὄνομα γιὰ τὶς ρωμαϊκὲς μό-νο ἀρχές)

Ἡ παράδοση τοῦ Σαοὺλ στὸ μυστήριο τοῦ Χρι-στοῦ δηλώθηκε μὲ τὴν χωρὶς δισταγμὸ ἐρώτησή τουlaquoΤί ποιήσω Κύριεraquo (Πράξ 2210) Ὑπενθυμίζει τὴνπαράδοση στὸ ἴδιο μυστήριο τῆς παρθένου Μαριὰμ

Ο ΠΑΥΛΟΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ ΤΙ ΤΟΥ ΑΠΕΚΑΛΥΨΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ

τὴν ὥρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (laquoἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίουγένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σουraquo Λουκ 138) Δέχθηκετὴν ἐντολὴ τοῦ Κυρίου νὰ φθάσει laquoχειραγωγούμε-νοςraquo στὴν Δαμασκὸ κι ἐκεῖ νὰ τοῦ λεχθεῖ ὅτι ἀπὸ τὸνΘεὸ ἔχει ὁρισθεῖ νὰ πράξει Παράλληλα ὄργανο τοῦμυστηρίου τοῦ Χριστοῦ ἐπιλέχθηκε ὁ καλὸς χρι-στιανὸς τῆς Δαμασκοῦ Ἀνανίας ποὺ σὲ ὅραμα ἔλαβεἐντολὴ νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸν Παῦλο νὰ τοῦ ἀποδώσειτὴν ὅραση καὶ νὰ τὸν βεβαιώσει ὅτι θὰ πληρωθεῖΠνεύματος Ἁγίου θὰ βαπτισθεῖ καὶ θὰ γνωρίσει τὸθεῖο θέλημα

laquoΕἶπε δὲ πρὸς αὐτὸν (= τὸν Ἀνανία) ὁ Κύριοςmiddot πο-ρεύου ὅτι (= ὁ Σαούλ) σκεῦος ἐκλογῆς μοί ἐστιν οὗ-τος τοῦ βαστᾶσαι τὸ ὄνομά μου ἐνώπιον ἐθνῶνhellipἘγὼ γὰρ ὑποδείξω αὐτῷ ὅσα δεῖ αὐτὸν ὑπὲρ τοῦ ὀνό-ματός μου παθεῖνhellip Ἀπῆλθε δὲ Ἀνανίαςhellip καὶ ἐπι-θεὶς ἐπrsquo αὐτὸν τὰς χεῖρας εἶπεmiddot Σαοὺλ ἀδελφέ ὁ Κύ-ριος ἀπέσταλκέ με Ἰησοῦς ὁ ὀφθεὶς σοι ἐν τῇ ὁδῷ ᾗἤρχου ὅπως ἀναβλέψῃς καὶ πλησθῇς Πνεύματοςἁγίουhellip καὶ ἀναστὰς (= ὁ Σαούλ) ἐβαπτίσθηhellipraquo (Πράξ915-18)

laquoὉ δὲ (= Ἀνανίας) εἶπεmiddot ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶνπροεχειρήσατό σε γνῶναι τὸ θέλημα αὐτοῦ καὶ ἰδεῖντὸν δίκαιον καὶ ἀκοῦσαι φωνὴν ἐκ τοῦ στόματος αὐ-τοῦ ὅτι ἔσῃ μάρτυς αὐτῷ πρὸς πάντας ἀνθρώπουςὧν ἑώρακας καὶ ἤκουσαςraquo (Πράξ 2214-15)


Ἡ ἀποστολὴ τοῦ Ἀνανία ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο στάδιοπροετοιμασίας τοῦ Ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν τὴν ἐνημέ-ρωσή του γιὰ τὸ μυστήριο τοῦ Χριστοῦ ὅτι ὁ Κύριοςθὰ τοῦ ὑποδείξει τί θὰ τοῦ συμβεῖ ὅτι θὰ δεχθεῖ τὸ ἅγιοΠνεῦμα ὅτι θὰ γνωρίσει ἐκεῖνον ποὺ ἐκπλήρωσε τὸθεῖο θέλημα (= τὸν Χριστό) καὶ θrsquo ἀκούσει ἀπὸ τὸ ἴδιοτου τὸ στόμα ὅτι ἀφορᾶ στὴν ἀποστολή του Τότε ὁΣαοὺλ βαπτίσθηκεmiddot ἦταν ἕτοιμος νὰ δεχθεῖ τὸ ἅγιοΠνεῦμα ποὺ τοῦ ἀποκάλυψε τὸν ἄγνωστό του ἸησοῦΧριστό Μὲ τὸ laquoηὐδόκησεν ὁ Θεόςhellip διὰ τῆς χάριτοςαὐτοῦ ἀποκαλύψαι τὸν Υἱὸν αὐτοῦ ἐν ἐμοί ἵνα εὐαγ-γελίζωμαι αὐτὸν ἐν τοῖς ἔθνεσιraquo (Γαλ 115-16) laquoἡμῖνδὲ ἀπεκάλυψεν ὁ Θεὸς διὰ τοῦ Πνεύματοςmiddot τὸ γὰρ Πνεῦ-μα πάντα ἐρευνᾶraquo (Α Κορ 210)

Ἡ ἐνέργεια τοῦ ἁγίου Πνεύματος (καὶ δὴ ἡ ἀποκα-λυπτική) στὸν Σαοὺλ κατέστη δυνατή ὅταν μὲ τὸ βά-πτισμα μεταστοιχειώθηκε ὁ ἴδιος σὲ ναό στὸν ὁποῖοlaquoκατοίκησεraquo τὸ ἅγιο Πνεῦμα O Παῦλος δὲν ἐκστασιά-σθηκε δὲν εἶχε τὴν διαδικασία τῆς ἐκστάσεως τῆς ἐξό-δου ἀπὸ τὸν ἑαυτό του ὅπως τὴν ἐννοεῖ πχ ὁ Πλάτω-νας καὶ δὴ ὁ Πλωτίνος (Ἐννεάδες Γ΄ 8 καὶ ΣT΄ 7 9) ὉΠαῦλος δύο φορὲς χρησιμοποιεῖ τὴν λέξη laquoἔκστασιςraquo(Πράξ 115middot 2217) γιὰ νὰ δηλώσει ὅτι ἐν ἐγρηγόρσειεἶδε τὸ ὅραμαmiddot ὄχι ὅτι ἐξῆλθε τοῦ κακοῦ ἑαυτοῦ τουχάριν ὑψηλότερης ἐμπειρίας Ὅλες οἱ πνευματικὲς διερ-γασίες καὶ ἡ ἀποκάλυψη συντελοῦνται ἐντός του ἐντὸςτοῦ ἀνθρώπου ὅσο ἡ καρδία ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὸσκότος τῆς ἁμαρτίας (Ρωμ 121)


laquoΟὐκ οἴδατε ὅτι ναὸς Θεοῦ ἐστε καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦΘεοῦ οἰκεῖ ἐν ἡμῖνraquo (A Κορ 316 καὶ 619)

Καὶ ἡ ἴδια ἡ πίστη στὸν Χριστὸ ὡς Θεὸ (Κύριον) καὶΣωτήρα εἶναι ἀποτέλεσμα ἐνεργείας τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος Τὸ γεγονὸς τῆς ἀποκαλύψεως στὸν ἄνθρωπο καὶτῆς πίστεώς του βρίσκονται σὲ σχέση αἰτίου και αἰτια-τοῦ ἀλλὰ καὶ σὲ πλήρη ἀλληλοεξάρτηση Γιrsquo αὐτὸ ἡ ὁμο-λογία (πίστη) ὅτι ὁ Ἰησοῦς εἶναι ὁ Κύριος (δηλαδὴ Θεός)εἶναι ἀποτέλεσμα ἐνέργειας τοῦ ἁγίου Πνεύματος

laquoΟὐδεὶς δύναται εἰπεῖν Κύριος Ἰησοῦς εἰ μὴ ἐν Πνεύ-ματι ἁγίῳraquo (A Κορ 123)

Ἡ προσωπικὴ στὸν Παῦλο ἀποκάλυψη τοῦ Χριστοῦτοῦ Εὐαγγελίου καὶ τῆς ἀποστολῆς του

Ἐφόσον χωρὶς τὴν ἐνέργεια τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἶ-ναι ἀδύνατο νὰ γνωρίσει καὶ νὰ θεολογήσει κάποιοςγιὰ τὸν Χριστὸ καὶ τὸ ἔργο του ἕπεται ὅτι τὸ Εὐαγγέ-λιο ποὺ ὁ Παῦλος κήρυττε ἡ θεολογία του δηλαδήὀφείλεται σὲ ἀποκάλυψη Δὲν δίσταζε νὰ ὁμολογεῖ ὁἴδιος ὅτι εἶχε Πνεῦμα Θεοῦ

laquoΔοκῶ δὲ κἀγὼ Πνεῦμα Θεοῦ ἔχεινraquo (A Κορ 740)

Θεωροῦσε τὸ γεγονὸς τῆς ἀποκαλύψεως τόσο ἱερὸ


καὶ τόσο μυστηριακό ποὺ δὲν ἤθελε νὰ μιλάει γιrsquo αὐτόἕνεκα τῆς ἄκρας ταπεινοφροσύνης του ἕνεκα τοῦ φό-βου νὰ τὸν ὑπερτιμήσουν καὶ τοῦ κινδύνου νὰ τὸν πα-ρεξηγήσουν ὡς καυχησιολόγο Ἀποφασίζει ὅμως νὰμιλήσει γιὰ τὶς συγκλονιστικὲς ἀποκαλύψεις ποὺ δέ-χθηκε σχεδὸν νὰ καυχηθεῖ μόνο καὶ μόνο γιατί κά-ποιοι κήρυτταν Χριστὸ διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν πραγμα-τικό Αὐτοὶ διέδιδαν μεταξὺ τῶν πιστῶν τῶν ἐκκλησιῶνποὺ ὁ ἴδιος εἶχε ἱδρύσει ὅτι ὁ ἴδιος δὲν ἔχει τὴν αὐθε-ντία ποὺ ἔχουν ὅσοι ὑπεραπόστολοι-μαθητὲς γνώρι-σαν τὸν Κύριο προσωπικά

Τελειώνοντας τὸ 5657 τὴν B πρὸς Κορινθίους Ἐπι-στολή του ἀναφέρεται μὲ πόνο καὶ παράπονο σὲ laquoὀπτα-σίας καὶ ἀποκαλύψεις Κυρίουraquo ποὺ συνέβησαν laquoπρὸἐτῶν δεκατεσσάρωνraquo περὶ τὸ 423 δηλαδή laquoἩρπάγηraquoστὸν παράδεισο καὶ ἄκουσε καὶ εἶδε καταστάσεις δυ-σπερίγραπτες Αὐτὲς μάλιστα οἱ ἀποκαλύψεις γιὰ τὶςὁποῖες καὶ μόνο καυχᾶται ndashἐνῶ δὲν καυχᾶται γιὰ τὸνἑαυτὸ τούndash ὑπῆρξαν κατὰ καιροὺς πολλὲς (laquoτῇ ὑπερ-βολῇ τῶν ἀποκαλύψεωνraquo B Κορ 121-10) Στὴν AΚορ βεβαιώνει ὅτι τὸ κήρυγμά του τοῦ τὸ ἀποκάλυψεὁ Θεὸς μὲ τὸ ἅγιο Πνεῦμα

laquoἩμῖν δὲ ἀπεκάλυψεν ὁ Θεὸς διὰ τοῦ Πνεύματόςτουraquo (210)

ἐνῶ στὴν B Κορ λέγει ὅτι τοῦ μιλάει ἐντὸς του ὁ ἴδιος ὁΧριστός


laquohellipδοκιμὴν ζητεῖτε τοῦ ἐν ἐμοὶ λαλοῦντος Χριστοῦraquo(133)

Ἀναγκάζεται ἀκόμα νὰ δηλώσει ὅτι σὲ σύγκρισημὲ τοὺς γνωστοὺς Ἀποστόλους-Μαθητὲς τοῦ Κυρίουδὲν laquoὑστέρησεraquo σὲ τίποτα (laquoοὐδένraquo) ὅτι ἔπραξε καὶὑπέστη τὰ τοῦ ἀποστολικοῦ ἀξιώματος μὲ τὸ παραπά-νω (B Κορ 1211-13)

Τὸ ἴδιο πρόβλημα τὶς ἴδιες εἰς βάρος του σπερμολο-γίες τὶς ἀμφισβητήσεις δηλαδὴ τῆς αὐθεντικότηταςτοῦ κηρύγματός του καὶ τῆς ἀποστολικότητάς του εἶ-χε νrsquo ἀντιμετωπίσει στὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Γαλα-τίας λίγο ἐνωρίτερα Καὶ τότε ἀναγκάσθηκε νὰ ὑπερα-σπισθεῖ τὴν γνησιότητα τοῦ κηρύγματός του (=laquoΕὐαγ-γελίουraquo του) παραθέτοντας μὲ σαφήνεια καὶ στοιχεῖαπροσωπικά ὅσο καὶ ἂν τοῦ ἦταν δύσκολο Δηλώνειστοὺς Γαλάτες (115-16) ὅτι τὸν κάλεσε στὸ ἔργο τοῦεὐαγγελισμοῦ ὁ ἴδιος ὁ Θεὸς καὶ Αὐτὸς τοῦ ἀποκάλυ-ψε laquoτὸν Υἱὸν αὐτοῦraquo τὸν Ἰησοῦ Χριστό Γιrsquo αὐτὸ καὶ τὸΕὐαγγέλιο τοῦ Παύλου ἡ διδασκαλία του δὲν ἀποτε-λεῖ ἔργο ἀνθρώπου δὲν τὸ παρέλαβε ἀπὸ ἄνθρωποκαὶ δὲν τοῦ τὸ δίδαξε κάποιος ndash ὅπως τὸ διδάχθηκανοἱ Μαθητὲς τοῦ Κυρίου Τονίζει μὲ ἔμφαση ὅτι τὸ ἔλα-βε μὲ ἀποκάλυψη Ἰησοῦ Χριστοῦ

laquoΓνωρίζω γὰρ ὑμῖν ἀδελφοί τὸ Εὐαγγέλιον τὸ εὐαγ-γελισθὲν ὑπrsquo ἐμοῦ ὅτι οὐκ ἔστιν κατὰ ἄνθρωπον Οὐ-δὲ γὰρ ἐγὼ παρὰ ἀνθρώπου παρέλαβον αὐτό οὔτε


ἐδιδάχθην ἀλλὰ διrsquo ἀποκαλύψεως Ἰησοῦ Χριστοῦraquo(Γαλ 111-12)

Γιὰ νὰ πείσει τοὺς δύσπιστους Γαλάτες παραθέτεικαὶ ἄλλα προσωπικὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὰ ὁποίασημειώνουμε δύο Τὸ πρῶτο ὅτι μετὰ τὴν κλήση τουστὴν Δαμασκὸ καὶ τὴν βάπτισή του δὲν ἐπισκέφθηκετὰ Ἱεροσόλυμα ὥστε νὰ τὸν διδάξουν ἐκεῖ τὸ Εὐαγγέ-λιο οἱ laquoπρόraquo αὐτοῦ Ἀπόστολοι Ἀντίθετα ἔφυγε γιὰ τὴνἈραβία (Γαλ 117) ὅπου εἶχε τὴν προσωπικὴ πνευμα-τική του προετοιμασία μὲ laquoὑπερβολήraquo μάλιστα ἀπο-καλύψεων

Τὸ δεύτερο ἱστορικὸ στοιχεῖο ἀποτελεῖ παρὰ τὴνπρακτικότητά του θεμελιῶδες κριτήριο γνησιότηταςτοῦ παυλείου Εὐαγγελίου ἀλλὰ καὶ ἀρχὴ πολυσήμα-ντη γιὰ τὴν γνησιότητα τῆς συνεχῶς ἀναπτυσσόμε-νης παραδόσεως Ἀναφέρει λοιπόν ὅτι τὰ Ἱεροσόλυ-μα ἐπισκέφθηκε τρία ἔτη μετὰ τὴν κλήση του καὶ τὴνἀποκάλυψη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μὲ σκοπὸ νὰ γνωρίσει(laquoἱστορῆσαι Κηφᾶνraquo) τὸν Πέτρο καὶ μαζὶ τὸν Ἰάκωβο(Γαλ 118-19) στοὺς ὁποίους ἀσφαλῶς ἐξέθεσε ὅτιἀποκαλυπτικὰ γνώριζε γιὰ τὸν Χριστό Καὶ σὲ νεώτερηἐπίσκεψή του στὰ Ἱεροσόλυμα 14 ἔτη ἀργότερα (ὅτανἔγινε ἡ ἀποστολικὴ Σύνοδος) συνήντησε τοὺς Ἰάκω-βο Πέτρο καὶ Ἰωάννη ὅπως καὶ ἄλλους στυλοβάτες τῆςἘκκλησίας στοὺς ὁποίους παρουσίασε (laquoἀνεθέμηνraquo)τὴν διδασκαλία τὸ Εὐαγγέλιο δηλαδὴ ποὺ κήρυττε στὰἜθνη Ἀφοῦ τὸν ἄκουσαν laquoκατrsquo ἰδίανraquo δὲν εἴχανε τίπο-


