O ESPAZO URBANO

TEMA 9

CONCEPTO DE CIDADE: criterios para a súa definición Cuantitativos ou estatísticos: Considérase poboación urbana aos

municipios de máis de 10.000 habitantes. Contabiliza a poboación de todo o termo municipal (dispersa ou concentrada)

Cualitativos: baséase en: Características morfolóxicas: vén dado por:

Densidade de edificación Densidade de poboación Tipo de edificacións

Características funcionais: baséase nas actividades económicas urbanas (industria e servizos)

Criterios sociolóxicos: pola cultura urbana: Estrutura familiar menos tradicional Relacións sociais diversificadas

Criterio espacial: baséase na capacidade da cidade de organizar o espazo que a rodea, é dicir, influír sobre outros núcleos. A influenza vén dada polo tamaño da cidade e variedade defuncións

CONCEPTO DE CIDADE

A definición que se axusta en España é aquela que di que cidade é o espazo urbano que cumpre os seguintes catro requisitos: Ten bastantes habitantes: máis de 10000 habitantes Unha alta densidade de poboación Onde os dous terzos da poboación se dedican a

actividades secundarias Contan con suficientes servizos culturais, médicos,

eduativos

PROCESO DE URBANIZACIÓN Chamamos proceso de urbanización á:

Progresiva concentración de poboación. Progresiva concentración das actividades económicas e

das innovacións máis destacadas. Á difusión destes procesos cara o contorno.

Neste proceso diferéncianse varias etapas: Preindustrial Industrial Posindustrial

E. Prindustrial E. Industrial E. Postindustrial

Cronoloxía Desde a orixe da cidadeó inicio da industrialización

Desde o inicio da industrialización á crises económica de 1975.

Desde 1980.

Taxa deUrbanización

Modesta (a poboación urbana non supera o 10% do total) e estabilizada, porque, anque hai crece-mento urbano, o incre-mento da poboación urbana es paralelo ó da poboación rural.

Experimenta un gran crecemento: o incremento da poboación urbana supera ó da poboación rural.

Se estabiliza: crece a ritmo menor pola redución dos movementos migratorios ás cidades e a diminución do crecemento natural.

Factoresde la

urbanización

– Estratéxico-militares (control do territorio).– Políticos e administrativos (organización do territorio).– Económicos (control dos recursos do entorno ecentros de actividade comercial e artesanal).– Relixiosos (sedes do poder relixioso).-Colonización fenicia e grega (litoral mediterráneo)-Romanización: fundaron moitas cidades.-Invasións xermánicas: fase de desurbanización.-Idade media: Musulmáns: crearon cidades e revitalizaron outras.Cristiáns: escasa vida urbana ata os séculos XII e XIII no que se reactivou.-Idade moderna: S.XVI auxe urbano; s.XVII estancamento; s.XVIII, reanimouse.

– Administrativos: a nova división do territorio en provincias en 1833 estimulou o crecemento das novas capitais provinciais.– Económicos e sociais: naceu e desenvolveuse a industria moderna, que localizouse nas cidades e atraeu ata elas a unha poboación campesiña numerosa, polo alto crecemento da poboación, que viu facilitado o traslado pola mellora dos transportes.-Ata mediados do XIX: a concentración demográfica foi pequena (24,6%)-Dende mediados do XIX a 1936: a taxa case se dobrou (40%).-Guerra Civil e posguerra: ralentizouse e non favoreceu o crecemento.-Dende 1960 ata 1975 : etapa de maior crecemento

– A industria perde importancia como factor de urbanización porque a crise industrial provoca a perda de atracción ou o declive das cidades industriais e pola nova tendencia a dispersar a produción industrial no espazo.– A terciarización gana importancia como factor de urbanización (actividades punta, centros de decisión e turismo), mais aínda non substitúe á industria.-Na etapa postindustrial fréase o proceso de crecemento das maiores cidades a favor das cidades medias e pequenas debido á saturación das grandes urbes e á tendencia actual á descentralización das actividades económicas. O resultado é a dispersión da urbanización ou urbanización difusa que estende a cidade sobre espazos cada vez máis amplos.

