O`zbekistan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw

ministirligi

A`jiniyaz atindagi No’kis ma`mleketlik

pedagogikaliq instituti

«Su`wretlew o`neri ha`m siziw» kafedrasi

«NUSQA KO`ShIRIW»

pa`ni boyinsha

L e k t s I y a t e k s t l e r i

Lektor dotsent Darmenov J

NOKIS- 2012

LEKTsIYa TEKSTLERI MAZMUNI

1-Lektsiya REN`DI AN`LA W HA`M SEZIWDIN` O`ZINE SAY O`ZGEShELIKLERI

1

1.Ren`ler haqqinda uliwma tu`sinik 2.Ren`lerdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri ha`m qa`siyetleri 3.Tiykarg`i, birikpe ha`m qosimsha ren`ler

2-Lektsiya SUW MENEN ISLETILETUG`IN BOYaWLAR HA`M MATERIALLAR

1

1.Suw menen isletiletug`in boyawlar ha`m materiallar haqqinda tu`sinik

2.Akvarel` suwli boyawlardin` bir tu`ri 3.Guash` boyawi haqqinda uliwma tu`sinik

3-Lektsiya MAY BOYaWDA REN`LI SU`WRET ISLEW TEXNOLOGIYaSI

1

1.Mayli boyawlar haqqinda tu`sinik beriw 2.Mayli kebiwshi maylar ha`m olardin` qatiw protsessi 4-Lektsiya NUSQA KO`ShIRIWDIN` TIYKARLARI 1 1.Su`wretshi ustalalardin` ko`rkem o`ner shig`armalarinda

nusqa aliw jollari

2.Su`wretlew o`neri shig`armalarinan nuska ko`shiriw jollari

Lektsiya 1. REN`DI AN`LA W HA`M SEZIWDIN` O`ZINE SA Y O`ZGEShELIKLERI

Jobasi : 1.Ren`ler haqqinda uliwma tu`sinik 2.Ren`lerdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri 3.Ren`lerdin` tu`rleri

1.Ren`ler haqqinda uliwma tu`sinik

Biz qiyalimizda, a`tirap araliqtag`i barliq ren`ler joq bolip ketiwin ko`z aldimizg`a keltirsek

ha`m oni aq-ku`liren` tu`ste ko`rsek , qanshaliq g`amli, zerigerli, biz ko`nikpegen bir ta`biyat ko`rinisi kelip shig`adi. Sol waqitta biz bul ren`lerdin` o`mirimizde qanshaliq a`hmiyetke iye ekenin bilemiz.

Ha`r bir zat o`z ren`ine iye. Bazi bir zatlardi onin` ren`i arqali taniymiz. U`lkenligi bir qiyli bolg`an do`n`gelek formadag`i u`sh zatti ko`z aldimizg`a keltiremiz. Biz olardi o`zine sa`ykes keletug`in ren`lerge boyap qizg`ish sari apel`sin, qizil pomidor (26-su`wret) yaki ash jasil almag`a aylandira alamiz.

Ren`ler ta`biyattin`, ma`wsimlerdin` o`zgergenliginen derek beredi. Ku`nnin` tu`rli waqitlarda jarqirag`an quyash ren`i ta`sirinde jer, ko`k, suwlar ren`ide o`zgeredi. Ku`n endi shig`arda jasil ren` tawlanip ko`rinedi. Al qaran`g`i tu`skende bolsa qizil, toyg`in qizil ren`ler toq ren`lerge aylanadi. Ko`k, jasil ren`ler ashiq tu`slerge kiredi.

Du`n`yanin` go`zzallig`i, buyimlar formasi, sipatlari, bosliq ha`m jariqliqti ren`ler arqali ko`re alamiz.

Ren` bizler baqlap, bizler islegen buyimnin` tiykarg`i belgilerinen biri. Ta`biyattin` ren`be-ren` ma`wsimleri ha`r birinde o`zine say bolg`an ren`lerge iye.

Ba`har, gu`z, qis Ba`ha`rde oyanatug`in ta`biyat onshaliq sharaqlamag`an na`zik lipas kiyedi. Sol sebepli ba`ha`r

palitrasi to`mendegi jumsaq tu`slerden turadi: ash qon`ir, aqshil qizg`ish, aqshil jasil h.t.b. Ren`ler kontrastin payda etiw ushin jas jan`a shig`ip atirg`an o`simlikler ren`i, qon`ir qizil ren`

ha`m aqshil (bordov.) qizgish ren`lerden paydalaniladi. Jaz paslinin` boyawlari jarqin, shoq, ren`be-ren`ligi menen ajiralip turadi. Xudojnik palitrasin

qaniq jasil, qizil, aqshil qon`ir, ko`k, qaniq sari ha`m (oranjeviy) jalin ren`ler toltiradi. Ha`r bir ren`nen tu`rli-tu`rli quramali basqa ren`ler dizimi tan`lap alinadi.

Gu`zde xudojnik palitrasi ja`nede tolip tasadi. Shig`arma kompozitsiyasinda issi ren`ler tap jarqirap, tawlanip atirg`anday, kontrastlar ta`sirinde ko`k ha`m qizg`ish sari (oranjeviy), sari ha`m siya renler, qizil sari, qizg`ish qon`ir qizil (bordo) h.t.b. jarqirap diqqatti o`zine tartadi. Tikarg`i ren`ler gammasin jasil ren`ler menen toltiriw mu`mkin.

Qis pasli palitrasinda aqshil hawa ren`, siyako`k, muzdin` ko`gis ren`de tawlaniwi siyaqli tu`rli ren`ler, aq-qara keskin ren`ler mas keledi. Bunday kompozitsiyalarda, a`dette, tiniq ha`m aniq ren`lerden paydalaniladi. Qistin` romantizm ruwxin qalis ku`l ren` tu`sler bayitip beredi.

Jer betinde jaylasqan ma`mleketler arqa shig`is, tu`slik batis h.t.b. sha`rayatlarg`a baylanisli o`z ta`biyiy palitrasina iye. Misali Sibir menen tu`slik jaqlardag`i ren`ler bir-birinen ko`p pariqli ta`biyattin`, klimattin` ren`ge ta`siri har jerde o`z o`zgesheliklerine iye ( ms.Yaponiyada)

Ren` insandi tek shadlandirip qana qoymastan g`a`zeplendiriwi, tinishsizlandiriwi keypiyatin tu`siriwi h.t.b. mu`mkin. Ol ruxiyatimizg`a qatti ta`sir ko`rsete aladi..

Bazi bir ren`ler tinishlandirip, dem aldirsa bazilari kerisinshe jasil, aspanko`k ren`ler ta`selle beredi. Qizg`ish, qizil, qon`ir, sari, qizil-sari (oranjeviy) ren`ler nerv qozg`awshi ren`ler toparina kiredi.

Adamlar a`zelden ren`lerge u`lken a`hmiyet berip kelgen. Orta a`sirlerde qon`ir ren` ku`sh-quwat, qa`dir-qimbatti, aspan ko`k go`zzalliq, ulliliq, jumsaqliqti, qara ha`m qizil ren`ler- o`lim ma`nislerin bildirgen.

Bayram shadliqlarinda ren`ler ja`nede u`lken a`hmiyetke iye boladi. Ma`selen qizil ren` - shadiyanaliqti ha`m ulliliqti, qara ren`- g`am qayg`ini, aq ren`- azatliq ha`m biynuqsanliqti, jasil ren` -

arziw u`mitti bildiredi. Sonin` menen bir qatar tu`rli xaliqlar bir ren`di tu`rli ramzlerge irimlarg`a joyg`an. Misali: Qitay, Aziya ha`m Afrika ma`mleketlerinde aq ren` mu`siybet g`am dep bildiredi (traur)

Birinshiler qatarinda I. Gyote shayir sipatinda isenerli etip ren`ler-ta`siri u`stinde izertlew o`tkerdi ha`m jasil ren`de saqiyliq, tinishlandiriwshi, ko`z ha`m ruwxti dem aldiriwshi qa`siyetler bar ekenin, ko`k ren`de suwiq ayazdi esletiwshi, qizil ren`de qorqinish dahshatqa saliwshi qa`siyet bar ekenin sezgen ha`m o`z jumislarinda jazg`an.

Gete Gir ta`biyat ko`rinisinin` o`zin jasil, sari, qizil, ko`k ren`li shiysheler arqali ko`zden keshirip, adamnin` ruxiy halatinin` o`zgeriwin baqlawdi jaqsi ko`rgen.

Ta`swirshiler aytiwinsha a`dette qizil ren` ha`m onin` tu`rli birikpeleri qozg`atiwshi, janlandiriwshi, iskerlikti asiriwshi, quwatlandiriwshi sari ren`-jilliliq, tetiklestiriw- quwandiriwshi, jalin ren`- quwnaqliq, shaddi qurramli, jalinli sezgirlikti keltiredi dep esaplanadi.

Jasil ren` ha`m onin` bay birikpeleri tinishliq dem aldiriwshi keypiyat bag`ishlaydi. Ko`k ren`di alsaq ol jiddiylik, g`am-g`ussa kewilsheklik h.t.b. bildiredi. Siya ren` (fiolet) qizil

ha`m ko`k ren`ler keltiretug`in sezimler birikpeleri menen ta`sir etip, bir waqittin` o`zinde diqqatti tartip quwandiradi ha`m kerisinshe g`am qayg`ig`a salip, o`zinen uzaqlastiradi. Ren`di ha`r kim o`zine mas ra`wishte sezedi.

Balalarda sezimler -ziyreklik, ku`sh-quwat, ruwxiy keshiwler, did, h.t.b. ele jeterlishe qa`liplespegen.Balalarda ren` tu`sinigi tar ( jasil terek, aspan ko`k aspan, dar`ya, sari quyash, qizil gu`l, aq qar) bolsa u`lkeygenshe "balalarsha seziw" qorshawinda qala beredi, kerisinshe ren` birikpelerinin` ha`r qiyli shen`beri ken`eye bergen sayin renn` seziw qa`siyetleri ziyrekligi ha`m tan`law imkaniyatlarida asip bara beredi.

Aldin boyawdi qolg`a alip, onin` ren`in tu`rlishe u`yrenip, na`rse buyimlarga, ta`biyatqa salistirip ko`riw, aq boyaw ha`m suw ja`rdeminde ren`ler shig`ariw, boyawlardi bir-birine aralastirip, jan`a ren` payda etiw h.t.b. bulardin` ha`mmesi adamg`a bir kewil xoshliq inam etedi. Akvarel`, guash`, qurg`aq qa`lemsheler (pastel) h.t.b. paydalaniw mu`mkin.

Ren`di seziw tuyg`isin o`siriw menen ta`biyattag`i go`zzal ren`ler sa`ykesligin, jivopis` shig`armalari, xaliq a`meliy sanaati, dizaynerler joybarliq konstruktsiyalarin, xojaliq buyimlarin baqlaw paydali.

Ren` qa`siyetlerin u`yreniwdin` ja`ne bir joli ren` ha`m dawisti bir-birine qiyaslaw. 33 s. I.N`yutonnin` a`piwayilastirilg`an ren` spektri ha`m muzika oktavalarinin` qiyaslawshi sizilmasi berilgen. Ren`li muzika (Tsvetomuzika) qurilmalarinda ren` ha`m jariqliqtin` go`zzal ko`rinislerin gu`zetiw mu`mkin. Adam o`z an`inda ren` ha`m muzikani birlestirip, ren`li muzika sezgisin asiriwi mu`mkin.

Bul qa`siyet ren`ta`swirdi u`yreniwde ha`m ta`swiriy do`retiwshilikte qol keledi. Ren` qa`siyetlerin jaqsi an`law, onnan ren`ta`swirde paydalaniw, bezew sanaatinda qollawda xudojniklerge ren` haqqindag`i pa`n ren` taniw pa`ni ja`rdem beredi.

Ren` haqqindag`i pa`n ju`da` qa`dimnen bar pa`n. Eramizdin` aldin`g`i IV- a`cirde aq grek alimi Aristotel` ren`lerdin` kelip shig`iwi ha`m tu`rli ko`rinislerin tu`sindiriwge ha`reket qilg`an.

Oyaniw da`wirinde Italiyanin` ulli xudojnigi Leonardo de Vinchi o`zinin` "Ren`ta`swir haqqinda risola" shig`armasinda ren` haqqinda ha`zirgi zaman xudojnikleri ushin da u`lken a`hmiyetke iye bolg`an mag`liwmatlardi jazip qaldirg`an.

Xudojnikler shig`arma do`retiwde, ren` haqqindag`i o`z bilimleri ha`m ta`jiriybelerinen paydalanadi. Bazi da salistiriw qiyin bolg`an seziler-sezilmes o`zgerisler shig`armada u`lken a`hmiyet berip ketiwi mu`mkin.

2.Ren`lerdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri ha`m qa`siyetleri Ren` o`zi ne, onin` qanday qa`siyeti bar? Buyimlar ren`i neni bildiredi. Ne sebepli bazi bir

na`rseler Ne sebepli bazi bir na`rseler ko`k, basqasi qizil ja`ne biri jasil ren`? Bulardin` ha`mmesine sebepshi, o`z jolinda barliq na`rseni jaqtilandiriwshi anig`irag`i

nurlandiriwshi quyash eken. Qaran`g`ida biz hesh qanday ren`di ko`re almaymiz. Ko`zge quyash yaki elektr shirag`i nurlari, jaqtiliq tolqinlari tu`siwi menen aq ren`lerdi seziw ko`riw mu`mkin.

A`dette ren`di ko`rip seziw eki gruppag`a bo`linedi: birinshi gruppani axromatik ren`ler: aq, qara, ku`lren` du`zedi. Bular qalis ren`ler dep ju`rgizilip tek hesh qanday birikpelersiz taza aq ku`l ren` ha`m qara ren`ler ax romantik ren`lerge kiredi.

Keyingi gruppag`a xromatik ren`ler- qara, aq ha`m ku`lren` ren`lerden baska barliq ren`ler qizil, sari, jasil ko`k x.t.b. kiredi.

Quyash nurlari hayran qalarliq qa`siyetlerge iye. Jawin tamshilari yaki shiyshenin` iymek qabirg`alarinda, u`sh qabirg`ali shiyshe prizmada sing`an quyash nurlari payda etken radugani eslep ko`reyik.Bul ha`diyseni birinshilerden bolip inglis fizigi I. N`yuton tapqan. Ol ren`di spektr ren`lerine jayip shig`iwg`a eristi. Prizma tolkin quramindag`i nurlardi qisqa, orta ha`m uzin gruppalarg`a ajiratadi . Qisqa tolqinlar ko`k ha`m fioletoviy (binafsha) ren`lerdi bildiredi. (fizika sabaqlarinan mag`liwmat aliw mu`mkin).

Quyash jariqlig`inda barliq ren` tolqinlari bar. Bulardin` barlig`in qosip aralastirg`animizda aq ren`di ko`z aldimizga keltiremiz ajiratip shig`ilg`anda raduga ren`lerin ko`remiz. Jaqtiliqtin` tolqinlaniw qa`siyeti ko`riw organlari arqali ren`di ko`rip, oni seziw tiykarin beredi.

Qizil, qizg`ish sari, sari, jasil, aspan ko`k, ha`m siya ren`ler spektrdi du`zedi . Spektr ren`leri ha`mme waqit shen`ber ishinde to`mendegi ta`rtipte jaylasqan boladi: Qizil, qizg`ish- sari, jalin ren`, sarg`ish- jalin ren`, sari, sarg`ish-jasil, jasil, ko`kshil-jasil, ko`k, ko`kshil-siya ren`, siya ren`, qizg`ish-siya ren` (46, 47, 48 su`wretler).

Ren` spektrinin` en` shetinde jaylasqan qizil ha`m siya ren`ler ortadag`i ren`ler, yag`niy qizil ha`m jasilg`a qarag`anda bir-birine jaqin ko`birek uqsaydi. Bul spektr ren`lerin shen`ber boylap jaylastiriw imkaniyatin beredi.

Ren`ler shen`beri a`dette ekige: jilli ha`m suwiq ren`lerge bo`lip u`yreniledi. Jilli ren`ler : qizil, sari, jalin ren` ha`m quraminda az bolsada usi ren`ler aralasqan ren`ler. Jilli

ren`ler quyash ren`i, jalin ha`m ta`biyatta haqiyqattan da jilliliq beriwshi istochniklerdi esletedi. Suwiq ren`ler: Ko`k, aspan ko`k, ko`k-siya ko`k, ko`k-jasil ha`m bulardin` birikpesinen kelip

shiqqan ren`ler. Duz, qar, suw, ay jariqlig`i h.t.b. Haqiyqiy jaylasqan ornina salistirg`anda jaqiniraqta bolip ko`rinetug`in ren`ler- jilli issi ren`ler

gruppasina, haqiyqiy orninan uzag`iraqta ko`rinetug`ini suwiq ren`ler toparina kiredi. Xudojnikler bul qa`siyetlerden o`nimli paydalanip, ren`ler ko`liginde jaqinliq yamasa uzaqliq ko`z

aldina keltiriwdi payda etedi. (58-su`wret)

3.Tiykarg`i, birikpe ha`m qosimsha ren`ler Ren`lerdi bir-birine aralastiriw joli menen alip bolmaytug`in ren`ler, tiykarg`i ren`ler delinedi

(qizil, sari, ko`k) . Tiykarg`i ren`lerdi bir-birine aralastirip shig`arilatug`in ren`lerdi birikpe yaki jasama ren`ler.

(bular oranjeviy, jasil, fiolet) Sari ren` ortasinan baslap, ren`ler shen`berine diametr o`tkeremiz ha`m onin` bir ushi siya ren`

u`stinen o`tkenin ko`remiz. Ren`ler shen`berindegi oranjeviy ren` qarsisinda ko`k ren` jaylasqan. Sol ta`rizde sha`rtli tu`rde qosimsha ren`ler dep ataliwshi jup ren`lerdi aniqlaw qiyin emes. Qizil ushin jasil qosimsha ren` yaki bunin` kerisi boladi. Qosimsha ren`ler sa`ykesligi ren`nin` o`z aldina jirqinlig`in ko`rsetedi. Ha`r qanday qizil ren` qa`legen jasil menen jaqsi sa`ykeslenedi.Qizil jasil ko`k sari, fiolet h.t.b. ren`lerdin` ko`plegen tu`sleri boluwi mu`mkin. Misali eger qizil ren` ko`k ren`ge jaqiniraq bolsa, bunday qizildin` qosimsha ren`i sarg`ish jasil boladi 12 ren` shen`beri 24 boliwi da mu`mkin. Xa`r bir ren`nin` o`zine say u`sh qa`siyeti bolip, ren` tu`sleri, ash-toqlig`i ha`m jarqinlig`i.

Bulardan basqa jariqliq ha`m ren`ler kontrasti xarakterin biliw, zatlardin` o`z ren`i tu`sinsheleri menen tanisiw ha`m ren`lerdin` bazi bir fazaliq qa`siyetlerin tu`siniw seziw za`ru`r.

An`imizda ren`ler tu`ri-tu`si bizge tanis bolg`an zatlar ren`i arqali qa`liplesedi. Ko`pshilik ren`lerdin` atlari qa`liplesedi. Ko`pshilik ren`lerdin` atlari tuwridan-tuwri sol zatlardin` o`zine tiyisli ren`lerden kelip shig`adi ku`l ren`, jalin ren`, aspan ko`k h.t.b.

Ren` tu`slerdin` olardin` atlari (sari, qizil, ko`k h.t.b.) ha`m spektrdag`i orin arqali aniqlaniwin an`law qiyin emes. Soni bilip qoyiw paydali jaqti ku`nde shiniqqan ko`z ren`nin` 180 tu`sin toqlig`inin` 10 tekshesin pariqlay aladi.

Xromatik ren`nin` jarkinlig`i axromatik ren` bolg`an ku`lren`nen basqashalig`i menen ajiralip turadi.

Eger qandayda bir xromatik ren`ge ku`l ren` qosilsa ol gu`n`girt tartip ash, toqlig`i o`zgeredi. Ren`nin` u`shinshi qa`siyeti jarqinliq ku`shinin` qanday boliwina qaramay ha`r qanday ren` ha`m

tu`sti jarqinlig`i menen salistirip ko`riw mu`mkin. Yag`niy qay biri qararaq, qay biri ashiq ren`. Ren`ge aq boyaw yamasa suw qosip jarqinlig`in

o`zgertiw mu`mkin. Qizil - rozoviy ren`, ko`k aspan ko`k, jasil-ashiq jasil ren` tu`slerge aylanadi. Jarqinliq - xromatik ha`m axromatik ren`lerge tiyisli sipat bolip eaplanadi oni aqshilliq penen

aljastirmaw kerek. A`dette xudojnikler jarqin boyawlar qatnasin tu`sler qatnasi dep te ataydi. Shig`armada ko`rsetilgen jarqinliq penen ren`ler tu`slerin, jaqtiliq saya menen ren`ler diziminde aljastirmaw kerek.

Su`wret jarqin tu`sler menen sizilg`an degende a`weli jarqin boyawlarqatnasi ko`zde tutiladi. Lekin ren` boyinsha ol akshil-ku`lren`, akqshil-fiolet ren`ler siyakli tu`rli tuman boliwi mumkin. Ha`r bir ren` ha`m tu`sti jirqinlig`i boyinsha salistiriw mu`mkin, aqshil jasil menen qaramtir jasildi pushti ren` menen ko`kti, qizil menenfiolet ren` h.t.b.

Qizil, pushti ren`, jasil, jiger ren` h.t.b. ash ha`m toq ren`ler boliwi mu`mkin. A`tirapimizdag`i na`rse buyimlar ren`lerin bilgenimiz ushin olardin` jarqinlig`in ko`z aldimizg`a keltire alamiz. Misali sari ren` ko`k ren`ge qarag`anda jarkiniraq ekenin bilemiz ( Sari limon ko`k dasturxanda).

Axromatik ren`ler yag`niy aq, ku`lren` ha`m qara ren`ler tek jarqinliq penen xarakterlenedi. Jarqinliq boyinsha parqlar bazi bir ren`nin` ashig`iraq, bazilarinin` toyg`iniraq boliwi menen belgilenedi.

Ha`r bir xromatik ren`di jarqinlig`i boyinsha axromatik ren`ge salistirip ko`riw mu`mkin. 24 ren`nen quralg`an ren`ler shen`berin baqlaw mu`mkin (63) qizil menen ku`l ren`, rozoviy menen qara bir biri menen salistiriw mu`mkin. Axromatik ren`ler xromatik ren`ler jarqinliqlarina ten` etip aling`an.

Buyimlar ren`i bizdi qorshag`an ortaliq sha`rayatinan kelip shiqqan halda ba`rqulla o`zgerip turadi. Bunda jariqliq u`lken a`hmiyetke iye. Eger buyimg`a tu`sip turg`an jariqliq suwiq ren` bolsa

sayalar jilli ren` bolip ha`m kerisinshe tu`sken jariqliq jilli ren` bolsa saya suwiq ren` bolip ko`rinedi. Jariqliq ha`m ren` kontrastlari buyimnin` bu`gilgen jerlerinde yag`niy formanin` burilislarinda,

sonday aq kontrast fon menen tutasiw shegaralarinda aniq ko`rinedi. Xudojnikler buyimlardin` tu`rli tu`slerin ko`rsetiwde jarqinliq kontrastlarinan paydalaniladi. Ash

ren`degi na`rseleri toq ren`ler qasina qoyip, ren`ler kontrasti ku`sheytiriledi ha`m usi usilda formalar xarakterin beredi.

Aq ha`m qara fonlarda jaylasqan bir qiyli ku`l ren` to`rt mu`yeshlikler bir-birine salistirilg`anda ha`r qiyli bolip ko`rinedi.

Ku`l ren` qara fonda tiykarg`i ren`ine qarag`anda ashig`iraq, aq fonda bolsa tog`iraq bolip ko`rinedi. Bul kontrast, jariqliq yamasa jarqinliq kontrasti dep ataladi.

Biz buyimlar ren`in bizdi qorshag`an ortaliq fonina salistirmali qabil etemiz. Misali aq dasturxan u`stinde sarg`ish-qizil apelsinler qoyilsa, dasturxan hawa ren` jasil almalar qoyilg`anda rozovy tu`rge do`nip ko`rinedi. Bunin` sebebi na`rseler ren`ine salistirg`anda fon ren`i qosimsha ren` tu`slerin o`zgertedi. Ku`l ren` fon qizil ren` buyim qasinda "suwiq", ko`k ha`m jasil buyim qasinda issi "jilli" bolip ko`rinedi.

72 su`wrette bir qiyli 3 to`rt mu`yeshlik berilgen. Olar ko`k fonda jalin ren` tu`ske, sari fonda- fiolet (siya tu`r), jasil fonda-rozoviy (qizg`ish) tu`slerge kiredi, yag`niy bul kvadratlar fon ren`ine salistirg`anda qosimsha ren`lerdi o`zlestiredi. Buyim ren`i ashiq fonda toyg`iniraq , toq fonda ashig`iraq bolip ko`rinedi.

Ren`ler kontrasti ha`diysesi ha`r qanday ren` a`tiraptag`i basqa ren`ler ta`siri na`tiyjesinde haqiyqiy hasli ren`ine salistirg`anda o`zgeriwin ko`rsetedi.