τα νὰ προσθέσουν (laquoοὐδὲν προσανέθεντοraquo) Τὸ Εὐαγ-γέλιο ποὺ κήρυτταν ἐκεῖνοι ποὺ γνώρισαν καλὰ καὶἄκουγαν τρία ἔτη τὸν Χριστὸ καὶ ποὺ ἤσανε παρόντεςστὴν Πεντηκοστή τὸ ἴδιο κήρυττε καὶ ὁ Παῦλος Αὐ-τὸ ποὺ ἀργότερα διδάχθηκε μὲ προσωπικὴ ἀποκάλυ-ψη ὁ Παῦλος συμφωνοῦσε ἀπόλυτα μὲ αὐτὸ ποὺ ἐνω-ρίτερα γνώριζαν οἱ Μαθητὲς τοῦ Κυρίου

laquo Ἔπειτα μετὰ τρία ἔτη (= μετὰ τὴν Ἀραβία) ἀνῆλ-θον εἰς Ἱεροσόλυμα ἱστορῆσαι Κηφᾶν καὶ ἐπέμειναπρὸς αὐτὸν ἡμέρας δεκαπέντε Ἕτερον δὲ τῶν Ἀπο-στόλων οὐκ εἶδον εἰ μὴ Ἰάκωβον τὸν ἀδελφὸν τοῦΚυρίουraquo (Γαλ 118-19)

laquo Ἔπειτα διὰ δεκατεσσάρων ἐτῶν πάλιν ἀνέβηνεἰς Ἱεροσόλυμαhellip ἀνέβην δὲ κατὰ ἀποκάλυψιν Καὶἀνεθέμην αὐτοῖς τὸ εὐαγγέλιον ὃ κηρύσσω ἐν τοῖςἔθνεσι κατrsquo ἰδίαν δὲ τοῖς δοκοῦσινhellip ἐμοὶ γὰρ οἱ δο-κοῦντες οὐδὲν προσανέθεντοhellip καὶ γνόντες τὴν χά-ριν τὴν δοθεῖσάν μοι Ἰάκωβος καὶ Κηφᾶς καὶ Ἰωάν-νης οἱ δοκοῦντες στῦλοι εἶναι δεξιὰς ἔδωκαν ἐμοὶκαὶ Βαρνάβᾳ κοινωνίαςraquo (Γαλ 21-9)

Ἀναμφίβολα τὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Παύλου ἤταν εὐρύ-τερο ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Πέτρου διότι ὁ Παῦλοςὄφειλε νὰ θεολογήσει εὐρύτερα βαθύτερα καὶ ἀναλυ-τικότερα ἕνεκα τῶν προκλήσεων τῶν ἀκροατῶν τουἩ ἀπάντησή του στὶς προκλήσεις ἡ θεολογία του δη-λαδὴ γιὰ τὸ πρόσωπο καὶ τὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ ἐπειδὴ


ἤτανε ἀποτέλεσμα καθοδηγήσεως τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος ὅπως τόσες φορὲς βεβαίωνε (πχ A Κορ 210middot 74middot1213) ἀναγνωρίσθηκε ὡς σύμφωνη μὲ τὸ Εὐαγγέλιοτῶν Μαθητῶν τοῦ Κυρίου Μολονότι τὸ κήρυγμα (θεο-λογία) τοῦ Παύλου ἤταν αὐξημένο σὲ σύγκριση μὲ τὸἁπλούστερο τῶν πρώτων Μαθητῶν ἀποτελοῦσε ἀλή-θεια γνήσια καὶ ὡς τέτοια δὲν μποροῦσε νὰ εἶναι ἀντί-θετη ἢ διάφορη ἐκείνης ποὺ ἐξαρχῆς εἶχε προσφερθεῖO Παῦλος πρῶτος θεολόγος τῆς Ἐκκλησίας προσέ-φερε χάριν σωτηρίας τῶν πιστῶν αὐξημένο κήρυγμαἀπόλυτα ὁμόλογο πρὸς τὸ ἀρχικό

Γιrsquo αὐτὸ καὶ ὅτι στὴν πορευόμενη καὶ ζῶσα παράδο-ση τῆς Ἐκκλησίας θὰ προσφέρεται θεολογικά ἐὰν εἶναιὁμόλογο πρὸς τὴν προγενέστερη παράδοση καὶ ἐὰνσυνιστᾶ ἐμβάθυνση στὴν ἴδια ἀλήθεια θὰ υἱοθετεῖταιἀπὸ τὴν Ἐκκλησία καὶ θὰ ἐνσωματώνεται στὴν διδα-σκαλία της Αὐτονόητο εἶναι ὅμως ὅτι τὸ νέο μπορεῖ νὰεἶναι ὁμόλογο πρὸς τὸ ἀρχικὸ καὶ νὰ συνιστᾶ συνέπειάτου μόνο ἐὰν ὀφείλεται σὲ φωτισμὸ τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος διότι μόνο Αὐτὸ γνωρίζει τὴν ἄκτιση θεία ἀλήθειακαὶ μόνο Αὐτὸ τὴν φανερώνει στὸ βαθμὸ πάντα ποὺ εἶ-ναι ἀναγκαία γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου

Τὰ ἐφόδια τοῦ Παύλου

Ἐπιγραμματικὰ εἴδαμε τὸ πῶς τῆς κλήσεως τοῦ Παύ-λου καὶ τὴν διαρκὴ Πεντηκοστή του ὥστε νὰ γνωρίζει


ὅλο καὶ βαθύτερα τὸ μυστήριο τοῦ Χριστοῦ χάριν τῆςσωτηρίας τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἐθνῶν Ἡ Πε-ντηκοστή του ὅμως οἱ ἱερὲς ἀποκαλύψεις του δὲν εἴ-χανε δική τους γλώσσα καὶ δομές Αὐτά στοιχεῖα κτι-στὰ καὶ ἀνθρώπινα τὰ εἶχε πλούσια καὶ τὰ χρησιμο-ποιοῦσε ἀριστοτεχνικά γιὰ νὰ ἐκφράσει τὴν ἀποκα-λυφθεῖσα ἀλήθεια καὶ νὰ τῆς δώσει μορφὴ τέτοια ποὺνὰ γίνεται κατὰ τὸ ἀνθρώπινο τουλάχιστον κατανοη-τή χωρὶς ἡ γλωσσικὴ μορφὴ καὶ οἱ δομὲς νὰ φαλκι-δεύουνε τὴν ἄκτιστη ἀλήθεια

Τὰ ἀνθρώπινα αὐτὰ στοιχεῖα εἶναι ἡ εὐρεία παιδείαἑλληνιστικὴ καὶ φιλοσοφική ποὺ εὐτύχησε νrsquo ἀποκτή-σει στὴν πατρίδα του Ταρσὸ τῆς Κιλικίας περίφημογιὰ τὴν ἐποχὴ πνευματικὸ κέντρο μεγάλης ἀκτινοβο-λίας ὅπου ἔδρασαν φιλόσοφοι (ὅπως ὁ Ἀθηνόδωρος)καὶ ρήτορες Ἡ φιλοσοφικὴ νεοστωικὴ παράδοση τοῦἈθηνοδώρου τοῦ Κορδυλίωνα (1ος αἰ πX) ἦταν πο-λὺ ἔντονη στὴν Ταρσό ὅπου σπούδασε ὁ Παῦλος μὲτὴν οἰκονομικὴ ἄνεση τοῦ πατέρα του ποὺ εἶχε καὶ τὰπρονόμια τοῦ Ρωμαίου πολίτη

Παράλληλα φιλομαθὴς καὶ ὀξύνους θὰ ἔμαθε πολ-λὰ γιὰ τὴν ἑλληνορωμαϊκὴ θρησκεία καὶ τὰ ἀνατολι-κὰ θρησκεύματα Φυσικά ἡ πρώτη παιδεία του ὡς τέ-κνο παραδοσιακῆς ἑβραϊκῆς οἰκογένειας ἀποκτήθηκεστοὺς κόλπους τῆς Συναγωγῆς ἀλλὰ στὴν συνέχειασπούδασε ραββινικὴ ἑρμηνεία στὸν περίφημο ραββί-νο Γαμαλιὴλ A ποὺ δίδασκε στὰ Ἱεροσόλυμα Γνώρισεπολὺ καλὰ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη καὶ γενικὰ τὴν ἰου-


δαϊκὴ γραμματεία ὥστε νὰ θεωρεῖται διδάσκαλος κιἑρμηνευτὴς τῶν Γραφῶν ἄρα θεολόγος καὶ μᾶλλονΦαρισαῖος

Δὲν εἶναι λοιπόν τυχαῖο ποὺ ὡς χριστιανὸς μετὰγνωρίζει νὰ ἑρμηνεύει τὴν ΠΔ στὸ φῶς τοῦ μυστηρίουτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ νὰ ἀναλύει ndashπρῶτος μὲ τόσησαφήνειαndash τὴν ἐπαλήθευση τῶν προφητειῶν στὸ πρό-σωπο τοῦ Χριστοῦ καὶ στὴν Ἐκκλησία Εἶναι ὅμως καὶθαυμαστό ὅτι ἐνίοτε χρησιμοποιεῖ ἄνετα στωϊκὴ ὁρο-λογία (ἐλευθερία συνείδησις) μολονότι βεβαιώνειὅτι κηρύττει Χριστὸ laquoοὐκ ἐν σοφίᾳ λόγουraquo (A Κορ117) Σημαντικότερο εἶναι ὅτι ἀποδεικνύεται δημιουρ-γικὸς καὶ ταλαντοῦχος χρήστης τῆς ἑλληνιστικῆς γλώσ-σας τῆς ὁποίας γνωρίζει πολὺ καλὰ τὰ σχήματα καὶτοὺς νόμους ἀλλὰ τῆς δίνει τὴ δική του ἔντονη προ-σωπικὴ σφραγίδα Δίκαια γίνεται λόγος γιὰ παύλειαγλώσσα ποὺ ὑπερβαίνει τὴν λεγόμενη laquoκοινήraquo ἑλλη-νιστική

Τὸν ἐσταυρωμένο καὶ ἀναστάντα μόνο κηρύττει ἔνα-ντι τῶν Ἑβραίων τῶν σοφῶν Ἑλλήνων καὶ τοῦ εὐδαι-μονικοῦ περιβάλλοντος

laquoΟὐ γὰρ ἔκρινά τι εἰδέναι ἐν ὑμῖν εἰμὴ Ἰησοῦν Χρι-στὸν καὶ τοῦτον ἐσταυρωμένονraquo (A Κορ 22)laquoΠιστεύομεν ὅτι Ἰησοῦς ἀπέθανε καὶ ἀνέστηraquo (ΑΘεσσ 414)


laquoἘν νόμῳ οὐδεὶς δικαιοῦταιraquo (Γαλ 311)laquoΤέλος γὰρ νόμου Χριστόςraquo (Ρωμ 104)

Στὰ δύο πρῶτα χωρία ἔχουμε τὴν μοναδικότητατοῦ Χριστοῦ θανόντα καὶ ἀναστάντα ἔχουμε τὸ θεμε-λιῶδες κίνητρο τοῦ κηρύγματος καὶ τῆς θεολογίαςτοῦ Παύλου ἀλλὰ καὶ τὸ ἀπόλυτο κέντρο τοῦ ὅλουἔργου του O ἴδιος ἀπορροφᾶται ἀπὸ τὸ μυστήριο τοῦΧριστοῦ ζεῖ ἐν Χριστῷ (Γαλ 220) καὶ γιὰ τὸν Χριστόποὺ τὸν κάλεσε νὰ ἐργασθεῖ ὡς ἀπόστολός του Τὸ Εὐαγ-γέλιο τοῦ Θεοῦ ποὺ κηρύττει εἶναι laquoπερὶ τοῦ Υἱοῦ αὐ-τοῦraquo ποὺ ἐνηνθρώπησε (laquoγενομένου ἐκ σπέρματος Δα-βὶδ κατὰ σάρκαraquo Ρωμ 12-3)

Συνεπὴς πρὸς τὴν κλήση του καὶ ἀπὸ βαθιὰ εὐγνω-μοσύνη ἀφοσιώνεται ἄχρι θανάτου στὴν παρουσίασητοῦ Χριστοῦ ὡς τοῦ Μεσσία καὶ τοῦ Σωτήρα τῶν Προ-φητῶν καὶ συγχρόνως ἐκφράζει τὴν ἐμπειρία ποὺ βιώ-νει ἐν Χριστῷ Ἀπολογεῖται κι ἐξηγεῖ τὸ γιατί ὄνταςαὐστηρὸς Ἑβραῖος ἐκεῖνος καὶ μᾶλλον Φαρισαῖος ἀκο-λούθησε τὸν Χριστὸ κι ἔγινε μέλος τῆς Ἐκκλησίας τουΣτὸ ἔργο τοῦ Παύλου δηλαδὴ ἐνυπάρχει ἡ ἀπολογίατῆς ἀποδοχῆς τοῦ Χριστοῦ τῆς μεταστροφῆς του ὅπωςαὐτὴ χαρακτηρίζεται Γνωρίζοντας καλὰ τὴν ΠΔ καὶδὴ τοὺς Προφῆτες ἀλλὰ καὶ βιώνοντας τὸ μυστήριοτοῦ Χριστοῦ ἐξηγεῖ ἐπίμονα κυρίως γιὰ τοὺς Ἑβραίουςτὸν ρόλο τοῦ Νόμου (ΠΔ) ὡς παιδαγωγοῦ (Γαλ 324)καὶ σκιᾶς τῶν μελλόντων ἐκείνων ποὺ θὰ ἔρχονταν μὲτὸν Χριστὸ (Ἑβρ 101) O ρόλος τοῦ Νόμου τελειώνει


μὲ τὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ (Ρωμ 104) διὰ τοῦ ὁποίουμόνο ndashκαὶ ὄχι διὰ τοῦ Νόμουndash πραγματώνεται δικαιο-σύνη καὶ σωτηρία (Ρωμ 320-21 καὶ 28middot Γαλ 221 καὶ16middot 311)

Ὀφείλει ἀκόμα νὰ ἐξηγήσει ndashκαὶ εἶναι ὁ πρῶτος ποὺθεόπνευστα τὸ ἐπιχειρεῖndash ὅτι τὸ λυτρωτικὸ ἔργο τοῦΣωτήρα Ἰησοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται στοὺς αἰῶνες ndash δια-κονεῖται μετὰ τὴν Ἀνάληψή του ἀπὸ τοὺς Ἀποστό-λους-διαδόχους του καὶ πραγματώνεται στὸ μυστήριοτῆς Ἐκκλησίας Πραγματώνεται στὴν Ἐκκλησία διότιαὐτὴ ἀποτελεῖ σῶμα τοῦ ὁποίου κεφαλὴ εἶναι ὁ ἴδιοςὁ Χριστὸς (Ἐφεσ 12middot 23) καὶ μέλη laquoἐκ μέρουςraquo οἱ πι-στοὶ ὅλοι καθόσον μετέχουν ρεαλιστικὰ τοῦ μυστηρίουτῆς Εὐχαριστίας (A Κορ 1016-17middot 1123-2426) κα-θόσον δηλαδὴ μετέχουν τοῦ εὐχαριστιακοῦ ἄρτου καὶτοῦ οἴνου ποὺ εἶναι ἡ ἁγιασμένη καὶ θεωμένη ἀνθρώ-πινη φύση τοῦ Χριστοῦ Τὸ μυστήριο τοῦτο βεβαιώ-νει παρέλαβε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κύριο καὶ τὸ παραδίδειστοὺς πιστοὺς (A Κορ 1123)

Ἀλλrsquo ἐὰν ἤτανε δύσκολο νὰ πείσει τοὺς συμπατριῶ-τες του ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς ἀποτελεῖ τὴν ἐκπλήρωσητῶν προφητῶν-ἐπαγγελιῶν καὶ ὅτι ὁ Νόμος τῆς ΠΔδὲν σώζει τὸ ἴδιο δύσκολο ἤτανε καὶ νὰ δεχθοῦν οἱἝλληνες καὶ γενικὰ οἱ ἐθνικοὶ ἀντὶ τοῦ φιλοσοφικοῦλόγου τὸν θεῖο καὶ προαιώνιο Λόγο τὸν Υἱὸ τοῦ ΘεοῦΠατέρα τὸν σταυρωθέντα καὶ ἀναστάντα Χριστό Οἱδιωγμοὶ τοῦ Παύλου ἰδιαίτερα ἀπὸ τοὺς συμπατριῶτεςτου οἱ κατατρεγμοί οἱ φυλακίσεις οἱ ἀπειλὲς γιὰ θα-