AVILA CÓRDOBA

MÉRIDA

MORFOLOXÍA URBANA É o aspecto externo que presenta a cidade. Está

influenciada por: Emprazamento: é o espazo concreto sobre o que se asenta a

cidade. Depende de: Características físicas ou medio físico (topografía) Función para o que se creou a cidade

Situación: é a posición relativa da cidade respecto a un´contorno xeográfico amplo. Está relacionada coa: Función da cidade

Plano: é o conxunto formado polas superficies construídas e libres da cidade. Poden diferenciarse: Plano irregular Plano radiocéntrico Plano ortogonal

Planos

Planos

Toledo

Castellón

Construción que inclúe a trama urbana e a edificación. Pode ser: Trama:

Compacta ou pechada cando os edificios están xuntos ao longo de grandes extensións.

Aberta: cando deixan amplos espazos libre entre si. Edificación:

Colectiva e en altura (bloques e torres) Individual (vivendas exentas ou acaroadas.

Usos do solo: son as diversas utilizacións que se fan do espazo urbano: comercial, residencial, industrial…

ESTRUTURA URBANA

Chámase estrutura urbana á división da cidade en áreas con morfoloxía e funcións características.

En España podemos diferenciar: Cidades convencionais que constan de:

Parte antiga Ensanche da época industrial Periferia actual

Aglomeracións urbanas

Época Preindustrial Época Industrial Época Postindustrial

Plano – Cidade rodeada de murallas.– Plano irregular, aínda quehai exemplos radiocéntricos e

en cuadrícula.

– Reformas interiores do século XIX e el primeiro terzo del século XX causadas polo crecemento da poboación e a desamortización (apertura ou ensanche de rúas e prazas, corrección de sinuosidades) e apertura de novas prazas e de grandes vías.

– Políticas de renovación da década de 1960: destrución de parte do plano pola apertura o modificación de rúas.

– Deterioro morfolóxico e social das áreas menos valoradas.

Política de rehabilitación integrada, que pretende a recuperación do casco antigo: peatonalización de rúas e ensanche e axardinamento de prazas.

Trama Cerrada, compacta, con casas unas xunto a outras.

Densificación da trama para aproveitar mellor o espazo. A trama herdada e difícil de alterar, pero trátase de diminuíla densificación con medidas como as anteriores.

Edificación Unifamiliar, dunha ou dúas plantas, con currais e hortos.

– Reutilización de algúns edificios desamortizados.– Verticalización: 3-5 plantas.– Renovación e substitución de edificios antigos por outros

modernos de máis altura e morfoloxía sen relación coa tradicional.

Rehabilitación de vivendas privadas e de edificios do patrimonio histórico.

Usos delsolo

– Multifuncionalidade: mestúranse residencias, talleres e comercios.

– Certa especialización profesional, racial ou relixiosa.

As zonas máis centrais e máis valoradas son elixidas como lugar de residencia pola burguesía e comezan a recibir funcións terciarias.

En elas, especialmente durante a década de 1960, se instalan funcións que necesitan accesibilidade e rango.

O casco antigo convertese así no centro comercial e de negocios, co conseguinte desprazamento de usos residenciais.

Defensa dos usos tradicionais (residencia popular) e implantación de actividades innovadoras.

Composiciónsocial

– Coexistencia de diversos grupos.

– Certa xerarquía: elite no centro e traballadores na periferia.

– No século XIX a burguesía aprópiase das zonas máis centrais e valoradas do casco antigo.

– Posteriormente, ó trasladarse ós novos ensanches, algúns barrios quedaron ocupados por grupos sociais de baixos ingresos e sufriron un importante deterioro ó longo do século XX.

Mantemento da diversidade social.