Qosimsha ren`ler bir-birinin` qasinda jarqiniraq ha`m tog`iraq bolip ko`rinedi. Bul protsess tiykarg`i ren`ler arasindada boladi. Misali: Qizil pomidor, as ko`kler janinda elede qiziliraq, siya ren` baqlajan sarishalg`am janinda ja`ne de toyg`iniraq bolip ko`rinedi.

Ko`k ha`m qizil ren`ler kontrastlari, suwiq ha`m jilli ren`ler timsali. Ko`pshilik Evropa jivopisleri Titsian, Pussen, Rubens, A. Ivanovlar jaratqan shig`armalar koloriti

dramatik kontrasti ku`sheytirip turadi. Uliwma alg`anda kontrast-dep ataqli rus xudojnigi ha`m alimi N. Volkovtin` aytqaninday shig`armada ren`lerdi bir-birine qarsi qoyiw xudojniklerdin` tiykarg`i usili bolip esaplanadi.

A`tirap a`lemde bir ren`nin` ekinshisine ta`siri biz ko`rip o`tken mbir qansha quramali bolip, jarqinlig`i ha`m ren` kontrastlari u`lken a`hmiyetke iye boladi ha`m su`wret siziwshig`a ren`lerdin` a`lemdegi uyg`inliqlarin anig`iraq ko`rip, oni seziwge ja`rdem beredi. Olar alg`an bilimlerinen a`melde paydalanadi. Jarqinliq ha`m ren`ler kontrastinan paydalaniw su`wretlew shig`armalarinin` ko`rkemligin ja`nede asiradi. Ameliy bezew jumislarin ja`nede ma`nisli etiwde tu`s ha`m ren`ler kontrasti u`lken rol` oynaydi.

A`tirapimizdag`i na`rseler ha`m buyimlardi gu`zetsek biz ko`rgen barliq na`rseler o`z formasinan basqa o`z ren`ine de iye. Almanin` sarilig`i, dasturxannin` ko`kligi h.t.b. aniqlap alamiz.

Buyimnin` tiykarg`i ren`i - bul taza, aralaspag`an ha`m o`zgermes tu`s bolip, ol aniqlig`i ha`m o`zgermes qa`siyeti menen an`imizda ma`lim bir na`rse ha`m buyimdi an`latadi.

Hasliy (tiykarg`i) ren` - sirtqi ortaliq ta`sirlderi esapqa alinbag`an qanday da bir na`rse yaki buyimnin` tiykarg`i ren`i.

Na`rse yaki buyimnin` hasliy (tiykarg`i) ren`i bir tu`sli yaki bir neshe tu`slerden turiwi mu`mkin (76-77 su`wretler). A`tir gu`llerdin` tiykarg`i ren`leri aq yamasa qizil ekenligin ko`remiz. Biraq ha`r bir gu`lde hasil ren`nin` bir neshshe tu`slerin sanaw mu`mkin.

Na`rse ha`m buyimlardin` o`zine qarap yaki yaddan su`wret sizg`anda, olardin` hasliyren`leri , yarim saya ha`m saya ta`sirinde o`zgeriw qa`siyetlerin ko`rsetiw talap qilinadi. Bir g`ana hasliy ren`nin` o`zi jariqliq, hawa qatlami ta`siri astinda ha`m basqa ren`ler menen aralasip qalg`anda saya yaki jariqlikta basqa tu`slerge kirip baradi.

Quyash nurlari menen jaritilg`an buyimnin` hasliy ren`inin` yarim sayasi ishinde aniq ko`rinedi. Hasliy ren` toliq saya ishinde toliq ko`rinbeydi. Jarqin nurda bolsa shug`lalanip ren`di gu`n`girtlestiredi.

Xudojnikler hasliy ren`lerdin` jariq saya o`zgeriwlerin aniq ko`rsetip, na`rse ha`m buyimlar go`zzalliqlarin bizge usinadi.

Tiykarg`i birikpe ha`m qosimsha ren`lerden paydalaniw teoriyasi ha`m a`meliyatin o`zlestirip alg`annan son`, na`rse ha`m buyimnin` hasliy ren`leri ha`m tu`slerin jariqta, sonday aq sayada an`sat ko`rsete alamiz. Na`rse ha`m buyimnan tusip turg`an yaki og`an tu`setug`in saya ishinde ha`r dayim onin` o`z hasliy ren`ine qosimsha bolip esaplanatug`in ren` qatnasadi. Misali, qizil alma sayasinda qosimsha jasil ren` qatnasadi. Bunnan tisqari ha`r bir saya ishinde buyimnin` o`z ren`ine salistirg`anda tog`iraq bolg`an tu`s penen birge ko`k tuste qatnasadi. Soni yadda tutiw kerek buyimnin` hasliy ren`ine onin` a`tirapindag`i muxit ta`sir o`tkeredi. Sari alma janina jasil material qoyilg`anda ren` refleksi payda boladi, yag`niy almanin` o`z sayasi jasil ren`di ko`rsetedi.

Ta`biyg`iy ren`de ko`rinip turg`an ren`ler a`dette spektr ren`leri aralasiwi na`tiyjesinde dep qaraladi. Ren` birikpelerinin` tiykarinan u`sh usili bolip: optik, fazaliq ha`m mexanik birikpeleri bolip bo`linedi.

Ren`lerdin` optik birikpeleri: Jariqliqtin` tolqinlaniw qa`siyetine tiykarlanadi. Sektorlari kerekli ren`ge boyalg`an shen`berdi ju`da` tez aylandiriw joli menen bul birikpeni payda etiw mu`mkin. Ren`lerdin` optik birikpelerin ta`jiriybede ko`riw ushin arnawli jasalma aylang`ish jasap, a`melde sinap ko`riw mu`mkin. Prizma jariqliqtin` aq nurin tiykarg`i spektr ren`lerine bo`lip jiberedi, jasalma aylang`ish bul ren`lerdi aralastirip, qaytadan aq ren`ge aylandiradi.

Ren` tiykarinan fizik qa`siyet dep qaraladi. Ren`lerdin` optik ha`m fazaliq birikpeleri mexanik birikpelerden ajiralip turadi.

Optik birikpede tiykarg`i ren`ler- qizil, jasil ham̀ ko`k bolsa, mexanik birikpede- qizil, ko`k, sari. Qosimsha ren`lerdin` (eki xromatik ren`) optik birikpesi axromatik ren`di (ku`l ren`) beredi.

Teatr yaki tsirkte jaritqishlardan qizil, ko`k jasil nurlar tu`skende olardin` birigiwi na`tiyjesinde aq ren` payda bolg`anin bayqaymiz (80 su`wret).

Ren`lerdi optik biriktiriw joli menen ko`p ren`li su`wret keltirip shig`ariw ta`jiriybesin o`tkeriw mu`mkin. U`sh jaritqishta ren`li fil`trler (qizil, ko`k, jasil) tag`iladi ha`m aq ekran betinde nurlar bir tochkada tutastiriladi. Na`tiyjede sol tsirklerde ko`rgen ren`lerdin` ha`mmesi payda bolg`anin ko`remiz. Bir waqittin` o`zinde ekrannin` ko`k ha`m jasil ren`ler menen.

Salistirip ko`rin` eger biz ren`li nurlardi qoyip, boyawlardi aralastiratug`in bolsaq, uliwma basqa ren`lerge iye bolamiz. (81-su`wret).

Ren`li nurlardin` u`shewin bir jerge jiynap aq ren`ge erisemiz. Eger jaqti bergishke aq-qara sland ornatilg`an bolsa, olardi nurlar ja`rdeminde ren`li qiliwg`a urinip ko`riw mu`mkin. Ko`k, jasil ha`m qizildan ibarat u`sh nurdi aralastiriw joli menen ko`plegen ren` tu`slerin keltirip shig`ariw mu`mkinligin ta`jiriybe o`tkerip ko`rmesten iseniw qiyin a`lbette.

Ren`lerdi optik biriktiriwdin` quramali maslamalari bolip, olardin` biri televizor. Ha`r ku`ni televizordi qoyar ekenbiz, ekranda tu`rli -tuman ren` tu`slerin ko`remiz. Olar o`z gezeginde qizil, jasil ha`m ko`k nurlaniwlardi bir-birine aralastiriwg`a tiykarlang`an.

Ma`lim bir araliqtan onsha u`lken bolmag`an ha`m bir-birine tiyip turg`an u`sh ren` bo`legi baqlang`anda ren`lerdin` fazaliq birikpelerin ko`riw mu`mkin.

Usi mayda bo`leksheler bir pu`tin bo`lekke birlesip, olar birigiwinen kelip shig`atug`in ren`ler toplami quraladi.

Araliqta ren`lerdin` birlesiwleri insannin` ko`z du`zilisinde ren` ajirata aliw qa`siyeti menen baylanisli bolip, optik birigiw nizamlari tiykarinda ju`z beredi.

Xudojnik ha`r bir shig`armani jaratiwda ren`lerdin` fazaliq birigiwlerin na`zerde tutpag`an ha`m bul shig`arma, a`lbette ma`lim bir araliqtan gu`zetilip esapqa aliwi za`ru`r.

U`lkenirek araliqtan baqlawg`a mo`lsherlengen o`lshemi u`lken su`wret shig`armani jaratiwda ren`lerdin` fazada birigiwlerinen payda bolatug`in ta`sirlerdi bo`lek yadta tutiw kerek.

Impression xudojnikler, a`sirese bo`lek su`rtpeler texnikasi mayda-mayda ren`li tochkalar ja`rdeminde su`wret shig`armasin jaratiwshilar, jivopistin` u`lken bir bag`itina puantimizm (puant- tochka so`zinen) ati menen atalg`an.

Ma`lim bir araliqtan qaralip atirg`an su`wrette ha`r qiyli ren`li mayda su`rtpeler, gu`zetiw protsessinde bir-birlerine qosilip, bir pu`tin ren` bolip ko`rinedi.

Xudojnik Jakom bo Valla ren`di birigiwshi da`wirlerge qoyiw u`stinde qizig`arli ta`jiriybe o`tkerdi. Ol tek g`ana ren`di emes, ba`lki tezlikli fotografiya tayarlawday quramali ha`reketlerden paydalang`an halda usi ha`reketlerdin` o`zlerinde birigiwshi da`wirlerge jayip shiqti. Na`tiyjede tan`qalarliq "Boloxanag`a ju`girip shiqqan qiz" ma`nzarasi payda boldi ha`m og`an tek g`ana uzaqtan qarag`anda ren`lerdin` fazaliq optik birigiwleri tiykarinda avtor pikiri aship beriledi.

Baspaxanalarda rastr qa`lipleri ja`rdeminde su`wretlerdi basip shig`ariw ushin barliq tu`rlerdegi ren`di beriwde ren`lerdin` fazaliq birigiwlerine tiykarlanadi. Ma`lim bir araliqtan tu`rli ren` tochkalari menen boyalg`an bo`leklerdi baqlar ekenbiz, biz olardin` ren`lerin bir-birinen ajirata almaymiz, ba`lki fazaliq birigiwler tiykarinda ko`remiz.

Ko`plegen kitaplardag`i ren`li su`wretler u`sh tiykarg`i ren`ge (rozoviy, qirmizi ren`, sari ha`m aspan ko`k) bo`listiriw joli menen basilg`an. Bul ren`lerden gezekpe gezek basip shig`ariw waqtinda olardin` mexanik birigiwleri ju`zege keledi. Qara ren` kontur ushin yaki basqa bir ren`ge talap etilgen mug`darda qosiladi, qag`azdin` ren` basilmag`an jaylari aq ren` waziypasin orinlaydi. Eger to`rt boyawli su`wrettin` u`lkeytirilgen bo`leklerin jaqin ha`m uzaq araliqtan baqlasaq, olarda mexanik ha`m fazaliq birikpeler siyaqli na`tiyjelerdi ko`remiz.

Ren`lerdin` mexanik birigiwleri- biz boyawlardi palitrada, qag`azda, material (gezleme) betinde aralastirg`animizda ju`zege keledi. Bunda ren` ha`m boyawlardin` bir qiyli na`rse emes ekenligin aniq biliw kerek. Ren` optik (fizik), boyaw bolsa ximik qa`siyetlerge iye.

Ren`ler ta`biyatta biz izertlep tapqan boyawlarg`a qarag`anda bir qansha ko`p. Boyawlar ren`i ko`pshilik zatlardin` ren`ine qarag`anda az ta`miynlengen.

En` ashiq boyaw aq (belila), en` toq boyaw qara boyawg`a qarag`anda tek 25-30 ma`rte jarqiniraq jivopis`te ta`biyattin` barliq bayliqlari, onin` ren`be-ren`ligin bul azg`ana boyawlar ja`rdeminde ko`rsete aliw mu`mkin emestey.

Biraq xudojnikler o`z sheberligi menen shig`armalarda barliq ren`lerdi jilwalandirip kelmekte. Biraq xudojnikler o`z sheberligi menen shig`armalarda barliq ren`lerdi jilwalandirip kelmekte. Biraq xudojnikler ren` taniwda o`z bilimlerinen ha`mde ma`lim tu`rlerden tan`law ha`m koloristika garmoniyasinan paydalang`an halda kerekli sheshimlerge erispekte. Jivopiste ren`lerdin` go`zzal birikpelerinen kelip shig`ip, tu`rli boyawlar ja`rdeminde bir rendi, yaki bir boyaw menen bir neshe ren`di ko`rsetiw mu`mkin. Eger ha`r bir ren`ge qara boyawdan az azdan qosilsa, ko`rkem na`tiyjelerge erisiw mu`mkin (88-su`wret). Geyde boyawlardi mexanik aralastiriw joli menen ren`lerdin` optik birikpesin payda etiwdegidey na`tiyjelerge erisiw mu`mkin. Biraq olar a`dette bir-birlerine sa`ykes kelmeydi. Bug`an palitradag`i ha`mme boyawlardan qosip, aralastirg`anda optik birigiw siyaqli aq ren`di bermey, ba`lki ku`l ren`, qon`ir yaki qara ren` bolip qalg`anin misal etip ko`rsetiw mu`mkin (89 su`wret).

Ren`lerdi birinin` u`stine birin qoyip aralastirin`. Juqa ren`li gezlemelerdi birinin` u`stine birin qoyg`anda ju`zege keletugin ren` o`zgeriwin baqlaw o`tkeriw mu`mkin.

Ren` birikpelerinen jivopiste ju`da` za`ru`r waziypani orinlaydi. A`dette jarqinlig`i ha`m tu`r-tu`si

bir-birine jaqin bolg`an ren`ler o`z-ara birlesedi. Ren`ler o`z-ara tu`sler arqali birleskende, olar ayriqsha tawlanip, do`nip sipat o`zgeriwleri ko`zge taslanadi. Uliwma koloritten ajiralip qalg`an ren` ko`zge jat bolip ko`rinedi ha`m ko`rkem shig`armanin` pu`tinligi buziladi. Ko`rkem o`ner barliq ren`lerdin` o`z-ara baylanislilig`i tiykarinda quriladi. Bul shig`arma pu`tinligine ziyan jetkizbey jarqinlig`i yaki ash-toqlig`i boyinsha bir g`ana ren` bo`legin o`zgertiriw, oni kishireytiw yamasa u`lkeytiriw mu`mkin bolmaydi.

Su`wrette tu`rli ren`lerdin` garmonik, go`zzal tu`r-tu`si birikpeleri ortasindag`i o`z-ara baylanisliliq kolorit dep ataladi.

Kolorit bizge a`lemnin` bay ren`be-ren` go`zzalligin aship beredi. Ol xudojnikke su`wret keypiyatin beriwde ja`rdem beredi. Kolorit tinish, zawiqlandiriwshi, qa`weterli , g`amli boliwi mu`mkin, sonday aq jilli ha`m suwiq, jarkin ha`m gu`n`girt boladi. O`tmishtegi ustazlardin` jivopis shig`armlarai to`mendegi ayrim da`wirlerde kolorit rawajlaniwin baqlaw imkanin beredi. Kolorit tu`sinigi XV-a`sirdin` aqirlarinda qa`liplesip Borokko da`wirinde rawaj tapti. Ondag`i da`slepki o`zgeriwler a`sir son`larinda payda bola basladi. Bul da`wirde boyawlardi bo`lek-bo`lek qoymastan ren`lerdi bir tegis jedirme etip, yarim sayalarg`a tutastirg`an konstebelge, a`sirese impressionistshilerge kelip bul jag`day ja`ne de keskinlesti. A`jayip rus iskusstvo alimi V. Vipperdin` ilimiy shig`armalari usi jivopis koloriti tariyxina bag`ishlang`an.

XV-a`sirde Italiya, Frantsiya, nemis xudojnikleri su`wretlerinde boyawlar bir-birine qarag`anda o`z betinshe berilgen. Bernard Strigel mektebine tiyisli xudojnik Albrent Dyurerdin` Osvald Krel portretinde fonnin` qizil ren`i jariqta da, sayada da ash yaki toqlig`insha Kaliwina itibar berin` (90 su`wret). Xudojnik na`rse ha`m buyimlardi tap do`nip jilwalanip turg`anday su`wretleydi. Qaharmanlar qa`ddi qa`wmeti a`tirap fazada qarisip ketpegen, kerisinshe qon`ir qizil ren`de gewdelenip tur. Ren` ha`m forma bir pu`tinlikke quyilip turadi , boyawdan jariqlik penen faza boslig`inda bir-birinen ajiratip bolmay qaladi. Bellinidan Titsian ha`m Tintorettag`a shekem bolgan da`wir bul haqiyqiy kolorittin` tu`slerge aylaniw da`wiri esaplanadi.

Eger XVI-a`sir jivopisinde ren` uliwma tirishilikti bildirgen bolsa, olardin` qamrap aliwi barg`an sayin asa berdi. Jan`a tu`r tu`sler payda bola basladi.Korovadjoda - jarqin qizil, jilli jasil, qon`ir qizil-sari, aqshil aspan ko`k, ko`k, Velaskeste qara a`tirapinda ko`zge biliner- bilinbes jedirmeler, ku`lren`, aq, pushti ren` h.t.b.

Rembarnt o`z palitrasin toq tu`sler menen shegaralaydi, biraq onda ren` jan`asha janlantiriw ha`m sirli qa`siyetlerge iye boladi.

Oyaniw da`wiri jivopisetsleri, misali Titsian ren`nen tiykarg`i tirishiliktin` bir ko`rinisi sipatinda paydalanadi. Barokko da`wirinde ren` ko`p sipatlari menen jivopisets fantaziyasinda estetik waziypalardi orinlawshi bir element sipatinda qatnasadi.

O`tmish ustazlar o`z shig`armalarin ju`zege shig`ariwda ko`rkem, ren`be ren` sa`ykeslikler, tu`r-tu`sler aralaspalari, quramali texnik usillardi tiykar etip alg`an. Olar ku`shli ren` ha`m tu`s kontrastlarin iske qosqan. Sonday aq, olar qa`legen ren` tu`slerine erisiw ushin ag`izip islew (lessirovka) usilinan paydalang`an.

XVIII-a`sirge kelip ren` menen baylanisli estetik oyinlar ja`nede a`jayip ha`m quramali tu`s ala basladi.

Xudojnikler insan kelbeti, shashlari ha`m kiyimleri ushin ja`nede birgene ren`nin` na`zik tu`slerin tapti. Aq, ashiq sari, ashiq qon`ir ren`ler birinshi plang`a shiqti.

Tu`rli ideyalar gu`resi, ren` xa`m forma ortasindag`i qarama-qarsiliqlarXIX-a`sirge tiyisli. XIX a`sir jivopisetsleri, a`sirese impression gruppalar jarqin ren`nen jarqinin ajiratip alip, quyash nurlarinin` taraliwin (iroda) tu`sindirip beriwdi o`zlestirdi. Olar ren`nin` optik birikpelerinen alg`an ta`sirlerinen paydalang`an halda ren` kontrastina ko`birek itibar bergen ha`m taza boyawlardi islete basladi.

Matiess Gogen, Van Goglarg`a aniq kontur ha`m sharaqlag`an u`lken su`rkemeler tiyisli boldi. Matiss tiykarg`i ren`ler saltanatinda o`z palitrasina iye boldi. Ol su`wretten qirqip aling`an

bo`leklerdi hesh qanday ja`rdemshi su`wretlewsiz, ma`lim bir tegisliklerde jivopistin` su`rtpe usilinda jaylastiriwdi oylap tapti. Matisstin` qag`az jabistirmalari ren` boyinsha bir pu`tin bolip, olardi (gobelen) gilem su`wrette , gezlemege ren` basiw ha`m kitap bezewlerine aylandiriw ju`da` an`sat.

Gogen shig`armalarinda ren` su`wretlew waziypasin orinlamaydi, ba`lki bezew timsaliy bag`itta bolip, qizil ren`, qum, pushti ren` aq ha`m ko`k ren` tereklerdi ko`riw mu`mkin.

Van g`og shig`armalarinda go`zzal kontrast ren` palitralari qatnasqan. Biraq bul jerde boyawlar bezew emes, ba`lki psixologik printsiplerge ha`m keypiyatlarg`a tayanadi.

Koloritti sezip qabil etiw- ju`da` za`ru`r qa`bilet esaplanadi. I.Repin, V. Surikov, K.Korovin, M. Vrubel, F. Malyavin, O. Tansiqbaev. Sh. Abdurashidov h.t.b. sol siyaqlilar haqiyqiy koloristler edi.

I. Repin shig`armalari jilli ren`ler- altin ren`, sari, qizillar menen su`wretlengen jivopis` koloritinin` jarqin misali bolip xizmet etedi.

V. Surikov jaqsi ko`rgen kolorit- hawa ren`, ko`k, suwiq ren`lerden turadi. Onin` ko`pshilik shig`armalari gu`mis ren` koloritte su`wretlengen.

M. Vrubel bolsa ku`lren` - hawa ren`di jaqtirg`an. F.Malyavinnin` ko`pshilik shig`armalari jalin ren`- qizil kolorit penen ajiralip turadi. Ko`binese kolorit milliylik, ta`biyiylik, insaniyliq qa`siyetleri ha`m ruzg`ar buyimlarin

su`wretlewde tiykarg`i usil bolip xizmet qiladi. Bul jo`ninde "Milliy kolorit" tu`sinigi tuwrisinda so`z etiledi. Ch. Axmerov, R.Kent, M. Sarayan

shig`armalari bug`an misal bola aladi. Ha`r bir xudojniktin` o`zine sa`ykes koloriti bolip, onin` islegen su`wretlew shig`armalari uliwma palitrasi guwa bola aladi.

Jivopis sanaati - ren` ha`m jariqliqlar sa`ykesligi sanaati. Tirishilikti boyawlar ja`rdeminde su`wretler ekenbiz, ren`lerdin` bir-birlerine ta`sirin na`zerde

tutiw ha`m ren`ler sa`ykesligi tiykarinda su`wretlew za`ru`r. Sonisi a`hmietli , su`wrette tuwri tabilg`an ren`ler sa`ykesligi, go`zzalliqti an`lay aliw menen

birge, na`zik shig`arma go`zzallig`in biliw diapazonina tiykar jaratadi. Xudojnikler a`meliy-bezew jumislarinda ha`m ren` sa`ykeslikleri u`stinde bas qatiradi ha`m sonin`

menen bir qatarda olar na`rse ha`m buyimlar tiykarg`i ren`lerin timsaliy jo`nelislerge qarata aladi. Nag`ista kolorit sa`ykesligine barliq elementler, ren` kontrastlari ha`m tu`r-tu`s jilwalari ja`rdeminde erisiledi.

A`meliy bezew jumislarin orinlawda tan`lang`an ren`, onin` su`wretlew bo`lekleri, ritmik jaylasiwlari, nege moljallang`anlig`i ha`m neden jasaliwi ha`mme waqit na`zerde tutiladi.

Dizain jo`nelisinde ren` ha`m forma baylanislari, bul na`rsenin` qanday maqsetke go`zlengenligi, jarqinlig`i, ko`rkemligi u`lken a`hmiyetke iye.

Arxitekturaliq grafikada ren` bir ta`repten, joybarlanatug`in imarattin` (qurilmanin` ren`i, boyawlar) polixromnin` sipatlarin beriw ushin xizmet etse ekinshi ta`repten sizilmalardin` jivopis grafik usillarin fasadlarda, perspektivada ha`r qiyli jaqtiliq ha`m qorshag`an ortaliqta grafikaliq aykin ko`rsetiw ushin xizmet etedi.

Barliq waqitlarida ren` su`wret ha`m sizilma menen qatnasta bolip arxitekturaliq grafikanin` xarakterli belgisi bolip tabiladi.

Ren`lerdi qollaniwdin` texnikaliq ha`m ko`rkemlew usillarinin` grafikag`a ta`n o`zgeshelikleri boliwina qaramastan, ren`lerdin` qa`siyetleri ha`m zan`liliqlarina tiykarlanadi.

Ren`ler tabiyatta bir bo`lek ayrim alinbaydi, olar jaqtiliq, hawa perspektivasi, qorshag`an ortaliq penen baylanista alinadi.

Bul o`z ara baylanis jaqtiliq ha`m ren` hawa ortalig`i ha`r qiyli ren`li na`rselerdin` ren`li refleksleri menen quramalasadi. Ren`nin` mazmunin ha`m ta`biyatin, ko`rkem o`ner iskusstvosinda ren` qa`siyetlerin analizlew joli menen tu`siniw za`ru`r.