νάτωση οἱ ραβδισμοί ἀκόμα καὶ ὁ μαρτυρικός τουθάνατος φαίνονται αὐτονόητοι ἀφοῦ ἐργάσθηκε καρ-ποφόρα ὡς ὄργανο θεήλατο γιὰ τὴν ἀνατροπὴ τῆςπνευματικῆς καταστάσεως τοῦ κόσμου καὶ τὴν μετα-στοιχείωσή του σὲ Ἐκκλησία Χριστοῦ

Ἡ ἀνατροπή μάλιστα τὴν ὁποία ἐπιδίωξε ὁ Παῦλοςδὲν ἀπαιτοῦσε μόνο νοησιαρχικὴ μεταστροφή ἀποδο-χὴ μὲ τὸν νοῦ ἄλλης ἰδέας Ἀπαιτοῦσε πολὺ περισσό-τερο μεταστροφὴ καὶ ἀναδημιουργία ὅλου τοῦ ἀν-θρώπινου εἶναι ριζικὴ ἀλλαγὴ τρόπου ζωῆς ἀνάπλα-ση τοῦ ἀνθρώπου σὲ καινὴ κτίση μὲ ἀπόλυτο πρότυποτὸν Χριστὸ (τὸν νέο Ἀδάμ) καὶ ἐν Χριστῷ Αὐτὸ μπο-ροῦσε νὰ γίνει μόνο μὲ τὴν μετοχὴ στὸ μυστήριο τῆςἘκκλησίας μὲ τὴν δύναμη τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου τῆςθείας Εὐχαριστίας ἀλλά συγχρόνως καὶ μὲ τὸν προ-σωπικὸ πνευματικό-ἀσκητικὸ ἀγώνα τοῦ πιστοῦ Τὸτελευταῖο τοῦτο ἑπόμενο ἤτανε γιὰ τὶς ἐπικρατοῦσεςεὐδαιμονιστικές-ὑλιστικὲς ἀντιλήψεις ὅλων τῶν ἐπο-χῶν νὰ συνιστᾶ τεράστιο ἐμπόδιο γιὰ τὴν ἀποδοχὴ κιἐφαρμογὴ τῆς διδασκαλίας τοῦ ἀποστόλου Παύλου

Καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ θεόπτης καὶ πνευματοφώ-τιστος Παῦλος ἔγινε καὶ ὁ πρῶτος θεολόγος τοῦ κα-θημερινοῦ βίου τῶν πιστῶν Ὅλες οἱ ἐκφάνσεις καὶ πρα-κτικὲς πλευρὲς τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων ἔπρεπε νrsquo ἀλ-λάξουν σύμφωνα πλέον μὲ τὸ ἀποκεκαλυμμένο θέλη-μα τοῦ Θεοῦ καὶ προπαντὸς μὲ κριτήριο τὴν ἀπόλυτηἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπο καὶ τοῦ ἀνθρώπουπρὸς τὸν Θεὸ ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸν πλησίον του ἄνθρω-


πο Γιrsquo αὐτὸ καί ὅσο δύσκολο καὶ ἂν ἤτανε μίλησε κιἔγραψε γιὰ πολλὰ ndashτὰ πιὸ ἀναγκαῖαndash πρακτικὰ ζητή-ματα ὅπως εἶναι ἡ προσευχή οἱ σχέσεις μεταξὺ τῶνἀνθρώπων ἡ περιουσία ὁ πλοῦτος ἡ μέθη ὁ καθημε-ρινὸς πνευματικὸς ἀγώνας οἱ δαίμονες ἡ ζωὴ τῆς ἐκ-κλησιαστικῆς κοινότητας τὸ ἔργο τῶν λειτουργῶν ἡἀπόλυτη ὑπεροχὴ τῆς ἀγάπης ὁ θάνατος ἡ λύπη οἱσυμφορὲς στὴν ζωή ὁ γάμος ἡ πορνεία ἡ παρθενίακαὶ ἡ δουλεία

Οὔτε λίγο οὔτε πολύ μὲ τὶς ἀφορμὲς καὶ τὶς προ-κλήσεις ποὺ τοῦ παρέχονταν παρουσίασε πολύπλευ-ρα τὴν σωτηριώδη πορεία τῆς Ἐκκλησίας ποὺ συνι-στᾶ κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύματος (B Κορ 1313middot Φι-λιπ 21-11) καὶ ὁδηγεῖ τοὺς πιστοὺς στὴν οὐράνια βα-σιλεία καὶ δόξα στὴν ὁλοκληρωτικὴ ἐκπλήρωση τῶνἐπαγγελιῶν στὴν τελικὴ δηλαδὴ κατάσταση μακαριό-τητας γιὰ τὴν ὁποία προόριζε ὁ Θεὸς τὸ ἀνθρώπινογένος (B Θεσσ 15middot Ρωμ 818middot B Θεσσ 212)

Ὡς Ἑβραῖος μποροῦσε νrsquo ἀπολογηθεῖ στοὺς συμπα-τριῶτες του ὑποδεικνύοντας τὴν ἐπαλήθευση τῶν προ-φητειῶν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στὸ πρόσωπο τοῦ Χρι-στοῦ Ὡς μέτοχος ὅμως τῆς ἑλληνικῆς παιδείας χρειά-σθηκε νὰ γίνει πολὺ ριζικότερος Εἶχε ἤδη τὴν πικρὴἐμπειρία ἀπὸ τὸ κήρυγμά του στὸν Ἄρειο Πάγο τῶνἈθηνῶν πού παρὰ τὴν ἀναφορά του στὸν βωμὸ πρὸςτιμὴν τοῦ Ἀγνώστου Θεοῦ (Πράξ 17 16-32) καὶ δὴτὴν χρησιμοποίηση τοῦ φιλοσόφου Ἀράτου (ποὺ ἤτα-νε ἀπὸ τὴν Κιλικία ὅπως καὶ ὁ Παῦλος ἔζησε δὲ τὸ


305-240 πΧ) οἱ Ἀθηναῖοι τὸν ἀπέπεμψαν ὡς laquoσπερ-μολόγοraquo Δὲν συγκινήθηκαν ἀπὸ τὴν γνώση του τῶνσοφῶν διότι συγχρόνως τοὺς μίλησε γιὰ μετάνοια καὶἀνάσταση νεκρῶν

Ὄφειλε γιrsquo αὐτό νὰ ἐξηγήσει μὲ σαφήνεια στοὺςΚορινθίους ποὺ ἐπίσης εἴχανε πολὺ εὐρεία παιδεία καὶφιλοσοφικὴ κατάρτιση ὅτι τίποτε ἄλλο δὲν εἶχε σκο-πὸ νὰ τοὺς γνωρίσει παρὰ μόνο τὸν Ἰησοῦ Χριστό τὸνἐσταυρωμένο καὶ ἀναστάντα (A Κορ 22) Τοὺς μετα-δίδει τὴν βαθιά του πίστη ὅτι ἐνῶ ἡ σταύρωση τοῦΚυρίου εἶναι ἡ δύναμη τοῦ Θεοῦ γιὰ τοὺς χριστιανούςγιὰ τοὺς μὴ χριστιανοὺς καὶ δὴ τοὺς Ἕλληνες ἀποτε-λεῖ laquoμωρίανraquo ἀνοησία Κι ἐξηγεῖ ὅτι ὁ Θεός ποὺ ἤθελενὰ σώσει τὸ ἀνθρώπινο γένος εὐδόκησε νὰ τὸ σώσειμὲ τὴν μωρία τοῦ κηρύγματος γιὰ τὸν ἐσταυρωμένοκαὶ ἀναστάντα Κύριο Αὐτὸ ἔγινε ἀναγκαῖο διότι οἱ ἄν-θρωποι μὲ τὴν σοφία τους δὲν κατόρθωσαν νὰ γνωρί-σουν τὴν παντοῦ φανερὴ στὸν κόσμο θεία σοφία δη-λαδὴ τὸν δημιουργὸ Θεό

laquoἘπειδὴ γὰρ ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ Θεοῦ οὐκ ἔγνω ὁ κό-σμος διὰ τῆς σοφίας τὸν Θεόν εὐδόκησεν ὁ Θεὸς διὰτῆς μωρίας τοῦ κηρύγματος σῶσαι τοὺς πιστεύο-νταςraquo (A΄ Κορ 121)

Τὴν ἴδια ἐξήγηση γιὰ τὸ θέμα δίνει μὲ ἄλλο τρόπογράφοντας πρὸς τοὺς Ρωμαίους (119-21) Ὁ Θεὸς φα-νέρωσε τὴν ὕπαρξή του (laquoτὸ γνωστόν τοῦ Θεοῦraquo) στοὺς


ἀνθρώπους μὲ τὰ γνωστὰ σὲ ὅλους δημιουργήματά του(laquoτοῖς ποιήμασιraquo) μέσω τῶν ὁποίων καταφαίνεται ἡθεϊκή του δύναμη (laquoἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειό-τηςraquo) Ὅμως αὐτοί μολονότι ἀντελήφθηκαν (ἀναγνώ-ρισαν) ὅτι τὰ δημιουργήματα προϋποθέτουν (πολὺ γε-νικά βέβαια) θεϊκὴ δύναμη δὲν δόξασαν τὸν Θεὸ οὔτετὸν εὐχαρίστησανmiddot γιrsquo αὐτὸ εἶναι ἀναπολόγητοι Τελι-κὰ δηλαδὴ τὸν ἀληθινὸ Θεὸ ἀναγνωρίζουν στὰ δη-μιουργήματά του ὅσοι ἔχουνε δεχθεῖ τὴν ἀποκάλυψηΚαί πλέον μετὰ τὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καὶ Λό-γου τοῦ Θεοῦ ἡ πραγματικὴ γνώση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦἄρα καὶ ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ἐξαρτῶνται ἀπόλυ-τα ἀπὸ τὴν πίστη στὸν Χριστό στὸν ἐνανθρωπήσανταθεῖο Λόγο (Ἑβρ 510)

Ἡ σωτηρία μόνο ἐν Χριστῷ διrsquo ἁγίου Πνεύματος

Ἔτσι κατανοεῖται γιατί ὁ Χριστὸς καὶ τὸ εἶναι ἐν Χρι-στῷ καὶ τὸ ζῆν ἐν Χριστῷ ἀποτελοῦν ριζικὴ ἀναγκαιό-τητα τὸ ἄλφα καὶ τὸ ὠμέγα τῆς θεολογίας τοῦ Παύ-λου Μόνο τὸ ζῆν ἐν Χριστῷ εἶναι καὶ ἀποδεικνύει τὴνlaquoκαινὴν κτίσινraquo γιὰ τὴν ὁποία ἐνανθρώπησε ὁ Υἱὸςτοῦ Θεοῦ

laquoΕἴ τις ἐν Χριστῷ καινὴ κτίσις Τὰ ἀρχαῖα παρῆλθενἰδοὺ γέγονε καινὰ τὰ πάνταraquo (B΄ Κορ 517)

laquoΖῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός Ὅ δὲ


νῦν ζῶ ἐν σαρκί ἐν πίστει ζῶ τῇ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀγαπή-σαντός μεraquo (Γαλ 220)

laquoὍ δὲ ζῇ ζῇ τῷ Θεῷ Οὕτω καὶ ὑμεῖς λογίζεσθεἑαυτοὺς εἶναι νεκροὺς μὲν τῇ ἁμαρτίᾳ ζῶντας δὲ τῷΘεῷ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦraquo (Ρωμ 610-11)

Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι τὸ νὰ ζῆ ὁ ἄνθρωπος μὲτὸν Θεό τὸ νὰ ἐπανεπικοινωνεῖ μὲ τὸν Θεὸ ndashδεδομέ-νης τῆς ἀπώλειας τῆς κοινωνίας του μὲ τὸν Θεὸ μετὰτὴν ἀδαμικὴ πτώσηndash εἶναι μόνο ἀποτέλεσμα τῆς ζωῆςτου ἐν Χριστῷ Ὅλα πλέον γίνονται διὰ Χριστοῦ καὶ ἐνΧριστῷ Τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ laquoτὸ μυστήριον τοῦ θελή-ματος τοῦ Θεοῦraquo γιὰ τὴν σωτηρία συνοψίζεται τελειώ-νεται στὸ πρόσωπο καὶ τὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ εἰς Αὐ-τὸν laquoἀνακεφαλαιώνονταιraquo laquoτὰ πάνταraquo laquoτὰ ἐν τοῖς οὐ-ρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς ἐν αὐτῷraquo (Ἐφεσ 110middot Α΄ Κορ86middot Κολ 115-19) Αὐτὸν τὸν τρόπο ἀποφάσισε ὁ Θεὸςγιὰ τὴν σωτηρία τοῦ κόσμου αὐτὸς μόνο ὑπάρχει

Ἀλλὰ τὸ μυστήριο τῆς σωτηρίας ἐνέχει ἐσωτερικὴσυνέπεια καὶ λογική ὥστε καὶ ἀποτελεσματικὸ καὶκατανοητό ἐν μέρει νὰ εἶναι στὸν ἄνθρωπο O Ἀδὰμὑπῆρξε ἁπλῶς laquoψυχὴ ζῶσαraquo ἀλλὰ laquoχοϊκόςraquo Ἁμάρτη-σε ἐξέπεσε καὶ τὴν πτωτική του κατάσταση τὴν κλη-ρονόμησε σὲ ὅλη τὴν ἀνθρωπότητα Ἀφοῦ λοιπόν τὸκακὸ λειτουργεῖ στοὺς ἀνθρώπους ὅλων τῶν ἐποχῶνἔπρεπε νὰ ὑπάρξει πάλι ἄνθρωπος ποὺ θὰ ἀποκαθι-στοῦσε τὸν laquoχοϊκόraquo καὶ laquoψυχικόraquo ἐκπεσόντα ἈδάμΑὐτὸς θὰ ἤτανε νέος Ἀδάμ ὁ laquoἔσχατοςraquo ποὺ θὰ ζωο-


ποιοῦσε θὰ ἐπανασυνέδεε μὲ τὸν Θεὸ τοὺς ἀπογό-νους τοῦ πρώτου Ἀδάμ

Ἀλλὰ γιὰ νὰ ἔχει τὸ ὂν αὐτὸ τὴ δύναμη νὰ ζωοποιή-σει θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι laquoοὐράνιοraquo δηλαδὴ ἐρχόμενοἀπὸ τὸν οὐρανό ἄρα Θεός Συγχρόνως ἔπρεπε νὰ εἶ-ναι καὶ ἄνθρωπος ὥστε νὰ εἶναι δυνατή πραγματικὴκαὶ κατανοητὴ ἡ σχέση του μὲ τὸν ἀδαμικὸ ἄνθρωποποὺ ἤθελε νὰ σώσει ἔπρεπε νὰ ἀναλάβει στὸν ἐπου-ράνιο ἑαυτό του καὶ τὴν ἀνθρώπινη φύση (laquoεἰκόνα χοϊ-κοῦraquo) (A Κορ 1545-49) Ἔτσι ἡ κοινωνία-σχέση κάθεἀνθρώπου μὲ τὸν Θεὸ μποροῦσε νὰ πραγματοποιηθεῖἀκριβῶς διότι ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ ἐνανθρώπη-σε ἔγινε Χριστός δηλαδὴ θεάνθρωπος Θεὸς ποὺ εἶχεστὸν ἑαυτό του καὶ τὴν ἀνθρώπινη φύση

Ἡ ἐνανθρώπηση ὑπῆρξε τὸ συγκλονιστικὸ σκάν-δαλο τῆς ἱστορίας καὶ τὸ σωτήριο θεμέλιο τῆς ἀπολυ-τρώσεως ἀπὸ τὴν κατάσταση τῆς πτώσεως

laquoὉ Θεὸς τὸν ἑαυτοῦ Υἱὸν πέμψας ἐν ὁμοιώματι σαρ-κόςraquo (Ρωμ 816middot Ἐφεσ 214)

laquoὋς (= ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ) ἐφανερώθη ἐν σαρκίraquo(A Τιμ 316)

Τὸν Χριστό τὸν Θεάνθρωπο οἱ ἄνθρωποι τὸν γνώ-ρισαν (laquoἐγνώκαμενraquo) laquoκατὰ σάρκαraquo ὡς ἄνθρωπο (BΚορ 516) Ἀκριβῶς δέ διότι ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἔλαβετὴν ἀνθρώπινη φύση (laquoσάρκαraquo) καὶ ἄρα ζοῦσε καὶ ὡςἄνθρωπος ὁ Παῦλος μπορεῖ νὰ λέγει ὅτι ἡ laquoζωὴ τοῦ