Casco histórico

Santiago

Vivendas obreiras do século XIX

As transformacións actuais do casco histórico Na época postindusrial inícianse políticas de

rehabilitación integrada no casco antigo. Evitando: Conservadorismo Renovación especulativa

Plano: fanse peonís as rúas e ensánchanse e axardínanse as prazas recuperando o espazo como lugar público.

Edificación: rehabilítanse vivendas privadas e de edificios antigos e históricos.

Usos do solo: combínase a defensa dos usos tradicionais coa implantación de actividades turísticas e culturais.

Ensanche

Entre mediados do século XIX e o primeiro terzo do século XX, a industria moderna atraeu poboación rural ás principais cidades industriais ocasionando a súa expansión máis alá das murallas preindustriais. Estas cidades tiveron que medrar e seguiron medrando fóra das murallas nos chamados ensanches: Para os burgueses. Barrios obreiros barrios axardinados.

Ensanche Burgués Obreiro e industrial Barrios axardinados

Época 1800-50 1850-1900 1800-50 Actualidade 1890-1930 Actualidade

plano Regular/cuadriculaHixiénicos (dotados de servizos)

Diverso: incontrolado, especulativo, entorno vías comunicación e fábricas.

Regular

Trama Baixa densidade (aberta ou semiaberta)

Densifícase Cerrada e densa Aberta Densifícase

Edificación Palacetes, vilas axardinadas,inmobles mediana altura.

Verticalízase:bloques vivendas.Máis en 1960

Unifamiliar e colectiva de mala calidade.

Unifamiliar Colectivas,bloques.

Usos do Solo

Residencial burgués

Residencial burgués,Terciario: comercio e oficinas.Actualidade: modernización.

Residencial obreiraindustrial

Baleirado industrial:-Deterioro ambiental.-Incorporación a cidade: Reutilización (minipolígonos, usos terciariosBarrio obreiro: -revalorización-espazos marxinais)

Residencial burgués/obreiro

Vivenda, centros comerciais

CBD ÁREAS RESIDENCIAIS ÁREAS INDUSTRIAIS ÁREAS DE EQUIPAMENTO

XIX 1º tercio XX Polígonos 50-60

Actuais

Localización

Casco antigo. En algunhas grandes cidades estendeuse cara o ensancheburgués.

Casco antigo Ensanche Periferia Na periferia, xunto ó ferrocarril ou o porto, anque actualmente algunhas quedan englobadas na ciudad.

Na periferia,xunto ás principaiscarretarasde acceso á cidade.

Na periferia,xunto ás principaisvías deacceso á cidade.

Na periferia, xunto ás principaisvías de acceso á cidade.

Características

– Nel localízanse as principaisactividades terciarias:servicios avanzados,comercios, centros de ocio.– Accesibilidade desde calquerapunto da cidade.– Nó de transportes.– Altura dos edificios polo alto valor do solo.– Escasa poboación residencial.

– Barrios de rúas e casas deterioradas,ocupadospor grupossociais deidade avanzadae baixos ingresos.– Barrios de prestixioe calidade,onde as rúase edificiosantigos foron renovados ourehabilitados,ocupados polos grupos demáis renda.

– Barrios burguesescon planoen cuadrícula eedificios de calidade.– Barrios proletarioscon casasbaratas, pequenase de baixacalidade.– Barrios xardíncon vivendasindividuaiscon xardín.

– Barrios de chabolas,sobre solo ilegal, con graves deficienciasconstructivas e de servicios.– Barrios de promociónOficial dos anos corentaa sesenta con malos materiais e falta de servicios.– Polígonos de promoción privadade trama aberta en bloques ou torres, ocupados por distintos grupos sociais enfunción da súa calidade.– Áreas de vivendaunifamiliar exentaou acaroada para aburguesía, que busca contacto coa natureza.

Disfuncionalidade.– Obsolescencia.– Entorno ambiental deteriorado.– Conxestión aoquedar englobadasno continuo urbano.– Tendencia ó vaciadoindustrial,acompañadoen uns casosde abandonodas instalaciónse en outrosda súa substituciónpor outrosusos do soloque se beneficianda súa posiciónrelativamentecentral no conxunto urbano.