Spektrden belgili aq ren` quramali ren` al bo`lek spektralliq ren`ler a`piwayi ren`ler. Spektral ren`lerdi sistemalastiriwdin` bir formasi- ren` shen`beri bolip onda 1) Ren`ler sipati, 2) Ren`lerdin` ren` shen`berindegi sani menen aniqlanatug`in ritmi o`z-ara baylanisli. 3) Ren`lerdin` tiykarg`i bo`liniw printsipi - issi- suwiq, kontrast- n`yuans. 4) Gormonikaliq qatnaslar tiykari ( 48-su`wret). Bul su`wret xromatik ha`m oxromatik ren`lerdin` o`z-ara baylanisinda aship berdi.

1) Renli ton. 2) Toyg`inliq ren`nin` jarkinlig`i (nasishennost`) 3) Ren`nin` jaqtilig`i. (svetlota tsveta).

1. Ren`li ton- Barliq waqittada birinshiden bir ren`di ekinshi ren`nen ajiratiwshi sipat ha`m spektrde o`zinin` orni menen aniqlanadi:- sari, qizil, ko`k, jasil ren`ler spektrinde araliq ren`ler o`zinin` ren`li tonin iyeleydi. Misali: sari menen qizil ortasinda qizg`ish sari (oranjevaya).

2. Toyg`inliq (yarkost`)- bul xromatik ren`lerdin` ashiqlig`i boyinsha o`zine ten` bolg`an axromatik ren`lerden (ku`l ren`) ayriqshaliq da`rejesi.

Spektral` ren`ler joqari toyg`inliqqa iye. Az toyg`inliqqa iye boliw ushin belila yamasa qara ren` qosiw jetkilikli.

3. Xromatik ren`lerdin` jaqtilig`i (svetlota) - aq ren`ge jakinliq da`rejesi menen aniqlanadi. Xromatik ren`ler qaysi ren` menen salistiriliwina baylanisli issi ha`m suwiq ren`ler bolip qabil

etiledi. Misali: issi ren`ler toparinda, qizg`ish sari elede issi al suwiq ren`lerde siya ren` ko`kke qarag`anda issiraq ren` h.t.b.

Ren`lerdin` salmag`i ha`m ken`islik qa`siyeti haqqinda aytiw menen ren` qansha qarag`a jaqin bolsa, ol awir. Bazi bir ren`ler bir tegislikte bir formada bolsa da jakin alis bolip ko`rinedi. Issi ren`ler jakin ko`rinedi, suwiq ren`ler keyinde turganday bolip ko`rinedi.

Ren`lerdin` ken`isliktegi qa`siyetine ren`lerdin` toyginlig`i, ashiqlig`i da ta`sir etedi. Qansha toyg`in, ashiq bolsa bizge jaqin turg`anday bolip seziledi.

Ken`isliktin` teren`ligin seziwde de ren`lerdin` o`z-ara qatnasi, ortaliqqa qatnasi, ren`nin` maydani ha`m fakturasi ta`sir etedi.

Ren` qansha toyg`in bolsa, qansha maydandi alip tursa, ren`li beti fakturasi bolsa sonsha bizge jaqin seziledi.

Spektral` shen`ber, ren`ler garmoniyasinin` tiykari bolgan ren`ler qatnasin belgilewge mu`mkinshilik beredi. Spektr diametri boyinsha qarama-qarsi ta`reptegi ren`ler qosimsha ren`ler yamasa kontrast misali qizil-jasilg`a h.t.b. Qaptallas jaylasqan ren`ler n`yuans ren`ler yaki jaqin ren`ler bolip ta`biyati jag`inan bir ren`degi tong`a kiredi.

Ren`li qatnaslar- ren`li konstrast yamasa n`yuanslar ha`mme jerde ren` u`ylesimlerinin` tiykari bolip, ren` ko`rkemlew elementi sipatinda ju`redi.

Bir waqittin` o`zinde xromatik (ren`li) kontrastlar qubilisi quramali ta`biyatqa iye bolip ko`p tu`rliligi menen ajiraladi.

Ren`li kontrasttin` a`piwayi jag`dayi eki qosimsha ren`nin` o`z-ara ha`reketi. Bul eki ren`de qon`isi orinda qosimsha ren` sezimin beredi ha`m sonin` menen birge o`z-ara ren` toninin` toyg`inlig`in ku`sheytedi.

Qa`legen eki spektral qosimsha emes ren`di salistirg`anda sol ren`nin` qosimsha ren` menen birge optikaliq aralasiwi kelip shig`adi ha`m ren`li tonnin` o`zgeriwine ha`m toyg`inlig`inin` pa`seyiwine alip keledi. Ren`li kontrastin` basqa da jag`daylari boliwi mu`mkin. Misali ha`r qiyli toyg`inliqtag`i eki ren` xromatik ren` axromatik ren`ler menen. Son`g`i jag`day srxitekturaliq grafikada birinshi

da`rejeli a`hmiyetke iye, sebebi sizilmalarda ren`di qollaniwda tiykarg`i printsip axromatik ren`lerdin` (aq, ku`l ren` ha`m qara) xromatik ren`ler menen u`ylesiwi.

Ren`li ha`m jaqtiliq kontrasti qubilisida o`z-ara baylanisli. Misali bir jasil ren`, qara yamasa aq fonda ha`r qiyli- birewinde ashiq jasil, keyingide toyg`in jasil.

Ren`li kontrasttin` ha`reket ku`shi ren`li sirtlar ha`m ken`isliklerdin` toyg`inlig`ina baylanisli. Ren` qansha jarqin bolsa fon sirti salistirilgan ren`ge qarag`anda u`lken ko`rinedi. Salistiratug`in ren`ler qansha uzaqta bolgan sayin olardin` ren`li kontrasti to`menleydi.

Bir ren`ge bolgan tegis sirt bir pu`tin bolip ko`rinedi al eki, u`sh ren`ge boyalsa olar bo`lek, deformatsiyali bolip ko`rinedi.

Arxitekturaliq imaratlar ren`li xarakteristikasi tiykarinan ha`r qiyli materiallar menen: beton, ayna, metall, gerbish, qag`az h.t.b. baylanisli boladi. Joybarda kompozitsiyaliq pu`tinlikke jetisiw ushin bul materiallardi qollaniwda olardin` ren` inde esapqa aliw za`ru`r. Misali karkas betonnan bolsa, toltiriwshilar gerbish, ag`ash, plastika, ayna h.t.b. baylanisli boladi. Joybarda kompozitsiyaliq pu`tinlikke jetisiw ushin bul materiallardi qollaniwda olardin` ren`inde esapqa aliw za`ru`r. Misali karkas betonnan bolsa, toltiriwshilar gerbish, ag`ash, plastika, ayna h.t.b.

Sizilmada bul salistiriwlar kontrast ren`ler menen ko`rsetiledi, eger materialdin` strukturaliq rolin ko`rsetiw kerek bolsa al arxitekturaliq sirtti bir pu`tin etip ko`rsetiw kerek bolsa ren`lerdi jakin ren`lerden aliw kerek.

Bul jag`dayda tiykarg`i material beton yamasa gerbish ayna bolganda, gerbish toygin ren` alinsa beton yamasa ayna ashiq ren`de alinadi.

XVIII-XIX a`sir klassitsizm arxitekturasinin` eki ren`li boliwi arxitekturaliq bezewdin` ren`li usilinin` aykin misallari bola aladi.

Diywal ren`i order elementlerinin` aq ren`ine qarag`anda qansha kontrast bolsa, sonsha barliq arxitekturaliq bezewler sonshelli ken`islikli ko`rinedi. Grek arxitekturasinda ku`shli rel`ef ta`siri skul`pturaliq bo`leklerdi jarkin ren`ler menen boyaw arkali aling`an. Skul`ptura yamasa kolonna joybarlang`an fondi teren`lestiriw ushin, ol qaran`g`i ren`lerge boyalg`an.

Ren`lerdin` "awirliq" beriwshi qa`siyetleri arxitekturaliq qurilmalarg`a jen`il yamasa awir u`lken yamasa kishi ko`rinislerin sezdiredi. Bul birinshi gezekte sirtlardag`i ren`lerdin` jarkinlig`i yamasa toyg`inlig`inan kelip shig`adi.

Arxitekturaliq sizilmalarda ren`lerdin` bunday qa`siyetlerinen grafikaliq paydalaniw joybarlaniwshi ob`ekttin` sipatin duris bahalawg`a ja`rdem beredi.

Ren`ler u`ylesiminin` garmonikaliq zan`liliqlarin tu`siniw ushin birinshi gezekte ha`r bir ren`nin` su`wretleniw yamasa jaqtiliq sha`rayat larina baylanissiz emotsionalliq ta`sirin ko`rip shig`iw za`ru`r.

Issi ren`ler - qizil, qizil-sari (oranjeviy), jalin ha`m quyash ren`leri adamlardi ruwxlandiriwshi, janlandiriwshi bolsa, suwiq ren`ler- jasil, ko`k, ta`biyat, aspan menen ten`lesip adamdi tinishlandiriwshi jen`il, ken`islik sezimlerin beredi. Yag`niy jarqin toyg`in ren`ler adamdi shadlandiriwshi bolip- qara ren`ler g`amlandiriw qa`siyetine iye.

Ren`ler bunnan basqa awir, jen`il, tig`iz, ko`riniwshi (prozrachniy). Bunnan basqa bazi bir ren`ler simvolikaliq ma`nisler beredi: qizil- batirliq, energiya, qara-traur, sari-altin-bayliq, ko`k-turaqliliq, jasil-tinishliq h.t.b.

Ren`lerdin` emotsionalliq qabil etiliwi ko`plegen ob`ektiv ha`m sub`ektiv sebeplerge baylanisli (xaliq da`stu`r, traditsiyalari, individual sezim keypiyatlar h.t.b.)

Joqarida aytilg`aninday ha`r qiyli ren`li tonlar, toyg`in yamasa ashiq, ren`li sirttin` o`lshemi yamasa formasi baqlawshig`a ha`r qiyli sezim beredi. Bir-birine u`ylesken ren`lerdin` adamg`a ta`siri joqari olar garmoniyali yamasa disgarmoniyali boliwi mu`mkin.

Spektr ren`ler u`ylesiminin` tiykarg`i nizamin tu`siniwge ja`rdem beredi, biraq ren`lerdin` o`z-ara ta`siri ren`lerdin` ritmik du`zilisi, olardin` formasi ha`m ma`nisi baylanisli bolg`an ko`rkemlew shig`armalardin` ma`nisin aship bere almaydi (56-su`wret).

Ren`li garmoniya su`wretlewdin`qaysi usilin tan`lawg`a baylanisli. Bizge ma`lim bolg`aninday ren`li su`wretlewdin` tiykarg`i usillari: Lokal` ren`li jivopis` ha`m hawa, jaqtiliq ortalig`i menen baylanisqan. Ren`li jivopis` . Eger lokal` ren`li jivopis`te taza, zatlay yamasa sha`rtli ren` zan`liliqlari tiykar bolsa, al ren`li jivopis`te ren` ha`m jaqtiliq zan`liliqlari tiykar boladi.

Arxitekturaliq grafika lokal` ren`li jivopis` metodi a`melde ko`birek qollaniladi ha`m tiykarg`isi esaplanadi. Qurilis materiallarinin` ren`in ko`rsetiyade yamasa monumental dekorativ jivopislerdi su`wretlewde ko`p qollaniladi. (196-197)

Lokal` ren`lerdi garmonik u`ylesimlilik printsipleri polixromliq arxitekturaliq sizilmalardin` kompozitsiyaliq tiykari sipatinda paydalaniliwi mu`mkin. Polixromiya birinshi gezekte arnawli a`hmiyetke iye bolgan joybarlarg`a xarakterli misali mavzoley, ko`rgizbe pavil`onlari, ma`deniyat saraylari h.t.b.

Bizler usi waqitqa shekem taza ren`lerdin` u`ylesimleri zan`liliqlari, olardin` roli haqqinda so`z ettik. Bul jerde ren`lerdin` sheshiminin` uliwma mashqalasin quramalastiriwshi jaqtiliq sha`rayati menen baylanisin esapqa almadiq.

Ha`r qiyli jaqtiliq sha`rayatinda renlerdin` o`zgeriwlerin ko`rip shig`amiz. Bizge belgili jaqtiliq (svet) zattin` ren`lik xarakteristikasina ju`da` u`lken ta`sir jasaydi. Eger biz

tegis aq betke ha`r qiyli ren`ge boyalgan jaqtiliq istochnigin tu`sirsek, bul sirt sol ren`ge do`nedi. Istochnikti jaqinlatsaq yamasa alislatsaq ren` toyg`inlig`i da joqarilaydi yamasa to`menleydi. Jaqtiliqtin` tu`siw mu`yeshi o`zgerse ren`ler o`zgeredi: ton toyg`inlig`i yamasa ashiqlig`i h.t.b.

Qizil ren`ge boyalgan tegis bet, aq svet penen jaqtilansa qizil ren` ko`rinedi, eger jasil svet tu`sse-sirt qara ren`ge do`nedi. Ren`lerdin` o`zgeriwshen`ligi (jaqtiliq istochniginin` ren`i, yamasa ku`shi bag`iti) ren` menen jaqtiliqtin` tig`iz baylanista ekenin bildiredi. Og`an reflekslerde (qaytiwshi jaqtiliq) ta`sir etedi.

Zatlardin` ren`i- bul quyash spektrindegi ren`ler bolip sol ren`di g`ana ko`rsetedi, basqasin jutadi. Aq ren` - og`an tu`sken jaqtiliq nuri toliq qaytadi, qara ren` tu`sken jaqtiliqti toliq jutadi. Ha`r bir ren`li dene sol ren`degi jaqtiliq istochniginde o`zinin` haqiyqiy ren`in beredi, al qarama-qarsi ren` bolsa, o`z ren`in jog`altadi ha`m neytral ren`ge do`nedi. Ku`shli jaqtiliq berilgende ren` toyg`inlig`i kemeyedi, al sayada - toyg`inlasadi. Ku`shli quyash jaqtilig`i ren`lerdi birlestiredi, yag`niy ren`ler tonindag`i ayriqshaliqti joq etedi, al tarqalg`an ku`ndizgi jaqtiliq. Zattin` ren`be-ren`ligin ko`rsetedi. Bul ren` ha`m jaqtiliq zan`liliqlari ta`biyatta baqlanip erkin tu`rde jivopis` ma`selelerinde paydalaniliwi mu`mkin.

Arxitekturaliq grafikada ren` ha`m jaqtiliq baylanisi tiykarinan prspektivalarda qollaniliwi mu Ko`binese su`wretlew foni misali perspektivada aq qag`az bolsa ob`ekttin` ko`lemli ha`m ken`islik

du`zimi siziqli perspektiva menen sheklenedi. Jaqtiliq saya ko`rsetilmeydi. Ayna qapi, bezeniwler siziqli grafikada al ob`ekt o`zinin` haqiyqiy ren`ine sa`ykes ren` menen boyaladi. Toyg`in ren`ler qollaniwda jaqtiliq saya roli joq etiledi.

BEKKEMLEW UShIN SORAWLAR .

1. Ren`ler dep nege aytamiz ? 2. Ren`lerdin` tu`rlerin aytip berin`. 3. Tiykarg`i ren`ler dep nege aytiladi ? 4. Birikpe ren`ler degenimiz ne? 5. Qosimsha ren`ler dep nege aytamiz ? KITAPXANADA BAR A`DEBIYaTLAR HA`M ELEKTRON RESURSLA R 1.Boymetov B.B., Nurtoev W.N. Tasviriy san`at texnologiyasi va nusha kwchirish. Toshkent., «Iqtisod-moliya» 2008. 2.Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. 3. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1 - qism. Toshkent, 2006. 4. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (1-qism). T., 2002. 5. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (2-qism). T., 2003. 6.. www.Ziyo-Net.Uz.

Lektsiya 2. SUW MENEN ISLETILETUG`IN BOYaWLAR HA`M MATREIALLAR

J O B A :

1.Suw menen isletiletug`in boyawlar ha`m materiallar haqqinda tu`sinik 2.Akvarel` suwli boyawlardin` bir tu`ri 3.Guash` boyawi haqqinda uliwma tusinik

1.Suw menen isletiletug`in boyawlar ha`m materiallar haqqinda tu`sinik

Kraska dep ha`r tu`rli materiallardi boyawg`a bolatug`in natural ha`m jasalma elementten turatug`in, ja`nede qandayda bir baylanistiriwshi zat yamasa ximiyaliq jaqtan biriktirilgen zatqa aytamiz. Kraskamiz birinshi tu`rine-jivopis`te qollanilatug`in, al ekinshi tu`rine- tekstil qurilisinda paydalanilatug`in tu`ri bolip bo`linedi. Usi son`g`i ku`nleri ja`nede pigmentler dep ataladi. Kraskinin` birewi jen`il ximiya aralaspasinan turatug`in (ibarat) elementten turadi, misali, tsikli belila-tsink ha`m kislorodtin` ximiyaliq aralaspasi, kinovar`-ku`kirt ha`m sinap aralaspasi, basqalari dim qiyin yamasa dim an`sat, ja`nede ximiyaliq aralaspadan turadi, misali, ul`tramarin, onin` quramina kremnezin, gmenozem, natrit ku`kirt ha`m t.b ibarat yamasa ha`r tu`rli ximiyaliq aralaspasinan ibarat : qorg`asinli belila, oxra ha`m t.b kraskalar. Jivopis`te qollanilatug`in azg`ana kraskalardi o`zine ta`n bolg`an belgili ximiyaliq aralaspalardi qamtiydi, og`an kadmiy, tsikl belila, baritli belila, kinovar` ha`m t.b birneshe kraskalar, olardin` ko`pshiligi bul aniqliq ha`m mudamliliqtan uzaqta. Sonliqtan a`melde bir kraska tez-tez tu`rli quramlarda paydalanidi, keyin ala ha`r tu`rli aralaspa ha`m ren`lerden ibarat boladi. kraska quraminda o`zgeris ha`m terbelisler ko`binese islep shig`ariwg`a aling`an taza shiyki zat ha`mde en` son`g`i usilda islengen detaldin` kuraminda boladi. satiwdag`i kraskalar o`zinin` joqari sortta boliwina karamaslan taza ximiyali o`nim esaplanbaydi, ol ba`rhulla islep shig`qariwga alingan zatlarda azg`ana kasida boladi, lekin bul aytarliqtay ziyan keltirmeydi. Solay etip, taza kraska hakkinda aytkanda tek g`ana onin` texnikalik tazalig`in na`zerde tutamiz. Kraskanin` azg`anasi g`ana kraska balamasinan turadi. Bug`anU` kinovar, tsinkli belila, xromli okis` ha`m t.b , ko`pshiligi aq ha`m baslama boyawdan turadi yamasa birinshi xizmetti atkaratg`in ximiyaliq quraminan rensiz zattan turadi. Jasalma mineralli boyawlar qatarina ul`tramarin, kok kobal`t, ashiq sortli kadmiy kraskasi, qizil kadmiy kiredi. Barliq atalgan boyawlar o`z kuraminda da`stepki boyawg`a sho`getug`in ak zatka iye boladi. Usi kraska tu`rine jer ju`zindegi barliq kraskalar kiredi. Sari, oxra, jasil jer ha`m t.b ja`nede organikaliq kraskalarg`a kiriwshi jasalma ha`m natural bolg`an tu`rlerine kirse, onda olardin` arnawli lak atlari qoyiladi. Bug`an krapp-laki, sari lak ha`m tas ko`mir pegmentli lak. Bunday tiptegi kraskalar a`dette o`z quramina gips, shpat, kaolim, por, suwli glinaz ha`m aq ren`degi, ren`siz, al arasinda ren`li zatlar onin` so`zsiz elementli qurami esaplanip, bunisiz hesh qanday kraska islenbeydi. Bulardi arzanlatiw yamasa burmalap ko`rsetiw maqsetinde islengen qosindig`a por, shpat, gips ha`m t.b quraminda bar kraskag`a qosiwg`a bolmaydi. Aqiri, ja`ne bir kraska tu`ri bar - bul eki kraska aralaspasinan turatug`in, bul «jasil kinovar» , «permanent» ha`m t.b kelip shiqqan. Kraska jivopis`inde qosiwshi zatlar menen aralaskanda suwda ha`m mayda eritilmewi kerek ha`m o`zine eritiwshi zatlardi saklamawi kerek. Olardin` reaktsiyasi netral`niy boliwi kerek, og`an jat elementlerdi saklaw menimalinan o`tip ketedi. Kraska elementlerinen onin` ximiyalik kurami fizikalik kurilisi menen aniklanadi, eger sha`rti o`zgerse kraskanin` ren`ide o`zgeredi. Misali, kinovar o`zinin` kristallik kuramin amorfag`a o`zgertse qizil ren`in kara renge o`zgeredi., surik o`z kuraminan kslorodti jog`altsa ren`siz bolip kaladi. Kraskanin` ren`inin` o`zgeriwi onin` jaylaskan jag`dayina karaydi. Ko`pshilik kraskalar joqari tempiraturada turg`anlig`i sebepli o`zinin` kuramin renin jogaltadi, baskalari- sheloch` ha`m kislotanin` ta`sirinen., al keyingileri bolsa, basqa kraskalari menen aralaskani ushin o`zgeredi., ja`nede birqansha kraskalar bar, olar hawanin` ha`m kuyashtin` jaktilig`inan o`zgeredi. Kraskanin reni ha`m kuramina aktiv ta`sir etiwshi hawa elementlerine kislorod, uglekisli gaz ha`m suw parlari kiredi. Kraska ju`da` ko`p ta`sir etetug`in kuyash nuri esaplanadi, ol zatlarinin` birigiwine ha`m ayrilip ketiwine, ximiyaliq ta`sirdin` payda boliwina alip

keledi. Nurdin` ha`m hawanin` kraskag`a ku`shli ta`siri olar birge ta`sir ko`rsetkende g`ana a`melge asadi. Ha`tteki nurlanbag`an kraskalar hawanin` ta`sirinen uzaq bolsa da (kislorod ha`m suw puwlari) bir kansha waqit o`zgermesten nur jaqtilig`inda boliwi mu`mkin, onda bunday boyawlar ne ushin qisqa uaqit ishinde nurdin` ha`m hawanin` ta`sirinen ren`i ketip kaladi. Ko`pshilik organikaliq kraskalar ku`shli reagentler ta`sir etkende o`z ren`in o`zgertpeydi al ogan nur ha`m hawanin` ta`sir etiwi onin` tez ren`in jog`altiwg`a alip keledi. Nur ha`m hawa ko`pshilik boyawlardi o`zgertedi.soninan mineralli cheriyatti (misali, kinovar` ha`m surik) ha`m kraskanin` o`zara aralaspasin o`zgertedi. A`sirese bunda aktivlik ta`sir ko`rsetiwde, ul`trafioletviy nurlar bolip esaplanadi. Kaskag`a nur ha`m hawanin` keri ta`sir burinnan belgili ha`m usi sebepli kraska aralaspasin u`yretiw usi bag`dardan basladi. Kraskanin` ko`p tu`rleri jiynaldi, ren`ge toliq turakli, az turarli ha`m uliwma rende bolmaytug`in kraskalardi tuwri quyash nurinda sinap ko`riw ushin arnawli uaqit belgilenedi. Na`tiyjede kuyash nurinin` tikkeley kraskag`a bir jil ha`m tog`iz ay dawaminda ta`siri 485-jilg`a shamalas muzey ren`degi ta`sirge ten` keledi. Hawag`a ku`kirtli gaz ha`m puwlaniwda kraskag`a ko`p ziyan keltiredi. Ku`kritli birikpege serovodorod jup ku`kirtli ammoniyani ha`m og`an qorg`asinli mis kraskani aralastirsaq na`tiyjede kraska karayip ketedi, aytip o`tilgen gazlar menen sur`miyali kraskani burg`ilasaq mish`yak sari tu`ske enedi. Kraska ha`m ku`kirtli gazlerdin` qirtawishi ta`siri kraskka kuraminin o`zinde ha`m jetip atir., ja`nede ko`rsetilgen gazler hawada ko`p boliwi kem jag`daylarda ushirasadi. Ku`kirtli gazge hawanin` ren`i (nuri) kislorodtin` buziwshi ta`siri bir uaqitlari (ayrim) og`an (ku`kirtli gazge) keltirilgen ziyandi joq etedi. (ornina keltiredi). Nurdin` ha`m hawanin` ta`sirinen qaraygan korgasinli boyawlar kaytadan buring`i ren`ine keledi. Kraskanin` baylanistiriwshi zatlari og`an ba`rhulla netral`niy bola bermeydi. May bir qansha metalli boyawlar menen ximiyaliq birikpesi arkali boyawdin` kuramin o`zgertedi. Bunday birikpeler sabin ati menen belgili. Bunday boyawlarg`a tsinkli ha`m sinap belilalar jatadi. Gitserin ha`m mis nurdin` ja`rdeminde boyawdin` ren`inin` o`zgeriwin tezlestiredi. Ha`k freskali su`wretlewde baylanistiriwshi qural bolip, al boyawg`a ko`p ta`sir ko`rsetedi, ha`mde bunday su`wretlewde ayriqsha boyawlardi tan`lap aliwg`a alip keledi.