Ἰησοῦraquo πρέπει νὰ laquoφανερωθῇ ἐν τῇ θνητῇ σαρκὶ ἡμῶνraquo(B Κορ 411) νὰ γίνει βίωμα ζωή στὸ δικό μας εἶναιστὴν δική μας θνητὴ ζωή Καὶ γιὰ νὰ μὴν ἀφήσει καμίαἀμφιβολία γιὰ τὴν σχέση τοῦ Χριστοῦ μὲ τοὺς πιστούςὑπογραμμίζει ὅτι οἱ πιστοὶ ἀποτελοῦν μέλη τοῦ (ἀν-θρωπίνου) σώματος τοῦ Χριστοῦ τῆς σάρκας του καὶτῶν ὀστῶν του κάτι ποὺ πραγματώνεται μὲ τὴν θείαΕὐχαριστία γιὰ τὴν ὁποία θὰ ἐπανέλθουμε

laquoΜέλη ἐσμὲν τοῦ σώματος αὐτοῦ ἐκ τῆς σαρκὸς αὐ-τοῦ καὶ ἐκ τῶν ὀστέων αὐτοῦraquo (Ἐφεσ 530)

Οἱ ἄνθρωποι ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας εἶναι μέλη τοῦΧριστοῦ ὁ ὁποῖος εἶναι Θεός ἀφοῦ εἰς Αὐτὸν laquoκατοι-κεῖ πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος σωματικῶςraquo (Κολ29middot Τίτ 213middot Φιλ 26) καί βέβαια laquoεἰκὼν τοῦ Θεοῦraquo(B Κορ 44 laquoἈπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆςὑποστάσεως αὐτοῦraquo Ἑβρ 13) Συγχρόνως ὡς ἀνθρώ-πινη φύση εἶναι ἀναμάρτητος ἀφοῦ ὁ ἴδιος προκαλεῖlaquoτίς ἐλέγχει με περὶ ἁμαρτίαςraquo (Ἰωάν 846) καὶ ἡ πρὸςἙβραίους βεβαιώνει ὅτι ὁ ἀρχιερέας Χριστὸς εἶναικαθrsquo ὅλα ὅμοιός μας ἀλλὰ laquoχωρὶς ἁμαρτίαςraquo (Ἑβρ 415καὶ 726) Εἶναι ὁ νέος ὁ laquoἐσχάτοςraquo Ἀδάμ ποὺ ὡς ἄν-θρωπος ἔγινε αὐτὸ ποὺ ὄφειλε νὰ γίνει ὁ πρῶτος Ἀδὰμ(δηλαδὴ καθrsquo ὁμοίωσινraquo Θεοῦ ἅγιος) Καὶ πρὸς τὸν νέοἈδὰμ καλοῦνται νὰ ὁμοιωθοῦν οἱ ἄνθρωποι δηλαδὴνrsquo ἀποκτήσουνε στὸν ἑαυτὸ τους τὴν ζωὴ τοῦ νέουἈδάμ νὰ γίνουν τέλος νέοι Ἀδάμ


Ὅλη ὅμως ἡ σωτήρια κατάσταση αὐτὴ προϋποθέτειἀπόλυτα τὴν δραστικὴ παρουσία τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος ποὺ ἀρχίζει μὲ τὴν καθοδήγηση πρὸς ἀποδοχὴτοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ καὶ μὲ τὸ μυστήριο τοῦ Βα-πτίσματος (laquoἐν ἑνὶ Πνεύματι ἡμεῖς πάντες εἰς ἓν σῶμᾳἐβαπτίσθημενraquo A Κορ 1213) Ὁ Παῦλος ποὺ τόσο βα-θιὰ κι εὐγνώμονα ζοῦσε τὴν ἐνέργεια τοῦ ἁγίου Πνεύ-ματος εὔχεται οἱ πιστοὶ νὰ ἔχουνε τὴν σχέση laquoτὴνκοινωνίανraquo τοῦ ἁγίου Πνεύματος (B Κορ 1313) διό-τι αὐτὸ laquoἐνεργεῖraquo ὅλα τὰ παντὸς εἴδους πνευματικὰ(A Κορ 121-211) αὐτὸ συνδέει τὸν ἄνθρωπο μὲ τὸνΧριστό Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἐν Χριστῷ ὅσο ἔχει ἐντόςτου καὶ ζεῖ σύμφωνα μὲ τὸ ἅγιο Πνεῦμα Ἡ πραγμάτω-ση τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ στὸν ἄνθρωπο εἶναι ἀποτέ-λεσμα τῆς δράσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος Μὲ Αὐτὸlaquoμεγαλύνεταιraquo καὶ δοξάζεται ὁ Χριστὸς στὴν ζωὴ τοῦἀνθρώπου (Φιλιπ 120) Τότε συντελεῖται καὶ ἡ ἀπε-λευθέρωση ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ τὸν θάνατο (Ρωμ81-2) Ἡ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ τὴν αἰχ-μαλωσία στὸν Σατανᾶ εἶναι ἡ ἀρνητικὴ πλευρὰ τοῦἔργου τοῦ ἁγίου Πνεύματος ποὺ ἔρχεται ὡς συνέπειατῆς θετικῆς Καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ δημιουργία τοῦ Χριστοῦστὸν ἄνθρωπο καὶ τέλος ἡ ζωοποίηση τῶν θνητῶν σω-μάτων τῶν ἀνθρώπων ἀφοῦ εἶναι τὸ ἴδιο ἅγιο Πνεῦμαποὺ ἀνέστησε καὶ τὸν Χριστό

laquoὙμεῖς δὲ οὐκ ἐστε ἐν σαρκί ἀλλrsquo ἐν πνεύματι εἴπερΠνεῦμα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν Εἰ δέ τις Πνεῦμα Χριστοῦ


οὐκ ἔχει οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦhellip Εἰ δὲ τὸ Πνεῦματοῦ ἐγείραντος Ἰησοῦν ἐκ νεκρῶν οἰκεῖ ἐν ὑμῖν ὁ ἐγεί-ρας τὸν Χριστὸν ἐκ νεκρῶν ζωοποιήσει καὶ τὰ θνητὰσώματα ὑμῶν διὰ τοῦ ἐνοικοῦντος αὐτοῦ Πνεύματοςἐν ὑμῖνraquo (Ρωμ 86-11)

Ἑπομένως μόνο τὸ ἅγιο Πνεῦμα μᾶς ὁδηγεῖ καὶ μᾶςσυνάπτει μὲ τὸν Χριστὸ καὶ μόνο μὲ αὐτὸ γίνονται οἱἄνθρωποι τέκνα Θεοῦ (laquoὍσοι γὰρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγο-νται οὗτοί εἰσιν υἱοὶ Θεοῦraquo Ρωμ 814)

Ὁ Χριστὸς στὴ θεία Εὐχαριστία διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύ-ματος

Ἀφοῦ τὸ Εὐαγγέλιο ποὺ εὐαγγελίζεται καὶ γιὰ τὸ ὁποῖοθεολογεῖ ὁ Παῦλος εἶναι ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ Χριστὸς(Ρωμ 13) φυσικὸ εἶναι ὅτι θεωρεῖ ἀναγκαία γιὰ τὴνσωτηρία τὴν πραγματικὴ καὶ συγκεκριμένη σχέση τῶνπιστῶν μὲ τὸν Χριστό Γιὰ τὴν σχέση μάλιστα αὐτὴ ὁθεόπνευστος Παῦλος χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρο laquoκοινωνίαraquoποὺ σημαίνει μετοχή ὄχι ἁπλὴ ἀναφορὰ ἢ ἰδεολογικὴπίστη Ἐξηγεῖ ὅτι ὁ Θεός χάριν τῆς δικῆς μας σωτηρίαςμᾶς προσκαλεῖ σὲ κοινωνία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ

laquoΠιστὸς ὁ Θεός διrsquo οὗ ἐκλήθητε εἰς κοινωνίαν τοῦΥἱοῦ αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶνraquo (AΚορ 19)


Πόσο καὶ πῶς ἡ πρόσκληση γιὰ κοινωνία μὲ τὸνΧριστὸ εἶναι ρεαλιστικὴ φαίνεται στὸν τρόπο ποὺ ὁ Παῦ-λος παρουσιάζει τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίαςκαὶ πρῶτος θεολογεῖ γιrsquo αὐτό O ἄρτος καὶ ὁ οἶνος τῆςεὐχαριστίας (laquoτὸ ποτήριον τῆς εὐλογίαςhellipraquo) ἀποτε-λοῦν σαφῶς laquoκοινωνίαraquo καὶ laquoμετοχήraquo στὸ σῶμα καὶ στὸαἷμα τοῦ Χριστοῦ Ὅλοι μάλιστα laquoμετέχομενraquo τοῦ ἴδιουσώματος καὶ τοῦ ἴδιου αἵματος λόγος γιὰ τὸν ὁποῖογινόμαστε ὅλοι ἕνα σῶμα κεφαλὴ τοῦ ὁποίου εἶναι ὁΧριστός

laquoΤὸ ποτήριον τῆς εὐλογίας ὃ εὐλογοῦμεν οὐχὶ κοινω-νία ἐστὶ τοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ Τὸν ἄρτον ὃν κλῶ-μεν οὐχὶ κοινωνία τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ ἐστινὍτι εἷς ἄρτος ἓν σῶμα οἱ πολλοὶ ἐσμέν οἱ γὰρ πάντεςἐκ τοῦ ἑνὸς ἄρτου μετέχομενraquo (A Κορ 1016-17)

Μολονότι ὁ Χριστός ἀφοῦ περάτωσε τὸ ἔργο τουστὴν γῆ ἀναλήφθηκε στοὺς οὐρανούς συνέστησε ἵδρυ-σε τὸν τρόπο γιὰ νὰ εἶναι πάντοτε παρὼν στὸν κόσμοστοὺς ἀνθρώπους Ἵδρυσε δηλαδὴ ὁ ἴδιος τὸ μυστήριοτῆς Εὐχαριστίας ὅπου διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος (τοῦὁποίου εἴμαστε ναοί A Κορ 316) ὁ προσφερόμενοςἄρτος καὶ ὁ οἶνος γίνονται (μεταβάλλονται) σὲ ἁγια-σμένη καὶ θεωμένη τοῦ Χριστοῦ ἀνθρώπινη φύση ΟἱΕὐαγγελιστὲς κατέγραψαν τὸ θεμελιῶδες καὶ ἱερὸ τοῦ-το γεγονὸς (Ματθ 2626-27middot Μάρκ 1422-23middot Λουκ2219-20middot Ἰωάν 654-56) ἀλλὰ τὸ καταγράφει πρῶτος


καὶ τὸ παραδίδει καὶ ὁ Παῦλος ὅπως τοῦ τὸ ἀποκάλυ-ψε ὁ ἴδιος ὁ Κύριος (laquoπαρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίουraquo) ὅτανἄρχισε νὰ κηρύττει πρὶν ἀκόμα γνωρίσει τοὺς στύλους(Ἀποστόλους) τῆς Ἐκκλησίας στὰ Ἱεροσόλυμα

Ἐπισημαίνει λοιπόν ὅτι ἡ ἵδρυση-σύσταση τοῦ Μυ-στηρίου ἔγινε τὴν νύχτα πρὶν ὁ Κύριος παραδοθεῖ Τό-τε ἔλαβε ἄρτο καὶ laquoεὐχαριστήσαςraquo ἀφοῦ τὸν εὐλόγη-σε τὸν τεμάχισε καὶ προσέφερε στοὺς Μαθητές λέγο-ντας laquoτοῦτό μου ἐστὶ τὸ σῶμαraquo Τὸ ἴδιο ἔκανε μὲ τὸ laquoπο-τήριονraquo λέγοντας laquoτοῦτο τὸ ποτήριον ἡ Καινὴ Διαθή-κη ἐστὶν ἐν τῷ ἐμῷ αἵματιraquo Μὲ παραλλαγὲς στὰ ἐπου-σιώδη καταγράφουν τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίαςκαὶ οἱ Εὐαγγελιστές ἀλλὰ τὸ laquoφάγετεraquo τοῦ Ματθαίουκαὶ τὸ laquoτρώγων μου τὴν σάρκαraquo τοῦ Ἰωάννου γίνεταιστὸν Παῦλο laquoἐσθίετεraquo Ὁ ρεαλισμὸς παντοῦ εἶναι τό-σο σαφὴς ποὺ ξενίζει

Ὁ Ἰωάννης ἀποδίδοντας καὶ τὴν ἐμπειρία τῆς Ἐκ-κλησίας ποὺ ζοῦσε τὸ Μυστήριο σχεδὸν ἑξήντα χρό-νια τονίζει ὅτι ἡ σάρκα τοῦ Χριστοῦ (laquoἡ σάρξ μουraquo)εἶναι ἀληθινὴ laquoβρῶσιςraquo καὶ τὸ αἷμα του ἀληθινὴ laquoπό-σιςraquo (655) Κι ἐπιμένει στὸν ἔντονο ρεαλισμό τουδιότι μόνο ὅποιος laquoτρώγει laquoτὴν σάρκαraquo του καὶ ὅποιοςlaquoπίνειraquo τὸ laquoαἷμαraquo του μένει στὸν Xριστό (laquoἐν ἐμοίraquo)καὶ ὁ Χριστὸς σrsquo αὐτὸν (laquoἐν αὐτῷraquo) (656) Μόνο μὲτὴν πραγματικὴ βρώση καὶ πόση τοῦ σώματος καὶτοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ ἑνώνεται πραγματικὰ ὁ πι-στὸς μὲ τὸν Χριστὸ καὶ ὁ Χριστὸς μὲ τὸν πιστό Ἀπό-λυτο ἑπομένως κριτήριο τοῦ εἶναι ἐν Χριστῷ ἀποβαί-


νει ἡ μετοχὴ στὴν ρεαλιστικὴ θεία Εὐχαριστία Καὶ ὁΠαῦλος

laquoἘγὼ γὰρ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίου ὃ καὶ παρέδωκαὑμῖν ὅτι ὁ Κύριος Ἰησοῦς ἐν τῇ νυκτὶ ᾗ παρεδίδετο ἔλα-βεν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ εἶπεmiddot τοῦτόμού ἐστι τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενονmiddot τοῦτοποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν Ὡσαύτως καὶ τὸ ποτή-ριον μετὰ τὸ δειπνῆσαι λέγωνmiddot τοῦτο τὸ ποτήριον ἡκαινὴ διαθήκη ἐστὶν ἐν τῷ ἐμῷ αἵματι Τοῦτο ποιεῖτεὁσάκις ἂν πίνητε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν Ὁσάκις γὰρἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο πί-νητε τὸν θάνατον τοῦ Κυρίου καταγγέλλετε ἄχρις οὗἂν ἔλθῃ Ὥστε ὃς ἂν ἐσθίῃ τὸν ἄρτον τοῦτον ἢ πίνῃ τὸποτήριον τοῦ Κυρίου ἀναξίως ἔνοχος ἔσται τοῦ σώμα-τος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ Κυρίουraquo (A Κορ 1123-27)

Ὁ Παῦλος προϋποθέτει σαφῶς εὐχὲς καὶ προσευχὲςκατὰ τὴν τέλεση τῆς Εὐχαριστίας ποὺ κατακλείονταιμὲ τὸ λειτουργικό-τελετουργικὸ laquoἀμήνraquo

laquoἘπεὶ ἐὰν εὐλογῇς τῷ πνεύματι (= νοερά μόνο πνευ-ματικά) ὁ ἀναπληρῶν τὸν τόπον τοῦ ἰδιώτου πῶςἐρεῖ τὸ ἀμὴν ἐπὶ τῇ σῇ εὐχαριστίᾳ Ἐπειδὴ τί λέγειςοὐκ οἶδεraquo (A΄ Κορ 1416)

Διακρίνονται μάλιστα οἱ προσευχὲς ἀπὸ τὴν laquoεὐχα-ριστίαraquo ὡς εὐχὴ καὶ laquoεὐλογίαraquo (πχ A Κορ 1016)


laquoΤῇ προσευχῇ προσκαρτερεῖτε γρηγοροῦντες ἐν αὐ-τῇ ἐν εὐχαριστίᾳraquo (Κολ 42)