– En uns casos ben planificados.– En outros, sen planificar.

Parques empresariaisonde se instalanoficinas quebuscan la desconxestióndocentro de negocios.– Parques tecnolóxicosondese localizan empresasinnovadorase centrosde investigación,que requirenboacalidade ambientale proximidade ós servicios urbanos.

Instalan equipamentos que requirensolo abundante e baratoe proximidade á cidade,como grandes superficies comerciais,centros escolares,sanitarios, edificios administrativose oficinas.

As aglomeracións urbanas: área metropolitana A área metropolitana é unha grande extensión urbana que

rodea a unha cidade importante e abarca administrativamente varios municipios, entre os que existen importantes relacións económicas e sociais.

As características son: Está presidida por unha cidade importante Establécense relacións sociais e económicas. A cidade central

proporciona emprego e servizos e a área de influenza permite a instalación de actividades económicas por ter un solo máis barato e alberga traballadores de diferente categoría.

A rede de comunicacións é esencial Hai variedade social e poboación nova. A estrutura espacial corresponde a coroas concéntricas por

sectores especializados en diferentes actividades.

As orixes remóntanse ao primeiro terzo do XX pero a plena metropolización deuse en 1960-1975 cando as actividades económicas atraeron poboación agraria.

Actualmente as áreas metropolitanas experimentaron importantes transformacións: Expansión territorial Descentralización da

poboación Descentralización das

actividades económicas dende a cidade central aos núcleos das áreas.

Dotación de infraestruturas e servizos

ORDENACIÓN DA ÁREA METROPOLITANA Ordenación dos asentamentos urbanos: evitando unha

excesiva densificación demográfica e construtiva. Ordenación das actividades económicas: diversidade e

modernización Intervención en materia de transporte: debe garantir a

conexión entre o núcleo e a área. Ordenación do espazo no urbanizado: protexer os

espazos verdes

Outros tipos de aglomeración urbana

Rexión urbana: é unha área urbana descontinua, integrada por cidades dispersas (nebulosa urbana) pero o suficientemente densa como para que todo o territorio posúa características urbanas.

Exemplo: centro de Asturias

Conurbación: é unha área urbana continua formada polo crecemento paralelo de dúas ou máis cidades ata unirse. Cada cidade da conurbación mantén a súa independencia.

Exemplo: Marbella-Málaga

aglomeración urbana

Conurbación: é unha área urbana continua formada

polo crecemento paralelo de dúas ou máis

cidades ata unirse. Cada cidade da conurbación mantén

a súa independencia.Exemplo: Marbella-Málaga

Rexión urbana: é unha área urbana

descontinua, integrada por cidades dispersas

(nebulosa urbana) pero o suficientemente densa como para que

todo o territorio posúa características urbanas.

Exemplo: centro de Asturias

Megalópole:Xorde cando a

urbanización acadaescala suprarrexional.

Está formada porvarios núcleos

urbanos con funciónsdistintas.BarcelonaValenciaAlacant

PROBLEMAS DAS CIDADES ESPAÑOLAS Problemas de vivenda. Problemas de abastecemento e equipamento Problemas de tráfico Problemas ambientais

Microclima Contaminación atmosférica Ruído RSU

Problemas de delincuencia e marxinación social

A ORDENACIÓN DO ESPAZO URBANO Os axentes sociais que interveñen no espazo

urbano son: Propietarios do solo Promotores e inmobiliarias Empresarios industriais Cidadanía Poder político

Planificación urbana: urbanismo Os inicios dourbanismo dátanse da metade do

século XIX, cando o crecemento urbano rebordou as murallas das cidades, non obstante, as actuacións aplicábanse aos espazos ocupados pola burguesía. Realizáronse: Regularizacións do plano (planos xeométricos) Plans de saneamento pola propagación de ideas

hixienistas.