Boyawg`a ja`nede sheloch`li aralaspasina iye slikatli su`wretlewde qollanatug`in baylanistiriwshi zatlar ha`m o`z tsirini tiygizedi. Kraska menen kaplangan ko`pshilik materiallar og`an (boyawg`a) neytral bolip keledi. Bug`an xolost, karton, ha`k ha`m tsementlengen diywal ha`mde duz boyawdi o`zgertiwi mu`mkin. boyawlar birqansha qaplaw usillarina iye. Olardin` ishinde jaqsi qaplaytug`ini korpusli dep ataladi, al basqalari-lessirovlawshi ha`m lessirovlawshi emes bolip esaplanadi. Qaplaw usili yag`niy mineraldin` ren`in ko`rsetpew ushin boyaw menen juqalap bo`liw ha`r qiyli sharayatlar baylanisli. Bunday boyawlar qatarina ren`i ku`shli jarqiratip turatug`inlar kiredi ha`m usi sebepli boyawdin` quramina hesh qanday kire almaydi ha`m ol turg`an jerine jete almaydi. Usinday barliq boyawlar ko`pshilik jag`daylarda salistirmali salmaqqa iye boladi, bunin` misali sipatinda jaqsi qaplawshi qorg`asin boyawlar kiredi. Kem salistirmali salmakli boyawlar esaplang`an barliq organikaliq boyawlar ha`m birkansha mineral boyawlar kaplaw imkaniyatina iye emes. O`lshew da`rejesi sonin` menen birge onin` ha`r tu`p man`izinin` a`hmiyetide u`lken xizmet atqaradi. Bul jag`dayda ko`birek mug`dar ma`nisi bolip 1/1000 mm esaplanadi. Boyaw bul tu`ste (tu`rine) ku`shli qaplaw imkaniyatina iye boladi. Ja`nede kraskanin` quraminda u`lken a`hmiyetke iye. Uglikisli qorg`asin ha`m suwli okisten tuwriwshi qorg`asinli belila ju`da` jaqsi boyaydi ha`mde bir uglikisli qorg`asinnan ibarat boyaw salistirmali salmag`i aralaspasi ku`shli bolsada jaman boyaydi. Aytip o`tilgen eki boyawdin` boyaw qasietinin` ayirmashilig`i sonda onin` uglikisli qorg`asini ha`m suwli okis optikaliq qatnasta ha`r tu`rli, ishki optikaliq eki tu`rli boyawdin` sapasinin` ku`sheyiwine ju`da` qolayli sharayat bolip esaplanadi. Optikaliq tsikli beliladan joq bolg`an tsiklli belila mayda, taza beliladan kem bolmaydi, sonin` ushin mayli por boyaw uqibinan ayriladi. Lessirovkalang`an kraskalardin` boyaw uqibi joq. Qalin` etip boyasaq, olar qara tu`ske enedi. Jilli kraskalar qalin` boyawlarda ha`m bekkemlirek bolip qala beredi, muzdaylari bolsa, bul jag`dayda qara bolip ko`rinedi. Yarim lessirovlang`ankraskalar lessirovlang`an ha`m korpuslilar arasinda ortasha orindi iyeleydi. Krasalardi usatiw da`rejesi olardin` ren`inde ha`r tu`rli bolip sa`wlelenedi. Kraska ayrim tu`rleri jug`alap boyag`anda sipatli boladi, bularg`a qara boyaw, okisli temir ha`m marganets (oxra ha`m umbra), lazur`, azg`ana

kinovar` ha`m ul`tramariiN` baskalari o`z ren`in jog`altadi, en` son`g`ig`a misa sipatinda ku`shli maydalag`anda ren`in jog`altatug`in ashiq shveyfurtli zelen` esaplanadi. Tek g`ana o`z ren`in uslap qalatug`in kraskalar ku`shli ren`ge iye bolg`an kraskalar kiredi. Bul en` son`g`isi boyawdin` o`zine soriwshi belilanin` ko`lemi menen o`lshenedi ha`m o`zinin` ren`in` jog`altpaydi. Boyaw qanshama ko`birek o`zinin` ren`in jog`altpay belilani sin`irse, sonshama ol o`z ku`shine iye boladi. boyawlardin` anaw yamasa minaw ximiyaliq qurami ju`da` jarqin yamasa jwda` tu`nergen boladi ha`m bul onin` ha`mme uaqit quramina baylanisli, boyawdin` ha`r tu`rli tuqimshilarinin` ko`lemi onin` nurlilig`in kemeytedi , al jeke tu`rliligi nurlilig`in ko`beytedi (ku`sheytedi). Ko`pshilik boyawlar uwli. Usinin` ishinde birinshi oring`a mishiyakli qorg`asinli boyawlar kiredi, usi sebepli aytip o`tilgen boyawlar parashoklarin abaylap paydalaniw kerek, olardin` mayda ku`li bar jerde dem aliwg`a bolmaydi, ha`mde kistochkani akvarel` menen islep atirg`anda, awizg`a salmaw kerek. Mishyakli boyawlar ishki imaratlardi boyag`anda da qa`wip tuwiladi. Egerde olar kleyge islense kraskalar o`zinin` beligileri boyinsha gruppalarg`a bo`linedi, quraminin` belgileri, ren`i, kelip shig`iwi, o`ndiriliwi ha`m t.b. Kraska o`zinin` qurami boyinsha eki u`lken bo`lekke bo`linedi.

1. Mineral boyawlar (organikaliq emes). 2. Organikaliq boyawlar. Mineral boyawlar o`z gezeginde to`mendegishe bo`linedi. 1. Natural jaqtan kelip shiqqan mineral boyawlar. Bug`an: natural ul`tramarin, tawli kinovar`, oxra byayustlar, umbra, simpa ha`m t.b ta`biyat

o`nimleri. 2. Jasalma mineral` boyawlar. Bul boyawlar toparina jasalma boyawlar jatadi, onin` quraminda awir metal o`nisi, ha`r tu`rli

duzlar ha`m t.b. olar ha`r tu`rli zatlardin` qurg`aq halinda toplaniwi ha`m ha`r qiyli aralaspalardan izg`ar halinda tindirilip aliwi arqali payda boladi. boyawlardin` ayrimlari usi usil ha`m t.b usillar menen de alinadi (misali, kinovar`), al basqalari bolsa, aytip o`tilgenlerdin` birew menen alinadi. Ko`rip turg`animizday boyawdi qurg`ak usilinda aling`anina izg`ar usilinda aling`anlig`inan ju`da` bekkem boladi.

Organikaliq kraskalar to`mendegishe bo`linedi. Natural organikaliq boyawlar. Bug`an, o`simlik ha`m haywan boyawinin` baslama

ekstraktlari, organikaliq boyawliq baslamag`a iye «boyawlar-laklar», mineral ha`m tag`ida basqa tiykarda aling`an zatlar.

IV. Jasalma organikaliq boyawlar. Bul boyawlar da`slep kara mayli tasko`mir bolg`an. Olardin` birneshe jivopis`te qollaniladi.

Boyawlardin` tu`rleri haqqindajazg`anda, su`wretlegende, a`sirese su`wretshilerdin` o`z ka`sibi boyiesha tan`lap alatug`in boyaw materiallarin ren`i boyinsha, toparlarg`a bo`liw kerek. Bunday boyawlardi bo`liwge boladi, biraq bir toparg`a ko`p jag`dayda ren`inen basqa hesh qanday o`zgesheligi joq boyaw toplanadi, ja`ne de kartina boyaw menen jaqsi bolmaydi ha`m onin` tiyisli shirayin almaydi, bul, o`z gezeginde, o`zine predmetti u`yreniwdi qramalastiradi. Ja`ne de boyawlardin` o`zine ta`nligin biliw jivopis`shilerdin` en` a`hmiyetli birinshi ma`selesi. Sonin` ushin avtor tiykarg`i boyawlardi toparg`a bo`liwde onin` basqa belgilerinen alista boladi. boyawlar menen ba`rhulla islessekte, soni da aytip o`tiw kerek, olardin` o`zine ta`n sipati xarakteri onin` aling`an materialina baylanisli boladi. mineral boyawlar ko`p qasiyetleri jag`inan organikaliq boyawlardan bir qansha ayrilip turadi. Ha`r tu`rli materiallardan alinatug`in mineral boyawlar sirtqi ha`m o`zinin` qasiyeti menen de bir-birinen ayrilip turadi. Qorg`asin ha`m onin` birigiwinen aling`an boyawlar ko`p parq etedi, misali, ha`kli boyawlardan, basqasha aytqanda, ha`r bir material kraskadan o`ndirilip alg`an ayriqsha, jeke qasiyetlerin kraskag`a qaytaradi. Bir qansha boyawlar usi boyinsha bir tipke iye, misali, qorg`asinli, olar ha`tte qorg`asinnin` o`zine ta`n sipatlarin da xarakterlerin de qamtiydiU` uwlilig`i, u`lken salistirmalig`i salmaq, jabisqaqlig`inda bolip esaplanadi.

Boyawdin` negizgi ren`i onin` aling`an materialin baylanisliU` xromnin`jasil okislerin ta`jiriybeli jivopisti ushin mis yamasa o`simlik boyawi menen almastiriwi mu`mkin emesN` animikli ha`mde jasalma organikaliq boyawlar ha`mme waqit olardin` ren`i boyinsha ayriladi.

Usilay etip, boyawlardi materiallari boyinsha boparlarg`a bo`liw ha`mde ren`i boyinsha ayiriw qorg`asinli, mis, kobal`tli ha`m t.b bolip esaplanadi. Bunday boyawlardin` toparlarg`a bo`liniwi olardin` su`wretleniwide uliwma toparlaw sipatinda xarakterin beredi, bul o`z gezeginde artiqsha qaytalaniwdi ha`mde toliq ta`riypke hesh qanday ziyan tiygizbey, prezmetti qisqa ta`riyplewge imkaniyat tuwiladi ha`mde sonin` menen birge predmetti u`yreniwdi an`satlastiradi.

2.Akvarel` suwli boyawlardin` bir tu`ri

Akverel` suwli boyawlar jivopis`inin` bir tu`ri bolip esaplanadi. Temperli ha`m kleyli

jivopis`leri de suwli boyawlarg`a jatadi.Biraq lul u`sh tu`rli boyawlar arasinda aytarliqtay parq bar. Akvarel`din` biriktiriwshi quraminda o`simlik kleyi ko`p boladi, al temper quraminda-haywan kleyi ko`p boladi, kleyli boyawlar quraminda haywan boyawi artiqsha. Ja`nede temperdin` baylanistiriwshi zatlari ba`rhulla emul`siyadan turadi, sonin` ushin akvarel`din` baylanistiriwshi zatinda emul`siyanin` boliwisha`rt emes. Ha`zirig da`wirde akvarel` o`z aldina ha`m texnikali qayta islenedi. Ko`pshilik suwli boyaw jivopis`ler o`z usillari boyinsha a`iyemgi da`wirge barip tireledi, al sol da`wirdegi Egipetlilerdin` papires ha`m oerogliflerine, ha`mde Qitaylilardin` qag`azi ha`m tusina barip taqaladi. Vizantiya o`nerinde iskusstvosinda akvarel` meshit kitaplarin bezew ushin, olardin` ornamentikasinda, miniatyuralarinda ha`m tiykarg`i ha`riplerdi ta`riplew ushin qollanilg`an keyinirek oni ko`lemli kishi bolg`an jivopis`lerde qollang`an, ha`mde doskalardi boyaw ha`m su`wretlerdi boyawda qollang`an. Orta a`sirler miniatyura tiysli miynetlerinde juqa akvarel jivopis ko`rinisleri a`lle qashan bizde bar: Sonin` ishinde Al` Brext Dyurer miynetleri esaplenedi. Ustalar oyaniw da`wirine shekem akvareldi stanokli ha`m freskali miynetlerine eskizler islew ushin paydalang`an. Bir neshshe avtorlarg`a tiyisli usinday miynetler az g`ana saqlanip qalg`an: olar o`zinde su`wretlerdi sa`wlelendiredi («kartani») olardin` ko`pshiligi qa`lem menen so`ndirilgen ha`m akvarelli boyawlar menen boyalg`an. Rafael, Rubekstin` su`wretleri ha`m tag`i basqa plemandli ha`m gollandli su`wretshilerdin` su`wreti usinday: Van Ostade, P.Bryul, Gyunsdal: Fransuzlar Lebren, Lessyuera, Min`yar ha`m tag`i basqa XVII-a`sirge shekem o`z aldina a`hmiyeti joq edi, ol tek iskusstvada xizmet atqariwshi ha`m ko`mekshi rolin atqaratug`in edi. Biraq, XVII-a`sirden baslap ol Anglyada o`z aldina jivopiste rol` atqara basladi. XIX-a`sirdin` baslarinda Akvarel o`z aldina iskusstva sipatinda Batis Evropa ma`mleketlerinde payda boldi. 1880-jili Rossiyada arnawli «su`wretshi-akvarilistler ja`miyeti» du`zildi. O`zinin` payda bolg`aninan baslap Akvarel o`zinin` baylanistiriwshi qa`siyetin ha`m qollaniw usilin o`zgertti. Biraq burinlari ha`m son`g`i da`wirlerde Akvarel sonday a`piwayi tayarlang`an Akvareldin` kewip qalg`anin kraska oni suwda an`sat eritip alg`an: ha`zirgi waqta Akvarel boyawlarinin` ayirimlarina az g`anada jibitiw berilmeydi.

Ha`zirgi waqta Akvarel boyawlarinin` bir neshshe tu`rleri tayarlanadi: 1. Plitag`a uqsas ha`r tu`rli formadag`i qatti boyawlar. 2. Fayansli chashkalarinan ibarat jumsaq boyawlar. 3. Qalayi tyubikalarindag`i temper ha`m mayli boyawlarg`a uqsas mis boyawlar. 4. Guash` - ayna bankalarg`a saling`an mayli boyawlar bolip esaplanadi. Akvarel boyawlarinin` en` jaqsi tu`rlerin biriktiriwshi xizmetin o`simlik kleyi atqaradi: gummi-

arabek, dekstrin, tragait ha`m tuqimli kley (shiysheli): ja`nede mis, glitserin, sazxar-ledenets, vosk ha`m ayirim aralaspa ha`mde aralaspa bal`zamlar ku`shli boladi. Son`qilarinin` xizmeti (tayarlaniwi) boyawlarg`a kepkende suw menen an`sat juwip ketpew ushin bul a`sirese o`zinin` quraminda ko`p mis, glitsirin ha`m t.b. boliwi kerek. Akvarel` boyawlarinin` arnawli ha`m jivopiske bolmaytug`in boyawlar emes, al siziw ushin boyawlar, a`piwayi stolyar kley, baliq kley ha`m kartoshkali kley ha`m kartoshkali patoka biriktiriwshi xizmetti atqaradi. Akvarel`din` tiykarg`i shala baylanistirwishi na`rselerdi jaqsi (bekkem) baylanistiriwshisi menen almastiriwg`a bir qatar urindi; biraq usi waqitqa shekem aytarliqtay diqqat awdarilmadi. Bunday jan`a usilg`a akvarel`din` eki tu`rin kirgiziwge boladi. «Otli akvarel` « ha`m «sarkokoldegi akvarel`» Bul jag`daydi boyawlardi baylanistiriw xizmetin aq qum ha`m kelimli

suyiqliq aralaspasi atqaradi. Bul ko`rsetilgen eki texnika akvarel`ge uqsas, sonliqtan hesh qanday na`tyjege erispegen Akvarel`din` go`zzallig`i ha`m ku`shi taza boyawlarda boladi, sonliqtan akvarel`din` talabina juwap beretug`in ayiriqsha boyaw materialina talap boladi. yamasa belgili qayta islewden keyin boladi. Ha`tteki taza emes boyawlar azg`ana aynisada o`zinin` mo`ldirligin saqlap qaladi, onda akvarel` boyawlarin islep shig`ariwda en` a`hmiyetli boyawlarin islep shig`ariwda en` a`hmiyetli sha`rtlerinin` biri onin` juqa bolip aralasiwi bolip esaplanadi. Jivopistin` hesh bir usili akvarel` siyaqli bunday aralaspa boyawlarg`a mu`ta`jligi (za`ru`rligi) joq, mine sonliqtan jaqsi akvarel` boyawlardi qoldan tayarlaw usili an`sat jumis emes. Akvarel`di islewde boyawdi juqa etip maydalawdan basqa da onsha a`hmiyetli bolmag`an sha`rti esaplang`an-boyawdi sonday etip tayarlaw kerek, onin` sodasi akvarel`din` mol suw tolg`anda da jabistiriwshida turiw kerek ha`m onnan tu`sip ketpew kerek. Usi jag`dayda g`ana «jabisiw» ha`m boyaw zatlari qag`azg`a sho`giwi ten` boladi: al keri jag`dayda boyaw tegis bolmaydi, onda daqlar ha`m tochkalar payda boladi ha`m t.b. jaqsi akvarel boyawlarin tayarlaw ushin olardi juqaraq etip boyaw ha`m talap juwap beretug`in baylanistiriwshi zat kerek boladi. Akvarel boyawlarinin` tu`rleri haqqinda mag`liwmat (tu`sinik) beriw ushin to`mende olardin` uliwma tu`sinik berilgen.

Burinlari qatti akvarel` boyawlari tayarlang`an, al ha`zirgi waqitta bayawlar tikarinan sizilma isleri esaplang`an islew, proekt siziw ushin qollaniladi, bul nemetslerde «Gushfarben» dep ataladi. Ja`nede bul boyawdin` joqari sorti jivopsi` islewdi qollanidai; misali, miniatyuraliq jivopis`ler islewde qollaniladi. Boyawdin` arzan sortlari mektepke ha`m kishkene balalarg`a arnalg`an. qatti akvarel` boyawlari ha`r qiyli sortlardan islenedi. (feyne, ekstrafeyne), onin` boyaw materiali jiyintig`i ha`m jabistiriwshi na`rsenin` qurami boyawdin` sortina baylanisli boladi. Bunda ko`birek arzan baylanistiriwshi zatlar qollaniladi: muzday suwda eriwshi haywan kley ha`m kartoshka patakasi, ja`nede tragant, pal, gumm-arabik ha`m t.b. qollanialadi. Qatti akvarel` boyawlarin tayarlaw ushin u`sh (3) tu`rli baylanistiriwshi zat tayarlanadi. Olardin` en` tiykarg`isi qant penen baylanisqan (aralasqan) gumm-arabik (v propertsii 2ch. Gumm na 1ch.saxara) esapanadi, ja`nede suwda taza qabat aralaspasinan islenedi, ha`m de dekstrina aralaspasi. Bul bistr karmin, gumm-gut gummi-arabikti talap etpeydi ushin islenedi olardi baylanistiriw ushin tek g`ana bir qabattin` o`zi jetkilikli xramali boyawlar ha`m izumrudli japiraq gummi-arabik penen baylanisi bir qansha waqit suwda erimedi ha`m sonin` ushin olardi tarlawda dekstrin qollaniladi. Parashokli boyaw ha`m baylanistiriwshi zat arasindag`i baylanis minaday boliwi kerek, bunda tayarlang`an boyawdi qollaniwda mu`mkin bolg`aninsha ol kewip atirg`anda aziraq (kem) o`zgeriwi sha`rt. Bul baylanis ta`jiriybeli jol menen a`melge asiriladi. Boyawlar juqariw parashoginda baylanistiriwshi zat penen aralasadi, keyin olardi sol da`rejede keptiredi, oni metalliq forma ja`rdeminde qa`lipke keltiriwge boladi. Plitkadag`i, tabletkadag`i boyawlar jumsaq ha`m qatti bolmawi kerek. Boyawda ko`p mug`darda gumm-arabektin` saqlaniwi onin` ju`da` qatti etip taslaydi, egerde boyaw gumm-arabikleri basqa jeterli da`rejede qant saqlasa qattiliq joq boladi. Egerde boyawdin` baylanistiriwshi zati tikarinan haywan kleyinen tursa, boyaw ig`allang`anda qolda jiyiriladi. Bul belgili boyaw jabistiriwshi zati menen tayar haldi a`yyemgi da`wirden berli islenbekte ja`ne de bul

boyaw ko`p waqittan berli de Evropada da shig`arilmaqta. Negizgi Qitay tushi mag`liwmatlarg`a qarag`anda, qunjut mayinin` erip, bizge belgisiz terek qabig`inin` suwi menen aralaspasin, ha`mde sok

ha`m bizge belgisiz bolg`an o`simliklerdi siziw arqali tayarlanadi. Ja`ne de og`an haywan kleyi qosiladi ha`m de kamfora ha`m muskaska barliq aralasip iyislendiriledi. Basqa dereklerge qarag`anda, qitay tushi ag`ashi mayinan aling`an qara ku`yeden (istan) alinadi. Berilgennen ko`rinip turipti Qitayda tush` ha`r tu`rli usillar ha`m ha`r qiyli materiallardan islenedi, sonin` ushin bul o`nimnin` sapasi ha`r

qiyli. Ha`zir Evropada ha`r tu`rli retseptler boyinsha (ja`rdeminde) istan (qara ku`yeden) islengen sapali tush`lar islenbekte. Jaqsi boyaw tayarlawdin` en` a`hmiyetli sha`rtinin` biri bolip, qara ku`yenin`

qatti paydalaniwi bolip esaplanadi. Egerde qara ku`yedegi uglerodti mexanikaliq yamasa ximiyaliq qayta +++++ jag`dayg`a keltirilse jaqtiliq tolqininin` uzinlig`ina qarag`anda onin` tu`yirlerinin`

ko`lemi kishireyedi. Usi jag`dayinda ol boyaw ku`shi ju`da` jaqsi boladi ha`m qizil-qon`ir tu`ske enedi. Tushtin` usinday tayarlansa qag`azdin` tesikshelerine shekem kirip baradi ha`mde al kepkennen keyin suw menen ketpeydi. Qityda tush` mexanikaliq usil (jol) menen maydalanadi. Evropada bolsa ximiyaliq usil qollaniladi bunin` na`tiyjesinde arzaniraq kollandli uglereod aliwg`a boladi. Evropada

son`g`i waqitlari tushti tiykarinan may halinda tayarlaydi, onin` jabistiriwshi zatin jer turg`asindag`i shellak arasinan aladi, ol kepken son` suwda erip ketpeydi. Bul tushtin` atin anglichanlar niklerden

alg`an; al fransuzlar ha`m nametslerde suyiq qitay tushi ati menen ju`ritiledi. Tush` plitkalarda ha`m stolbiklerde satiladi, ha`m de suyiq halinda-flakonlarda satiladi. Tush` bolip qag`azg`a plitali ren`

siyaqli turovatin ha`m aniq qara ren`ge eniwi, siniq jerlerde bir in`g`ayli ha`m aynag`a uqsas boliwi, suwda hesh qanday sho`gindi qaldirmay an`sat eriytug`in, tez kewedi ha`m kepkennen keyin

qag`azdan ketpeydi, ha`mde onin` juqa bolg`an ta`repleriag`ip ketpeydi. Qatti boyawlarg`a qarag`anda suwda an`sat ajiralatug`in jumsaq boyawlardi tayarlaw an`sat bolip

esaplanadi, onin` tiykarg`i jabistiriwshi xizmetin mistin` qurimi ko`p bolg`an gumm-arabik ha`m dekstrin atqaradi. (na 1ch. Gummi do 1ch. meda). Mis levulozlar siyaqli kristallanbag`an o`z bo`limlerine engiziledi. Mistan basqa yamasa onin` ornina glitsirin de qollaniladi. Jumsaq akvarel` boyawlardi biriktiriwshi zatlardin` qurami to`mendegishedu`ziledi: Mis o`zinen 4 ese ko`p bolg`an suwda tazalanadi; payda bolg`an ko`bikti mistan ayirip alinadi, keyin suwdi lens aralaspasi siropli suyiqqa aylandirip puwlandiradi. Keyin mistin` ko`leminin` 1/3 bo`legin gummi-tragant aralaspasi menen aralasadi.

Bul boyawdin` atinan-aq aniq quraminda biriktiriwshi xizmetin mis atqaratug`ini sezilip (ko`rinip) turipti. En` son`g`isi haqiyqatinda da min` bo`legin quraydi: gummi-arabik bolsa az g`ana bo`legin quraydi. Mistan basqa (tisqari) bug`an mistin` ornin basatug`in glitsirinde kiredi: egerde boyawdi arzanlatiw kerek bolsa, mis kartoshkali patoka menen almastiriladi. Ol kristallanbaydi. Quraminda mis ko`p bolg`an boyawlar ha`m usig`an uqsas zatlar ol kepkende suw menen an`sat eritiliwi kerek ha`m ha`tteki izg`ar hawada jayilip ketedi.

Bunin` aldin aliw ushin gummi-arabik aralaspasina ha`m misqa kopayk bal`zalep qosiladi, ja`nede efir mayinda eritilgen vosk yamasa maetika qosiladi. Smola ha`m vosk gu`mmi-arabik aralaspasi ha`m mis penen emul`siyani quraydi. Solay etip misli akvarel` tipi boyinsha o`zinin` biriktiriwshi gummi-arabikli temperag`a ju`da` jaqin bolip esaplanadi. Kopay bal`zami, vosk akvarel`din` biriktiriwshi qurimina to`mendegishe qosiladi: kopay balzaminin` 4 bo`legin, mastika aralaspasinin` bir bo`legin saladi ha`m ag`artilg`an vosktin` 1/4 bo`legin farforli chashkag`a salip qaynatadi. Bul qaynatpani toliq eritpegenshe oni otqa qoya beredi. Tayar bolg`an eritpe gummi-arabiktin` qalin` aralaspasinan 5 bo`lip quyiladi ha`m aq maz ha`m emul`siyag`a uqsas bolmag`ansha barlig`i aralastira beriledi.