Ὁ Παῦλος ἐνῶ καὶ αὐτὸς ἐπαναλαμβάνει μὲ σαφή-νεια τὴν ταύτιση τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου τῆς Εὐχα-ριστίας μὲ τὸ σῶμα καὶ τὸ αἷμα τοῦ ἰδίου τοῦ Κυρίου ἐ-ξηγεῖ τὸν μεγάλο κίνδυνο ποὺ διατρέχει ὅποιος laquoἀνα-ξίωςraquo ἐσθίει καὶ πίνει τὸν ἄρτο τῆς Εὐχαριστίας Ὁ ἀνά-ξιος γίνεται ἔνοχος διότι ἐκεῖ πρόκειται γιὰ τὸ σῶμακαὶ τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου Ἁμαρτάνει στὸν ἴδιο τὸν Κύριοἐὰν κάποιος μετέχει ἀνάξια (A Κορ 1129) τῆς θείαςΕὐχαριστίας ὡς ἐὰν δηλαδὴ ἐπρόκειτο περὶ συμβολι-κῆς πράξεως καὶ ὄχι περὶ τοῦ Κυριακοῦ σώματος καὶ αἵ-ματος Αὐτὸς ποὺ laquoἐσθίειraquo καὶ laquoπίνειraquo τὴν Εὐχαριστίαχωρὶς νὰ ἀναγνωρίζει (laquoμὴ διακρίνωνraquo) εἰς αὐτὴν τὸlaquoσῶμαraquo τοῦ Κυρίου προκαλεῖ καταδίκη στὸν ἑαυτό του

laquoὉ γὰρ ἐσθίων καὶ πίνων κρίμα ἑαυτῷ ἐσθίει καὶ πίνειμὴ διακρίνων τὸ σῶμα (= τοῦ Κυρίου)raquo (A Κορ 1129)

Καὶ ἤδη πολλοὶ ποὺ δὲν ἀναγνώριζαν τὸ ἴδιο τὸ Κυ-ριακὸ σῶμα στὴν Εὐχαριστία τιμωρήθηκαν μὲ ἀσθέ-νειες καὶ θανάτους (A Κορ 1130)

Ἡ πρώιμη στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας ὑπογράμμιση ἀπὸτὸν Παῦλο τοῦ ρεαλισμοῦ τῆς Εὐχαριστίας καὶ ἡ μετα-γενέστερη ἐπιβεβαίωσή του ἀπὸ τὸν Ἰωάννη (laquoἀμὴνἀμὴν λέγω ὑμῖν ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ Υἱοῦτοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα οὐκ ἔχετε ζωὴν


ἐν ἑαυτοῖς Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκαhellip ἔχει ζωὴν αἰώ-νιονhellipraquo 2653-54) ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ Ἐκκλησία τοῦπρώτου αἰώνα ζοῦσε τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίαςὡς μετοχὴ στὴν ἴδια τὴν ἁγιασμένη καὶ θεωμένη (ἕνε-κα τῆς ἑνώσεώς της μὲ τὴν θεία φύση) ἀνθρώπινη φύ-ση τοῦ Χριστοῦ

Ὁ Παῦλος γιὰ νὰ ἐξηγήσει τὸν ρεαλισμὸ τῆς Εὐχα-ριστίας ὑπενθυμίζει στοὺς Κορινθίους τὸν ρεαλισμὸτῶν θυσιῶν τῶν Ἰσραηλιτῶν Αὐτοί ἐσθίοντας τὰ θυ-σιαζόμενα ζῶα γίνονται πράγματι ὄχι συμβολικάlaquoκοινωνοίraquo τοῦ θυσιαστηρίου

laquoΒλέπετε τὸν Ἰσραὴλ κατὰ σάρκαmiddot οὐχ οἱ ἐσθίοντεςτὰς θυσίας κοινωνοὶ τοῦ θυσιαστηρίου εἰσίνraquo (AΚορ 1018)

Ἡ laquoκοινωνίαraquo στὴν ὁποία κλήθηκαν ἀπὸ τὸν Θεὸοἱ ἄνθρωποι (A Κορ 19) πραγματώνεται μὲ laquoτὸ πο-τήριον τῆς εὐλογίαςraquo καὶ laquoτὸν ἄρτονraquo διότι τὰ στοι-χεῖα αὐτὰ ἀποτελοῦν laquoκοινωνίανraquo laquoτοῦ αἵματος τοῦΧριστοῦraquo καὶ laquoτοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦraquo (A Κορ1016) Ἔτσι γίνονται οἱ πιστοὶ ὄχι μόνο πιστοί-ὁμοϊ-δεάτες ἀλλὰ laquoμέληraquo τοῦ σώματός του διὰ τῆς laquoσαρ-κὸς αὐτοῦ καὶ τῶν ὀστέων αὐτοῦraquo (Ἐφεσ 530) Στὴνπρὸς Ἑβραίους ἡ ἀλήθεια αὐτὴ διατυπώνεται μὲ τὴνλέξη laquoμέτοχοιraquo τοῦ Χριστοῦlaquoμέτοχοι τοῦ Χριστοῦ γε-γόναμενraquo (3-14) ὅπως ἐπίσης γινόμαστε πράγματι laquoμέ-τοχοιraquo τοῦ ἁγίου Πνεύματος (Ἑβρ 64) Ὅσο εἶναι πρα-


γματικὸ τὸ δεύτερο τόσο εἶναι καὶ τὸ πρῶτο Γιrsquo αὐτὸμπορεῖ νὰ βεβαιώνει ὁ Παῦλος ὅτι τὰ laquoσώματαraquo τῶνπιστῶν εἶναι laquoμέλη Ἰησοῦ Χριστοῦraquo (A Κορ 615)

Ὁ μέγας Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν ἐνῶ χρησιμοποιεῖσυχνὰ τὸν ὅρο πίστη (laquoπίστις εἰς Χριστόνraquo) ὅταν ἀνα-φέρεται στὴν θεία Εὐχαριστία ἐκτὸς ἀπὸ τὰ κυριακὰλόγια laquoλάβετε φάγετεraquo καὶ laquoπίετεraquo χρησιμοποιεῖ λέξειςὅπως laquoμετέχομενraquo laquoκοινωνίαraquo laquoμέτοχοςraquo καὶ laquoμέλησαρκὸς αὐτοῦraquo ποὺ προϋποθέτουνε ρεαλιστικὴ μετο-χὴ στὸ κυριακὸ σῶμα καὶ ποὺ ἡ μὴ ἀναγνώριση αὐτοῦὡς πραγματικοῦ ἐπιφέρει τιμωρία καὶ καταδίκη

Ἡ μὲ ἀποκάλυψη στὸν Παῦλο παραλαβὴ καὶ κατα-νόηση τοῦ μυστηρίου τοῦ Χριστοῦ γενικὰ καὶ τοῦ μυ-στηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας εἰδικά ὅπως ἀναλύο-νται καὶ ὅπως ὑπογραμμίζονται ὁδηγοῦν εὐθέως στὴνἀλήθεια ὅτι ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦΘεοῦ τὸ ἔργο στὴ γῆ τοῦ Χριστοῦ ἡ διδασκαλία τουτὰ θαύματα τὸ θεῖο πάθος ἡ σταύρωση ἡ ταφή ἡ ἀνά-σταση καὶ ἡ ἀνάληψη συνέβησαν γιὰ νὰ γίνει πραγμα-τικότητα ἡ θεία Εὐχαριστία καὶ διrsquo αὐτῆς ἡ Ἐκκλησίατὸ σῶμα τοῦ Κυρίου Τὸν τρόπο τῆς θείας Εὐχαριστίαςδηλαδή ἐπέλεξε ὁ Θεὸς γιὰ τὴν πραγματικὴ καὶ ἀσφαλὴἐπανεπικοινωνία τοῦ μακρὰν τοῦ Θεοῦ ζῶντος ἀνθρώ-που μὲ τὸν δημιουργό τουmiddot τὴν δυνατότητα τῆς με-τοχῆς στὴν ἁγιασμένη καὶ θεωμένη ἀνθρώπινη φύσητοῦ Χριστοῦ


Ἐνοίκηση τοῦ ἁγίου Πνεύματος

Συνεπὴς ὁ Παῦλος πρὸς τὸν εὐχαριστιακὸ αὐτὸ ρεαλι-σμό προβαίνει στὴν ὑπογράμμισή του καὶ μὲ ἄλλοντρόπο Δὲν ἀρκέσθηκε στὶς βεβαιώσεις laquoἐν Χριστῷraquo(Ρωμ 64) laquoἸησοῦς Χριστὸς ἐν ὑμῖνraquo (B Κορ 135middot Ρωμ810) laquoζῷ δὲ οὐκέτι ἐγώ ζῇ ἐν ἐμοὶ Χριστόςraquo (Γαλ 219)καὶ τὰ ὅμοια ποὺ προϋποθέτουν τὴν ἁγιασμένη ἀνθρώ-πινη φύση τοῦ Χριστοῦ ἐφόσον μιλάει συνεχῶς γιὰζωή τὴν ὁποία οἱ πιστοὶ ἔχουν ndashκαὶ μάλιστα αἰώνιαndashμετέχοντας στὴν Εὐχαριστία (Ἰωάν 653-58) Ἔτσι ἄλ-λωστε βαπτιζόμενος καὶ κοινωνώντας τὸν Χριστὸ ὁἄνθρωπος laquoἐνδύεταιraquo τὸν Χριστὸ (Γαλ 326-27) Δὲνσταμάτησε οὔτε στὴν διαβεβαίωση ὅτι ὁ πιστὸς γενι-κὰ εἶναι ναὸς τοῦ ἁγίου Πνεύματος (A Κορ 316-17)Προσθέτει μὲ σαφήνεια ὅτι ὄχι μόνο νοῦς καὶ καρδίαδέχονται τὸ ἅγιο Πνεῦμα ἀλλὰ τὸ ἴδιο τὸ σῶμα τοῦπιστοῦ εἶναι ναὸς τοῦ ἁγίου Πνεύματος

laquo Ἤ οὐκ οἴδατε ὅτι τὸ σῶμα ὑμῶν ναὸς τοῦ ἐν ὑμῖνἁγίου Πνεύματός ἐστιν οὗ ἔχετε ἀπὸ Θεοῦ καὶ οὐκἐστὲ ἑαυτῶνraquo (A Κορ 619)

Γιrsquo αὐτὸ καὶ κρούει τὸν κώδωνα τῆς τιμωρίας γιὰὅποιον φθείρει τὸν ναὸ αὐτὸ (A Κορ 316-17) μὲ ἁμαρ-τίες σωματικές Τὸ σῶμα τοῦ πιστοῦ γίνεται μὲ τὴν Εὐχα-ριστία καὶ σῶμα-μέλος τοῦ Χριστοῦ καὶ συγχρόνωςναὸς τοῦ ἁγίου Πνεύματος Ἐὰν ἡ θεία Εὐχαριστία δὲν


ταυτιζόταν μὲ τὴν ἁγιασμένη ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χρι-στοῦ δὲν θὰ γινόταν ἡ ἀνθρώπινη τῶν πιστῶν φύση(καὶ τὸ σῶμα) οὔτε μέλος τοῦ Χριστοῦ οὔτε ναὸς τοῦἁγίου Πνεύματος Ὁ Παῦλος στηλιτεύει τὴν πορνείαδιότι αὐτὴ μεταβάλλει τὸ σῶμα τοῦ πιστοῦ ἀπὸ μέλοςτοῦ Χριστοῦ σὲ μέλος τῆς πόρνης (A Κορ 615-17)

Τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπουἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς ἐνσαρκώσεως καὶ τοῦ ὅλου ἔργουτοῦ Χριστοῦ συντελεῖται ἐν Χριστῷ διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύ-ματος Αὐτὸ σημαίνει ὅμως ὅτι κέντρο τοῦ θείου σχε-δίου εἶναι πλέον ἡ διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος συνέχισητῆς πραγματικῆς παρουσίας στὸν κόσμο τοῦ ΧριστοῦΤῆς παρουσίας του ὡς Θεανθρώπου ὡς Θεοῦ καὶ ἀν-θρώπου διὰ τῆς μεταδιδομένης καὶ μὴ δαπανωμένηςἁγιασμένης καὶ θεωμένης ἀνθρωπίνης του φύσεως χά-ριν εἰς τὴν ὁποίαν οἱ πιστοὶ μποροῦνε νὰ γίνουν laquoσύμ-μορφοιraquo πρὸς τὸν Υἱὸ τοῦ Θεοῦ (Ρωμ 829) Καὶ πιὸσυγκεκριμένα τὰ θνητὰ σώματα τῶν πιστῶν γίνονταισύμμορφα πρὸς τὸ laquoσῶμα τῆς δόξηςraquo τοῦ Χριστοῦ (Φι-λιπ 321) θὰ γίνουν laquoπνευματικάraquo (A Κορ 1544) στὴνμέλλουσα ζωή H ἐνοίκηση τοῦ ἁγίου Πνεύματος στὸνἄνθρωπο προϋποθέτει τὴν ἐνσάρκωση τὴν πρόσληψηκαὶ τὴν θέωση τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ἀπὸ τὸν Υἱὸκαὶ Λόγο τοῦ Θεοῦ Ἀλλὰ τὸ σκάνδαλο τοῦτο ἐξηγεῖ-ται μόνο ἀπὸ τὸ ὅτι ὁ νέος Ἀδάμ ὁ Χριστός θὰ ἀνα-ζωογωνοῦσε τὸν πεπτωκότα ἄνθρωπο (A Κορ 1522καὶ 45) μεταδίδοντάς του τὴν ἀναζωογονηθεῖσα καὶἁγιασθεῖσα καινὴ ἀνθρώπινη φύση ποὺ προσέλαβε


Ἡ ἐνοίκηση ὅμως τοῦ ἁγίου Πνεύματος στὸν ἄν-θρωπο προϋπόθεση ἀκόμα ἔχει τὴν καθαρότητα νοῦκαὶ καρδίας βέβαια ἀλλὰ καὶ τὴν καθαρότητα τοῦ σώ-ματος Ἡ ἐπιμονὴ τοῦ Παύλου στὴν ἀποφυγὴ σαρκι-κῶν ἁμαρτιῶν ὀφείλεται ἀκριβῶς στὸ γεγονὸς ὅτι ὁπιστός πραγματικά μεταλαμβάνει κοινωνεῖ τοῦ σώ-ματος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ Κυρίου Γιrsquo αὐτὸ καὶ χρησι-μοποιεῖ ἐκφράσεις ρεαλιστικότερες καὶ σαφέστερεςτῶν ὁποίων δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἐπινοηθοῦν

laquoμέλη ἐσμὲν (= οἱ πιστοί) τοῦ σώματος αὐτοῦ ἐκ τῆςσαρκὸς αὐτοῦ καὶ ἐκ τῶν ὀστέων αὐτοῦraquo (Ἐφεσ 530)

Τὸ κατεξοχὴν σκανδαλῶδες καὶ σωτηριῶδες Μυστή-ριο τῆς συνεχοῦς διὰ τῆς Εὐχαριστίας παρουσίας τοῦΧριστοῦ στὸν κόσμο δὲν πραγματώνεται μὲ ἀναπαρα-στατικὲς καὶ συμβολικὲς πράξεις ἀλλὰ μόνο μὲ θεϊκὲςκαὶ ρεαλιστικὰ ἀνακαινιστικὲς πράξεις στοὺς κόλπουςτῆς Ἐκκλησίας

laquoἈνάμνησιςraquo τῆς Εὐχαριστίας Ἐπανάληψηἀναίμακτη

Συζητήθηκε πολὺ καὶ συχνὰ συζητεῖται ἀκόμα ἡ ἔννοιατοῦ ὅρου laquoἀνάμνησιςraquo ποὺ κατὰ τὴν σύσταση-ἵδρυσητοῦ μυστηρίου τῆς Εὐχαριστίας χρησιμοποίησε ὁ Κύ-ριος καὶ ποὺ τὴν διέσωσαν πρῶτος ὁ Παῦλος (A Κορ


1124-25) καὶ μετὰ ὁ Λουκᾶς (2219) laquoΤοῦτο ποιεῖτεεἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησινraquo Μὲ ὅσα στὶς προηγούμενεςπαραγράφους ἐπισημάνθηκαν ἔγινε φρονοῦμε σα-φὲς ὅτι ἡ Εὐχαριστία τὴν ὁποία ὁ Παῦλος καὶ οἱ Εὐαγ-γελιστὲς παραδίδουν ὡς πράξη τῆς Ἐκκλησίας εἶναιρεαλιστικὴ καὶ ταυτόσημη πρὸς ἐκείνη ποὺ τέλεσε στὸΜυστικὸ δεῖπνο ὁ ἴδιος ὁ Κύριος Ἄρα τὸ laquoἀνάμνη-σιςraquo δὲν σημαίνει ἐδῶ ἁπλὴ μνήμη ἐνθύμηση καὶ ὑπό-μνηση γιὰ νὰ θυμᾶσθε Ἔχει ἄλλο λόγο