O urbanismo entre 1900 e 1975 Desta época destacamos:

Reconstrución das cidades danadas pola Guerra civil.. Organización do crecemento urbano: PXOU, que

dividían ás cidades en zonas polas súas funcións. Na época de desenvolvemento houbo:

Especulación con mala calidade das vivendas Elimináronse elementos valiosos do patrimonio histórico

artístico Contaminación atmosférica e das augas, para solventalo

creáronse Polígonos de desconxestión.

Urbanismo desde 1975 As CCAA adquiren competencias sobre a ordenación do territorio,

urbanismo e vivenda. A súa lexislación debe ser seguida polos concellos, a quen lles corresponde o planeamento urbanístico dos seus municipios, mediante diversos instrumentos de planificación.

O PXOU é o instrumento básico para a ordenación urbanística integral do municipio. Proxecta: O uso do solo de cada zona A clasificación dos terreos (urbanizables, urbano…) Os equipamentos Medidas de proteción ambiental. Comprende:

O Plan parcial: para cada área urbana Plans especiais: ordenan aspectos específicos

A partir de 1980 dáse unha crecente participación cidadá.

O SISTEMA URBANO ESPAÑOL Tamaño demográfico das cidades é unha das bases da

xerarquía urbana. Establécese de acordo coa regra rango-tamaño, que relaciona a poboación dunha cidade e o seu rango.

Interior: pouco urbanizado

Descontinuo e con dificultadesde articulación

Eixe dinámico

Dobre eixe:Val do Guadalquivire o eixe litoral

ConcéntranseAs grandesaglomeracións

Funcións das cidades: enténdese por funcións as actividades socioeconómicas que desempeñan as cidades cara o exterior. Segundo isto poden clasificarse en: Primarias: especializadas no sector primario: as cidades

andaluzas, manchegas, murcianas, levantinas, asturianas.

Secundarias: Na industria: País Vasco, Cataluña, Asturias Na construción

Terciarias: especializadas en servizos que poden ser comerciais, administrativos, culturais, sanitarios, relixiosos ou turísticos.

Un sistema de asentamentos equilibrado correspondería ao modelo teórico dos lugares centrais establecido por Chistaller en 1933. Este clasifica os lugares centrais de acordo coa variedade e coa calidade das funcións que desempeñan e adxudícalles unha área de influenza hexagonal. Así unha vila tería como área de influenza seis aldeas, unha cidade pequena tería como área de influenza seis vilas…ata chegar ás cidades de maior categoría. O resultado é unh territorio organizado como unha malla hexagonal.

-Madrid é o lugar central principale a súa influenza esténdese por todaEspaña.-Na periferia sitúanseOs núcleos que lle Seguen en influenzaComo sonBarcelonaValenciaSevillaA CoruñaBilbao-A unha distanciaintermedia atópanseas cidades de rangomedio:BurgosZaragozaMurciaGranada

Metrópole: son as cidades que se atopan na cima da xerarquía do sistema urbano. A súa poboación supera os 250.000 hab.Desempeñan funcións máis especializadas relacionadas co sector terciario e coa industria de alta tecnoloxía. A súa influenza é ampla. Destácanse: Metrópoles nacionais Metrópoles rexionais Metrópoles subrexionais

Cidades medias: as capitais de provincia entre 250.000 e 50.000. Funcións terciairas menos especializadas. Puntos terminais dunha densa rede de autobuses.

Cidades pequenas e vilas: menos de 50.000 hab.

POBOAMENTO URBANO EN GALICIA Galicia presenta na actualidade un

sistema urbano desarticulado. Hai un desequilibrio demográfico e funcional entre as provincias occidentais e orientais. O Corredor do Atlántico concentra o 60% da poboación total.

Hai un policentrismo urbano. Destacan dúas metrópoles

rexionais: Vigo e A Coruña Cinco cidades medias: Ourense,

Santiago, Lugo, Pontevedra e Ferrol.

Numerosas vilas

Plano de Toledo

Plano de Pamplona

Quinteiros pechados