3.Guash` boyawi haqqinda uliwma tu`sinik

Bul shiyshe idislarda jaylasqan akvarelli boyawlar mis boyawlarg`a jaqin keledi, biraq olar suyiq ha`m mis boyawg`a qarag`anda su`w qurami ko`p. Guashtin` biriktiriwshisi akvarellerge uqsas boliwi mu`mkin, biraq o`z quraminda emul`tsiyag`a iye. En` son`g`i jag`dayda guash` temper xarakterine iye, biraq onin` boyawlari temperdegige qarag`anda kepkennen keyin ju`da` ku`shli jarqaraydi. (jiltiraydi) Lefrana firmasi «dekarativ jivopisler ushin guashlar» dep atalg`an pakko jivopisi, maketler ha`m usig`an uqsas dekarativ jumislar ushin bowlar islep shig`ardi. Bul boyawlardin` baylanistiriwshi zatlar haqqinda hesh qanday mag`liwmat joq. Shama menen onin` kpshilik bo`legi assortimenti tasko`mirden bolg`an boyawlardan (ibarat). Bunday bowlarg`asu`wretshilerde talap ku`shli sebebi, a`piywayi akvarelli ha`m guash boyawlar joqarida aytilg`an maqsetlerge uliwma tuwri kelmeydi. Dekarativ guashlardin` biriktiriwshi zatlari ha`r tu`rli boliwi mu`mkin, ha`r qanday jag`dayda da ol gummi-arabikten arzan boladi. Mu`mkin bunda biz a`piywayi ag`ash kleyin qollanamiz, onda gilkildek qa`siyetin payda etiwin joq eteri yamasa usi kleydi o`simlik kleyi aralaspasi menen qollanamiz. Bunday guashlardi baylanistiriwdin` en` jaqsi joli bunday kraxmalli, islengen sheloch` bolip esaplanadi. Belgili bolg`anday, biyday kraxmali en` bahali kraxmaldin` bir tu`ri bolip esaplanadi, Onin` qurami kartoshka kraxmali ha`m kleyge qarag`anda ju`da` quramali, onnan aling`an kley jaqsi jabistiriw qa`siyetine iye ha`m ol ha`r qanday sha`riyatta ko`p waqitqa shekem saqlanip turadi. Solay etip, biyday kraxmalinan aling`an kley dekorativ guashlar ushin biriktiriwshi xizmetin atqara baslaydi. Ol ha`m gummi-arabik uqsas boyawlardi qaraytpaydi, bunnan keyin olar basqa biriktiriwshi zatlar sa`wlelendirmegen barxatli gu`n`girtlerdi payda etedi. Kraxmaldan aling`an biriktiriwshi zatlardin` reyepti to`mendegishe:

Biyday kraxmali . . . . . . . . . . 100 g. Og`an suw maug`dari . . . . . . . . . . 1300-1500>> O`tkir natra . . . . . . . . . . . . . . . 7,2 Bul biriktiriwshi zatta tayarlang`an boyawlar qag`azg`a tegis ha`m jazba jayg`asadi gruntlang`an

karton, xolst ha`m gu`n`girt diywallardi jen`il ha`m sesli dawisti payda etip jiltiratip turadi. Dekorativ guashlardin` boyaw materiallari ju`da` (ku`ta`) ha`r qiyli boliwi kerek: bunda a`zzi shelochlardin` ta`sirinen o`zgermeytug`in miniralli ha`m lak boyawlar bar. Shelochlardan ziyan ko`rip atirg`an boyawlardi biriktiriwshi zatlar du`zilip kislorodlar arqali neytralizatsiyalaydi, bul na`rse biriktiriwshi zatqa aralaspa waqtinda mada bo`lekshe etip kirgiziledi (qosiladi). Bul jag`dayg`a kleydi konservalaw ushin og`an kraxmaldin` 100 bo`legi formalinits 3,5 bo`legi qosiladi. Plakatlarg`a ha`m usag`an uqsas jivopislerdi islewde miniral boyawlardan basqa (tisqari) ju`da` ashiq tu`ske iye organikaliq jasalma boyawlardi da qollaniwg`a boladi: litol`, jup-qizil, gerannum lak, ko`k viridim, fioletoviy, sari, ko`k laklar, malakit janrg`a ha`m t.b. Dekorativ guashtin` zatin ku`sheytiw kerek bolsa, og`an kraxmal kleyine ag`ash kleydi qosip aralastiriw kerek. Bunda retseptlardin` tu`ri to`mendegishe o`zgeredi:

Biyday kraxmali . . . . . . . . . . . . 100 g. Suw qurami . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 >> O`tkir natra . . . . . . . . . . . . . . . . . 7,2 >> Ag`ash kleyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 >> Taza ag`ash kley bolsa hesh qanday dizinfektsiyanin` keregi joq, eger kerek bolsa fenalom

qollaniladi. Akvarel` tu`rinin` biri esaplang`an a`yyemgi jivopis` usili en` birinshi ma`rte (1948 j) su`wretshi

Paolo Pino shig`armalardi islendi (qollanildi). Ha`zirgi waqitta ol zamanago`y bolip islendi ha`m ol tarawda, qag`azda h.t.b. materiallarda qollanildi. Guash` jivopisi sirtqi ko`rinisinen gummi-arabik temperasi menen islengen jivopiske ju`da` uqsas keledi, biraq guash` jivopisinin` boyaw aralaspasi jumsag`iraq bolip esaplanadi. Guash` ag`ariw qa`siyetinen uzaqta, sebebi onin` boyawi taza akvarel`ge qarag`anda aralspasi qalin` bolip keledi, ja`ne de belila menen aralastiriladi. Guash` jivopisi arnawli boyawlari yamasa akvarel` usili boyinsha belila aralasqan a`piwayi akvarel` boyawi menen tayaralanadi. Birinshi ha`m ekinshi jag`daylarda da pastozli qatti qosiwg`a bolmaydi, sebebi pastozdi qollansaq guashli ha`m akvarel` boyawlardi tez arada jarip jiberedi. Guash` jivopisi ushin arnalg`an tawar ha`m t.b. materiallar ku`shsiz o`giz o`ti aralaspasi ha`m kraxmal kleyateri menen jabistiriladi.

Doskag`a qag`azdi jabistiriw ushin to`mendegishe islew kerek. Qag`az onin` qaram-qarsi ta`repine qaray ta`repleri 2-2 1/2 sm bu`klenedi. Keynin ala ol alding`i ta`repi jag`inan gubli suw menen ig`allandiriladi, basqa ta`repleri qurg`aq bolip qaladi ha`m olardi bunday kleysteri menen maylanadi yamasa aldin ala qaynatip ju`rmew ushin qara biyday ushin suw menen aralastiramiz. Kleydin` ekinshi tu`ri birinshisine qarag`anda jabistiriw qa`siyeti ku`shli bolsa, onda usi qollang`an maqul. Keyni ta`repleri bu`klengen qag`azdi doskag`a qoyamiz ha`m de og`an qatti qisiladi. Onday u`lken bolmag`an shig`armalardi o`shirgishlerden paydalaniladi, bul buyimnin` 2 tu`ri bar. Onin` bir tu`ri ag`ash ramasina qoyilatug`in a`piwayi ag`ash akvarel` doskag`a qoyamiz ha`m doska ta`repleri boylap onin` bu`klengen ta`repleri jaylasadi, bunnan keyin doska ramag`a qoyiladi, na`tiyjede qag`az bekkem jayg`asadi, sonin` ushin hesh qanday kley qollaniwg`a za`ru`rlik bolmaydi. O`shirgishtin` konstruktsiyaliq jag`inan da`slepkisindey a`piwayi bolip keledi. Ol bir-birine erkin kiretug`in eki ag`ash ramadan ibarat. Birinshi rama bul jerde doska xizmetin atqaradi: og`an qag`az qoyiladi ha`m keyin ekinshi rama ta`repleri boylap qisiladi. Solay etip, bul jerde de qag`azdin` rama astina tartilg`ani ushin kley qollaniwdin` de keregi joq. O`shirgishlerdin` bul tu`ri jumis islegende ju`da` qolayli, sebebi onin` ja`rdeminde jumis waqtinda qag`azdin` ig`allig`in saqlap turiwg`a boladi, al bul bolsa akvarel` boyawlarinin` qatip qalmaw ushin qollanilatug`in zatlardi qollaniwg`a mu`ta`jlik qaldirmaydi.

Akvarel` do`retpelerinin` saqlaw usillari (saqlaniwi). Akvarel`den islengen jivopisler boyawlardan bekkem bolg`an qalin` qatlamlardan ibarat, ol bul

tu`rinde pistozno jaylastiriwg`a qarag`anda ren`i solip qaladi. Joqarida ko`rsetip o`tilgendey, akvarel`din` jabistiriwshi zati boyawdi qorg`aw qa`siyeti to`men. Ja`ne de ko`pshilik taza boyawlar ta`biyiy tu`rde bekkem bolmaydi, biraq ol o`zinin` suliwlig`i menen su`ysindiredi, sonliqtan

su`wretshiler onnan waz keshe almaydi. Mine usi tiykarg`i sebepler na`tiyjesinde akvarel` bekkem bolmaydi.

Anglichan (Angliya, inglis) su`wretshi akvarilistleri arasinda soraw-juwap o`tkerilgende 46 soralg`an su`wretshilerden 17-si akvarel` jivopisinde barliq bekkem emes (turaqli emes) boyawlar menen paydalanatug`inlig` ma`lim boladi. Bul keltirilgen misal (fakt), a`lbette, jetkilikli. Qolay bolg`anda da akvarel` do`retpelerin saqlawda may menen islenetug`in (su`wret salinatug`in) jivopis` do`retpelerin saqlawdan basqasha usillar, basqa tu`rli qag`iydalar menen saqlang`ani maqul boladi.

Son`g`isi (may menen salinatug`in su`wretler), a`sirese ol jaqinda, jan`adan saling`an bolsa, jaqtini talap etedi, pal akvarel` bolsa jaqtiliqtan buziladi. Reskinnin` o`zi akvarel` menen saling`an Luvr ha`m Britaniya galleriyalarindag`i (muzeylerindegi) an` jaqsi do`retpeleri jaqti jerge qoyilg`anlig`i ushin ja`bir ko`rip atirg`anlig`ina diqqat awdardi. Ol bul pikirinin` durislig`in Ternerdin` bir su`wretin alip, onin` bir jag`in jaqtidan jasirip, ekinshi ta`repin solayinsha qaldirip, ayqin da`liyllep berdi.

Ku`shli jaqtinin` ta`sirin qag`azdin` aq tu`rin jog`altiwi akvarel`din` orinlaniwi ushin qanday a`hmiyetke iye bolatug`in bolsa, boyawlardin` o`zlerinin` de tu`rlerin jog`altiwi sonday a`himiyetke iye boladi, sebebi ha`tteki qag`azdin` az g`ana sarg`ish tartqani ha`m qarayg`aninin` o`zi g`ana juqa, ap-aniq etip jag`ilg`an boyawlar (a`sirese ko`k ha`m uliwma suwiq boyawlar) basqasha tu`rge enedi (o`zgeredi). Qag`az jariqtan qanshelli sarg`ayg`an ha`m qon`ir tu`ske tartqan (qaraysa) ha`m boyawdin` qatlami qanshshelli juqa bolsa, boyawdin` tu`ri de sonshelli ku`shli o`zgeriske ushiraydi.

Ren`li usi tiykarg`i baylanisli o`zinin` boyawina tiyisli minsiz boliwi tiyis (lazim) bunday bolmag`an jag`dayda jivopis` (su`wret o`neri) son`in ala adam tanimasliq da`rejede o`zgeredi.

Sonday etip, akvarel`din` azg`ana jaqtisi bar, qurg`aq hawasi bar o`jirelerde (jaylarda, orinlarda) saqlaw za`ru`r. Akvarellerdi og`ada jaqtili zallarda saqlaw bul barip turg`an aqmaqshiliq (zulimliq). Olar ayna astinda saqlanadi, ol jerde olar belgili bir da`rejede sirtqi ta`sirlerden saqlanadi, al olardin` artqi ta`repi aytarliqtan jaqsi saqlanbaydi.

Akvarel`lerdi jaqsi saqlaw ushin bir neshe tu`rli usillar usinis etilgen, biraq olardin` barlig`i da a`meliy a`hmiyetke iye emes. Solardin` birewi akvarellerdi sirtqi hawa menen baylanisti toliq u`ziw ushin eki ta`repleme payatlang`an aynanin` ortasina qoyatug`in usil bolip tabiladi. Bul bag`darda Rerberg ta`repinen islengen ta`jiriybeler soni ko`rsetedi, bul jag`dayda ter tu`rin jog`altatug`in boyawlar haqiyqattan da jaqsi saqlanadi. Biraq qarayatug`in boyawlar tez-arada qarayip ketedi. Solay etip, keltirilgen misal (usil, ta`jiriybe) do`retiliw payitinda belgili bir boyawlardin` qatnasig`i bar do`retpelerdi saqlaw ushin g`ana jaramli bolip esaplanadi, sonliqtan da oni a`meliyatqa (turmisqa) engiziw qiyin. Al basqa bir usil, eki aynanin` arasindag`i hawani sorip (tartip) alip saqlaw paydaliraq boliwi kerek edi, biraq oni da a`melge asiriw qiyin Geyde akvareldi lak penen boyaydi (u`stin jabadi). Bul maqset ushin aq shellaktan islengen spirt yamasa suw lakleri paydalaniladi. (xizmet etedi). Lakler (lar) akvarel`lerdi izg`ardan, hawa menen jaqtinin` (jaqtiliqtin`) ta`sirlerinen saqlaydi ha`m boyawlarg`a u`lken ku`sh (ma`det) beredi, biraq lak penen (boyalg`an) qaplang`an akvarel` ta`n bir tu`rge iye boladi.

Eki stanok ha`m dekorativ (a`sheko`ylew) jivopisinde ken` qollanilg`an kleyli boyawlar tayarlaniwi ha`m arzan materiallardan bolg`anliqtan ha`zirgi waqitta ken` qollaniladi. Biraq ha`zirgi waqitta kleyli jivopis` jumistin` pitiwi ushin waqtinsha ko`rkem a`hmiyetke iye, ja`ne de uzaqqa sozilmaytug`in do`retpelerge jatadi, misali bug`an dekarativ jumislar jatadi. Bunda biriktiriwshi xizmetin ha`r tu`rli sorttan bolg`an «ag`ash kleyi», «sirlaytug`in» dep atalg`an plitali kleyden ibarat. Az g`ana jelatin ha`m kezain qollaniladi; birinshisi, kleydin` basqa sortalarina qarag`anda mol suwda qatip qalsa da qatti studen`ge aylanadi, ekinshisi bolsa, an`sat eriwi ha`m bahasinin` qimbatlig`i menen ajiralip turadi. Kleydin` ku`shi ha`mde kley suw arasinda sa`ykeslik ha`r qiyli boladi ha`mde bul boyaw kleylerine baylanisli boladi. Boyawda kleydin` qurami az bolg`anliqtan aralaspa oni jumisaq etedi ha`m u`stinen boyalg`an boyawdi isqilasaq an`sat ketedi ha`m kepkende ren`i ju`da` o`zgerip ketedi. Boyawlardin` quraminda kleydin` ko`p boyawi onin` kepkende ren`inin` o`zgeriwi kem boladi, bekkemligi ja`ne de ku`sheyedi ha`mde kley quraminin` ko`beyiwi barxatli ren`in jog`altadi ha`m og`an tiyisli ren`ler «qatip» ha`m «so`nip» qaladi. Egerde kley ko`p bolsa boyaw kepkennen keyinde jiltirap tura beredi, biraq jariliw ha`m to`giliw qa`wipi tuwiladi. Bul jariqta myli boyawdin` setkasina qarag`anda mayda setkalarg`a iye boladi; tu`sken mayda bo`lekler mayisiw qa`siyetine iye boladi; Bul

belgili jag`daylarda jarilip ketiw qa`siyeti birliq kleyge ta`n boladi, biraq haywan kleyi ta`jirybesiz su`wretshige bir jawiz jag`daydi tuwdiradi: kebiw protsesi tamam bolg`annan keyin ha`m kerekli da`rejede ezilgennen keyin ol aziraq suw ko`lemin jog`altadi, aralspanin` boyaw quraminda waqtinda o`tiwi menen ko`lemi azayadi, na`tiyjede jariqlardin` payda boliwina alip keledi. Kleyli boyawlardi qollaniwdin` en` bir a`hmiyetile usili teatr dekoratsiyalarin qollaniw bolip esaplanadi. Bunda kleyli boyawdin` sirtqi gu`n`girt qabig`i ha`m a`jayip barxatli ren`i sa`ykes keledi. Ja`ne de dekoratsiyada ayiriqsha uzaq saqlawg`a bolmaydi ha`m a`dette u`lken ko`lemde bolg`anliqtan qimbat emes (arzan) materiallardi talap etedi. Dekoratsiya jivopsilerinde biriktiriwshi xizmetti dekoratsiyanin` ju`da` bekkem boliwina juwap beretug`in plita kleyi bolip esaplanadi. Jaqsi frantsuz ag`ash kleyi menen islengen dekoratsiyalar ta`jiriybede ko`rsetkenindey 10-15 jil onnan da xizmet ko`rsetiwi mu`mkin. Dekoratsiyada qollanilatug`in materiallardin` ko`lemi ha`m kley aralspasinin` aniq su`yenbey, al onin` jaramlilig`in onin` a`piwayi ha`r tu`rli belgilerinen aniqlaydi. Egerde kley suwiqta qatip qalmasa, kley jumisqa jaramli bolip esapalandi. Ja`ne de kley aralaspasi bekkemligin usilap ko`riw arqali aniqlanadi.Egerde aralspadan alg`an barmaqlar a`ste jabissa, onda aralspa jaqsi bolip esaplanadi. Haqiyqatinda da, kleyli jivopistin` biriktiriwshi zatlarina kerek bolg`an kley ha`m suwdin` aniq ko`lemin aniqlaw qiyin, sebebi bul na`rse kley ha`m boyawdin` sapalilig`ina baylanisli; tek g`ana soni aytiwg`a boladi, paydalanatug`in aralspalar ishinde en` ku`shsizregi 6% li aralspa bolip esaplanadi. Ayirim boyawlar (por, umbra, kaessel`, topirag`i, ul`tramirin, braunshveygli japiraq, smenna, pil su`yegi ha`m saja) a`piwayi boyawlarg`a qarag`anda ku`shli kleyli aralspasina mu`ta`j boladi, egerde usi aralaspalar kleyde az bolsa arqayin (an`sat) juwilip ketedi. Boyawlar shelek ha`m gorshoklarda bo`linip turadi ha`mde kistochkalardan erkin tamiw ushin mu`mkin bolg`ansha suyiq boliwi kerek. Dekoratsiya ha`mme waqit xoletta siziladi, onin` ornina qollanilatug`in ha`r qanday materialdi surrogit dep esaplaw kerek. Dekoratsiya jivopisinde qollanilatug`in anilinli boyawlarda kley aralaspasina mu`ta`jlik bolmaydi, biraq ju`z beti aq bolwi kerek. Kleyli jivopistin` texnikasi, boyaw kepkennen keyin onin` retsinits o`zgeriwinen qiyinshiliq ko`rmekte, sonin` ushin ta`jiriybe ha`m shinig`iwdi talap etedi. Dekoratsiyadan basqa kleyge teatr perdesin, dekorativ pakko, plakatlar siziladi. Atap o`tilgen barliq sha`rtler dekorativ jivopistegidey a`dettegi usillar menen orinlanadi.

Boyawdin` quraminda kleydin` ko`p bolsa ol kepkennen keyin onin` o`zgeriwi pa`seyedi, biraq bul jag`dayda onin` elastichniylig`inku`sheytiwin mis ha`m glitsirindi qospasaq bolmaydi. Mistan a`yyemgi waqitlari doskadag`i kleyli jivopiste ko`p qollang`an, ja`nede ol boyawdin` ko`beyiwin uslap (irkip) turadi. Quraminda kleydin` sostavi ko`p boyawlar suwiqta qatip qaladi, bul a`lebtte, jumisti qiyinlastiradi (quramastiradi). Dekorativ pakkoni islew ushin 20% (payizli) kley aralspasin aliwimiz kerek. Bunday kley aralspasinin` konsistentsiyalawi boyaw kepkende onin` retsinits tek g`ana az g`ana o`zgeriwine burilis jasaladi, bul bosa jivopis` jumisin ju`da` ha`m an`satlastiradi. Kleyli aralspa jarilip ketpewi ushin oni qaynatip atirg`anda og`an 4% (payizli) so`ndirilgen ha`k qosiladi. Ja`ne de Kleyge qosilg`an zat qorg`awshi xizmetin atqaradi. Gilkildemeytug`in kley basqa da usillar menen islenedi. Kley aralspasina kislotani qossaq ta, joqaridag`i na`tiyjeni beredi. Misali, 100g. plitali kley ushin 100 kub. sm suw, 360 Bomadag`i 20 g. azotli kislota kerek boladi. Bular menen jaqsi qollanilip kelgen pereyra o`zinin` temperasin quradi. Onin` quramina: gummi-arabik, uksus kislotasinan islengen haywan kleyi ha`m mayli lak kiredi. Bunday temperada kislotadan o`zgermeytug`in tek g`ana boyawlar boliwi mu`mkin. Kleyli boyawdin` ku`shi ko`beytiw ha`m jivopisti bekkemlew ushin jeterli bolg`an kleyi bar boyawlarg`a aq mum qosiladi. Bul minaday tayaralandi: 250g. otasha 5l issi suwda eritiledi ha`m keyin og`an 500 g. aq mum salinadi. Pyda bolg`an aralspa boyawg`a bilg`anadi na`tiyjede ol kepkennen keyin jiltiraydi ha`m maylanid. Bul jag`dayda paydalanatug`in boyawlar shelochlardan qa`wipsinbey kerek. Kleyli jivopistin` bekkemligi bul jerde a`hmiyetli emes. Kley o`zinen-o`zi jabisiw qa`siyetine iye emes ha`mde sonin` ushin qa`legen waqitta suw menen jibitiledi. Ol tek g`ana qurg`aq hawada jaqsi saqlanadi; ig`al bolsa izg`ardi tez tartip aladi, na`tiyjede ko`gerip ketedi ha`m shiriy baslaydi.Boyawdi bekkemlew ushin kvasts aralspasin kleyge qosiw kerek, tamamlang`an jivopisti ku`shli bolmag`an fermalin menen qayta islew kerek, ja`ne de uksus kisli glinozema menen shayiw usinis etiledi, biraq barliq boyawlar atalg`an biriktiwshilerge neytral` bolip esaplanadi, ayirimlari olardan o`zgeredi. Sonliqtan suliw jivopis` do`retkin` kelse en` jaqsisi jayip na`tiyje beretug`in tkmper metodin qollang`an maqul bolip esaplanadi.

«Tempera» so`zi rus su`wretshilerinin` ku`ndelikli turmisina jaqinda kirip keledi, sonin` ushin, a`lbette bizlerde onin` negizgi ma`nisi emes, al basqasha ma`nisi tu`sindiriledi, sonin` ushin da aldin-ala terminnin` o`z haqqinda bir neshe tu`sinikler berip o`tiw kerek. Uzaq da`wirlerde (XV-XVI a`sirlerde) Italiyada «53mp34a» co`zi (latin so`zinen «53mp34a43» - biriktiriw) uliwma boyawdi biriktiriwshi zat tu`siniletug`in edi, a`sirese, haywan ha`m o`simlik kleyi tu`silietug`in edi. Ha`zir Italiyada ko`p jag`dayda tar ma`nisi tu`siniledi: temperani quramin tiykarinan ma`yek quraytug`in boyawdin` biriktiriwshi zatlari tu`siniletug`in boldi. Ha`zirgi waqitta texnika jivopisinin` ilimiy a`debiyatlarinda tempera dep natural` ha`m jasalma emul`siyadan ibarat boyawdin` biriktiriwshi zatin o`teydi; sonin` ushin ol arasinda kleyli jivopiste tempera atamasinan tisqari «emul`siyali tempera» dep ataladi. Ya.Van-Eyk ta`repinen kraska oylap tabilg`ang`a shekem (XV) orta a`sirlerdegi ma`yekli tempera Evropada belgili ha`m ken` qollanilatug`in jivopistin` bir tu`ri edi, biraq usi da`wirden baslap ol o`z ornin jog`alta baslaydi. ha`mde az-azdan og`an bolg`an qizig`iwshiliq uliwma joq boladi. Tek g`ana bizin` u`lkemizde ha`m Gretsiyada jivopistin` en` son`g`i usillari menen birgelikte qollaniladi, bul onin` en` eski texnikasi bolip esaplanadi.Gretsiyada oni shirkew jivopisleri ushin qollaniladi, al bizde bolsa ha`r qiyli ko`rkem usillar ushin qollaniladi, sebebi jivopis` stillik jaqtan nag`isli xarakterge (ko`riniske) iye boladi, bunnan kelip shig`ip ja`ne bir ma`rte jivopis` stili tempera texnikasina g`a`rezli ekenine guwa bolamiz. XIX a`sirdin` II-yariminda son`g`i mayli jivopiske qizig`iwshiliqtin` jog`aliwi boyaw ushin jan`adan biriktiriwshi zatlarda iriwge jag`day tuwiladi. o`zine ayqin juwap beretug`in dereklerdi saqlap qalg`an umitilg`an tempera qaytadan o`zine qizig`iwshiliq oyatadi. Biraq ko`p jasag`an texnika keyingi su`wretshilerdin` talaplarina toliq juwap bere almadi, sonin` ushin og`an belgili da`rejede o`zgerisler kirgizildi: natural` emul`siyali temperadan jasalma emul`siyali temperag`a aylandiriladi. Tempera jan`arag`an ha`m o`zgergen ko`rinisinde tez arada o`z a`hmiyetin ha`m tez arada Evropag`a jayiladi. Lekin rus iskusstvosinda (qo`rkem o`nerinde) jan`a temperag`a elege shekem kerekli diqqat bo`linbedi. Jivopis` texnikasina itibar bermegen bizin` jivopis` mektepler oqiwshilardi keri ta`rbiyalap tek g`ana mayli jivopis`ke u`yretken. Sonin` ushin Batista payda bolg`an jivopsi` texnikasinin` jan`a tu`rinin` bizde kerekli da`rejede paydalanilmag`ani ha`m rawajlanbag`anina tan`lawdin` keregi joq, Evropada tanilg`an jivopsitin` anaw yamasa minaw usili jasalg`an do`retpelerdin` payda boliwi bizin` su`wretshilerimiz ushin ku`tilmegen sebep boldi. Bul jerde tu`sinbeyshiliksiz o`tpedi: tempera boyawinin` ornina guashqa: usas zat penen sizg`anA` Boyaw tek gummi-arabik temperasinan bolg`an ka`rxananin` boyawi bolsa qollanilg`an, al basqa boyawlar bolsa temperanin` jaman tu`rine kirgen. Solay etip, rus su`wretshileri ushin jan`a tempera kem qollanilg`an texnika bolip esaplanadi. Ja`ne de ol a`hmiyetli istin` qa`siyetlerge iye, ko`p jag`dayda a`piwayi mayli jivopisten u`stin turadi, ha`mde ha`zirgi waqittag`i jivopis` talaplarina teren` juwap (ken`) beredi.