Διὰ τῆς Εὐχαριστίας ὁ Κύριος θὰ εἶναι μὲ τοὺς Ἀπο-στόλους καὶ τοὺς πιστοὺς γενικὰ laquoπάσας τὰς ἡμέραςἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνοςraquo (Ματθ 2830) Ὄχι ἁπλὰὡς Θεός ποὺ ἔτσι κι ἀλλιῶς εἶναι πανταχοῦ παρώνἀλλὰ καὶ ὡς Χριστός ὡς Θεάνθρωπος Δηλαδή μολο-νότι ἀναλήφθηκε θὰ εἶναι παρὼν μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύ-ση του τὴν ὁποία ἁγίασε καὶ θέωσε καθόσον τὴν ἕνω-σε στὸν ἑαυτό του μὲ τὴν θεία του φύση Ὅταν ὁ Κύρι-ος μιλοῦσε καὶ τελοῦσε τὴν Εὐχαριστία οἱ Ἀπόστολοιἔβλεπαν ἄνθρωπο ποὺ τὸν κατανούσανε πολὺ γενικὰὡς Μεσσία καὶ Υἱὸ τοῦ Θεοῦ (Ματθ 1616) Καὶ ὅταντοὺς ἔλεγε laquoτοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμαraquo ἔβλεπαν μόνοlaquoἄρτονraquo ὅπως ἔβλεπαν στὸ laquoποτήριονraquo τῆς Εὐχαρι-στίας μόνο κρασί ποὺ ὅμως ὁ Κύριος τὰ συνέδεε ρεα-λιστικὰ μὲ τὴν θυσία του τὸν σταυρικὸ θάνατο ποὺ θὰσυνέβαινε τὴν ἑπόμενη ἡμέρα Καὶ γιὰ νὰ μὴν ἔχουνἀργότερα ἀμφιβολίες γιὰ τὸν ρεαλισμὸ τῆς Εὐχαρι-στίας τοὺς εἶπε ἀκόμα ὅτι laquoτοῦτο τὸ ποτήριονraquo εἶναι ἡlaquoκαινὴ διαθήκηraquo ποὺ σφραγίζεται μὲ τὸ γιὰ χάρη σας


χυνόμενο αἷμα μου (laquoἐν τῷ αἵματί μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ἐκ-χυνόμενονraquo Λουκ 2220) Τὸ ἴδιο Μυστήριο laquoπαρέδω-σεraquo ὁ Κύριος καὶ στὸν Παῦλο τὸ laquoποτήριονraquo μολονότιτὸ εἴχανε ἀρχικὰ γεμίσει κοινὸ κρασί ἀποτελοῦσε μετὰτὴν εὐλογία χάριν τῶν πιστῶν laquoκαινὴν διαθήκηνraquoσφραγισμένη μὲ τὸ αἷμα του (laquoἐν τῷ ἐμῷ αἵματιraquo AΚορ 1125) Μετὰ πρόσθεσε ὁ Κύριος τὴν πολυσήμα-ντη φράση laquoΤοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησινraquo

Στὴν Ἐκκλησία ἤδη ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους τελεῖ-ται τὸ ἴδιο μυστήριο (ἀνάμνηση) τῆς Εὐχαριστίας ὡςθυσία ἐπίσης μὲ ἄρτο καὶ οἶνο ἀλλὰ τώρα καλεῖται τὸἅγιο Πνεῦμα νὰ πραγματώσει τὸ Μυστήριο ὥστε νὰ γί-νουν ὁ ἄρτος καὶ ὁ οἶνος σῶμα καὶ αἷμα Χριστοῦ (laquohellipκα-τάπεμψον [= Κύριε] τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἐφrsquo ἡμᾶςκαὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα τοῦτα καὶ ποίησον τὸνἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου τὸ δὲ ἐντῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου μετα-βαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳraquo βλ ΛειτουργίαΧρυσοστόμου) Ὅτι δηλαδὴ ἔκανε ὁ Χριστὸς ὡς Θεὸςστὸν Μυστικὸ δεῖπνο κάνει τώρα τὸ ἅγιο Πνεῦμα ἐ-πίσης ὡς Θεός ποὺ ὅμως καλεῖται στὸ ἔργο τῆς πραγ-ματοποιήσεως τοῦ Μυστηρίου ἀπὸ τὸν ἱερέα Ὅσο ρεα-λιστικὸ ἤτανε τὸ Μυστήριο τὸ βράδυ τῆς παραμονῆςτῆς θυσίας τοῦ Χριστοῦ τόσο ἀκριβῶς ρεαλιστικὸ εἶ-ναι καὶ ὅταν πραγματώνεται ἀπὸ τὸ ἅγιο Πνεῦμα Θεὸς(ὁ Υἱός) τὸ πραγματοποίησε ἅπαξ Θεὸς (τὸ Πνεῦμα)τὸ πραγματοποιεῖ στὴν Ἐκκλησία συνεχῶς ὥστε νὰμεταδίδεται ὁ Χριστὸς γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ κόσμου


Ὁ Κύριος φυσικὰ καὶ οἱ Μαθητές γνωρίζανε τὴνπρακτικὴ τῶν ἐτήσιων θυσιῶν στὰ Ἅγια τῶν Ἁγίωνποὺ τελοῦσε ὁ Ἀρχιερέας στὸν Ναόmiddot θυσιῶν φυσικάζώων Τώρα ὁ Χριστὸς τοὺς παρέδωσε τὸ μυστήριο τῆςΕὐχαριστίας μὲ τὴν θυσία τοῦ ἑαυτοῦ του κάτι ποὺ θὰκατανοούσανε μόνο ἀργότερα μὲ τὴν κάθοδο τοῦἁγίου Πνεύματος Ὄφειλαν βέβαια νὰ τηρήσουνε τὴνἐντολή του νὰ τελοῦν καὶ αὐτοὶ τὸ Μυστήριο (laquoτοῦτοποιεῖτεraquo) ἀφοῦ ἐπρόκειτο κυριολεκτικά γιὰ τὴν Δια-θήκη του Ἀλλὰ πῶς θὰ τελοῦσαν ἄπειρες φορὲς τὸΜυστήριο τῆς θυσίας του μὲ τὴ σάρκα καὶ τὸ αἷμα του

Ἡ θυσία ὅμως οὕτως ἢ ἄλλως ἔπρεπε νὰ τελεῖται ἀ-φοῦ εἶχε σκοπὸ τὴν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν τῶν ἀνθρώ-πων (Ματθ 2628) καὶ μάλιστα τὸ νὰ ζήσουνε οἱ ἄνθρω-ποι τὴν αἰώνια ζωή τὴν βασιλεία τῶν οὐρανῶν (Ἰωάν654-55) Ἡ ἐπανάληψη τῆς θυσίας ἦταν ἀδύνατη ἀφοῦὁ Κύριος θὰ εἶχε ἀναληφθεῖ καὶ οἱ θυσίες τῶν ζώων δὲνεἶχαν καμία σχέση μὲ τὴν καινὴ διαθήκη του δηλαδὴμὲ τὴν σωτήρια θυσία τοῦ ἑαυτοῦ του

Γιὰ τοὺς λόγους αὐτοὺς πρόλαβε ὁ Κύριος καὶ τοὺςἐξήγησε ὅτι στὸ ἑξῆς θὰ τελοῦνε τὸ μυστήριο τῆς Εὐχα-ριστίας laquoεἰς ἀνάμνησίνraquo του θὰ τελοῦνε τὴν μία τὴνἐφάπαξ γενομένη τὴν ἴδια θυσία αὐτὴ ἀκριβῶς ποὺπραγματοποίησε ἐνώπιόν τους Δὲν θὰ εἶναι θυσία μὲαἵματα καὶ θάνατο σταυρικό Θὰ ἐπαναλαμβάνεται μὲτὶς εὐχὲς (laquoεὐχαριστίαraquo A Κορ 1416) ἀναίμακτα ὅπωςἀκριβῶς ἔγινε τὴν ὥρα ἐκείνη

Στὴν πρὸς Ἑβραίους τονίζεται ἰδιαίτερα ἡ διαφορὰ


τῆς μιᾶς θυσίας τοῦ Χριστοῦ ποὺ ἔγινε ἐφάπαξ μὲ τὸδικό του αἷμα καὶ ἰσχύει γιὰ πάντα ἀπὸ τὶς θυσίες τῆςΠΔ ὅπου ὁ ἀρχιερέας τελεῖ θυσία κάθε χρόνο κάποιουζώου (924-26middot 1012-1419-20) Μὲ τὴν ἀναίμακτηπλέον θυσία τοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται ἡ ὑπεσχημένηπαρουσία του στὸν κόσμο καὶ οἱ ἄνθρωποι ποὺ διὰ πί-στεως μετέχουνε ἄξια στὸ Μυστήριο τῆς θυσίας αὐ-τῆς προγεύονται τὴν αἰώνια βασιλεία τὴν ὁποία ὁλο-κληρωμένα θrsquo ἀπολαύσουν μετὰ τὴν δευτέρα παρου-σία τοῦ Κυρίου

Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι γιὰ τὴν ὀρθὴ κατανόησητῆς φράσεως laquoεἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησινraquo ὁ ἴδιος ὁ Κύριοςτονίζοντας τὴν πραγματικὴ μετοχὴ (laquoκοινωνίαraquo) στὸσῶμα του καὶ τὸ αἷμα του φέρει ὡς παράδειγμα τὶς θυ-σίες τῶν Ἰσραηλιτῶν ὅπου αὐτοὶ μετέχουν τρώγουνγίνονται laquoκοινωνοίraquo τῶν θυσιασθέντων ζώων (A Κορ1018) Ὅπως στὶς θυσίες ζώων οἱ ἄνθρωποι μετέχουνρεαλιστικά-πραγματικὰ στὰ θυσιασθέντα ἔτσι καὶ στὸμυστήριο τῆς Εὐχαριστίας οἱ πιστοὶ μετέχουν τοῦ θυσια-ζομένου Χριστοῦ κοινωνοῦν τὴν ἁγιασμένη καὶ θεωμέ-νη ἀνθρώπινη φύση του ἀλλὰ ὅπως τὴν πραγμάτωσε-τέλεσε ἐνώπιόν τους ὁ Κύριος στὸ Μυστικὸ Δεῖπνο

Ἄλλωστε δὲν εἶναι τυχαία ἡ χρήση τοῦ ὅρου laquoἀνά-μνησιςraquo διότι αὐτὴ συνδεόταν στοὺς κλασικοὺς Ἕλ-ληνες μὲ τὶς πραγματικὲς θυσίες καὶ τὴν μετοχὴ σrsquo αὐ-τὲς (βλ Λυσία Λόγος 2 39 19422) Καὶ στὸν Πλάτω-να ἐπίσης (Φαίδων 72ε) ἡ ἀνάμνησις εἶναι στὴν ψυ-χὴ τοῦ ἀνθρώπου ἡ πραγματικὴ (ἔστω μικρή) μετοχὴ


καὶ ἀπήχηση (ἀπείκαση) τοῦ τέλειου κόσμου τῶν ἰδεῶνΜὲ τὴν φράση laquoεἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησινraquo ἀποφεύγε-

ται ὁ αὐτονόητος σκανδαλισμὸς τῶν πιστῶν ὅτι κάθεφορὰ ἐπαναλαμβάνεται φυσιοκρατικὰ αἱματηρὴ θυσίαἘπίσης γίνεται σαφὴς ἡ διάκριση τῆς Καινῆς Διαθήκηςἡ ὁποία σφραγίσθηκε μὲ τὴν ἅπαξ γενομένη θυσία τοῦΧριστοῦ ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη ὅπου ὁ Ἀρχιερέαςὄφειλε κάθε χρόνο νὰ τελεῖ νέα πάντοτε θυσία ζώων

Ἡ Ἐκκλησία γίνεται διὰ τῆς Εὐχαριστίας καὶ διὰ τοῦἁγίου Πνεύματος

Ἡ laquoκαινὴ κτίσιςraquo (Γαλ 615middot B΄ Κορ 517) ἡ ἀναδη-μιουργία τοῦ κόσμου ἡ Ἐκκλησία δηλαδή ἀποτελεῖτὸ ἀποφασιστικὸ στάδιο τῆς ὅλης θείας οἰκονομίαςποὺ ἦταν βούληση καὶ θέλημα τοῦ Θεοῦ προαιώνιοκαὶ ποὺ πραγματώθηκε στὸν ἐνανθρωπήσαντα σταυ-ρωθέντα καὶ ἀναστάντα Χριστὸ (laquoκατὰ πρόθεσιν τῶναἰώνων ἣν [= οἰκονομίας μυστήριο] ἐποίησεν ἐν τῷΧριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶνraquo Ἐφεσ 311 καὶ 8-10middot514) Στὸν Χριστὸ καὶ ἄρα στὴν Ἐκκλησία του ἐκπλη-ρώνονται οἱ ἐπαγγελίες καὶ οἱ προφητεῖες τῆς ΠΔ (Γαλ316) Ἑπομένως γίνεται κατανοητό γιατί ὁ Παῦλοςδιὰ βίου προσεύχεται καὶ προσπαθεῖ νὰ ζήσει τὸ μυ-στήριο τοῦ Χριστοῦ ὥστε νὰ τὸ εὐαγγελισθεῖ στὰἜθνη


laquoἘμοίhellip ἐδόθη ἡ χάρις αὕτη τοῖς ἔθνεσιν εὐαγγελί-σασθαι τὸ ἀνεξιχνίαστον πλοῦτος τοῦ Χριστοῦ καὶφωτίσαι πάντας τίς ἡ οἰκονομία τοῦ μυστηρίου τοῦἀποκεκρυμμένου ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷhellipraquo(Ἐφεσ 38-9)

Ὁ Χριστός βέβαια τὸν ὁποῖον εὐαγγελίζεται ὁ Παῦ-λος εἶναι ὁ ἀναστημένος ὁ μεταδιδόμενος στοὺς ἀν-θρώπους ὁ Χριστὸς ποὺ συνεχίζει τὴν παρουσία τουστὸν κόσμο ὡς Ἐκκλησία Εἶναι παρὼν ὡς κεφαλὴ τῆςἘκκλησίας ἡ ὁποία συνιστᾶ τὸ σῶμα του (Ἐφεσ 122-23) Ὁ Θεὸς Πατέρας laquoἔδωκεν αὐτὸν (= τὸν Υἱό-Χρι-στὸ) κεφαλὴν ὑπὲρ πάντα τῇ ἐκκλησίᾳ ἥτις ἐστὶν τὸσῶμα αὐτοῦraquo (στὸ ἴδιο) Ἔχει μεγάλη θεολογικὴ ση-μασία ὁ παύλειος χαρακτηρισμὸς τῆς Ἐκκλησίας ὡςσώματος (Κολ 118) Δὲν ὑπάρχει σῶμα χωρὶς κεφαλήοὔτε κεφαλὴ χωρὶς σῶμα Αὐτὸ προϋποθέτει τὴν λει-τουργία τοῦ ἀναστημένου διὰ τοῦ ἁγίου ΠνεύματοςΧριστοῦ (Ρωμ 811) Πρόκειται γιὰ τὴν λειτουργία τῆςμεταδόσεώς του στὴν θεία Εὐχαριστία διὰ τῆς ὁποίαςὁ Παῦλος ἀποκαλύπτει τὴν ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας Ἐκεῖὅλοι ποτίζονται ἀπὸ τὸ ἴδιο laquoπνευματικὸν πόμαraquo τὸνΧριστὸ (A Κορ 104)

Τοῦ ἀναστημένου Χριστοῦ ἡ ἀνθρώπινη φύση ἁγια-σμένη ἕνεκα τῆς ἑνώσεώς της ἀσυγχύτως καὶ ἀτρέ-πτως μὲ τὴν θεία του φύση ταυτίζεται μὲ τὸν ἄρτο καὶτὸν οἶνο τῆς θείας Εὐχαριστίας (laquoτὸ ποτήριον τῆς εὐ-λογίαςraquo) καὶ laquoτὸν ἄρτον ὃν κλῶμενraquo laquoτοῦτό ἐστι τὸ


σῶμα μουraquo laquoτοῦτό ἐστι τὸ αἷμα μουraquo A Κορ 1015-16) καὶ οἱ πιστοὶ κοινωνοῦν-μετέχουν τοῦ ΧριστοῦΠίνουν καὶ τρέφονται ἀπὸ τὸν Χριστὸ (A Κορ 104) καὶγίνονται laquoμέληraquo Χριστοῦ καὶ ναὸς τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος (A Κορ 69) διότι μετέχοντας τοῦ ἄρτου καὶ τοῦοἴνου τῆς Εὐχαριστίας γίνονται laquoμέλη τοῦ σώματοςαὐτοῦ (= τοῦ Χριστοῦ) ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτοῦ καὶ ἐκτῶν ὀστέων αὐτοῦraquo (Ἐφεσ 530middot A΄ Κορ 619)