A`yyemgi waqitlari su`wret saliw ushin derlik tek g`ana natural`materiallardan paydalang`an. Bularg`a: qara topiraq, sangin, por, svintsli qa`lem, isqilag`anda qag`azda iz qaldiratug`in gu`mis qa`lem, ha`mde barliq o`nimge paydali bolg`an ko`mir bolyap esaplanadi. Ha`zirgi waqitta su`wretshinin` iqtiyarinda natural` ha`m jasalma materiallardan islengen ha`r qiyli ren`degi quramdag`i qa`lemler ko`p boladi, ha`m de olar ha`r qiyli maqsetlerde qollaniladi. Bul jerde ha`tte tek su`wretke kerek bolg`an materiallar saylap aliniwi mu`mkin.

Ko`mir. Su`wret ushin ko`mir ha`r qiyli tereklerden (ag`shlardan) ha`r qiyli tu`rde alinadi. Onin` tayarlawi

ushin onin` o`rtegeninen keyin formasin saqlanip qalatug`in o`simliktin` shaqalarinan ha`m to`rt qiyli formadag`i qa`lemler islenetug`in qirqilg`an ag`ash kerek boladi. Bul ko`mir sortlarinin` jumsaq boliwi ku`ydirilgenine ha`m ag`ashtin` tu`rine baylanisli, ol ko`mirli menen belgili boladi. Aytip o`tilgen ko`mir tu`rlerinen tisqari ko`mirdin` en` qara sortinan poroshoginan aling`an «preslengen» ko`mirdi islenedi, onin` qurimna az g`ana o`simlik kleyin qosiladi. Ko`mirdin` bul sorti preslew (qisiw) na`tiyjesinde qa`lem formasina keledi. (ag`ash qasnaqsiz). Ag`ashli ko`mir o`zine ta`n ku`lren` tu`ske iye, biraq ol qaraytiw qa`siyetinen ayirilg`an, tek ezilgen ko`mir qaralaw ren`ge iye biraq o`zinin` ren`i sebepli ko`mir bolip qaladi. Ko`mirdi su`wret sog`iwda hesh bir material onin` ornin basa almaydi. Ol ha` qanday qalin` qabatqa jaqsi jatadi ha`m an`sat onnan alinadi, sonin` ushin ol a`sirese da`slepki qaplawlarda ju`da` qolayli. Biraq, ja`ne de ko`mirdi qag`az, xolastalarda g`a`rezsiz su`wretlerdi sog`iwda qollaniwg`a boladi. Ja`ne de onin` qalin` mayli garuntlarda da su`wretler sog`adi; misali

bularg`a I.E.Repinnin` ko`pshilik su`wretleri jatadi. Bul jag`dayda su`wret a`piwayi ko`mir orinlanadi, tek qaran`g`ilaw jerlerde onin` qisilg`an ta`repinen paydalaniladi. Ko`mir menen ren`li qag`azlarg`a da su`retler salinadi, tek og`an por qosiladi. Biraq ko`mir ha`r qanday materialdin` sirtinda ha`lsiz uslanip (jabisip) turadi, sonin` ko`mirli su`wretler jasalma bekkemlewdi talap etedi, bunin` ushin belgili ta`jiriybe ha`m aqil kerek. Bekkemlewshi zatlari spirtli ha`m fikasativler bolip esaplanadi. Olardin` birinshisi menen ko`mir an`sat kirisiedi, biraq olar qag`azdin` qarawina alip keledi. Al suwli fiksativlerdin` ha`reketi bolsa qag`azda hesh qanday iz qaldirmaydi, biraq olar ha`reketlenip atirg`anda abayli boliw kerek. Qatti ezilgen (qisilg`an) ko`mir azlap barxatli ren`in jog`alta baslaydi

Grafit natural` o`nimlerge kiredi ha`m qurami jag`inan ha`r qiyli zatlardin` aralspasinan ibarat kristalli uglerodtin` bir tu`rine jatadi. Ha`zirgi waqitta grafitli qa`lemler ju`da` belgili ha`m ju`da` ken` qollaniladi. Olardi ko`binese qasnaqlarda ko`p sortlarda shig`aradi, biraq satiwg`a hesh qanday qsnaqsiz shig`ariladi. Qa`lemler nomerleri menen ayiriladi, bul arqali olardin` jumsaqlig`i aniqlanadi, sonin` ushin, birinishi nomer jumsaqlaw sortti bildiredi. Grafit qa`lemlerdin` en` jaqsi sortalarinin` nomerleri ha`ripler menen almastilg`an : N (ha4d-qatti) ha`m V (black-qara). Jumsaqlaw ha`m qara qa`lemler minaday ma`niske iye: bes (5) V jumsaqlaw, en` qatti-bir (1) V.

En` qara (ha`m en` qimbat) grafit ba`ribir qarawtim ku`shinen ayirlg`an, ja`ne de o`zine ta`n bolg`an bezewinen ayirilg`an. Grafit penen islengen su`wret (a`sirese qattirag`i) jiltiraydi, sonin` ushin grafit g`ana mayda su`wretler esaplang`an-al`bomli su`wretler ushin qolayli, ha`mden su`wret sog`iwda ju`da` jumsaq qollanilmag`an bolsa, ol hesh qanday qarawsiz tura beredi. Grafit ja`ne de akvarel` boyawi siyaqli tayarlanadi, bul terminde ol jda` jaqsi ren`ge iye boladi.

Sangin (jumsaq qara-qizil qa`lem) Sanginnin` eki tu`ri bar: natural` ha`m jaslama. Ekinshisi kaalin ha`m temir okisinen h.t.b. usillar

menen alinadi. Og`an qasnaqsiz bolg`an to`rt qirli qa`lem ko`rinisinde islenedi. Sangin su`wretshiler unatatug`in su`wret materialina jatadi. Su`wretler bir sangin menen yamasa qara qa`lem menen birlikte islenedi. Birinshi jag`dayda, da`slepki ha`m son`g`i ustalardin` manerasi boyinsha su`wret rastunovkasiz shtrix penen islenedi, misali, Greza, bul jag`dayda su`wret qon`ir tu`ske aylanadi. Jumistin` ekinshi manerasinda shtrix rastushovka menen islenedi, bunda su`wret qiziliraq tu`ske enedi. Sangin qara qa`lem menen birigip, denenin` ren`ine uqsas aq qag`azg`a tu`s beredi, sonin` ushin bul jag`dayda za`ru`rli boyawlardin` barlig`i toplanadi. Aq ren` qag`azda, srai ha`m qizil-sanginnin` o`zinde boladi, ha`m ko`p quramali ha`m quramali o`tiwin ren`lerdi qara ha`m sanginnin` aralaspasinan alinadi. Bul a`jayip material menen ju`da` jayip (qiziqli) su`wretlerdi saliwg`a boladi. Taza sangin ha`m onin` qara (ital`yan) qa`lem menen birlikte islengen su`wretlerge hesh qanday diqqat keregi joq, tek g`ana olardi aynanin` astina qoya beredi. 1. Grafit. 2. Sangin (jumsaq qara, qizil qa`lem). 3. Rastushovka-jumisti islew usili. 4. «Sch2a443 k438d3»-ta`biyat materiyalli qara por ati menen atalg`an. 5. Sous (V5lj74sa7c3) - pastel` tu`rinin` biri.

Bunday topardag`i qa`lemlerdi fransuzsha, ja`ne de iyatal`yansha qa`lem dep ataladi. Naturaldan bolg`an ital`yan qa`lemi qara sari slonetstan ibarat. Ol bolyus toparina jatadi. ha`m az g`ana qara ha`m ku`l ren` tu`ske iye. Bul ta`biyat materiali ja`nede qara por ati menen belgili (Sch2a443 k438d3). Natural` qa`lemnen tisqari fransuzsha (yamasa ital`yansha) ati atalg`an qa`lemlerdin` basqada ko`p assortimentleri bar. Olar o`rtelgen su`yeklerden islenedi, onin` maydalang`an bo`lekleri o`simlik kley menen biriktiriledi. Boyawdin` ha`m aling`an kleydin` mug`darina qarap ha`r qiyli bekkem (qatti) qa`lemler islenedi, olardin` da`rejesi nomerler menen belgilenedi ha`m en` jumsaqlari birinshi nomerler esaplanadi. Bunday tu`rdegi qa`lem ko`p ku`shke ha`m bo`z ren`ge iye boladi. Frasuz qa`lemi menen tek g`ana qag`azg`a sog`adi, a`sirese en` son`g`i tegis boliwi kerek, sebebi sol qag`az bir neshe ret o`shirgende onin` betine hesh qanday ziyan tiygizbeytug`in qa`siyetke iye boliw kerek. Qa`lem shtrix penen siziladi, ja`ne de qag`azg`a boyaladi, ketiriw ushin tawardan, qolqap terisi, paxta barmaq penen isqilanadi. Qa`lem boyawin qag`azdan qirip aliw ushin nan qollaniladi, ja`ne de benzin, kirosin ha`m skinidarada jiberilgen rezine ha`m «jin`ishke»-qara rezinadan paydalaniladi. Olar ku`shli jabisqaq ha`m jumsaq qa`siyetke iye. Ren`li qag`azlar menen islesekte ren`lerge por ha`m aq boyawlar

qosiladi.Fransuz qa`lemi menen islengen su`wretler sizilg`anda yarim tong`a qarayadi, ja`ne de, a`lbette, onin` su`wret sayasindag`i garmoniyasi buziladi, sonin` ushin oni hesh qanday sizbastan tek g`ana aynanin` astina qoyadi.

Sous pastel` tu`rinin` biri bolip esaplanadi. Oni islewde fransuz ha`m qara pastel` qa`leleri quramina kiretug`in materiallardan paydalaniladi. Ol u`lken ku`shke ha`m jumsaqliq qa`siyetke iye pastel`din` jumsaq tu`rine jatadi. Ol qolayli qag`az bolip qara tsilindr stolbik ko`rinbesinde satiladi. Sous penen suwret saliw yaki joli bar-ig`alli ha`m qurg`aq bolip esaplanadi. Qurg`aq soussu`wret salg`anda oni rastushka menen qag`azg`a tu`siredi, bunin` ja`rdeminde tiykarg`i formalari modellestiriledi, detallari, bolsa ital`yan qa`lemi menen tamamlanadi (juwmaqlanadi). Ig`al sous penen jumista akvarel`ge uqsas kistochka menen isleydi. Kepkennen keyin ig`al sous azg`ana o`zin-o`zi bekkemleydi, biraq ol rastushka grelka, paxta h.t.b. ta`sirinen qozg`alip kete beredi, ja`ne de rezina menen an`sat sipiriladi. Sonin` ushin, bir ren`nen ekinshi ren`ge o`tiwdi qurg`aq halinda islewge imkaniyat boladi. Ken` tegisliklerde jumis she+++++++ kistochkalar menen alip bariladi, detallardi jumisaqlaw ushin bolsa akvarel` kistalari jaqsi boladi, olarldin` ja`rdeminde ju`da` jin`ishke su`wretler orinlanadi. Ig`al sous penen islengen su`wretler hesh qanday sarg`ish italal`yan qa`leminin` ren`siz taza (tiniq) qara ren`i menen ajiralip tuardi, olar boz sonin` ushin olar itibarg`a mu`ta`j emes.

Por. Su`wret saliwda fabrikada islep shig`arilg`an porli qa`lemlerde qollaniladi, ja`nede bo`leklengen

porlprdan da paydaliniladi. Ta`biyiy o`nim bolg`an bo`leklengen por o`z quraminda ko`binese sirtqi(jat) zatlar boladi, bul bolsa qag`azdi bu`ldiredi. Bunin` aldin aliw ushin oni su`w menen aralastirip qamirg`a aylandiradi ha`m hesh qanday biriktiriwshi zatsiz qa`lemge alandiradi. Por kleyli fiksativler menen jaqsi ha`reketke keledi.

Qag`az. Qag`az, onin` sapasi qurami haqqinda akvarelde ta`riplegende toqtap o`tilgen edi, sonin` ushin

artiqsha qaytalap o`tpey tek g`ana azg`ana eskertpeler menen sheklensek boladi. Ital`yan qa`lemi menen ha`m sous penen su`wret saliwda tek g`ana sho`berek qag`az en` jaqsisi bolip esaplanadi, sebebi ha`r qanday ha`m aleksandriya qag`azdi su`wret ushin arnalip shig`arilg`an, lekein olar rastushka, rezina menen ko`p isqilasaq an`sat g`ana o`zinin` ju`zin jog`altadi ha`m oni qilshiqli (tu`kli) etiledi bul, a`lbette, su`wretti buzadi. Ko`mir menen su`wret saliw ushin arnawli ha`r tu`rdegi sheroxovatli ha`m biyday qabiqli qag`azlar paydalaniladi. Bular minalar jatadi: «pap834 Cans9n» «Kanson qag`azi», «B48s59l», «Bristol» h.t.b. ja`nede xolst jabistirilg`an qag`azlar islenedi. Ayirim sarg`ish tondag`i qag`azlardan basqa barliq ren`li qag`azlar jaqtiliq ta`sirinen o`z ren`in jog`altadi ha`de olar a`dette sarg`ish tu`ske enedi, ayirim jag`daylarda, sonin` ishinde, da`slepki ren` jan`a tu`ske enedi.

Pastel` (jumsaq qa`lem). Pastel` mazmuni jag`inan jivopis` emes, al ren`li qa`lemler menen islenetug`in su`wretlerdin` bir

tu`ri bolip esaplanadi. Ol (da`slepki) tiykarin qara qa`lem birikken taza sangin menen islengen su`wretten aladi, bul usil a`lle qashan ha`m ha`zirgi ku`nde qollanilmaqti. XVI a`sirde jasag`an Djivonli Paolo Lamotstso o`zinin` jivopisler haqqindag`i traktatinda bul su`wret tu`ri haqqinda («a pas53ll9») aytip o`tedi, ja`nede Leonardo da Vinchidin` do`retpelerin de aytip o`tedi. Ulli xudojnik ren`li qa`lemlerdeng paydalang`an halda, o`zinin` Miliandag`i «Sari keshe» kartinasin joba boyinsha islegen. Bul onin` da`wirinde ele pastel` bolip tu`sinilmegen, al tek g`ana sangin ha`m basqa da ren`li qa`lemler menen boyalg`an qara su`wret bolg`an. XVIII a`sirden baslap pastel` jeke o`zinin` texnikasina o`tedi ha`m ayiriqsha belgili boladi. Egerde Anglyani zamanago`y akvarel`din` watani bolsa, onda frantsiyani pastel`din` watani dep esaplawg`a boladi, sebebi usi jivopis` usili menen islengen da`slepki do`retpeler XVII a`sirdin` ortalarinda jasag`an fransuz xudojnigi Daniel Dyu Montege tiyisli. XVIII a`sirdegi belgili fransuz pastelistlerinen to`mendegilerdi atap o`tsek boladi: Bushe, Natt`e, Sharden, Viv`ena, Perrano, keyingi da`wirde-Greza, Liotara, Vije-Libren, Kenten-Latura, Toke, ja`ne de en` son`g`i da`wirde-Jirode, Pryudona, Delakrua, Ko`rnekli Itiliyali pastelist-Rozal`ba Karriera, erte da`wirdegi nemets pastelistleri. Rafael Mengs, Sitans, Lyundberg Pasteldin` boyawlarinda o`zine ta`n boz barxatli qabiqqa ha`m ku`shli taza ren`ge iye, o`z gezeginde o`z do`retken do`retpelerge go`zzalliq ha`m a`ja`yipliliq beredi. Pastel` tiniq boyawlar iye emes, sebebi onin`

boyawlardi nurlandiratug`in biriktiriwshi zatlari joq. Bul ma`selede taza boyawlardin` effekti pastel`de hesh qanday paydasi bolmaydi, ha`mde son`g`isi bul ma`selede akvarel`din` toliq teskerisi boladi.

Pastel` (tegis emes, gedir-budir) qabati talap etedi, sebebi, usi jag`dayda g`ana onda (qabiqta) bekkem turadi. Sonin` ushinda pastel` menen su`wret salg`anda arnawli tayarlang`an yamasa a`piwayi egis emes qag`azdan paydalaniladi. Qag`azdan tisqari, ken` ko`lemdegi jumislar ushin arnawli tayarlang`an gruntli xolstlardan paydalaniladi. Pastel` ushin qag`az sirtqi ko`rinisinen sarg`ish ren`gedi sunnag`a uqsas tu`kli qabiqtan islenedi, mo`ldirligine iye bolmag`an pastel` boyawlari ushin grunttin` aq ren`i qanday a`hmiyetke iye emes, ku`l ren` neytral` grunt penen jumis o`nimlirek keshedi. Gruntti qoldan tayarlag`anda jelimdi qosiwdin` keregi joq, onin` ornina unli kleystr (jelim,jirim) yamasa kazenidi paydalg`an jaqsiraq, bul jag`dayda olar orinli boladi, Misali, grunt kleystrden tayarlanadi, qa`legen ren`degi boyaw ha`m maydalang`an pemza kistochka menen xolst, karton h.t.b. sirtqi qabatina jag`iladi.

Ja`nede minaday jol menen islewge boladi: qag`azdi yamasa xolsatti 1 ch. ha`m 10 ch suwdan bolg`an unli kleystr menen qaplaydi, ha`m olar izg`ar waqtinda mayda zatlardi penzanin` talshiqlari menen qaplaydi, qaplag`an artiqshi pelezalar grunt kepkennen keyin onin` u`stinen qag`ip tu`siriledi. Usinday jol menen de kazeinli aralspani qollaniwg`a boladi. May menen islengen jivopis`

BEKKEMLEW UShIN SORAWLAR

1.Suwli boyawlar dep qanday boyawlarg`a aytiladi ? 2.Akvarel` dep nege aytamiz ? 3.Guash` boyawi haqqinda kanday tariyxiy mag`liwmatlardi bilesiz? 4.Tempera boyawi tuwrisinda nelerdi bilesiz? 5.Guashtin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri, onin` qaysi ta`replerine ko`rinedi ?

KITAPXANADA BAR A`DEBIYaTLAR HA`M ELEKTRON RESURSLA R 1.Boymetov B.B., Nurtoev W.N. Tasviriy san`at texnologiyasi va nusha kwchirish. Toshkent., «Iqtisod-moliya» 2008. 2.Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. 3. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1 - qism. Toshkent, 2006. 4. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (1-qism). T., 2002. 5. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (2-qism). T., 2003. 6.. www.Ziyo-Net.Uz.

Lektsiya 3. MAY BOYaWDA REN`LI SU`WRET ISLEW TEXNOLOGIYaSI

Jobasi :

1.Mayli boyawlar haqqinda tu`sinik beriw 2. Mayli boyawlardi guruntlaw texnologiyasin u`yreniw 3.Mayli kebiwshi maylar ha`m olardin` qatiw protsessii 1.Mayli boyawlar haqqinda tu`sinik beriw

Mayli jivopsi` en` a`hmiyetli jivopis` usilina jatadi. (kiredi). Gariyxta ju`da` a`hmiyetli bolg`an

jivopsitin` iskusstva sipatinda rawajlaniwina u`lken qosqan maydin` qashan ha`m kim ta`repinen en` birinshi ret boyawdin` biriktiriwshi zati sipatinda qollanilg`ani haqqinda mag`liwmat joq. Mayli boyawdin` qollaniliwi haqqinda da`slepki mag`liwmat X a`sirge tiyisli Birdey may ha`m boyawdan ibirit orta a`sirdegi mayli jivopis` qurami zamanago`yge jaqin keledi, biraq ol o`z da`wirinde su`wretler arasinda belgili bolmag`an ja`nede tek g`ana ayirim jag`daylarda qollanilg`an: ayirim boyawlarda, diywallarda siziwda, ayirim jin`ishke emes bolg`an dekorativ boyawlarda, ja`ne de temperada lessirovkalawda (durislaw) ushin qollanilg`an, ba`ribir juqa (jin`ishke) ha`m qiyin (awir) jivopsi` basqa tu`rdegitexnika menen orinlang`an. Bir qarag`anda bul hayran qalalarliq sebebi, jivopislerdin` mayli bolg`an qatnasin diqqat penen u`yrenip shig`ip ta`biyiy ha`m ju`da` a`piwayi juwapqa iye boladi. Ma`sele sonda, may a`yyemgi jivopis` texnikasinin` talaplarina bermeytug`in, sebebi ol basqa tu`rdegi boyawdan aling`an a`dette ol waqitlari tiykarg`i biriktiriwshi zattin` quramindag`i element suw edi. Ko`p waqit dawam etip kelgen jivopsitin` da`slepki usillari kelip shig`iwi jag`inan mayg`a emes, al suwg`a minnetli boliwi kerek. Van-Eyk shekem jivopistin` barliq texnikasi suw boyaw jivopis` xarakterinde (tempera, jivopis`, freska h.t.b) edi, sonin` ushin ta`biyiy tu`rde jivopis` payda bolg`an tig`iz konsistantsiyag`a (qayta islengen ha`m tig`izlang`anday) iye a`ste kebiwi ig`al may orta a`sirdegi su`wretshinin` pikirnshe sa`ykes emes, jat ha`m jumis talabina kem juwap beretug`in material edi, olar ushin biriktiriwshi xizmetin suw atqaratug`in edi. Tek g`ana Yan Van-Eyk (XV a`sir) ta`repinen mayli boyawlardin` oylap tabiliwi, olardin` kebiw ha`m konsistentsiyaliq (olarg`a efirli may jer qurg`anin` kirgiziliw) jaqtan suwli boliwi jaqinlastiradi, na`tiyjede mayli boyawlar belgili ko`p u`stinlikke iye boladi, ja`ne de jivopislerde og`an bolg`an qizig`iwshiliqtin` o`siwi seziledi ha`m olar ta`repinen tez arada stanokli jivopsitin` basqa tu`rlerin aniqlaw tezlsti. Biraq Van-Eyk ha`m onin` izindegilerdin` mayli jivopsis da`slepki waqitlari suwli jivopistin` ko`rinisi menen ju`rgen edi: sonin` ushin da`stu`rdin` ha`m shinig`iwdin` (ta`jiriybenin`) a`hmiyetli ulli tek g`ana belgili (ko`p) waqittan o`zinio` ha`lsizxarakterin jog`altadi. ha`m u`lken ku`shke ha`m toliq jekeligine iye boladi. Mayli jivopistin` iske asiriliwi ha`m ha`mme jerde tarqaliwinan baslap iskusstvoda jan`a era baslandi ha`m usi da`wirden baslap tezlik penen alg`a ilgerleydi. Jivopis` rawajlaniwi boyinsha hesh bir biriktiriwshi zatqa mayli bolg`an minnetdarliq da`rejesi ulli emes. May jivopiske erkinlik ha`m oni qiynap kelgen materialg`a bolg`an g`a`rezliginen azat etti, ha`mde bul jivopislerdin` ba`lent shoqqilarg`a erisiwge alip, olar ta`repinen jan`a ken` gorizantlar ashildi. ha`m sheklenbegen do`retiwshiliklerge erisiwge alip keldi. Oyaniw da`wirinin` jivopis ustalari shininda da jan`a texnika menen ra`ha`tlendi ha`m oni a`melde qollandi. Mayli jivopistin` a`jayip u`lgileri bolip bul da`wirde jasag`an ha`r tu`rli millettegi ustalardin` do`retpeleri esaplanadi, ha`mde olardin` a`meliy jumislarinda ha`m do`retpelerinde materiallar arasinda garmoniyaliq baylanis sa`wlelenedi. Usi da`wirde ko`pshilik jivopisets a`wladlarina idial bolip qalg`an texnikaliq a`jayip usillar oylap tabildi, ha`m olar ha`zirge shekem toliq izertlenbegen ha`m sirli sirli bolip qalmaqta. XVIII a`sirde iskussvonin` to`menlewi menen jivopsi` texnikasi da to`menley basladi. A`yyemgi mayli jivopsitin` a`jayip usillari jog`aldi ha`m a`ste umitila basalaydi, biraq may a`hmiyetin uliwma jog`altpaydi, ol o`zinin` a`hmiyetin joytip qoymastan kerisinshe, ta`jiriybesi ha`m shinig`iwlari arqali ha`mme jerde paydalaniladv, ha`tteki ol manumentlalli diywal jivopisine de kirip baradi, biraq, bul jerde o`z a`hmiyetin jog`altadi. XIX a`sirdin` basinda jivopistin` barliq texnikasi uliwma bir mayli jivopiske toplandi: mayda rawajlang`an ha`m bekkemlengen jivopsi` bara-bara maydan naduris paydalanadi. Son`g`i iskusstvodag`i do`retpelerdin` o`zgergen sarg`ish, qarawitqan ko`rinisiler usi

mayli jivopiste sa`wlalanadi, ja`ne de o`tken da`wirdegi ulli do`retpelerdin` sarg`ish «gallereyniy» tu`ske eniwi bulardin` barlig`i mayg`a ku`shli ta`sir boladi, na`tiyjede onin` quwg`ing`a ushirawina alip keledi. Da`slep mayli jivopis` diywaldan alinadi ha`m fraska menen almastiriladi, ja`ne de ol qaytadan ashilg`an (shiysheden eritilgen) biriktiriwshi zat penen birlikte jivopsitin` jan`a usillar menen almastiriladi, keyin ala stanokli jivopis` ushin jan`a biriktiriwshi zatlar izertlene baslaydi. Maydin` ornina bir qansha biriktiriwshi zatlar ha`m texnikalar usinildi, olar arasinda payda bolg`an tempera «emul`sionli tempera» tu`rinde ko`zge ko`rine baslaydi, ju`da` aqilli xudojnikler o`zlerinin` do`retpelerinen qa`wipsinip, olardi a`wladlarina o`zleri soqqanday etip qaldiriw usillar izley basladi. Bul jag`dayda jivopisetske kley ja`rdem beredi, ol mag`liwmatlari menen jivopis` texnikasina tayanish boliwg`a ja`rdem beredi. Jivopis` a`lle qashan ol ushin shshiliwi qiyin bolg`an dilemma bolip kelmekte; yamasa mayli boyawlardan paydalaniwdi dawam etip ha`m quraminda materialliq aralspalarg`a iye bolg`an texnikani qollaniw kerek yamasa olardi ko`birek zamango`y talaplarg`a juwap tberetug`in basqa boyaw ha`m texnika menen almastiriw kerek. Tek bul dilemanin` a`wmetli sheshiliwinde g`ana bizden keyingi a`wlad jivopis` iskustvosinan ilayiqli miyras aladi.

Jivopsi`te qollanilatug`in maylar haqqinda uliwma mag`liwmat. Jivopiste qollanilatug`in may qurami a`hmiyeti boyinsha eki gruppag`a bo`linedi. Birinshi

gruppag`a mayli kebiwshi may jatadi, ol ha`r tu`rli o`simliklerdin` tuqiminan ha`m o`simlikten bolg`an mayg`a qatnasi bar tuqimlardan alinadi, olarg`a zig`ir, ko`knar, g`oza h.t.b. jatadi. Ekinshi gruppag`a ha`r tu`rli maylar kiredi, olar mayg`a jatpaydi, olardin` ati efirli maylar dep ataladi.

Mayli kebiwshi hawada qatti zatqa aylaniw uqibina iye, bul na`rse oni mayli jivopiste ha`m boyaw jumislarinda biriktiriwshi zat sipatinda qollaniwg`a boladi. Usi tiykarda (sebepli) ol kebiwshi may atin alg`an, basqa bir qatar o`simlik mayina bolg`an olar uliwma jivopis` a`meliyatinda bunday qa`siyetke iye emes yamasa oni tek g`ana azlap sa`wlelendiredi. Solay etip, usi ko`z-qarastan barliq mayli o`simlik kebiwshi, yarim kebiwshi, kewmeytug`in etip bo`liwge boladi.Mayli kebiwshi maylarg`a: zig`irli, ko`knarli, g`ozali, aq akatsiyali may, qumili, kepekli, lyalematsiya o`simligi, buzmali, ag`ashli, mayli qarag`ay ha`m elka urig`inan, perilli, nigerli h.t.b.

Yarim kebiwshi maylarg`a: paxtali, maisten, kratonli, rapsali, ezamli, lipa ag`ashinan h.t.b. Kewmeytug`in maylarg`a: badam, kastorli, kakosli, pal`mali, fistashkali, zeytunli, may h.t.b. Haywan mayi ko`pshilik jag`dayda hawada qatpaydi; bul ma`selede tek g`ana baliq mayi ha`m

vorvan` usinday qa`siyetke iye ha`m sonin` ushin ol kebiwshi mayli maylarda fal`sifikatsiyalaw ushin ko`p qollaniladi. Jivopis`te en` belgileri mayli qug`aq maylarg`a to`mendegiler jatadi: g`ozali, makovli ha`m zig`irli may bolip esaplanadi. Bul maylar o`simlik mayinan parq etetug`in jeri sonda olarda jda` qoyiw yamasa ju`da` suyiq qa`siyetke iye, ja`ne ol suw menen aralaspaydi ha`m suwda erimeydi, biraq suwdan jen`il bolg`anliqtan onin` betinde qalqip ju`redi. Olar spirt penen zorg`a erydi. Biraq efirde, serouglerod, xloroforma ha`m efirli maylarda an`sat eriydi. Mayli o`simlik mayi mayli haywan mayinday uglerod, vodorod ha`m kislorodtan ibarat. Olar ku`shli ximiyaliq aralaspadan ibarat, onin` en` tiykarg`i a`hmiyeti glitsirinnin`haywan kislorotin beriwshi bolip esaplanadi, usi tiykarda glitsirinler atin alg`an. Usi glitsiridler belgili jag`dayda islew qa`siyetine ha`m glitsirindi biykarlaw qa`siyetine iye usi tiykarda mayli boyawlar juwiliwinan may atin alg`an.

Efirli maylar juwilmaytug`in may qatarina kiredi. Usi sipatqa kiriwshi maylar qurami jag`inan tiykarinan uglevodorlarg`a kiredi. Olardin` ayirimlari hawada qaldiqsiz uship ketedi. Ayirimlar bolsa azlap ushadi ha`m azlap okislenedi, smolalanadi ha`mde qatti zatlardi payda etedi. Qaldqsiz uship ketetug`in maylarg`a neft` ha`m tasko`mir qara mayinan alinatug`in o`nimler jatadi. Og`an kirosin, benzin, benzol, toluol, ksilop, tetralin, dekalinnin` ayirim tu`rleri kiredi. Olardin` ko`pshiligi ximiyaliq ta`sir ku`shli bolmaytug`in zatlarg`a kiredi. Efirli maylarg`a kiriwshi skipidarlar (fransuzsha, russha h.t.b.) kopay bal`zam mayi, kopalli ha`m yantarli may azlap uship ketedi. Azlap okislenedi, smolanadi, onin` menen birge, ko`p yamasa az mug`darda qatti zatlar payda boladi. Olar terpena atli ku`shli ximiyaliq zatlarg`a iye. Ja`ne de efirli maylarg`a ayirim kislorod birikpeleri menen birgelikte ximiyaliq qa`siyetke iye bolg`an uglevodorodli maylar jatadi. Olarg`a: razmerin, spikali, lavendul, gvozdikali may ha`m a`lem bal`zam mayi.

2.Mayli kebiwshi maylar ha`m olardin` qatiw protsessi. Bul maylar tiykarinan zag`ir tuqiminan ha`m eziliwi na`tiyjesinde alinadi. Eziletug`in zig`ir

belgileri temperaturada qaynatiladi yamasa muzday halinda eziledi issi halinda ezilgen payda bolg`an may qaralaw tu`ske enedi ha`m o`zinin` quraminda ko`p mug`darda beton aralaspalar boladi; Muzday erilip aling`an may aytarliqtay ashiqlarw boladi ha`m onin` qurimanda aytip o`tilgen zatlar boladi. Taza halinda ezilgen mayda ushirasatug`in jat na`rseler minalar jatadi: sliz`, kraxmalli ha`m belokli zatlar, duz grunt, tsellezoli h.t.b.

Aytip o`tilgen barliq zatlar maydin` quramin aynitadi, onin` ren`in buzadi, ja`nede onin` aship ketiwine ha`m onin` kebiwin soziwg`a alip keledi. May taza halinda hesh qanday mazasi ha`m iyisi bolmaydi ha`mde buzilip (aynip) ketiw qa`siyetine iye emes. Jivopis` ushin tuwriraq keletug`in mayg`a muzday halinda presslengen ha`m qurg`aq tuqiminan bolg`an maylar bolip esaplanadi. Biraq, a`meliyatta leyazgani qaynatip alip presslew ko`p qollaniladi. Maylardi ko`p uslap turg`nnan keyin jat na`rseler olarg`a qamtiladi. ha`mde idistin` tu`bine sho`gedi may olardan bo`leklenedi. Solay etip, jildan-jilg`a maydin` sapasi jaqsilanadi. Mayli kebiwshi maylar haywannin` ta`siri na`tiyjesinde az waqit ishinde qatti zatqa aylaniw qa`siyetine iye sonin` ushin olar ko`p waqittan berli boyalarg`a ha`m jivopis` ushin qollanilmaqta; aytip o`tilgen qa`siyetke kelsek, onin` ilmiy tu`sinikleri tek g`ana keyingi da`wirlerde izertlenedi. Solay etip, mayli o`simlik myinin` kebiw protsessi aytarliqtay kleyli aralspa yamasa spirtli ko`ktin` kepkeninen ajiralip turadi, bularda kebiw protsessi spirt suwdin` qaynawinan ibarat ha`mde ximiyaliq ha`m fizikaliq ta`sirlerdin` qatnasiindag`i ju`da` qiyin protsess bolip esaplanadi. Mayli maylardin` kebiw protsessi hawadag`i uship ketiwshi elementler arqali boladi ha`mde olardin` ishinde mayli boyaw qaysisi ekeni ha`r bir xudojnikke belgili bolg`an iyesi arqali aniqlanadi; ekinshi joli ko`lemin u`lkeytiw ha`m maydin` awirlig`i menen aniqlanadi. Maydi qatiriwdin` birinshi basqishinda salmaqtin` ko`beyiwi to`menleydi, al basqishlarda bolsa onin` ko`lemi ha`m salmag`i tek g`ana azayip baradi, na`tiyjede maydin` kepken aralaspasi eziliwine ha`m soiliwina alip keledi. Usinin` aqibetinde mayli jivopistegi qatlamda jariqlar payda boadi. May ha`m mayli boyawdin` qatqanda olardin` betinde kletka payda boladi, hawani zorg`a o`tkeredi, na`tiyjede qatlamnin` ishki ta`repten kebiw protsessi ko`p waqitqa soziladi. Mayli boyaw barliq jag`daylarda da bir maydin` qatlamina qarag`anda o`z qatlaminin` teren`inde jaqsi kebedi, sonin` menen birge boyawdin` ko`pshiligi maydin` kebiw protsessine jaqsi ja`rdem beredi, misali, svintsten bolg`an boyawlar. Maydin` ha`m mayli boyawlardin` kebiw protsessi uzaqqa protsess bolip esaplanadi.

Jivopisler onda (3) momentti ajiratadi: 1) maydin` kebiwi na`tiyjesinde onin` sirtinda plenka payda boladi, bul onin` qopariliwina alip keledi, 2) maydin` kebiwi, bunda jariqtin` joq boliwi ha`m bekkem qatlaminin` (qabiqtin`) payda boliwi bolip esaplanadi; 3) may qatlaminin` ishki ta`repten toliq qatiwi.

Misali, zig`ir mayi 3-6 ku`nde, 60 ku`nde qatadi ha`m qatlamnin` qalin` jerleri 2 jilda qatadi. Qatira baslag`annan 2 jil o`te baslag`anda qisip qoyg`an boyawlar toliq qatpasada bilinbeytug`in (ko`rinbeytug`in) bolip ketedi. Prof. F.Petrushevskiydin` pikirinshe, boyaw ko`leminein` 2 jil ishinde kemeyiwi da`slepki ko`leminen 1/20 dep 1/4 shekem ha`m ha`tteki onnanda ko`p boliwi mu`mkin. Boyaw o`zine qosilg`an maydan ko`birek qisiladi. Bul jag`dayda maydin` qurimi da a`hmiyetke iye, sebebi ta`jiriybe ko`rsetkishindey, ha`r bir maydin` eziliwi ha`r qiyli ha`r tu`rli jag`dayda protsess tezlestiriledi, birese soziladi. Ta`jiriybe ko`rsetkengindey, jaqtiliq, temperaturi, haywannin` ig`allig`i ha`m qurg`aq boliwi maydin` tez yamasa a`ste kebiwine o`z ta`sirin tiygizdi, biraq bulardan basqa usi bag`darda ha`reketlenetug`in faktorlar bar. Maydin` kebiw protsessinde jaqtiliq u`lken orinda iyeleydi, sonin` menen birge jaqtiliq bolmasa kebiw protsessi uliwma toqtap qaladi. Misali jaqtiliqta 6 ku`nde kewgen may, qaran`g`ida 66 ku`nde kepti. Ayiriqsha bul jag`dayda quyash nurlari orin iyeleydi, sebebi bul jerde Olardin` jilli boliwi da u`lken a`hmiyetke iye. Haqiyqatinda bolwdin` quyash nurinda kebiwi ushin onin` kebiwge ketetug`in waqitinin` yarimi yamasa 1/3 bo`legindey waqit kerek boladi. Quyash nurinin` en` aktiv tu`ri ul`trafioletli nurlar esaplanadi, olardin` maydi tez keptiriw ta`siri «cikativ» atli ta`sirdin` xizmetinen kem emes. Mayli boyawlardin` tuwri quyash nurinda ko`p waqit kptirilse may qatlamg`a ziyan tiywi mu`mkin. Maydin` kebiwinde hawa temperaturasinin` a`hmiyeti ju`da` ulli, bul

haqqinda to`mendegi mag`liwmatlarda ko`remiz. Zig`ir mayi 15-18 qarag`anda (salistirg`andi) 25-280 tez kbedi; aytarliqtay temperaturanin` ko`teriliwi kebiwi protsessin ayiriqsha tezlestiredi. Veger ta`jiriybesi boyinsha may qis ku`nleri o`jire temperaturasinda 5-7 ku`nde al jazda 3-4 ku`nde kebedi, qara keptiriwshi shkafta ol 500 12 saatta, al 950 1 saatta kebedi, 1200- 30 minutta kebedi, Margantsovli sikativi bar may o`jire temprasinda 14 satta 950 30-40 minutta, 1200- 15-20 minutta minutta kepti. Suwiq maydin` kebiwin irkedi, ol hawadag`a u`lken ko`lemdegi ig`alliq penen ten` (jawin waqtinda ha`m ig`al jerde); ortasha hawa ig`allig`i pretsess dawaminda jaqsi solardi (qatip alinadi), sebebi may ortasha kebiw ha`m azg`ana mug`darda suwdi sin`irip aladi, na`tiyjede kebiw protsessi kislorod ta`siri menen birgelikte alip bariladi. Aytip o`tilgenge kelsek, may ju`da` qurg`aq hawada ju`da` tez kebedi, biraq normal`li bolmaydi, bul jag`dayda may qurimnda u`lken ziyan boladi, sebebi protsess dawaminda maydi jaratug`in u`lken ko`lemde gaz siyag`li zatlar payda boladi. Suw pari sin`gen hawada maydin` kebiwi na`tiyjesinde suwli bo`rtken (isken) plenka payda boladi, ol may toliq kepkennen keyin jariq penen qaplanadi, Maydin` kebiwin tezlestiretug`in zatlarg`a boyawdag`i belgili zatlar jatadi, ja`nede sikativli arnawli preparatlar, olar maydin` kislorodti sort aliw xizmetin atqaradi. Tiykarinan maydag`i ha`m slizdi ayirim mol mayg`a qosilatug`in efir mayinin` protsessin irkedi ha`m uzaytadi, sebebi son`g`ilari kebiw ushin o`zleri kislorodqa mu`ta`j, sonin` ushin onin` mol may sin`iwi ushin ja`rdemlesedi ja`ne de boyawdin` belgili qurami da ko`bewiy protsessin pa`seytiw qa`sieytine iye. Ja`nede kebiw protsessin tezlestiriw ha`m pa`seytiu` qa`sieytine may yamasa mayli boyaw menen qaplang`an material iye. Basqa materiallarg`a qarag`anda svintstin` qabinda may ha`m mayli boyaw tezirek kebedi; metallarg`a qarag`anda ag`ashta a`ste kebedi. Mayli o`similitk myin son`g`i izertlewinde aniqlaniwina, kewmeytug`in razryada kiriwshi maylar ayiriqsha sha`rayatlarda bolsa da qatip qaladi. Misali, zaytun mayi svintsli plastikag`a kirgizilgen bolsa da kebiw qa`siyetine iye, lekin bul ushin bir neshe ay talap etedi. Jumsaq qa`siyetke ha`m elastikaliq zatqa iye linoksin dep atalg`an qatqan may a`ste (salmaq ha`m ko`lem jag`inan kishireyiwi) elastichnostin jog`altadi, usinin` aqibetinde go`ne mayli jivopis` mort ha`m sing`ish bolip islenedi. Toliq qatqan kepken may suwda erimeydi, efirde, benzinde ha`m basqa efirli maylarda 35 zorg`a eriydi. Taza kepken may qurg`aq emes, suyiq qatti 7 zatqa iye boladi. Ol qurim ha`m qurilis jag`inan 16 tez suw menen juwamiz ketedi, egerde boyaw may menen juwilg`an bolsa, bul onin` bekkemleniwine ja`rdem bermeydi. Usinday etip mayli boyawlar ashiq hawada sapasin jog`altadi. Bul protsess maydi kebiwi ushin qollanilatug`ini uship iketiwshi zatlardin` shig`indisinin` ta`sirinen, ja`nede eriwshi zatlardin` suw menen aralspasi ta`sirinen de bolip etedi. Maydin` qaytqan kletkalar arasinda jumsaqqa ha`m jazdiriladi. May kepkennen bunday qatlamnin` bosawi tiykarinan makovli may, g`oza mayinda, ayg`abag`ar mayinda ushirasadi ha`m kemnen-kem zig`ir mayinda ushirasadi. Jaqtiliqta ha`m qurg`aq hawada 60 plenkalar qaytadan boladi ha`m bosawin toqtadai. Jivopis` qatlaminda ha`m protsesste ushirasatug`in mayli boyawlardin` kebiwi, salmaq ha`m ko`lem jag`inan o`zgeriw protsessleri qashang`a shekem dawam eter ekenW Aqir-aqibetinde ol toliq tinishliq tabarma eken yamasa bara-bara jivopis` mayinin` toliq buziliwina alip keleme ekenW Usi sorawlardin` sheshiliwi jivopisetslerdi qiziqtiradi, sebebi olar mayli jivopistin` uzaqqa shig`ip, mayli jivopis` qatlamindag`i ximiyaliq protsess ha`m onin` buziliwina alip keliwi toqtawsiz boladi degen pikirge keldi, bul pikirge onin` da`wirindegi ilimpazlar da qosildi. F.Petrumevskiydin` pikirnshe «Uliwma ko`rinisinen kewip qalg`an mayli kartinka untalip ketpegenshe okisleniwi dawam etedi» mayli maydin` ketiw boyinsha izertlengen son`g`i izertlewler bul teoriyani tastiyiqlamaydi. Bul teoriyani bir islengen buring`i (go`ne) jivopis` do`retpeleri jaqsi saqdanip da tastiyiqlamaydi. Ha`zirgi izertlewshilerdin` bul ma`sele boyinsha boljawlarina qarag`anda mayli boyawlarda ha`m may qatlaminin` ko`beyiwinde bolip o`tetug`in ximiyaliq protstsesler aytip o`tilgen qatlamlardin` qatiw protsessinde g`ana orin iyeleydi; keyingi protsesste fizikaliq ta`sir ushirasadi. Usi fizikaliq protsesslerdin` na`tiyjesinde jivopis` qatlaminda bosliq ha`m mortliq qa`siyetler ushirasadi. Maydin` qatiwi ha`m onin` ximiyaliq quriminin` o`zgeriwi menen birge onin` taza qatlami da`slep a`ste sarg`ish ha`m qara tu`ske enedi, ko`p waqittan son` may qatlaminin` barliq qalin`lig`i qarawitadi. Bunday maydin` ren`inin` o`zgeriwi ha`r qanday jag`dayda ha`m ha`r qanday mayda ha`r tu`rli xarakterde bolip o`tedi. Jivopis` ushin en` jaqsi may bolip zig`ir mayi, ko`knar mayi, g`oza mayi esaplanadi, bulardin` ishinde en` ko`p qollanilatug`ini zig`ir ha`m ko`knar mayi bolip esaplanadi.

Zig`ir mayi.

Zig`ir mayi zig`ir tuqiminan alinadi, ha`m aling`an o`nimnin` sapasi ko`binese tuqimnin` tazalig`ina, piskenligine, qanday jerden aling`anina qaraydi. Jabayi sho`pten aling`an may qraminda sren, rapsa h.t.b. may aralspalari bar.tuqimnin` qaynatiwisiz sig`ip aling`an may ashiq ha`m sarg`ish-sari ren`de, al issi halinda presslense ko`binese iyisli ren`degi may alinadi ha`m basqa aralaspanin` quraminda bar bolg`ani ushin ashshi da`mge iye edi. Muzday halinda presslengennen aling`an taza mayda ko`birek hesh qanday iyis bolmaydi, mu`mkin bul maydin` a`ste tutandirg`annan payda bolatug`in shig`ar. A`piwayi mayg`a uqsap zig`ir mayi uglerod, vodorod ha`m kislorodtan ibarat. Onin` tikarg`a qatti mayli kislotasi pal`miynli ha`m stearinlikislotalar qurami galland mayinin` bir u`lgisine uqsaydi, Eybier ha`m Shmidinger o`tkerilgen analiz boyinsha onin` kislotasi 8,3% edi. Zig`ir mayinin` suyiq kislotalari 4,5% te quriminda suwip kislotasinan rinol kisloti 58,8%, lenolenli -20,1%, izolinolengen 2,7%. Basqa o`simlik maylarinday zig`ir mayinin` qurami ha`mme waqit ulli bola bermeydi, al o`simlik ha`m may alinatug`in zig`ir o`siwi klimatqa da baylanisli. Bul u`lken jetiskenlikti prof. S.Ivanov ashit. Zig`ir mayinin` son`g`i analizleri pro Ivanovtin` pikirinin` duris ekenin jaqsilap tastiyiqlamaqta. Solay etip, zig`ir mayinin` arqa eninde eki linolenli kislot emes, al tek g`ana bir kislotqa orin bar. Zig`ir mayinin` kebiwi basqa mayli maylar menen birdey, olarda to`mendegi u`sh kislota boliwi sha`rt: linolevli, linolenovli ha`m izolenolinovli. Bul kislotalardin` zig`ir mayindag`i uliwma mug`dari ko`rsetip o`tilgen tsifrlarday 81,6% ke shekem jetedi. Bul aytip o`tilgenzig`ir mayindag`i kislotalardin` qa`siyeti tez keptiriw menen tu`sindiriledi. Juqa aralaspa menen shiyshe plastikag`a jag`ilg`an zig`ir mayi belgili waqittan son` birliq qalin` jerleri qatip qaladi. Egerde may qalin` aralaspalarda bolsa da`slep onda ol teri menen qaplang`an sirtqi ta`repinen keptiredi, bul tez daq ha`m tolqinli ko`riniske iye boladi, ja`nede maydin` qatqan bo`legi kislorod ta`sirinen ko`lemi u`lkeytip baradi. Bunday qa`siyet a`sirese zig`ir mayina tiyisli. Muzday halinda tazadan ezilgen zig`ir mayi qis ku`nleri 11 ku`nde al jaz ku`nleri 3-6 ku`nde kebedi. Taza ezilgen ig`al zig`ir mayi basqa maylarg`a uqsap, a`bden o`z quraminda az yamasa ko`p boladi, bul zatlar mayda oni ezgen waqitta payda boladi. Beloklardan ibarat silekeyli aralaspalar tap-taza mayda bolawa mu`mkin, maydin` ilayli bolawi onda silekey bar ekenin bildirmeydi. Ezilgan taza mayda suw mug`dari 0,3% shekem boladi, sonin` birge maydin` taza boliwi da suwdin` joq ekenliginen derek bermeydi. Mayda silekey ha`m suw bar boliwi onin` sapasin tu`siredi, sonin` olar maydan shig`ariliwi kerek. Silekey ha`m suwdan tazalang`an mayi lakli may dep ataladi. Zig`ir mayi efir maylarinda an`sat eriydi ha`mde spirtte az g`ana eriydi: onin` bir bo`legi 5 bo`lek qaynawda ha`m 40 bo`lek muzday spirtte eriydi.Ko`p waqit awzi ashiq idista turg`an ha`m qoyiwlang`an may spirtte tez eriw qa`siyetine iye boladiyu. Bul aralaspani spirtli laklarg`a bezeliwi ushin qollaniladi. 60 ta may ilayli boladi, 160 ta ju`da`qoyiw, al 200 ta toliq qatip qaladi; ku`shlirek suwiqta ju`da` qatti bolip qaladi. Zig`ir mayina ren` beriwshi baslang`ish boyaw ximiyaliq jaqtan bir-biri menen kelmeytug`in to`rt (4) pigmentten ibarat: sarg`ish ksaitofil, sari ha`m ko`k xlorofil ha`m qizil eritrofil. Biraq, bulardin` barlig`i mayda bir waqitta bolmaydi. Egerde mayda eritrofil ha`m ko`k xlorofil bolsa, ol qon`ir ren`de boladi, egerde mayda ksaitrofil bolsa, onda ol ashiq sari ren`de boladi. Bul barliq baslang`ish boyawlar turaqli emes ha`m sonin` ushin tez yamasa a`ste jaqtiliqtan buziladi, a`sirese kislorodli hawa bolsa. Maydin` qaynatiliwi da onin` ren`inin` jag`iliwina alip keledi. En` jaqsi boyaw baltik mayi esaplanadi, onin` ren`i zorg`a ketedi. Jabayi zig`ir tuqimi jasil tu`stegi ilayli may beredi, ja`ne de olar shala kebiw qa`siyetine iye. Mayli maydin` kebiw protsessinde bolip o`tetug`in salmaqtin` ko`beyiw ha`m azayiwi zig`ir mayinda g`oza ha`m ko`knar mayina salistirg`anda onday ko`p emes. Bul zig`ir mayinin` qatqan aralspasinin` bekkem boliwina jaqsi ja`rdem etedi, sonin` ushin ko`knar ha`m g`oza mayinin` aralspasina qarag`anda az jariliw qa`siyetine iye. Zig`ir mayi boyadin` biriktiriwshi zati sipatinda barliq maylardan sapasi jag`inan u`stin turadi. O`tken da`wirlerde mayli jivopis` tiykarinan zig`ir mayinan islengen ha`im usi tiykarinda onin` jaqsi saqlang`anlig`i tu`sindiriledi. Zig`ir mayinin` unamsiz jeri sonda, ol sarg`ayip ha`m qarawtip ketiw qa`siyetine iye. Qaran`g`ida kepken zig`ir kendir mayi qizil-qon`ir tu`ske enedi. Ag`arg`an zig`ir mayi da qaran`g`ida ko`p waqit saqlansa sarg`ayip, qizarip, qarayip ketedi. Ja`ne de zig`ir myinan islengen jivopis` ha`m onin` kebiw protsessinin` birinshi basqishi qaran`g`ida ha`m izg`arda saqlansa usinday awhalg`a uishraydi. Quyash nuri ta`sirinen jivopistin` da`slepki tu`si qaytadi, biraq bul sayada qaytadan jag`iliwi mu`mkin. Zig`ir mayinan paydalang`an buring`i ustalar jivopsileri sarg`ayip qarayip ketpewi ushin, olardin` barlig`in quyash nurinda keptirgen. Joqarida ko`rsetip o`tilgen jag`daylarda zig`ir mayinda

ushirasatug`in sarg`ayip ketiw ma`selesi boyinsha son`g`i izertlewlerdin` tastiyiqlaniwina, sarg`ayip ketiwdin` sebebi maydin` quramindag`i zat linolenovli kislota eken, ol mayda erkin jag`dayda bolsa g`ana ziyanin tiygizer eken. Fakt sonda, quraminda bul kislotag`a iye barliq maylar a`dette sarg`ayip ketedi. Perill mayi a`sirese ju`da` sarg`ayadi, sebebi, onin` quriminda onin` u`lesi (qurami) ju`da` ko`p. Eybner bul kemshilikti salistiriw jolin ko`rsetedi, bul haqqinda to`mende ko`rsetilgen.