Τὸ σῶμα ὅμως τοῦ Χριστοῦ ἡ σὰρξ καὶ τὰ ὀστά τουπραγματώθηκε κατὰ τὴν ἐνανθρώπηση διὰ Πνεύμα-τος ἁγίου (τὸ laquoγεννηθένraquo ἀπὸ τὴν Παρθένο Μαρία εἶ-ναι laquoἐκ Πνεύματος ἁγίουraquomiddot ἡ Παρθένος laquoεὑρέθη ἐν γα-στρὶ ἔχουσα ἐκ πνεύματος ἁγίουraquo Ματθ 118 καὶ 20)Ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ εἶναι πνευματέμφο-ρος καὶ ὅσοι μετέχουνε στὴν θεία Εὐχαριστία ὅπου μὲεἰδικὴ εὐχὴ (laquoεὐλογίαraquo laquoεὐχαριστίαraquo) ὁ ἄρτος καὶ ὁ οἶ-νος γίνονται σῶμα καὶ αἷμα Κυρίου ἔχουν καὶ αὐτοὶ ἅγιοΠνεῦμα κατοικεῖ καὶ σrsquo αὐτοὺς τὸ Πνεῦμα (A Κορ316middot 619) γίνονται δηλαδὴ laquoμέτοχοι ἁγίου Πνεύμα-τοςraquo (Ἑβρ 64) Κι ἐπειδὴ εἶναι πνευματέμφοροι ὅλοικαθοδηγοῦνται (laquoἄγονταιraquo) ἀπὸ τὸ ἐντὸς τους ἅγιοΠνεῦμα νὰ ἀναφωνοῦν laquoἀββᾶ ὁ Πατήρraquo (Ρωμ 814-15) Ἄλλωστε οἱ πιστοὶ ὅλοι τὰ μέλη δηλαδὴ τῆς Ἐκ-κλησίας βαπτίζονται γιὰ νὰ ἐγκεντρισθοῦν (Ρωμ1117 κἀ) στὸ ἕνα laquoσῶμαraquo τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὸ ἴδιοκαὶ διὰ τοῦ ἰδίου ἁγίου Πνεύματος (A Κορ 1212-13)Τὸ ἀποτέλεσμα τῆς μυστηριακῆς αὐτῆς πραγματικό-τητας εἶναι ὅτι λειτουργεῖ-δρᾶ ἐντός μας laquoὁ νόμος τοῦ


Πνεύματοςraquo ποὺ εἶναι ἡ ἐντός μας laquoζωὴ ἐν ΧριστῷraquoΤέλος ἔτσι γινόμαστε laquoσυγκοινωνοίraquo τοῦ Χριστοῦ καὶlaquoἅγιοιraquo (Ρωμ 1116)

Ἐπανερχόμενοι στὸ θεμελιῶδες παύλειο θέμα τῆς Ἐκ-κλησίας γίνεται σαφές ὅτι ἀπrsquo ὅσα λίγα λέχθηκαν κρι-τήριο γιὰ τὸ τί εἶναι ἡ Ἐκκλησία ἀποτελοῦν τὸ μυστήριοτῆς θείας Εὐχαριστίας (ὡς πραγματικοῦ σώματος καὶ αἵ-ματος Κυρίου) καὶ τὸ Βάπτισμα εἰς τὸ ἓνα ἅγιο Πνεῦμα

Ἡ θεία Εὐχαριστία τελούμενη στὴν ἐποχὴ τοῦ Παύ-λου καὶ στοὺς αἰῶνες ὅλους μυριάδες φορές παραμέ-νει καθεαυτὴν μία διότι ὁ ἄρτος καὶ ὁ οἶνος μὲ τὴν ἐπί-κληση τοῦ ἁγίου Πνεύματος (laquoεὐχαριστίαraquo Κολ 42middotA Κορ 1416) γίνονται πάντοτε τὸ ἕνα θεωμένο καὶἁγιασμένο σῶμα τοῦ Κυρίου ἀποτελοῦν laquoκοινωνία τοῦσώματος τοῦ Χριστοῦraquo Ὁ laquoεὐλογούμενοςraquo ὅμως laquoἄρ-τοςraquo εἶναι laquoεἷςraquo καὶ τὸ laquoσῶμαraquo Χριστοῦ ποὺ γίνονταιὅσοι κοινωνοῦν τὸν ἕναν τὸν ἴδιο laquoἄρτοraquo εἶναι πάλιlaquoἕνraquo ἀποτέλεσμᾳ τῆς θαυματουργικῆς μυστηριακῆςἐπεμβάσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος Διαφορετικὰ θὰἔπρεπε οἱ ἄρτοι καὶ τὰ ποτήρια τῆς Εὐχαριστίας νὰ εἶ-ναι ἄπειρα καὶ ἄσχετα πρὸς τὸν Χριστό

laquoΕἷς ἄρτος ἓν σῶμᾳ οἱ πολλοὶ ἐσμένmiddot οἱ γὰρ πάντεςἐκ τοῦ ἑνὸς ἄρτου μετέχομενraquo (A Κορ 1016-17)

Ἡ ἀριθμητικὴ πολλαπλότητα ἕως ἀπειρία τῶν κοι-νῶν (φυσικῶν) ἄρτων καὶ ποτηρίων οἴνου διὰ τῆς laquoεὐ-λογίαςraquo laquoεὐχαριστίαςraquo γίνονται πάντοτε laquoἐν σῶμαraquo


τὸ σῶμα Κυρίου (A Κορ 1214) Καὶ οἱ μετέχοντες τοῦσώματος τοῦ Κυρίου ἀποτελοῦν μὲ αὐτὸ ἕνα καὶ τὸαὐτὸ σῶμα δηλαδὴ τὴν Ἐκκλησία Οἱ βαπτισμένοι ὅλοιτὰ πανταχοῦ μέλη τῆς Ἐκκλησίας μολονότι laquoπολλοίraquoσυνιστοῦν laquoἓν σῶμαraquo (Ρωμ 125) Ὅλοι κληθήκαμενrsquo ἀποτελέσουμε laquoἓν σῶμα καὶ ἓν πνεῦμαraquo ἀφοῦ ἕναςεἶναι ὁ Κύριος στὸν ὁποῖο μετέχουμε καὶ ἕνα τὸ Βά-πτισμά μας (Ἐφεσ 44-5) Ἡ ἐσωτερικὴ διάσπαση τῶνἀνθρώπων καὶ ἡ ἀντιπαλότητα μεταξύ τους προῆλθεἀπὸ τὴν πτώση τὴν ἀπομάκρυνσή τους ἀπὸ τὸν Θεότὴν αὐτονόμησή τους ἀπὸ τὸν Θεό Καὶ τώρα οἱ ἄν-θρωποι εἶναι διακεκριμένα ἰδιαίτερα ὁ καθένας πρό-σωπα εἶναι laquoμέλη ἐκ μέρουςraquo ἀλλὰ διὰ τῆς θείας Εὐχα-ριστίας τοῦ laquoἑνὸς ἄρτουraquo ἀποτελοῦν ὅλοι laquoσῶμαΧριστοῦraquo διότι σῶμα Χριστοῦ ἔγινε ὁ μὲ laquoεὐχαριστίαraquo(A Κορ 1416middot Κολ 42) ἄρτος τὸν ὁποῖο laquoτρώγομενraquo(Ἰωάν 654-5558) Ἡ σχέση αὐτή βέβαια μὲ τὸν Χρι-στὸ εἶναι συνέπεια τῆς laquoκοινωνίας τοῦ ἁγίου Πνεύ-ματοςraquo (B Κορ 1313middot Φιλιπ 21) Καὶ ὅταν ἔχουμετὸ Πνεῦμα-τὸν Παράκλητο ποὺ ἀποστέλλει ὁ Υἱὸςτοῦ Θεοῦ (Ἰωάν 1425-26middot 1613) τότε μόνο εἶναι βέ-βαιο ὅτι εἴμαστε τοῦ Χριστοῦ ὅτι κάθε πιστὸς ἀποτε-λοῦμε laquoμέλος ἐκ μέρουςraquo τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ(Ρωμ 89)

Στὶς Ἐπιστολὲς τῆς αἰχμαλωσίας ὁ Παῦλος ταυτίζειμὲ ἀπόλυτη σαφήνεια τὸ laquoσῶμαraquo τοῦ Χριστοῦ πρὸςτὴν Ἐκκλησία ἐνῶ συγχρόνως ὀνομάζει κεφαλὴ τῆςἘκκλησίας τὸν Χριστό


laquoΑὐτὸν (=τὸν Χριστό) ἔδωκε κεφαλὴν ὑπὲρ πάντατῇ ἐκκλησίᾳ ἥτις ἐστὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ τὸ πλήρω-μα τοῦ τὰ πάντα ἐν πᾶσι πληρουμένουraquo (Ἐφεσ 122-23)

laquoΑὐτὸς ἔστιν ἡ κεφαλὴ τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλη-σίαςraquo (Κολ 118)

Τονίζει ἔτσι τὴν ἀρραγὴ ἐσωτερικὴ ἑνότητα Χρι-στοῦ καὶ πιστῶν καὶ ἀσφαλίζει τὴν αὐθεντικότητα τῆςἑνότητας αὐτῆς Στὸ μυστηριακὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίαςζώντας οἱ πιστοὶ διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἀποκτοῦντὴν ζωὴ τοῦ Χριστοῦ ὅπως ἐκδηλώθηκε κατὰ τὴν ἐπί-γεια ζωή του καὶ ὅπως τοὺς τὴν ἐξηγεῖ-ἀποκαλύπτει τὸἅγιο Πνεῦμα (A Κορ 210) κατὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἱστο-ρικῆς πορείας τῆς Ἐκκλησίας

Οἱ πιστοί ζώντας στὴν Ἐκκλησία τὸν Χριστὸ ποὺἀποκαλύπτει τὸ ἅγιο Πνεῦμα καὶ συνειδητοποιώνταςἐκεῖ ndashκαὶ μόνον ἐκεῖndash τὴν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ αὐξά-νουν εἰς Χριστόν στὴν κεφαλή Δηλαδὴ προκόπτουνσrsquo εὐσέβεια καὶ γνώση τῆς ἀλήθειας Ἔτσι ὅσο τὸ σῶ-μα ἡ Ἐκκλησία μένει ἁρμοσμένη στὴν κεφαλή τὸν Χρι-στό ἐνεργοῦνται οἱ laquoἐπιχορηγίεςraquo τοῦ Πνεύματος (Γαλ35) στοὺς ἐπιμέρους πιστοὺς (laquoἐκ μέρους μέληraquo) καὶτὸ ὅλο σῶμα αὐξάνει εἰς Χριστὸν (Ἐφεσ 415-16middot Κολ219) Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ προκοπὴ σὲ ἁγιότητα καὶ ἡ αὔ-ξηση-προκοπὴ σὲ θεολογικὴ ἐμβάθυνση στὸ μυστήριοτοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς σωτηρίας (A Κορ 128middot B΄ Κορ46) Αὐτὸ γίνεται ὅμως ὡς αὔξηση ἐσωτερικὴ μὲ τὴν


καθοδήγηση τοῦ ἁγίου Πνεύματος ποὺ μόνο αὐτὸlaquoὁδηγεῖraquo laquoεἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειανraquo (Ἰωάν 1614) κι αὐ-τὸ μόνο laquoδιδάσκειraquo καὶ laquoὑπομιμνήσκειraquo ὅσα laquoεἶπεraquo ὁΧριστὸς καὶ ὅτι εἶναι ὁ Χριστὸς (Ἰωάν 1426) Τὸ Πνεῦ-μα ἐργάζεται καὶ λειτουργεῖ στὴν Ἐκκλησία διότι ἐκεῖεἶναι ὁ Χριστός Ὁποιοσδήποτε ἄλλος διδάσκαλοςἀγνοεῖ τὸν Χριστὸ καὶ ὅτι θὰ λέει γιὰ τὸν Χριστὸ θὰεἶναι μὴ πραγματικό μὴ ἀληθές

Οἱ πολλὲς τοπικὲς ἐκκλησίες εἶναι ἡ Μία Ἐκκλησίαμὲ τοὺς πολλοὺς λειτουργούς της

Ὅπως οἱ πολλοὶ πιστοὶ ἀποτελοῦν ἕνα σῶμα τὸ σῶματοῦ Χριστοῦ (A Κορ 1016-17middot 1214) διότι μετέχουνστὴν ἴδια θεία Εὐχαριστία (laquoεἷς ἄρτος ndash ἓν σῶμᾳraquo) ἔτσικαὶ οἱ πολλὲς κατὰ τόπους κι ἐποχὲς Ἐκκλησίες ἀποτε-λοῦν τὸ ἕνα σῶμα τοῦ Κυρίου Οἱ Ἐκκλησίες ποὺ βρί-σκονται ἄλλη laquoἐν Κορίνθῳraquo (A Κορ 12) ἄλλες στὴνπεριοχὴ laquoτῆς Γαλατίαςraquo (Γαλ 12) καὶ ἄλλες πολλὲς σὲδιάφορα laquoἔθνηraquo (Ρωμ 164) εἶναι ὅλες του Χριστοῦ(Ρωμ 1616) διότι ὅλες ἔχουνε τὸ δικό του σῶμα καὶαἷμα διὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Εὐχαριστίας καὶ τὸ ἴδιο ἅγιοΠνεῦμα (Ἐφεσ 44-5middot Φιλιπ 21)

Γιὰ νὰ λειτουργήσουν ὅμως οἱ πολλὲς ἐκκλησίεςποὺ μάλιστα συνεχῶς θὰ αὐξάνονταν ὥστε νὰ οἰκο-δομοῦνται καὶ νὰ ἁγιάζονται ὅσο γίνεται περισσότε-ροι ἄνθρωποι ὁ Κύριος ποὺ ἵδρυσε τὴν Ἐκκλησία ὁ


ἴδιος laquoἔδωκενraquo ὅρισε κατέστησε εἰς αὐτὴν laquoτοὺς μὲνἀποστόλους τοὺς δὲ προφήτας τοὺς δὲ εὐαγγελιστάςτοὺς δὲ ποιμένας καὶ διδασκάλους πρὸς τὸν καταρτι-σμὸν τῶν ἁγίων εἰς ἔργον διακονίας εἰς οἰκοδομὴν τοῦσώματος τοῦ Χριστοῦraquo (Ἐφεσ 411-12) Τὸ ἴδιο βεβαίω-νε ὁ Παῦλος ὅταν ἔγραφε καὶ πρὸς τοὺς Κορινθίουςπροσθέτοντας καὶ ἔκτακτα χαρίσματα (A Κορ 1228)Οἱ διακονοῦντες τὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦὅλοι ἔχουνε τὸ δικό τους λειτούργημα καὶ χάρισμα τὸὁποῖο ndashπλὴν τῶν Μαθητῶν-Ἀποστόλωνndash τοὺς ἀνατί-θεται μὲ ἱερουργία-χειροτονία laquoδιrsquo ἐπιθέσεως τῶν χει-ρῶνraquo (A Τιμ 414middot B Τιμ 16)

O Παῦλος πρῶτος πληροφορεῖ ὅτι ὁ ἴδιος (laquoδιὰ τῶνχειρῶν μουraquo) μετέδωσε τὸ laquoχάρισμαraquo τοῦ πρεσβυτέρου(τοῦ λειτουργοῦ) στὸν Τιμόθεο (B΄ Τιμ 16) καὶ στὸνΤίτο (Τίτ 15) ὥστε νὰ ἐργασθοῦν ὡς συνεχιστές τουἈκόμα σημαντικότερο δίνει ἐντολὴ στὸν Τίτο νὰ laquoκα-ταστήσῃraquo νὰ χειροτονήσει καὶ νὰ τοποθετήσει πρε-σβυτέρους στὴν Κρήτη (στὸ ἴδιο) ἐνῶ ἤδη οἱ πρεσβύ-τεροι συνεχιστὲς (διάδοχοι) δηλαδὴ τῶν Ἀποστόλων(A Τιμ 416) χειροτονούσαν δικούς τους συνεχιστέςκάτι ποὺ δὲν διακόπηκε ποτέ

Ὁ πρῶτος ποὺ ὄφειλε νὰ θεολογήσει γιὰ πολλὰ θέ-ματα

Τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας ὅπως τὸ περιέγραψε ὁ Παῦ-