Ko`knar mayi. Ko`knar mayi ko`knar tuqiminin` eziliwinen alinadi. Tuqimnin` sorti ren`i islengen maydin`

sortlarinda sa`wlelenedi. Ko`knardin` aq tuqimi bahali esaplanadi, sebebi ko`p mug`darda may beredi, ja`nede ju`da` sortlardi beredi. Muzdvy halinda ezilgen tuqimnan derlik ren`siz, mazali ha`m yissiz may alinadi. Tuqimnin` basqa sortlarinan alinatug`in may qara ren`de boladi ha`m Ko`knar mayinin` en` to`men sortin beredi. Prof. Ivanovtin` teoriyasi boyinsha ko`knar mayi basqa mayli maylarg`a uqsap ximiyaliq qurami boyinsha ha`r qiyli u`lgide ha`r qiyli boliwi mu`mkin. Uliwma ol zig`ir mayinan ju`dy ajiralip turadi. Atti mayli kislotlar onda mayli kislottin` 5% tin quraydi, ja`nede olar laurin kislotasi boladi. Bunda oleinli kislota zig`ir mayindag`ig`a qarag`anda ko`p, onin` mug`dari 30%, menoleviy 60%, al basqalarda zig`ir-mayli kislot a`dette 5% boladi, biraq Eybner pikirinshe, ko`knar mayi ko`rsetilgenlerdi qamtimaydi, onin` kebiw tezligi salistirmali tu`rde glitsirid mayina baylanisli. Ko`knar mayinda ko`p mug`darda olien kislotinin` bar boliwi, onin` kebiw qa`siyeti zig`ir mayinan og`ada to`men. Egerde zig`ir mayinin` qolayli kebiw ushin 3-4 ku`n ketse, ko`knar mayinin` qatlami kebiw ushin 6-8 ku`n kerek, usi waqit ishinde ko`knar mayi zig`ir mayinday bolip kewmeydi. Sonin` menen birge, ko`knar mayinin` linoksini sapasi jag`inan zig`ir mayinin` linoksininen og`ada artta qaladi. Da`slep ko`knar mayi kebiw protsessinde salmag`i awirlasadi, biraq keyin ala buni jog`altadi ha`m ko`p mug`darda uship ketiwshi zatlardi payda etedi. Bul ko`knar mayindag`i ayiriqshiliq ondag`i aralspasina keri ta`sir ko`rsetedi, sebebi bul qatlam an`sat jariq penen qaplanadi. Sonin` ushin, ko`knar mayina bir qatlamli jivopis` jaqsi boladi, sebebi ol ig`al waqtinda 5-8 ku`n siziwg`a boladi, ja`nede mayli boyaw menen oni isqilawg`a boladi, ha`mde zig`ir mayindag`iday suyiqliq emes, al qattiliq beredi. Usi tiykarda, ko`knar mayindag`i ko`p qatlamli jivopis` ha`r bir qatlamnin` abaylap ha`m diqqat penen keptiriwdi talap etedi, bunda a`sirese, tsiklli belila ju`da` qa`wipli. Biraq, ko`knar mayinin` jivopis`te de alla prima atli dushpanlari ushirasadi. Ko`nar mayindag`i mayli boyawdi on jil aldin skinidar menen ig`allang`an paxtani paydalang`anda, boyaw paxtada qalip qoyadi. Usi ta`jiriybe zig`ir mayinda o`tkerilgende, paxta boyawdin` jug`imi qalmadi. Ko`knar mayi kepkende zig`ir mayina uqsap, onin` plenkasinin` u`sti jiyirilmaydi, biraq bul ju`da` kewip qalg`an plenka tez-tez sayada bozap turadi ha`m jariq tu`sedi. Bul may hawada ko`p tursa, zig`ir mayina qarag`anda tez aship ketedi, sonin` menen birge, ayiriqsha maza ha`m iyiske iye boladi. Ko`knar mayi zig`ir mayina salistirg`anda ju`da` joqari temperatuaradi (-150) qatip qaladi.

Goza mayi. Goza mayi ha`r qiyli tu`rdegi tereklerdin` g`ozlarainan alinadi, biraq tiykarinan tog`aydin`

g`ozalarinan alinadi, olardin` tuximlarinada 65% may boladi, lekin olar kwmeytug`in maylarg`a jatadi. Bizin` Sibir` tog`aylarindag`i kendr g`ozalari mayg`a mol, biraq oni jivopis`te qollaniw ushin toliq izertlenbedi.

Jivopis`te tek g`ana grets g`ozasinin` mayi qollaniladi, biraq onin` qimbat ha`m az bolg`ani ushin oni qollaniw shekelengen Grets g`ozalari bir qansha ay saqlanip turadi, sonnan keyin g`ana oni eziw baslanadi, sebebi taza g`ozadan maydin` jaqsi sorti shiqpaydi. Oni muzday halinda ezsek yissiz shala sirlang`an may payda boladi; al issi g`ozanin` gu`njara halinda ezsek, du`da` to`men sort may beredi. Tazalig`i ha`m basqa sapalari menen maqtalg`an grets g`ozalari bolg`an maydi jivopis`te a`lle qashan-aq paydalang`an. Leonardo da Vinchi o`zinin` belgili jivopis` haqqindag`i Graktatinda onin` tayarlaniwi haqqinda su`wretlep o`to`di. Da`slep taza grets g`ozalardin` shag`alag`i aling`an ha`m taza suwg`a saling`an, na`tiyjede olardin` qabig`i suwlanadi ha`m g`ozadan an`sat tu`sip qaladi. Suw ilaylang`aninan keyin olardi taza suwg`a salamiz. Azg`ana waqittan son` g`ozalar ju`da` jumsarip qalg`ani ushin olardi juwg`anda su`tke aylanadi, keyin tegism idislarg`a quyilip quyashqa qoyiladi. Quyash nurinin` ta`sirinen taza may suyiqliqtin` u`stine qalqip shig`adi ha`m ol may sin`dirilgen paxta ja`rdeminde alinadi. “oza mayi 150 temperaturada qoyiwlanadi, biraq -300 ta qatadi. Qatti mayli kislotalardan miristin ha`m lauring`a iye; suyiq mayli kislotalarg`a kelsek, olardin` maydag`i payizi

Haz74a (Xazura) boyinsha to`iendegishe: olein-7%, linol-80%, linolen-13%. “oza mayinin` kebiw imkaniyati zig`ir mayinan to`men, biraq ko`knar mayi menen ten`lesedi. Muzday ezilgen may an`sat ag`aradi ha`m uliwma ren`siz boladi. “oza mayi ko`knar mayi ha`m zig`ir maynday sarg`aymaydi ha`m qaraymaydi, biraq kepkennen keyin ko`knar mayina uqsap sn`sat bosap aship ketedi; jariliwg`a kelsek ol zig`ir mayinan to`men, biraq so`zsiz ko`knar mayinan bekkemirek, sebebi onin` barliq qatlami birden kebedi. “oza mayindag`i may qatlamda jirtiliw (tirisiw) bolmaydi, usi ta`repten ol zig`ir mayinan u`stin kelid. Hesh qanday tiykarsiz jivospi`te ko`knar mayin g`ozi mayinin` ornina bollaniwg`a boladi dewga bolmaydi.

Ayg`abag`ar (semechka) mayi. Ayg`abag`ar mayi ayg`abag`ar tuqiminan alinadi. Ol SSSR da ko`p shig`ariladi, Batis Evropada

bolsa azg`ana belgime, sonin` ushin ol jivopis`te ele ken` qollanilmaytug`in edi. Ayg`abag`ar mayi jivopsi`te material sipatinda paydali dep en` birinshi ret prof. Fetrushev skit aytip o`tti. Muzday halinda ezilgen ig`al ayg`abag`ar mayi ashiq sari tu`ste boladi, bul ren` jaqtiliqta ha`m qaytaqanda an`sat toq bolip ketedi. Onin` ximilyaq qurimi izertlengen. Farion ag`abag`ar mayi yarim kebiwshi mayg`a kirgizedi. Bul may rus jivopisetslerinde u`lken qizig`iwshiliq oyatadi, sebei ol ken` tiykarinan ken` ko`lemde SSSR da shig`ariladi ha`m arzanlig`i menen ajiralip turadi. Biraq, son`g`i waqitlari ol Batista da qizig`iwshiliq oyatti ha`m ol ja`rde onin` jivopis`ke jaramlilig`i boyinsha ta`jiriybeler o`tkerilmekte. Ayg`abag`ar may quraimnda 46% linol kislot, 39% olin kisloti ha`m 9% qatti mayli kislot bar. Bul may qurami haqqindag`i mag`liwmat duris boliwi mu`mkin, sebebi bul ag`abag`ar mayinin` a`ste kebiwi menen tastiyiqlanadi. Biraq ha`zirshe toliq mag`liwmat joq, a`lbette, bul ushin ayg`abag`ar mayi qurimin toliq izertlew kerek. Boyawda ayg`abag`ar mayi menen aralastirg`anda qanaatlandiratug`in na`tiyje shig`adi. Jeke ta`jiriybede ayg`abag`ar mayinin` qatlami kepkende ha`tteki onin` qalin` jerleri jiyirilmaydi; may juqa qatlamda kobal`tli olifke uqsap 12 saatta kebedi. Og`an aralaspa ha`m efir mayin qossaq, ol jivopis` ushin jaqsi aralaspa beredi, ja`nede zig`ir mayi menen birgelikte boyawdin` biriktiriwshi zat xizmetin atqaradi, na`tiyjede zig`ir mayinin` unamsiz ta`repleri jog`aladi. Tauber ta`repinen aytilg`an ko`knar mayi haqqinda suwiq pikiri ayg`abag`ar mayina da tiyisli boladi, egerde en` son`g`sinin` qurimina itibar berip qarasaq. Biraq, ko`knar mayinin` XVII a`sirde galland jivopis`lerinde jaqsi qollanilg`anin esten shig`armaw kerek ha`mde XIX a`sirdin` II yariminan 140 baslap jivopis`tin` sistemasiz usillari u`stin bolg`aninda esapqa aliw kerek, usinday jag`daylarda ko`knar mayi a`lbette, ayg`abag`ar mayina qarag`anda jaman na`tiyjelerdi berdi. Mayli jivopis`tin` biriktiriwshi zatinin` quramina ko`z-qarastin` o`zgeriwi efir mayin ha`m aralaspa qosip, ja`nede ha`r qiyli maydin` qatlaminan paydalana baslag`an waqitta joqarida aytip o`tilgen maylardi boyawdin` biriktiriwshi zati sipatinda qollaniw ma`selesi elege shekem juwapsiz qalmaqta, sebebi bizin` jivopiste bunday u`ylestirilgen biriktiriwshi zat penen islesiw ta`jiriybemiz joq. Bir ig`al qoyiw ayg`abag`ar mayina su`rtilgen boyaw ju`da` a`sten kebedi, a`sirese tsinkli belila ju`da` a`ste kebedi, na`tiyjede og`an ko`p aralaspali jivopis` qollaniwdi quramalastiradi ha`m onin` bekkem boliwina qa`wip tuwadi. Mayli kebiwshi maydin` tu`rleri menen toliq tanisiw ushin to`mendegi maylar haqqinda ja`ne bir qansha ta`riypler beriw kerek. Kendir mayi aralspasi jag`inan tek g`ana boyaw jumislarina boladi, biraq jivopis`ke bolmaydi. Qarag`ay ha`m elka tuqiminan bolg`an may (a`sirese birinshisi) zig`ir maydin` ornina ju`da` jaqsi ketedi. Olar en` sog`idan az sarg`ayadi. Quyash jaqtilig`inan toliq ha`m an`sat ag`aradi. Boyawlar menen birgelikte jaqsi pasta beredi, bul pasta ko`knar mayinan payda bolatug`in pastag`a uqsaydi. Ashinarli jeri sonda, bul maylar qiyinshiliq penen alinadi, sonin` ushin olardin` bahasi qimbat, a`sirese, elkanin` tuqiminan alinatug`in may. Qitay ha`m ag`ash ha`m perill mayi ju`da` jaqsi kebiw qa`siyetine iye, biraq ol jivopiste ha`zirshe qollanilmaydi ha`m bul boyinsha ele izertlew ju`rgizilmedi.

BEKKEMLEW UShIN SORAWLAR 1. Mayli boyawdi kimler oylap tawg`an ? 2. Tariyxta qaysi suwretshilerdi mayli boyaw texnikasi ustalari sipatinda bilesiz ? 3 Mayli boyawda islewdin` qanday usillari bar ? 4. Mayli boyawlardin fizikaliq ha`m ximiyaliq o`zgeshelikleri tuwrisinda nimelerdi bilesiz? ? KITAPXANADA BAR A`DEBIYaTLAR HA`M ELEKTRON RESURSLA R 1.Boymetov B.B., Nurtoev W.N. Tasviriy san`at texnologiyasi va nusha kwchirish. Toshkent., «Iqtisod-moliya» 2008. 2.Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. 3. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1 - qism. Toshkent, 2006. 4. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (1-qism). T., 2002. 5. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (2-qism). T., 2003. 6.. www.Ziyo-Net.Uz.

Lektsiya 4. NUSQA KO`ShIRIWDIN` TIYKARLARI J o b a s i : 1.Su`wretshi ustalalardin` ko`rkem o`ner shig`armalarinda nusqa aliw jollari 2.Su`wretlew o`neri shig`armalarinan nuska ko`shiriw jollari 1.Su`wretshi ustalardin` ko`rkem o`ner shig`armalarinda nusqa aliw jollari

Su`wretlew o`nerin u`yreniwdin` teoriyaliq ha`mde a`meliy bo`leginde qa`lem su`wret ha`m ren`li su`wret shig`armalarinan nusqa aliw waziypalar orinlaw ha`m ayriqsha za`ru`r orin tutadi. Bul baradag`i jumislar oqiw diziminde a`yyemnen bar bolip, og`an ustaz su`wretshiler menen ilimiy-a`meliy ta`rizde jandasadi. Sha`kirt tayarlaw jumisinda orginallardan nusqa ko`shiriw jumisina ayriqsha sabaq savatlari ajiratilg`an biykar emes. Bilip, bilmey ta`jribesizlik penen, taniqli su`wretshi shig`armasinan nusqa aliw payda keltirmesligi mu`mkin. Sonin` ushin nusqasin aliwi kerek bolg`an, usi waziypa talaba aldinda mashkala bolip turg`an waqitta, onin` ma`nisi ha`m paydasi nede ekenligin-an`lp aliw tiyis.

Bunin` ushin sizilajaq ol yaki bul ren`li su`wret, qa`lem su`wret bolsin texnologiyasi, isleniw metodikalari, paydalanilg`an su`wretlew materiallar ta`repinen en` aldi menen toliq u`yrenip shig`iliwi, son` a`meliy ta`repine o`tiwi kerek. O`tmis su`wretshi –ustazlar o`z sha`kirtlerine usi qarastan talapshan bolg`an. Olar talaba aldina aniq makset sipatinda shigarmani kanday kilip tuwri ko`shirip shig`iw waziypasin qoyip, onin` jol-joriqlarin puxta u`yrengen. En aldi menen original jumistin jaratiliwi texnikasi, texnologiyasi taliqlanip ha`m onin` nusqa ko`shiriw ushin neler kerekligi aldinnan belgilep aling`an. Misali, eger birar taniqli su`wretshinin` u`lgili, belgili qa`lem su`wret shig`armasin ko`shiriw kerek bolsa, jumisti baslawdan en` aldin` ol qanday qag`azga ne belgi sizilgani aniqlap aling`an. Jumis kanday basqishlar tiykarinda, qanday texnikaliq usillardi qollap jaratilgani izertlengen. Son` barliq protsessler, original jumisti islew protsessinde orinlang`an- Onda su`wretshi qollag`an barliq o`zine ta`nlikler esapqa aliniu`i kerekli itibarda tutilg`an.A`yyemgi ko`rkem o`ner akademiyalarinda ha`m bul jumisqa u`lken itibar menen qaralg`an ha`m a`lbette oqiw protsessinde ma`lim da`wir, waqit saatlar , muzey zallarinda nusqa ko`shiriw shinig`iwlarg`a ajiratilg`an.

2.Su`wretlew o`neri shig`armalarinan nusqa ko`shiriw jollari Su`wretlew o`ner shig`armalarinan nuska ko`shiriw a`lbette ren`li su`wret ha`m qa`lem

su`wret sarap aliw oqiw ta`limine payda keltiretug`inlig`i ushin tan`lap aliwdan baslanadi. Bunda olardin` quramalaliq da`rejesi ha`m itibarda tutiliwi za`ru`r. Ko`birek belgili su`wretshilerdin` akademiyaliq qa`lem su`wretin u`lgi sipatinda paydalaniu` maqsetke muwapiq. Bunda olardin` qanday su`wretlew jollaorinda islengenligi qaytariliwi kerek. Siziwshi originaldi o`zine taliqlawi, o`zgertiw kiritiwi tiyis tabilmaydi.

Qa`lem su`wretlerdi nusqa qilip ko`shiriwde ilaji bolsa tu`p u`lgiden ko`shiriw, onin` o`lshemleri originalina mass keliwi kerek. U`lken jumistan kishiytirilip, yaki Kishkine reproduktsiyalardan u`lkentirilip siziw protsessii payda keltirmeydi. Bunda su`wretshi qollang`an «priyomlarin» tu`bine uqsatiw qiyin.

Ren`li su`wretlerdi nusqa ko`shiriu`de ha`m o`zine jarasa nizam-qag`iydalarina a`mel qiliniwi tiyis. Bunin` ushin en` aldi menen talaba u`yreniliwqi ha`m o`zlestirip u`yreniwi mumkin bolg`an ta`repleri bar bolgan shig`arma ulgisi tanlap alinadi. Onin` o`lshemleri aniqlanip son` usi o`lshemden bir, bir yarim santimetr kishi yaki u`lkenirek materialar tayarlanadi. Bunda tu`p nuska kanday materialga (u`lken u`lken toqimadami, yaki mayin teren`limi) isleniwine qarap jumis alip bariladi. Nusqa ushin tu`p nuskasi siyaqli materiallar tanlaniwm mumkin. Sog`an shigarma nuskasi originalg`a uksap shig`iwina erisiledi. Eger shig`arma muzey eksponati bolsa ham onin` reproduktsiyasi qol astinda bar bolsa a`ne usi u`lginin` kishi su`wretin keteklerge siziw arkali u`lkenlestirik tusiriw tayarlig`in qilip aliw mumkin .Bunda a`lbette shig`armanin` masshtabga muu`apiqliq aliniwi kerek. Shig`armada qanday boyaw turi paydalanilganlig`in aniq bilip aliw taqaza etiledi. Ol suyiq yaki quyiw su`rtpelerde islengenligin biliw, u`yreniw ha`m za`ru`r. Nusqa ko`shiriu`shi tek suuret tarhi emes,

balki su`wretshi metodikasin, texnikaliq jollarin ha`m uqsatiwi, onnan sheberlik sirlarin uyreniwi tiyis. Nusqa ko`shiriwden maqset ha`m sog`an bag`darlaniwi kerek.

Nusqa ko`shiriw ren`li su`wretler islew protsessii tomendegishe orinlanadi . En` aldin maksetke muwapiq keletug`in shig`arma nusqa reproduktsiyasi tabiladi; U`lgi o`lshew tu`b nusqasina jaqin qilip aling`an karton-qa`lem su`wreti islep shig`iladi ; -romga material tartip ol gruntlanadi; Tu`p nusqasina qanday bolsa sonday usilda, texnikada islewge tayarlanadi (grunt ren`ine

a`hmiyet qaratiladi) ; Tu`p nusqasinda tiykarg`i rol oynawshi ren`ler polit-su`wreti tayarlanadi (saralap, idistan

shig`ariladi) ; Tayar material ju`zesine qa`lem su`wret tu`siriledi, blunda qara qag`azdan paydalaniw

mumkin ; Qa`lem tarhi surtilip qatpaslig`i ushin onin` u`stinde jiger ren` yaki «ultramarik» boyawin

suyig`irap qilip Kishkine may qa`lemde ju`rgizip siziladi ;\ a`ste-seykin boyaw qatlami kerekli ren`ler o`z waziypasina ko`re oshirip (ba`zi jerde suyiq,

ba`zi kerekli jerde quyiw qilip) bariladi ; ren` beriw protsessinde su`wret tarhi buzilip ketmesligi kerek ;

aldin u`lkenirek mayli qa`lem isletilip, su`wret detallastirila baslawg`ish kishirek mayli qa`lemlerde o`tiledi;

-tu`p shig`armag`a bat-bat qarap uqsas-uqsamaslig`i tekshirilip turiladi. Shig`arma nusqasi barliq ko`zde tutilg`an, talaplar orinlang`ansha akirina jetkeriledi ha`m

rom menen bezetiliwi kerek. BEKKEMLEW UShIN SORAWLAR 1.Nusqa ne ushin ko`shiriledi? 2.Shig`armalardan nuska aliw tiykarinan neshe basqishtan ibarat? 3. Nusqa aliwda boyawdin` qanday o`zgeshelikleri esapqa aliw za`ru`r? 4. Nusqa ko`shiriw oqiw, ta`lim protsessinde qanday rol` oynaydi ? 5.Su`wretlew o`ner texnologiyasi pa`ni jaqsi o`zlestiriw ushin neler qiliw kerek ? KITAPXANADA BAR A`DEBIYaTLAR HA`M ELEKTRON RESURSLA R 1.Boymetov B.B., Nurtoev W.N. Tasviriy san`at texnologiyasi va nusha kwchirish. Toshkent., «Iqtisod-moliya» 2008. 2.Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. 3. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1 - qism. Toshkent, 2006. 4. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (1-qism). T., 2002. 5. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir (2-qism). T., 2003. 6.. www.Ziyo-Net.Uz.