λος ἀποσπασματικὰ ἔστω ἀνάλογα μὲ τὶς προκλή-σεις τῶν πιστῶν καὶ τὸν φωτισμὸ τοῦ ἁγίου Πνεύμα-τος ἔχει ζωτικότητα κι ἐντυπωσιακὴ δυναμική Οἱ πι-στοὶ καλοῦνταν νὰ πιστέψουν καὶ νὰ ζήσουν τὸ συ-γκλονιστικὸ μυστήριο τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ πά-θους καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου δηλαδὴ τὴν ρι-ζικὴ ἀνατροπὴ τῶν θρησκευτικῶν κοινωνικῶν καὶ φι-λοσοφικῶν σταθερῶν τοῦ περιβάλλοντός τους Ὅσοεὐρύτερα στρώματα ἀνθρώπων καὶ ὁμάδων ἀπὸ δια-φορετικὲς περιοχές φυλὲς κι ἔθνη πίστευαν στὸ Εὐαγ-γέλιο καὶ γίνονταν μέλη τῆς Ἐκκλησίας τόσο δυσκο-λότερο ἤτανε νὰ κατανοήσουνε καὶ νὰ ζήσουνε μὲ συ-νέπεια τὴ διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου Καὶ ὅσο συνε-πέστερα θέλανε νὰ ζήσουνε τὴν ἐν Χριστῷ ζωή τόσοπερισσότερα ἐρωτηματικὰ ἔθεταν καὶ σὲ τόσο περισ-σότερες παρεκκλίσεις-λάθη κατέληγαν

Αὐτὲς ἀκριβῶς οἱ δυσκολίες ἀπέβαιναν προκλήσειςγιὰ τὸν Παῦλο ἀφορμές ὥστε κατὰ περίπτωση νὰἐξηγεῖ νrsquo ἀναλύει δηλαδὴ νὰ θεολογεῖ σύμφωνα μὲτὸν φωτισμὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος (A Κορ 1437middot BΚορ 133) κι ἐνίοτε κατὰ τὴν δική του γνώμη (A Κορ76middot B Κορ 88) ποὺ τότε δὲν τὴν θεωροῦσε ὑποχρεω-τική Ἔτσι ὁ Παῦλος ἔγινε ὁ πρῶτος Θεολόγος τὸ ἐκλε-κτὸ σκεῦος ποὺ ὁδηγήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ θεολογή-σει γιὰ τὰ γενικότερα θέματα τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τῆςἘκκλησίας ὅταν ἀκόμα δὲν εἴχανε γραφεῖ οὔτε τὰ εὐαγ-γελικὰ κείμενα Παράλληλα δὲν παρέλειψε νὰ μιλήσειθεόπνευστα γιὰ ζητήματα τῆς καθημερινῆς ζωῆς καὶ


συμπεριφορᾶς τῶν πιστῶν Γιrsquo αὐτὸ εἶναι ὄχι μόνο ὁπρῶτος ἀλλὰ καὶ ὁ πολυπλευρικότερος συγγραφέαςτῆς Καινῆς Διαθήκης τὸ πλάτος καὶ τὸ εὖρος τῆς σο-φίας τοῦ ὁποίου τὰ μὲν συνειδητὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίαςζοῦνε καὶ σώζονται ἐν Χριστῷ διrsquo ἁγίου Πνεύματος οἱ δὲεἰδικοὶ ἐρευνητὲς δὲν κατορθώσανε νὰ ἐξαντλήσουν

Δειγματικὰ μόνο ἀναφέρουμε ὅτι θεολόγησε

Γιὰ τὴν προσωπική του κλήση στὸ ἀποστολικὸ ἀξίω-μα καὶ τὶς προσωπικὲς εἰς αὐτὸν τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦἁγίου Πνεύματος ἀποκαλύψεις

Γιὰ τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν Ἐκκλησίατου ποὺ ἀπὸ τὴν Πεντηκοστὴ πραγματώνεται ἀπὸτὸ ἅγιο Πνεῦμα

Γιὰ τὴν λειτουργικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας τοὺς λει-τουργούς-πρεσβυτέρους της τὰ χαρίσματα καὶ τὶςἀποκαλύψεις στοὺς κόλπους της ἀλλὰ ndashκατrsquo ἀνά-γκηνndash καὶ γιὰ τὰ σχίσματα καὶ τοὺς ψευδαποστό-λους ποὺ καταλύουν τὴν ἑνότητα τῆς αὐθεντικῆςἘκκλησίας καὶ θέτουν σὲ κίνδυνο τὴν σωτηρία τῶνμελῶν της

Γιὰ τὸν καθημερινὸ πνευματικὸ ἀσκητικὸ ἀγώνατῶν πιστῶν τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴ τοῦ καινοῦ ἀνθρώ-που ποὺ ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ τὸνδιάβολο καὶ ἁγιάζεται καὶ σώζεται ὅσο μετέχει ἄξιαστὸ θεωμένο καὶ πραγματικὸ σῶμα καὶ αἷμα τοῦΚυρίου

Γιὰ τὸν πιστὸ ποὺ πορεύεται πλήρης ἐλπίδας πρὸς


τὴν μέλλουσα βασιλεία τῶν οὐρανῶν ὅπου κατὰ τὴντελικὴ κρίση θrsquo ἀπολαύσει χάριτι θείᾳ τὴν αἰώνια μα-καριότητα

Γιὰ τὸ νέο πνεῦμα τὴ νέα θεώρηση τοῦ ἀνθρωπί-νου γένους ὅπου ὑπερβαίνοντας τὸν παλαιὸ νόμοοἱ ἄνθρωποι ὡς laquoσύμμορφοιraquo τοῦ Χριστοῦ εἶναι ὅλοιἴσοι (ἐλεύθεροι καὶ δοῦλοι ἄνδρες καὶ γυναῖκες)Τώρα μὲ τὸν Παῦλο ὁ γάμος ἀποβαίνει Μυστήριο καὶκαθrsquo ἑαυτὸ καὶ στὴν Ἐκκλησία ἐνῶ τιμᾶται κατrsquo ἀξίανἡ παρθενία διὰ Χριστὸν (διrsquo ὁμοίωσιν πρὸς Θεόν) καὶἀξιολογεῖται θετικὰ τὸ σῶμα ὡς κατοικητήριο μάλι-στα τοῦ Πνεύματος λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο δὲν πρέπεινὰ ἁμαρτάνει κανεὶς εἰς αὐτό

Γιὰ τὴν σχέση τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὸ ἱστο-ρικοεποχικὸ περιβάλον τους εἴτε αὐτὸ εἶναι ὁ θρη-σκευτικὸς εἰδωλολατρικὸς κόσμος εἴτε τὰ φιλοσο-φικὰ συστήματα ἢ τὰ ἰσχυρὰ πολιτικοκοινωνικὰ κιἐξουσιαστικὰ μορφώματα

Τέλος κλείνοντας μόνο συμβατικά θεολόγησε γιὰτὸ μυστήριο τῆς ἀνακεφαλαιώσεως πῶς ἀναδημιουρ-γεῖται ὅλος ὁ κόσμος στὸν ἀναστημένο Χριστό πῶς ἡπνευματικὴ ζωή προσφερόμενη ἀπὸ τὸ ἅγιο Πνεῦμαμέτρο καὶ κορύφωση ἔχει τὸν Χριστό Τὸ πανίερο αὐτὸγεγονὸς ἐκφράζεται καὶ ἀποδεικνύεται μὲ τὴν πρὸςτὸν Θεὸ καὶ τὸν πλησίον ἀγάπη γιὰ τὴν ὁποία ὁ θεό-κλητος Παῦλος μᾶς ἄφησε ἀνεπανάληπτες σελίδεςἱκανὲς νὰ τὸν θαυμάζουν οἱ γενεὲς τῶν ἀνθρώπων καὶνὰ τὸν εὐγνωμονοῦν τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας


Πρὸς τὴν ὁλοκλήρωση τῆς ἀνακεφαλαιώσεως-Ἔσχατα

Ὁ Παῦλος δέκτης ἀποκαλύψεων ἀλλὰ καὶ μάρτυς τῆςζωῆς τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ βίουτης καταγράφει τὸ laquoμαρὰν ἀθάraquo (A Κορ 1622) ὁ Κύ-ριος ἔρχεται ποὺ τότε οἱ πιστοὶ ἔνιωθαν ἔντονα Ὁ ἀνα-στημένος Κύριος ἀποτελοῦσε τὸ σκάνδαλο γιὰ τοὺς ἔξωτῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν μέγιστη ἐλπίδα καὶ παρηγορὶαγιὰ τοὺς πιστούς Στὸν ἀναστημένο Κύριο θεμελιώνειτὴν ἀνακεφαλαίωση τῶν πάντων ὁ Παῦλος αὐτὴν προ-βάλλει ὡς ἀπόδειξη τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν (AΚορ 1514 καὶ 20) καὶ τῆς ζωοποιήσεως τῶν σωμάτωντῶν πιστῶν διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος (Ρωμ 811middot A΄Κορ 1522 καὶ 42)

Τὸ laquoἔρχεται ὁ Κύριοςraquo δὲν μειώνει τὸν ρεαλισμὸ τοῦδέκτη ἀποκαλύψεων Παύλου Τοῦ δίνει τὴν εὐκαιρία νὰὑπογραμμίζει τὴν πίστη ὅτι ὁ ἀναστημένος Κύριος θὰπραγματοποιήσει καὶ νέα laquoπαρουσίαraquo (A Κορ 1523) Τὰμέλη τῆς Ἐκκλησίας πρέπει νὰ ἐλπίζουν καὶ νὰ εὔχονταινὰ ἐκδημήσουνε νὰ ἐγκαταλείψουνε τὰ θνητὰ σώματάτους καὶ νὰ μεταβοῦνε στὸν Κύριο λόγος γιὰ τὸν ὁποῖοεἶναι ἀνάγκη νὰ εὐαρεστοῦνε νὰ εὐχαριστοῦν τὸν Θεὸμὲ τὴν ζωὴ καὶ τὶς πράξεις τους (B Κορ 58-9) Ἡ ζωὴ δη-λαδὴ στὸν κόσμο αὐτὸν ἀποτελεῖ κριτήριο γιὰ ὅτι θὰσυμβεῖ στὴν δευτέρα παρουσία Ὁ Χριστὸς θὰ κρίνει τό-τε τοὺς ἀνθρώπους σύμφωνα μὲ τὸ Εὐαγγέλιο καὶ τὶς ἐπι-ταγές του γιὰ τὴν ἐδῶ ζωὴ τῶν πιστῶν (Ρωμ 216)


Γράφοντας πρὸς τοὺς Φιλιππησίους δίνει πολὺ προ-σωπικὸ χαρακτήρα στὴν διδασκαλία του Καταθέτειἐσώτατο βίωμα Ζωή μου λέγει ἐδῶ στὴν γῆ εἶναι νὰζῶ ἐν Χριστῷ (laquoἐμοὶ τὸ ζῆν Χριστόςraquo) ἀλλὰ καὶ ἂν πε-θάνω τὸ θεωρῶ laquoκέρδοςraquo (121) Καταπιέζεται ἀπὸ τὴνἐπιθυμία νὰ πεθάνει γιὰ νὰ ζῆ ἐν Κυρίῳ τὸν συνεπαίρ-νει ὅμως καὶ ἡ ἀγάπη τὸ καθῆκον μένοντας στὴν ζωὴἐδῶ θὰ προσφέρει laquoἔργοraquo γιὰ τὴν Ἐκκλησία πολὺ laquoἀ-ναγκαιότερονraquo Καὶ προτιμάει νὰ ἐργασθεῖ ἀκόμα στὴνἘκκλησία (122-25) χάριν τῶν πιστῶν

Ἡ τοποθέτηση αὐτὴ τοῦ Παύλου κατανοεῖται ἀπὸτὴν θεολογία του περὶ ἀνακεφαλαιώσεως τῶν πάντωνστὸν Χριστὸ (Ἐφεσ 110) Ἡ ἀνακεφαλαίωση ποὺ ἄρ-χισε μὲ τὴν ἐνανθρώπηση καὶ συνεχίζεται στὴν Ἐκ-κλησία θὰ ὁλοκληρωθεῖ μὲ τὴν δευτέρα παρουσίακαὶ τὴν τελικὴ κρίση ὁπότε θὰ καταργηθεῖ ὁριστικὰ ὁθάνατος θὰ ὑποταχθοῦν στὸν Κύριο τὰ πάντα καὶ ὁΘεὸς πλέον θὰ εἶναι laquoτὰ πάντα ἐν πᾶσινraquo (A΄ Κορ1528-29)

Ἡ κατάσταση τῆς ὁριστικῆς ἀνακεφαλαιώσεως δὲνπεριγράφεται ὅσο θὰ ἤθελε κάποιος Σημειώνει ὅμωςὁ θεόπτης Παῦλος ὅτι τότε θὰ ἐγερθοῦν οἱ νεκροὶ καὶθὰ εἶναι ἀλλαγμένοι (laquoπάντες ἀλλαγησόμεθαraquo θὰ ἔχουνσῶμα laquoοὐράνιονraquo καὶ laquoπνευματικόνraquo θὰ ἔχουν laquoἀθα-νασίανraquo καὶ laquoἀφθαρσίανraquo A Κορ 1540-53) Οἱ ἀνα-στημένοι νεκροὶ θὰ βρίσκονται σὲ δόξα ὅπως αὐτὴποὺ δόθηκε στὸ πρόσωπο τοῦ Μωυσῆ (B΄ Κορ 37)καὶ μάλιστα σὲ δόξα αἰώνια (417) laquoσύμμορφονraquo πρὸς


τὴν δόξα τοῦ ἀναληφθέντος laquoσώματοςraquo τοῦ Κυρίου(Φιλιπ 321middot βλ Ρωμ 177middot A΄ Θεσσ 212) Οἱ ἀναστη-μένοι δὲν θὰ βιώνουν παθητικὰ τὰ δῶρα τῆς οὐράνιαςβασιλείας Ἀντίθετα θὰ λειτουργεῖ ἡ γνωστικὴ ἐνέρ-γεια ἔτσι ὥστε νὰ γνωρίζουνε τὸν Θεὸ πληρέστερα(laquoτότε ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθηνraquo) Ἀκόμαθετικότερα θrsquo ἀπολαμβάνουν τὴν θέα τοῦ Θεοῦ laquoπρό-σωπον πρὸς πρόσωπονraquo (A Κορ 1312)

Ὅσο εἶναι ὅμως καθrsquo ὑπερβολὴν σαγηνευτικὴ ἡ κα-τάσταση τῶν ἐσχάτων τόσο δύσκολος καὶ ἀποκρου-στικὸς εἶναι ὁ ἀγώνας τῆς προετοιμασίας τοῦ πιστοῦγιὰ τὴν κατάσταση αὐτή Ἄπειρες φορὲς ὁ Παῦλος ἐξή-γησε τὴν ἀνάγκη νὰ ἐγκαταλείψουν οἱ πιστοὶ τὸν laquoπα-λαιὸν ἄνθρωπονraquo (Ἐφεσ 422middot Ρωμ 66) ὅτι τοὺς δέ-νει μὲ τὰ θέλγητρα τοῦ κόσμου μὲ κάθε εἴδους ἁμαρτίαὅπως ἀδικία μίσος πλεονεξία πορνεία καὶ τὰ ὅμοιαΜὲ αὐτὰ κανεὶς δὲν ἔχει θέση (laquoκληρονομίανraquo) στὴνβασιλεία τοῦ laquoΧριστοῦ καὶ Θεοῦraquo (Ἐφεσ 55) Οἱ πιστοὶπρέπει νὰ laquoἐργάζονται τὸ ἀγαθόνraquo πρὸς ὅλους τοὺςἀνθρώπους (Γαλ 610) πρέπει νrsquo ἀγωνίζονται γιὰ τὴνἀληθινὴ πρὸς τὸν πλησίον ἀγάπη (A Κορ 134-7) Πρέ-πει νὰ κοπιάζουν ἀφάνταστα νὰ laquoστενάζουνraquo στὴνπνευματικὴ καὶ σωματικὴ ἄσκηση γιὰ νrsquo ἀποκτήσουνlaquoοὐράνιοraquo σῶμα (B΄ Κορ 52) κι ἔτσι νrsquo ἀτενίζουν αἰώ-νια τὸν Θεὸ laquoπρόσωπον πρὸς πρόσωπονraquo


ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Γ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥΟ ΠΑΥΛΟΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ ΤΙ ΤΟΥ ΑΠΕΚΑΛΥΨΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ MINION PRO KAI ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΤΗ ΜΑΚΕΤΑ ΤΟΥ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΕ Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΖΑΛΟΣ ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΟΝΤΑΖ ΚΑΙ Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟΤΟΝ ΣΤΑΜΑΤΙΟ ΚΟΤΣΑΤΟ amp ΣΙΑ ΟΕ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ amp ΣΙΑΟΕ ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 2009 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝΕΚΔΟΣΕΩΝ ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Ὁμότιμου Καθηγητῆ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆςτοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
















































































































































































































































O pavlos t

Documents

Transcript of O pavlos t